WSTĘP

„Ludzkość musi wypracować skuteczną

na wszystkie konflikty metodę,

w której odrzuca się zemstę, agresję, odwet.

Podstawą takiej metody jest miłość”

Martin Luther King

Coraz częściej spotykamy się z agresywnym zachowaniem w szkole, na ulicy, a także w środowisku prywatnym. Utrwalają się niewłaściwe wzorce zachowań, prowadzące do nieodwracalnych zmian w psychice dzieci. Do normalności należy przezywanie, wyśmiewanie, zastraszanie poniżanie, wrogie słownictwo.

Ofiary agresywnych zachowań muszą żyć obok sprawców, są na nich skazani. Często sami- nie uzyskując pomocy ze strony dorosłych - stają się agresorami. Szkoła, rodzice mogą przeciwdziałać przemocy lub też jej nie zauważać. Mimo, iż wielu psychologów, pedagogów zajmuje się problemem agresji, to tak naprawdę nie zawsze wiemy jak przeciwdziałać przemocy, jak ją wyeliminować z naszego życia.

Myślę, że świadome i konsekwentne przeciwdziałanie agresji i przemocy jest jednym z najważniejszych wyzwań współczesności.

W pierwszym rozdziale swojej pracy przedstawiłam pojęcie agresji i przemocy, koncepcje zachowań agresywnych, przyczyny zachowań agresywnych u dzieci w młodszym wieku szkolnym, formy agresji oraz sposoby jej przezwyciężania w świetle literatury.

Drugi rozdział dotyczy metodologii badań własnych nad formami agresji u dzieci w klasach I-III. Pracę kończę podsumowaniem oraz wnioskami z badań.

ROZDZIAŁ I

ANALIZA LITERATURY PRZEDMIOTU

1. POJĘCIE AGRESJI I PRZEMOCY.

Coraz częściej słyszy się, pisze o aktach przemocy i agresji wśród dzieci i młodzieży szkolnej. Jest to zachowanie, na które zwraca się coraz większą uwagę. Przyczyną jest coraz większa skala występowania tego zjawiska. Ze zjawiskiem przemocy i agresji spotykamy się wielokrotnie w domach, szkołach, na ulicy.

Termin „agresja wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „agressio” oznacza „napad”, a słowo „agressor”- rozbójnik.

Autorzy zajmujący się problemem agresji w podobny sposób definiują to pojęcie.

1. Frączek uważa, żę przez agresję należy rozumieć zachowanie zorientowane na zadanie krzywdy innym osobom. Jest to zachowanie dostarczające szkodliwego bodźca innemu organizmowi. Natomiast D. Wójcik określa to jako „zachowanie człowieka mające na celu wyrządzenie szkody innej osobie lub instytucji”.

Agresja definiowana jest jako wszelkie działanie (słowne i fizyczne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej- rzeczywistej bądź symbolicznej- jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości. Rozróżniamy agresję fizyczną i agresje słowną, oraz agresję bezpośrednią - skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości, agresję przemieszczoną - skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję - skierowaną na samego siebie.

Działanie, u którego podłoża leżą gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, działanie, które ma na celu wywoływać ból , strach, niepokój bądź wewnętrzne cierpienie. Do natury aktu agresji należy jego umyślność.

Reakcja polegająca na działaniu szkodliwymi bodźcami na inny organizm.

Aspołeczny sposób zachowania się wynikający z wrogich tendencji

i chęci szkodzenia innym lub niszczenia. Zachowanie skierowane przeciwko określonym osobom lub rzeczom i przyjmujące formę ataku.

Pojęcie agresji możemy znaleźć również w Encyklopedii Pedagogicznej.

„Zachowanie agresywne polega na bezpośrednim lub pośrednim wyrządzaniu szkody . Mogą jednak wystąpić różnice w interpretacji samej szkody, może też ona być odległa w czasie. Trudność w definiowaniu agresji polega na tym, czy przez agresję będziemy rozumieli tylko takie zachowanie, w którym wyrządzanie szkody (krzywdy, bólu, sytuacji materialnej i in.) leży w intencji zachowującego się . Jedni przyjmują konieczność występowania takiej sytuacji, inni nie. U małych dzieci rzadko bywa intencja powodowania szkody czy niszczenia, jakkolwiek już w wieku przedszkolnym zdają sobie one sprawę z takich właśnie skutków swoich zachowań.

Od agresji ujmowanej behawioralnie (jako zachowanie), odróżniamy agresywność, rozumianą jako względnie trwała gotowość do reagowania agresją (cecha osobowości)”

Agresja , w psychologii określenie skłonności do zachowań agresywnych, ataku, trudności kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. Zwykle powstaje jako bezpośredni lub odroczony skutek frustracji czy deprawacji, w sytuacji uniemożliwiającej działanie, a także jako wynik długotrwałej izolacji społecznej, intoksykacji, presji psychicznej, zastraszenia, psycho- i fizjomanipulacji, pozbawienia snu, a nawet błędów dietetycznych. Często występuje w sytuacji grupowej jako działanie naśladowcze, będące wyrazem dostosowania się do wymagań obowiązujących np. w grupie rówieśniczej. Agresja może być skierowana na zewnątrz lub wewnątrz- autuagresja.

Często zamiennie z pojęciem agresji używane jest pojęcie przemocy. W książce „Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich” pod red. K. Ostrowskiej i J. Tatarowicza podane są różne definicje przemocy. Pozwolę sobie przytoczyć.

Przemoc definiowana zgodnie z wykładnią prawa karnego, obejmuje takie zjawiska jak: wykorzystywanie seksualne, kradzież, wandalizm, naruszenie prawa publicznego i prywatnego. Jest to zachowanie , który godzi w interes indywidualny lub społeczny innych ludzi. Musi on być uznany przez instytucje kontroli społecznej np. policję.

W psychologii społecznej przemoc ujęta jest, jako zachowanie, którego przyczyn upatruje się w trudnościach z przepracowywaniem się i rozwiązywaniem indywidualnych konfliktów i problemów. Przemoc może przejawiać się w formie instrumentalnej (planowane, celowe i świadome stosowanie przemocy) lub ekspresyjnej ( epizodyczne i sytuacyjne stosowanie przemocy).

Stosunki społeczne, patologiczne formy życia społecznego sprzyjają aktom przemocy. Mogą być przyczyną stosowania przemocy.

W naukach społecznych przemoc postrzegana jest jako interakcja między jednostką a grupą społeczną. W centrum uwagi stają interaktywne i sytuacyjne procesy występujące w zachowaniach agresywnych, jak również potrzeby i skutki różnorodnych tego typu zachowań.

W niektórych badaniach stosuje się definicję stosowaną przez samego sprawcę czynu. Sprawcy mają skłonność do definiowania w tych kategoriach wyłącznie przemocy fizycznej takiej jak kopanie, bicie, obrażenia cielesne. Wszystkie inne , lżejsze formy przemocy np. zniewaga słowna nie mieszczą się w tej definicji.

Czasami pojęcie agresji w psychologii ma pozytywne aspekty np. przebojowość życiowa.

Autorzy różnią się przede wszystkim poglądem na temat celowości działania agresywnego i przemocy. Słowo agresja i przemoc budzą zdecydowanie negatywne skojarzenia i emocje. Są to pojęcia, których nie można jednoznacznie zdefiniować. Tworzą szeroką skalę zachowań o charakterze destrukcyjno - aspołecznym, które są realizowane przez aktywność lub bierność jednostki.

Podsumowując wszelkie definicje agresja jest zachowaniem, działaniem człowieka, skierowanym przeciw komuś lub czemuś powodującym stratę, szkodę i cierpienie.

1.2 TEORIE POWSTAWANIA AGRESJI

W literaturze przedstawione są cztery koncepcje powstawania agresji. Według jednej z nich agresja jest instynktem, druga ujmuje ją jako reakcję na frustrację, trzecia traktuje ją jako nabyty popęd, a czwarta uznaje zachowania agresywne jako nawyk wyuczony przez wzmacnianie.

Przedstawiciele instynktownej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna. Jest napędem do działania. Człowiek rodzi się z instynktem walki i jest on mu niezbędny do życia. Według w. McDougalla wiąże się z nim poczucie gniewu, które stanowi impuls powodujący wystąpienie zachowań agresywnych. Jest to zjawisko pozytywne z biologicznego punktu widzenia, pobudza bowiem do zachowań umożliwiających zaspokojenie potrzeb człowieka. Działanie agresywne wywołane przez instynkt, nie zależy od świadomości zachowującego się w ten sposób człowieka.

P. Bovet, uznający również istnienie instynktu walki, uważa, że dokonać społecznie pozytywne zmiany w sposobach przejawiania się tego instynktu. Zachowania agresywne spotykają się z negatywną oceną społeczeństwa, dlatego człowiek szuka innych form manifestacji instynktu walki. Osiąga je przez przeobrażenia instynktu takie, jak socjalizacja, intelektualizacja, dewiacja, subiektywizacja, platonizacja, sublimacja.

Z. Freud również traktował agresję jako instynkt. Jego teorie ulegały jednak zmianom. Początkowo traktował ją jako jeden z objawów popędu seksualnego. W fazie oralnej objawem agresji jest gryzienie przedmiotów. W fazie analnej przejawia się w tendencji do narzucania innym swojej woli. Wówczas dziecko jest uparte i przejawia negatywizm. W dalszym rozwoju agresja ma powstawać w wyniku kompleksu Edypa lub Elektry. Przybiera wtedy formę rywalizacji z rodzicami tej samej płci co dziecko. W okresie tworzenia ogólnej koncepcji osobowości Freud uznał, że przyczyną agresji jest frustracja będąca efektem konfliktów.

W trzecim okresie swej twórczości Freud doszedł do wniosku, że zasadniczym składnikiem natury człowieka, który decyduje o jego zachowaniu , są dwa podstawowe instynkty- życia i śmierci. Agresja jest skutkiem sprzeczności między tymi instynktami. Instynkt śmierci, który jest źródłem samounicestwienia, jest zwalczany przez instynkt życia. W rezultacie destruktywne popędy skierowane początkowo na własną osobę przesuwają się na osoby i rzeczy będące w otoczeniu. Wszelkie konflikty międzyludzkie są nieuniknione. Jedynymi czynnikami przeciwdziałającymi przejawom instynktu agresji są strach przed karą i użyciem siły. Pod wpływem tych środków wychowawczych jednostka zaczyna stosować mechanizmy obronne, które nadają przejawom instynktu agresji formy nieszkodliwe, dozwolone społecznie, a nawet pozytywne. Uczucia wrogie mogą wyrażać się w zwalczaniu trudności, w działaniu twórczym lub poświęceniu dla powszechnego dobra.

K. Lorenz uważa, że agresja wiąże się z ewolucją. Stanowi narzędzie, czynnik ewolucji. Dzięki agresji zachodzi dobór naturalny, zwyciężają zwierzęta silniejsze. Dzięki niej tworzą się przyjaźnie, które pozwalają na wspólny atak lub obronę. Przyjaźń powoduje również zahamowanie działań agresywnych wobec osobników tego samego gatunku. W dzisiejszych czasach w większym stopniu wyraża się agresja patologiczna. Jest to wynik nienadążania ewolucji popędu agresji za przemianami w nauce, technice, kulturze, a pod jej wpływem całokształcie życia społecznego. Spiętrzona agresja zostaje wyładowana w postaci bezpośredniej walki między osobnikami, których nie wiążą większe przyjaźni lub zostaje przeniesiona na inny przedmiot. U ludzi formy zrytualizowanej agresji należą rywalizacja sportowa, rywalizacja w dziedzinie nauki itp. Człowiek może sam regulować swój popęd agresji, jeśli zrozumie mechanizm jego działania.

Koncepcja agresji jako instynktu jest wciąż przedmiotem badań. Badania wykazały, że agresywne zachowanie ma swoiste podłoże fizjologiczne, nie potwierdziły jednak tezy o istnieniu instynktu agresji, który jako czynnik endogenny pobudza organizm do działań agresywnych.

Inną koncepcją jest agresja jako reakcja na frustrację. J. Dollad, L. Dobb, N. E. Miller, O. H. Mowrer, R.R.Sears uważają, że frustracja powstaje wówczas, gdy w czasie realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na jakąś przeszkodę. Rezultatem frustracji będzie agresja. Agresja to zachowanie występujące w celu uszkodzenia lub zniszczenia przedmiotu osoby, na który zostaje ona skierowana. Zachowanie człowieka zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś celu. Zachowania celowe są rezultatem działania pobudki ( czynnik nadający kierunek zachowania), która warunkuje wystąpienie reakcji. Celem realizowanym przez każde zachowanie jest osiągnięcie określonego stanu rzeczy , zmniejszającego lub znoszącego siłę pobudki. W czasie realizacji celu mogą wystąpić pewne okoliczności, uniemożliwiające osiągnięcie go. Występuje sytuacja frustracyjna. Jej skutkiem jest powstanie napięcia emocjonalnego. Staje się ono pobudką do agresji. Zachowanie agresywne stanowi wyładowanie tego napięcia. Zachowania agresywne mogą mieć różny kierunek. Najczęściej skierowane są na osoby lub rzeczy , które są przyczyną frustracji. Bywa, że zachowania agresywne są przeniesione na całkiem inny przedmiot lub nawet na samego siebie.

Istnieje kilka koncepcji agresji jako nabytego popędu.

J. Dollard i N. Miller uważają, że gniew jest wyuczalnym popędem. Szarpanie, bicie, drapanie oraz wewnętrzne reakcje trzewne są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Wskazują, że agresja wystąpi wówczas, kiedy jest najsilniej wyuczoną reakcją na gniew. Gniew wywołany przez frustrację pośredniczy w pewnych okolicznościach między frustracją a agresją.

1. Buss twierdzi, że jedynym aspektem działania agresywnego jest emocjonalna reakcja na gniew.

R.R. Sears uznaje możliwość wytwarzania się nowych popędów w wyniku zderzenia się dwu jednakowo silnych tendencji - jednej związanej z oczekiwaniem nagrody, drugiej z przewidywaniem kary za określone zachowanie. W ten sposób powstaje popęd zależności i agresji.

Stanowisko, że agresja to nawyk napastowania reprezentuje A. Buss. Podkreśla, że agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą osobowość człowieka. Wymienia on cztery czynniki, determinujące siłę agresywności u danej jednostki.

Jednym z nich jest częstość i intensywność doznawanych napaści, frustracji i przykrości. Uważa, że chronicznie agresywna będzie ta jednostka, na którą działało wiele bodźców wywołujących gniew.

Drugim czynnikiem decydującym o sile agresywności człowieka jest stopień wzmacniania agresywnego czy napastliwego zachowania ( osiągnięcie nagród po użyciu siły fizycznej lub słownej np. sukces, dominacja).

Trzecim czynnikiem , od którego zależy siła agresywności jest facylitacja społeczna. Rówieśnicy, członkowie grup, rodziny mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego.

Ostatnim czynnikiem jest temperament.

A. Bandura i R. H. Walters twierdzą, że zachowania agresywne są wyuczonym sposobem zachowania się. Jest to sposób postępowania, który jako reakcja instrumentalna prowadzi często do zaspokajania takiej czy innej potrzeby, aby utrwalić się jako skuteczny czyli dobry. Głównymi czynnikami pobudzającymi do uczenia się są kontakty społeczne i naśladowanie otoczenia.

Biorąc pod uwagę różne interpretacje badań nad genezą agresji, możemy wyróżnić agresję patologiczną, frustracyjną, naśladowczą i instrumentalną. Bardzo trudne lub niemożliwe jest stwierdzenie, który z wymienionych rodzajów agresji jest dominujący. W wychowaniu dzieci należy brać pod uwagę występowanie złożonych postaci agresji.

3. PRZYCZYNY ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH U DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM.

Okres wczesnoszkolny to czas, kiedy dziecko uczy się współdziałać w grupie rówieśniczej. Relacje między dziećmi stają się bardzo ważne. Dzieci odkrywają uroki współdziałania, uczą się dostosowania swoich potrzeb do wymagań innych, wspólnie rozwiązują konflikty między sobą. Uczą się rozpoznawać swoje emocje, rozpoznawać i rozumieć przeżycia innych. Potrafią słuchać, wyrażać swoje sympatie, dawać wsparcie. Tak dzieje się, gdy dojrzewaniu nie towarzyszyły stresy, frustracje i urazy. Często jednak niekorzystne doświadczenia dziecka blokują normalne relacje między rówieśnikami. Ujawnia się u dzieci agresja i przemoc.

Skąd bierze się agresja, jakie ą przyczyny jej powstawania? Przyczyn powstawania zachowań agresywnych jest wiele. Jedną z przyczyn pojawienia się agresji jest fakt, że nie możemy zaspokoić swoich pragnień i potrzeb. Sytuacja życiowa, uzdolnienia nie pozwalają na zrobienie tego wszystkiego, o czym marzy dziecko. Jeśli dziecko rzadko odnosi sukcesy, a naokoło wszyscy mówią,

że należy je osiągać. Reklamy na ulicy, w telewizji, prasie rozbudzają pragnienia. Brak pieniędzy nie pozwala na zdobycie tego co może dać szczęście. Brak umiejętności rozeznania własnych możliwości i prawdziwych potrzeb może być przyczyną negatywnych uczuć.

Młody człowiek, dziecko czasem buntuje się, odrzuca wiele wartości i autorytetów. W zamian nie otrzymują natychmiast przez siebie wartości pozytywnych. Może to spowodować, że ulegają wpływom subkultur, które wydają się mieć odpowiedzi na wszystkie pytania, ale jako sposób na życie proponują agresję i przemoc.

W życiu ludzi dorosłych dziecko może dostrzec wiele agresywnych zachowań. Poprzez obserwację uczy się pewnych zachowań.

Również programy telewizyjne, gry komputerowe przepełnione są obrazami agresji i przemocy. Dziecko to, co widzi przenosi na swoje zachowanie. Oglądanie przemocy i agresji wywołuje reakcje agresji u dzieci.

Pod wpływem programów telewizyjnych, filmów, artykułów prasowych, które nie ukazują w sposób jednoznaczny granic między dobrem a złem, tracimy wrażliwość i nie potrafimy skutecznie odróżniać dobra od zła.

Według ekspertów jedną z podstawowych przyczyn agresji jest nuda. Brak umiejętności spędzania wolnego czasu prowadzić może do zabijania nudy czynami agresywnymi. Często dzieci, które nie mają dobrych wzorców spędzania wolnego czasu, chodzą po ulicach i niszczą to co można jeszcze zniszczyć. Wybijają szyby, wyrąbują dziury w ścianach, malują po murach.

Według psychologów, pewne rodzaje indywidualnych doświadczeń mogą przyspieszyć rozwój zachowań agresywnych : wczesny kontakt z alkoholem i innymi substancjami zmieniającymi świadomość, przynależność do grup o charakterze antyspołecznym, przedstawianie scen przemocy w filmach i telewizji.

Agresja nie leży w naturze samego dziecka, lecz wypływa z zachowań środowiska wobec dzieci. W świetle tego możemy zauważyć jak fatalny wpływ na rozwój i zachowanie dzieci ma w środowisku rodzinnym kryzys rodziny, a w szczególności zaś kryzys ekonomiczny tych rodzin, kiedy to wielu rodzicom zatroskanym o materialny byt rodziny nie starcza czasu na zaspokojenie potrzeb psychicznych dzieci. Stres i agresywne zachowanie rodziców są przenoszone do dziecięcych zabaw i zachowań wobec rówieśników. Często rozmowy z rodzicami zastępowane są przez telewizor. Najczęściej stosowanym modelem wychowania jest model autorytatywny połączony z karami cielesnymi. W najgorszej sytuacji są dzieci wychowywane w rodzinach patologicznych. Dzieci z tych rodzin często reagują agresywnie, a w szkole starają się zaimponować swoją siłą i bezwzględnością wobec innych. Wiele z tych dzieci spotyka się z przemocą w domu. Zjawisko to ma olbrzymi wpływ na agresywność dzieci.

W środowisku rówieśniczym, dzieci i młodzież wzmacniają swoje zachowania agresywne poprzez subkultury, które akceptują agresję jako wzór zachowania, pielęgnują kult siły, a nawet przemoc wobec rówieśników.

W środowisku szkolnym przymus bywa stosowany jako środek dyscyplinujący. Przyczyną może również przewaga funkcji dydaktycznej nad wychowawczą oraz przeciążenie programów.

Często sytuacja sprzyja wyzwoleniu agresji lub obecność przedmiotów kojarzonych z agresją np. noża.

Na pewno agresję wywołują niepożądane wychowawczo postawy rodzicielskie typu odtrącenia, unikanie, brak konsekwencji oraz wadliwe metody i błędy wychowawcze, brak zainteresowania rodziców, brak zaspokojenia potrzeb materialnych i społecznych, a także brak rozmowy z matką, ojcem w sytuacji zaistnienia trudności.

W szkole dzieci często uczą się wzajemnie zachowań agresywnych. Nauka takich zachowań polega przede wszystkim na obserwacji uczniów agresywnych, poznawaniu technik podobnych działań i czerpaniu satysfakcji z takiej wiedzy i umiejętności. Ważnym elementem takiej nauki jest uczestnictwo w grupach uprawiających agresję. Stwierdzono też, że rodzajem bolesnej nauki bywa także rola ofiary- dziecko bite przez dorosłych, rówieśników zachowuje się następnie agresywnie wobec, słabszych czy też wobec zwierząt.

Często z przemocą łączy się rywalizacja, gdy wygrywaniu jakiejś konkurencji towarzyszy poniżanie przeciwników. Dzieci wyśmiewają, ośmieszają słabszych.

W książce „Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich” wymienione zostały następujące czynniki mające wpływ na zachowania agresywne:

-zorientowanie dorosłych na wartości konsumpcyjne i niedocenianie wartości egzystencjonalnych i sensotwórczych, co skutkuje zaabsorbowaniem pracą przynoszącą wartości materialne., zyski finansowe, a jednocześnie ogranicza możliwości przeznaczenia wolnego czasu na wspólne działania z własnymi dziećmi. Coraz częściej obserwuje się efekt nieobecności jednego rodzica lub dwojga;

- pogarszanie się sytuacji ekonomiczno - społecznej coraz większej liczby rodzin skutkuje ograniczeniem możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb, w tym potrzeby prestiżu, sukcesu i uznania;

- narastająca w społeczeństwie polskim frustracja z racji wysokich kosztów ponoszonych przez sporą część społeczeństwa na rzecz transformacji, powodująca wzrost emocjonalnej agresji w codziennych stosunkach międzyludzkich;

- akcentowanie relatywizmu etycznego jako potrzeby tworzenia zasad współżycia społecznego powoduje odrzucanie norm moralnych, przede wszystkim tych, które są niewygodne dla realizacji aktualnego celu. Strategia ta przyczynia się również do konstruowania obrazu świata, w którym inni ludzie mają wartość o tyle, o ile nie stoją na przeszkodzie maksymalizacji naszych zysków, osiągnięcia szczęścia, spokoju;

- stymulację wyobraźni obrazami agresywnymi w telewizji i na kasetach wideo, która z jednej strony może budzić poczucie lęku i podwyższać jego poziom oraz prowadzić do agresji obronnej, z drugiej stanowić wzór zachowań interpersonalnych;

- totalną krytykę autorytetów, niezależnie z której pochodzą strony. Zmagania dorosłych z wykreowaniem nowych autorytetów mają negatywny wpływ na dzieci i młodzież.

- powszechny w skali społecznej brak umiejętności w zakresie negocjowania, rozwiązywania problemów, mediacji, radzenia sobie ze stresem. Ludzie dorośli swoje nierozwiązane problemy przenoszą na dzieci. Ich agresja budzi agresję dziecięcą;

- dysproporcje między zaangażowaniem wielu osób i mediów na rzecz uświadamiania dzieci o przysługujących im prawach, a zwracaniem uwagi na odpowiedzialność, obowiązki, zadania. Kształtuje się mylny pogląd, że ma się prawa, a nie ma obowiązków i w efekcie powoduje to powstawanie mechanizmu uwalniania się od swoistej odpowiedzialności.

Źródłem wszelkich agresywnych zachowań związanych z przemocą jest zapewne doznana uprzednio przemoc. Wywołuje ona w ofierze bardzo silny uraz. Uczucie bezsilności, towarzyszące takiej sytuacji, jest poważnym zagrożeniem poczucia własnej wartości. To może spowodować reakcję obronną u dziecka. Sposobem na odzyskanie zachwianego poczucia własnej wartości może stać się przyczyną przeniesienia się z pozycji ofiary na pozycję dręczyciela. Dziecko odbierając innych jako potencjalne zagrożenie stara się bronić. Atak na potencjalnego wroga daje poczucie bycia silnym.

Głównymi czynnikami, które powodują, że dziecko zaczyna używać przemocy, jest agresywne, że czerpie satysfakcję z bólu i poniżania innych są : środowisko rodzinne, środowiska rodzinnego, wpływ grupy rówieśniczej oraz czynniki genetyczne.

1.4 FORMY PRZEMOCY I ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH

Można wyróżnić różne formy agresji: bezpośrednia, ma ona postać agresji fizycznej, werbalnej lub ekspresyjnej oraz pośrednią, która ma postać najczęściej werbalną. Agresja poza jawną może też być ukryta. Odróżnia się również agresję spontaniczną od instrumentalnej, podejmowanej z premedytacją. Jeszcze inne podziały wyróżniają agresję skierowaną ku innym oraz ku sobie.

Badania psychologiczne pozwoliły na wykrycie agresji frustracyjnej, naśladowczej oraz instrumentalnej. Badania fizjologiczne natomiast wykazały istnienie agresji patologicznej.

Agresja frustracyjna bywa konsekwencją blokady potrzeby afilacji, czyli związków uczuciowych spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością oraz stosowaniem kar fizycznych; blokady potrzeby uznania społecznego spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem braków; blokady potrzeby samodzielności, wywołanej zbyt licznymi nakazami i zakazami pochodzącymi od dorosłych.

Agresja naśladowcza stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba się styka w swoim otoczeniu. Modelem może być zachowanie rodziców, kolegów, sąsiadów, Mogą to być również filmy i książki.

Agresja instrumentalna , jej motywem są określone cele działania, agresja odgrywa rolę instrumentu umożliwiającego osiągnięcie celu. Jej przyczyną może być nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, lub przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach.

Agresja patologiczna, której przyczyną są procesy chorobowe zachodzące w układzie nerwowym. Można ją stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników.

Agresja może objawiać się w formie czynnej lub biernej. Obie postacie agresji niosą w sobie jednakowy ładunek wrogości i są atakiem na człowieka, który jego zdaniem zasługuje na atak. Czynną agresję łatwo zidentyfikować, ponieważ nie można jej ukryć i z reguły bywa głośna, widoczna. Jej zewnętrze oznaki to krzyki, oskarżenia, złośliwości, szyderstwa, groźby i przemoc fizyczna. Naukowcy twierdzą, że czynna agresja jest próbą ochrony samego siebie. Wyrasta często z braku poczucia bezpieczeństwa. Agresja czynna jest równie często stosowana przez dzieci w szkole jak i agresja bierna. Te dzieci, które uciekają się do agresji biernej zazwyczaj zaprzeczają, że czują gniew wobec drugiej osoby czy wobec samego siebie. Oto kilka form agresji biernej: nieodzywanie się, naburmuszona mina, obrażanie się, spóźnianie się, nieprzyznawanie się do gniewu, ignorowanie rozmówcy, rozpuszczanie plotek, świadome „granie na nerwach” drugiej osobie, ale bez przekraczania granicy otwartego konfliktu. Bierna agresja to próba manipulacji drugą osobą, dokuczanie jej zranienie bez ryzykowania otwartego konfliktu. Bierna agresja jest bardziej destrukcyjna od czynnej. Bierny agresor nie daje się złapać na gorącym uczynku, w związku z tym odsłonięcie działającego u niego mechanizmu zaprzeczania i skłonienie do podjęcia uczciwych, równoprawnych negocjacji może okazać się bardzo trudne.

W.Szewczuk wyróżnia agresję bezpośrednią i agresję przemieszczoną. Agresja bezpośrednia skierowana jest na osoby będące powodem doznanej frustracji. Agresja przemieszczona skierowuje się natomiast na osoby, które nie miały nic wspólnego z frustracją doznaną przez osobnika. Mamy z nią do czynienia u dziecka, które surowo karane przez ojca w domu, zachowuje się agresywnie wobec swoich słabszych kolegów, bijąc ich i dokuczając im w różny sposób. Agresja przemieszczona wywołuje bardzo niekorzystny wpływ na współżycie w grupie, szczególnie takiej jak klasa szkolna. Jej przedmiotem są osoby atakowane bez przyczyny. Wzbudza to poczucie krzywdy, przeświadczenie o niesprawiedliwy traktowaniu, a nieraz również chęć zemsty i odwetu za doznane przykrości. Przyczynia się to do konfliktów grupowych.

U dzieci w klasach młodszych agresywne zachowanie często przyjmuje formę bójek, kłótni, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwości, mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Agresywność może przyjąć formę różnego rodzaju czynów chuligańskich, niszczenia mienia społecznego, czy uszkodzenia ciała. Przedmiotem agresji mogą być rówieśnicy, rodzice, znajomi, sąsiedzi, osoby obce, nauczyciele. Agresywne zachowanie może przejawiać się przeszkadzaniem nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, w przedrzeźnianiu rodziców. Bywa też skierowana na inne istoty żywe oraz przedmioty martwe, przyjmując formę znęcania się nad zwierz etami, łamania kwiatów niszczenia lub uszkadzania przedmiotów stanowiących własność społeczną lub należącą do innych osób.

Przemoc fizyczna może być skierowana na osoby lub rzeczy. Przemoc fizyczna wobec osoby jest to zamierzone , celowe zachowanie powodujące obrażenia cielesne ( popychanie, pobicia ). Zachowanie skierowane w sposób intencjonalny, szkodliwy na rzeczy, niszczenie przedmiotów, cudzej własności (np. kolegów, nauczycieli) to wandalizm. Często u dzieci w klasach I-III jest porysowanie, pochlapanie, celowe zniszczenie czyjejś pracy, cudzej rzeczy.

U dzieci może występować również przemoc psychiczna. Przejawia się ona obrażaniem, znieważaniem, kompromitowaniem ( agresja werbalna ). Bywa, że przemoc przejawia się szantażem, wymuszeniem konkretnych zachowań

u kolegów. Często są to groźby lub dyskryminacja.

5. SPOSOBY PRZEZWYCIĘŻANIA AGRESJI U DZIECI

W KLASACH I-III

Znając przyczyny agresji i przemocy wśród dzieci należy zastanowić się w jaki sposób radzić sobie z nią, jak ją przezwyciężać. Wielką rolę w ograniczaniu przejawów agresji u dzieci mogą odegrać rodzice. Są oni najważniejszym i najbliższym środowiskiem młodego człowieka. Od ich reakcji zależy czy utrwala się jego przekonanie o skuteczności używania przemocy dla osiągnięcia określonego celu. Rodzice pierwsi przekazują dzieciom kryteria moralnego oceniania agresji. Powinni w większym stopniu zapobiegać zachowaniom agresywnym, zapewnić dzieciom dostateczną ilość wiedzy o wzorcach zachowań akceptowanych społecznie.

Jak wiadomo przyczyną agresji jest brak zainteresowań, nuda, Nieumiejętność rozmawiania i słuchania. Oddziaływania wychowawcze powinny być ukierunkowane na te przyczyny. Należy uczyć dzieci słuchać , uwrażliwić na uczucia innych osób, uczyć postaw prospołecznych, nieagresywnych sposobów rozwiązywania problemów. Dziecko już od najmłodszych lat musi mieć jasny obraz tego co złe i dobre. Musi wiedzieć, jakie skutki powodują złe zachowania. Należy konsekwentnie przestrzegać wprowadzonych norm i zasad. Zapewne pomoże to dziecku w odnalezieniu właściwej drogi postępowania.

Należy podkreślać to co jest dobre . Nagradzać dobrym słowem, uśmiechem, przyjaznym gestem to, co dziecko zrobiło, nawet wtedy, gdy zachowanie jego jest dla nas oczywiste. Wzmacniamy w ten sposób chęć zachowania się w sposób odpowiedni, czyli według norm społecznych.

Złość to uczucie, którego wyrażanie sprawia wszystkim wiele trudności. Uczymy dzieci, że przeżywanie i wyrażanie złości dostarcza nam informacji

o tym, że coś nas denerwuje lub przestrasza. Doświadczenie uczucia jest bardzo ważne. Uczucie nieświadome i nie do końca przeżyte może wybuchnąć

z siłą niewspółmierną do bodźca. Zdawanie sobie sprawy, że coś nas złości, pozwala nam radzić sobie z tym, czego się boimy lub czego nie chcemy. Złość dostarcza nam energii do działania i można ją wykorzystać do zmiany sytuacji, która nas złości lub zrobić coś co spowoduje zmniejszenie napięcia np. porozmawiać z kimś o swoich problemach, pojeździć na rowerze.

Musimy nauczyć dzieci panowania nad swoimi emocjami i radzenia sobie z nimi w różnych sytuacjach.

Zmęczenie, nadmiar obowiązków, zła dieta, sytuacje, których dziecko nie lubi będą sprzyjały bardziej wybuchowemu reagowaniu. Więcej odpoczynku, prawidłowe, racjonalne odżywianie, zajęcia, które satysfakcjonują oraz rozwijają dziecko, formy relaksacyjne pozwolą na uniknięcie przejawów złości, rozładowanie jej.

W przezwyciężeniu agresji pomocna może być muzykoterapia. Z. Skorny uważa, że „Agresywnemu zachowaniu się wywołanemu doznanymi frustracjami towarzyszą związane z nimi emocje gniewu, złości, zdenerwowania. Przeciwdziałanie im może dokonywać się za pośrednictwem muzykoterapii sprzyjającej rozładowaniu stanów napięcia emocjonalnego. Może to być muzykoterapia bierna, polegająca na recepcji utworów muzycznych odpowiednio dobranych przez muzykoterapeutę. Dla rozładowania stanu napięcia emocjonalnego stymulującego agresję bywa również wykorzystywana muzykoterapia czynna. Jest ona przeprowadzana np. przy użyciu instrumentów perkusyjnych.

Aby skutecznie przeciwdziałać agresji należy dostosować odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego.

Przeciwdziałając agresji frustracyjnej należy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie powodując wystąpienie zachowań agresywnych oraz rozważyć możliwość ich zaspokojenia np. zmienić metody wychowawcze rodziców.

W zapobieganiu agresji naśladowczej istotne znaczenie posiada zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się, np. ograniczyć oglądanie filmów ukazujących obrazy agresji, starać się zainteresować filmami czy słuchowiskami o odpowiedniej dla nich treści, takim, które ukazują pozytywne modele postępowania. Starać się izolować od zachowujących się agresywnie sąsiadów, kolegów, znajomych czy nawet czasami od bliskiej rodziny.

Środkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej może być wskazanie jej nieskuteczności. Dziecko, które próbuje wymusić na rodzicach swoje żądania za pomocą pogróżek, powinno przekonać się o bezskuteczności takiego zachowania. Powinno zrozumieć, że cel swój może osiągnąć, gdy poprosi rodziców lub, gdy zasłuży na nagrodę. Zapobieganiu tej agresji służy także wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości: przeciwstawianie postawie cwaniactwa, kultu siły i przemocy, wyrabianie postaw koleżeństwa, życzliwości.

W przypadku agresji patologicznej powinno się zapewnić dziecku odpowiednią opiekę lekarską, gdyż samo oddziaływanie wychowawcze nie przynosi pożądanych rezultatów. Należy skierować dziecko na odpowiednie badania psychiatryczne lub neurologiczne.

Środkiem wychowawczym stosownym w przezwyciężaniu agresji może być kara. Jest ona skuteczna tylko wtedy, gdy karany akceptuje normę, za przekroczenie, której została ona wymierzona. Nie można jej uznać za podstawowy środek przeciwdziałający agresji, gdyż powoduje ona jedynie przemieszczenie się agresji. Strach przed karą wywołuje agresję przemieszczoną, a nie eliminuje jej.

W placówkach oświatowych ,gdzie widoczny jest problem agresji tworzone są programy przeciwdziałania agresji i przemocy. Dzieci uczą się komunikacji interpersonalnej, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania problemów, samopoznania, kontroli emocjonalnej, asertywności.

Szkoła jest miejscem, gdzie widoczna jest agresja wśród dzieci. W młodszym wieku szkolnym są to bójki, wyzwiska, wyszydzanie, dokuczanie, niszczenie rzeczy, oszczerstwa, intrygi, wykluczanie z grupy, izolowanie. Często nauczyciele są bezradni. Nie wiedzą w jaki sposób oddziaływać na agresorów oraz jak postępować z ofiarami przemocy. Nie należy czekać aż problem sam zginie. Dziecku, które stało się ofiarą przemocy ze strony przeważającej siły kolegi lub grupy potrzebne jest wsparcie psychiczne rodziny oraz interwencja w postaci rozmowy nauczyciela. Należy również udzielić wsparcia dziecku, które samo zachowuje się agresywnie. Spokojna rozmowa, w której okażemy ciepło i zrozumienie dla jego trudności w radzeniu sobie z przykrymi stanami emocjonalnymi oraz stanowczość w domaganiu się zaprzestania takich zachowań, będą miały lepszy wpływ wychowawczy niż jakakolwiek kara. Nauczyciele powinni dążyć do porozumienia się ze swoimi uczniami. Wychowanie dokonuje się bowiem nie tylko wtedy, gdy sprawiamy, że dziecko nam ulega, ale gdy przejawiamy gotowość porozumienia i porozumiewamy się. Dobry nauczyciel charakteryzuje się tym, że rozumie różnicę między zaleceniem zmian a ich ułatwianiem. Najważniejsze jest, aby pomóc dziecku w podjęciu decyzji o zmianie zachowania. Ułatwianie zmian w zachowaniu polega na tworzeniu szczególnej atmosfery psychologicznej. W postawie nauczyciela powinna dominować osobista autentyczność, wrażliwe rozumienie uczuć ucznia i ich znaczenia, ciepło, akceptacja, docenianie wartości jego osoby. Dzieci muszą odczuwać atmosferę ciepła, życzliwości, zainteresowania i chęć wzajemnego zrozumienia często niejasnych sytuacji, językowo nieporadnie formułowanych wypowiedzi towarzyszących wyrażaniu emocji oraz akceptację tych emocji.

Młodszy wiek szkolny sprzyja pobudzaniu zdolności człowieka zwanej decentralizacją interpersonalną. Nie ma wyraźnych związków między wiedzą moralną człowieka, a jego umiejętnościami rozwiązywania sytuacji konfliktowych oraz między wiedzą a moralnym postępowaniem dziecka. Jednak nauczyciel powinien przekazywać zasady moralne. Dziecko musi wiedzieć co jest moralnie dobre, a co złe, aby mogło rozumieć ich postawę w konfliktowych sytuacjach. Stałe dążenie do zrozumienia dziecka, sprawia że rozwijamy swoją zdolność empatii, a także sprawiamy, że dziecko nastawia się na rozumienie innych.

Pobudzanie zdolności dziecka do decentralizacji interpersonalnej może odbywać się również przez analizowanie czytanych tekstów, słuchowisk radiowych i telewizyjnych pod kątem tego, jak różnie może być spostrzegana ta sama sytuacja przez każdego uczestnika tego wydarzenia. Trzeba uczyć, że odmienne poglądy mogą być słuszne, a w rozwiązywaniu konfliktów trzeba szukać kompromisu. Dzieci w tym wieku posiadają dużą zdolność obserwacji. Zdolność tę należy rozwijać.

Zdolność w rozwiązywaniu nieporozumień jest związane z posiadaniem przez dziecko odpowiednich doświadczeń. W procesie wychowawczym trzeba dostarczyć dziecku okazji do posługiwania się w praktyce wiedzą na temat kontaktów z kolegami. W tym celu można inscenizować z uczniami odpowiednie teksty. W czasie inscenizacji pozycje i poglądy dzieci muszą być wyraźnie sprecyzowane. Historyjki można dobierać, uwzględniając istniejący problem, który nauczyciel chce poruszyć. Inscenizacje możemy stosować zarówno w profilaktyce zachowań agresywnych oraz w terapii.

W terapii grupowej bardzo popularna jest metoda psychodramy. Polega na improwizowanym odgrywaniu przez ucznia pewnych ról i udramatyzowaniu zdarzeń. Ma na celu ujawnienie ukrytych neurotycznych postaw, motywów i pragnień w różnych sytuacjach interpersonalnych.

Ważne jest ,aby nauczyciele i rodzice współdziałali w przezwyciężaniu agresji u dzieci. Powinni sobie wzajemnie pomagać. Nauczyciele mogą systematycznie dzielić się z rodzicami wiedzą teoretyczną, informacjami dotyczącymi form przemocy i agresji, informacjami na temat działań podejmowanych przez szkołę, których celem jest ograniczenie zachowań agresywnych.

Rodzice również dysponują cennymi informacjami przydatnymi w codziennej pracy nauczyciela. Wiedzą oni, jak dzieci zachowują się w domu, poza szkołą, w kontakcie z rówieśnikami. Mogą orientować się w przyczynach agresywnego postępowania ich dzieci.

Rodzice są naturalnymi sprzymierzeńcami w wielu obszarach działania nauczyciela. Szczególnie żywo reagują na przejawy agresji, zależy im na bezpieczeństwie dzieci i przeciwdziałaniu negatywnym zjawiskom. Należy to wykorzystać w jak największym zakresie.

Dzieci muszą być przede wszystkim świadome, że w szkole, czy w domu stosownie przemocy nie jest tolerowane i, że za jej stosowanie trzeba ponieść konsekwencje. Osoba stosująca zachowania agresywne, powinna wiedzieć, że za swoje czyny jest ona sama odpowiedzialna i że agresji nie można niczym usprawiedliwić. Trzeba zawsze osobę poszkodowaną przeprosić i wyrazić skruchę.

My dorośli, którzy uczymy tych odpowiednich zachowań, nie możemy zapomnieć o tym, że nasza postawa, nasze zachowanie najskuteczniej uczy i modeluje zachowania dzieci. Jesteśmy bowiem wzorem do naśladowania i autorytetem dla najmłodszych.

ROZDZIAŁ II.

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

1. CEL BADAŃ, PROBLEMATYKA BADAŃ I HIPOTEZY.

Tematem niniejszej pracy jest agresja i przemoc u dzieci w klasach I-III.

Coraz częściej spotykamy się z przejawami agresji już u małych dzieci. Bywa, że oburza nas zachowanie niektórych dzieci wobec rówieśników. Przejawy dziecięcej agresji przeszkadzają dorosłym, rodzicom, nauczycielom. Każdego niepokoi brutalne zachowanie, bójki, używanie wulgarnych słów w dziecięcych pokojach, na przerwie w klasie czy na boisku szkolnym.

W swojej pracy postanowiłam zbadać jakie formy najczęściej przybiera agresja wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym.

Badania zostały przeprowadzone w klasach I-III na terenie Szkoły Podstawowej Nr 39 w Gliwicach.

Głównym problemem badawczym w tej pracy jest pytanie

Jakie są przejawy i formy agresji wśród uczniów klas I-III ?

W związku z tym wyłoniłam następujące problemy szczegółowe:

Czy istnieje zjawisko agresji i przemocy wśród uczniów w klasach I-III?

Jakie są najczęstsze przejawy agresji fizycznej u dzieci w młodszym wieku szkolnym?

Jakie są najczęstsze przejawy agresji słownej u dzieci w młodszym wieku szkolnym?

Jakie są najczęstsze przejawy agresji i przemocy psychicznej w klasach I-III/

Jakie są najczęściej przejawy agresji i przemocy przeciwko rzeczom wśród uczniów klas I- III?

Hipoteza główna w mojej pracy brzmi następująco:

Wśród uczniów klas I-III istnieje zjawisko agresji i przemocy fizycznej, werbalnej, psychicznej, przeciwko rzeczom. W celu zweryfikowania tej hipotezy przeprowadziłam badania z zastosowaniem odpowiednich metod.

2.2 METODY, TECHNIKI I NARZĘDZIA BADAWCZE.

Po ustaleniu celów, problemów i hipotezy następnym etapem jest wybranie odpowiednich metod i technik badawczych.

T. Pilch pisze, że metody badań pedagogicznych to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”

Do metod badań pedagogicznych zaliczamy:

eksperyment pedagogiczny,

monografia pedagogiczna;

metoda indywidualnych przypadków;

metoda sondażu diagnostycznego.

Następnym etapem w pracy badawczej jest wybór odpowiedniej techniki.

Wg. T. Pilcha technika badawcza to- „czynności praktyczne, regulowane starannie dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów”.

Do technik badań pedagogicznych zaliczamy;

obserwacje,

wywiad,

ankietę,

badanie dokumentów,

analizę treści,

techniki projekcyjne.

W swoich badaniach wykorzystałam ankietę oraz wywiad.

Ankieta wg T. Pilcha „ jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub najczęściej bez obecności ankietera”.

„Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.”

Ankietę, którą przeprowadziłam skierowałam do uczniów klas I-III. Zawierała ona pytania zamknięte. Uczeń musiał wybrać jedną odpowiedź. Wzór ankiety dołączyłam do aneksu .

Zastosowałam wywiad jako rozmowę kierowaną. Ten rodzaj wywiadu charakteryzuje się tym, że badacz ma już przygotowaną listę pytań, które cytuje osobom badanym. Posłużyłam się kwestionariuszem wywiadu, na który nanosiłam wypowiedzi mojego rozmówcy. Wzór kwestionariusza znajduje się w aneksie.

Badania przeprowadziłam wśród 7 nauczycieli nauczania zintegrowanego oraz 100 uczniów z klas I-III.

W toku badań zebrałam 7 kwestionariuszy wywiadu oraz 100 kwestionariuszy ankiet.

ROZDZIAŁ III

ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ.

1. PRZEJAWY I FORMY AGRESJI UCZNIÓW

W KLASACH I-III.

Moje badania wykazały, że istnieje zjawisko agresji i przemocy wśród uczniów klas młodszych. Wszyscy nauczyciele stwierdzili, że obserwują u swoich uczniów zachowania agresywne. Do najczęstszych form agresji fizycznej zaliczyli bójki, niszczenie cudzych rzeczy, niszczenie sprzętu szkolnego, odbieranie siłą. Do najczęstszych przejawów agresji słownej zaliczyli przezywanie, odpędzanie, przekleństwa, wyśmiewanie się, kłótnie.

Uczniowie klas młodszych na terenie szkoły są często ofiarami przemocy swoich rówieśników.

W tabelach przedstawiłam jakim formom i przejawom agresji ulegają uczniowie klas I- III. Możemy również na podstawie tych danych stwierdzić jakie są najczęściej spotykane zachowania agresywne u dzieci w klasach I -III.

Formy agresji i przemocy werbalnej

Agresja werbalna	nie zdarzyło się	raz czy dwa razy	kilka razy	kilkana-ście razy
Obrażano Cię i wymyślano Ci	39	31	26	14
Rozpowszechniano o Tobie szkodzące Ci kłamstwa	56	21	12	11
Ktoś w klasie używał wulgarnych słów	12	16	30	50

Najczęściej agresja słowna przejawia się w używaniu wulgarnych słów, następnie obrażaniu i wymyślaniu, a najrzadziej jako szkodzące kłamstwa.

Formy przemocy fizycznej

Agresja fizyczna	nie zdarzyło się	raz czy dwa razy	kilka razy	kilkanaście razy
Umyślnie ktoś Cię potrącił	40	37	16	7
Umyślnie przewrócono Cię	54	28	13	5
Zabierano Ci siłą jakieś przedmioty	60	25	9	6
Bił Cię ktoś z kolegów lub koleżanek	40	25	20	15
Zabrano Ci rzeczy używając siły lub grożąc jej użyciem	89	8	1	2
Biła Cię cała grupa uczniów	87	10	1	2
Bito Cię, gdy leżałeś już na ziemi	60	16	1	3
Bito Cię tak silnie, że odniosłeś obrażenia.	68	19	6	7

Najczęściej dzieci odpowiadały, że ktoś z kolegów bił ich. Rzadko zabierano dzieciom pieniądze, biła ich cała grupa.

Formy agresji i przemocy psychicznej.

Agresja psychiczna	nie zdarzyło się	raz czy dwa razy	kilka razy	kilkana-ście razy
przymuszano Cię do zrobienia czegoś, na co nie miałeś ochoty	52	30	11	6

17 badanych uczniów uległo często przemocy psychicznej, która przejawiała się zmuszaniem ich przez kolegów, koleżanki robienia czegoś, na co nie mieli ochoty.

Formy agresji i przemocy wobec rzeczy

Wandalizm	nie zdarzyło się	raz czy dwa razy	kilka razy	kilkana-ście razy
Zniszczono rzeczy należące do Ciebie np. książki, zeszyty	58	28	8	6
Zabrano Ci rzeczy lub pieniądze	72	18	6	4
Zniszczono Twoją ławkę lub krzesło	63	21	8	8

Agresja przeciwko rzeczom przejawia się najczęściej w postaci niszczenia mienia szkolnego- ławek, krzeseł.

Aby stwierdzić jakie formy agresji najczęściej występują wśród uczniów klas I- III przeanalizowała ilość odpowiedzi „zdarzyło się kilka razy” i zdarzyło się „kilkanaście razy”.

Uczniowie klas I-III najczęściej doświadczają agresji swoich rówieśników w formie werbalnej (używanie wulgarnych słów, obrażanie i wymyślanie), następnie w formie fizycznej , na trzecim miejscu agresji psychicznej ( przymuszanie do robienia czegoś na co dziecko nie miało ochoty) i agresji przeciwko rzeczom .

ROZDZIAŁ IV

UOGÓLNIENIA I WNIOSKI

Szkoła jest miejscem, gdzie dość często mamy do czynienia z różnymi formami agresji. Jest to zjawisko, które występuje już od klasy pierwszej. Uczniowie stosują wobec siebie przemoc słowną, fizyczną. Często też mamy do czynienia z agresją psychiczną lub skierowaną na rzeczy. Nauczyciele zauważają ten problem zarówno na przerwach jak i w czasie zajęć. Często również uczniowie są agresywni wobec nauczyciela. Przejawia się to w postaci przeszkadzania na zajęciach.

Najbardziej charakterystyczne przejawy agresji w klasach I-III to używanie wulgarnych słów bójki, obrażanie, przezywanie, wyśmiewanie czy też odtrącanie

Częściej agresję obserwujemy w tym wieku u chłopców. Chcąc naśladować bohaterów ulubionych filmów, bajek często na przerwach „bawią się” w bicie. Nie zawsze zauważają granice między zabawą a prawdziwą bójką.

Często też możemy zaobserwować na korytarzu uczniów, którzy nie potrafią przejść koło kolegi nie potrącając go, zwłaszcza, gdy ten jest młodszy lub słabszy.

Dzieci często szantażują się wzajemnie mówiąc na przykład „jeżeli mi tego nie dasz, to nie będę się z tobą bawić”.

Agresja wśród dzieci na terenie szkoły przejawia się również w formie aktywności grupowej. Zdarza się, że grupa dzieci w klasie odtrąca jedną osobę. Nie chcą się z tą osobą bawić, przezywają ją, odtrącają.

Nauczyciele reagują na wszelkie przejawy agresji. Rozmawiają z uczniami interweniują, gdy zauważają jakąkolwiek formę agresji u swoich wychowanków. Niestety nie zawsze są w stanie powstrzymać to zjawisko na dłuższy okres w swojej klasie. Jednorazowe upomnienie nie daje dłuższych efektów .Aby powstrzymać agresję u dzieci musimy uczyć je wyrażania swoich emocji, uczyć zasad dobrego, przyjętego przez społeczeństwo zachowania, uwrażliwiać na uczucia innych osób, uczyć rozwiązywania konfliktów. Dzieci już od najmłodszych lat powinniśmy uczyć jak współpracować w grupie. Powinny znać reguły zasad współżycia w grupie. Sprzyja temu odpowiednia atmosfera w klasie, atmosfera życzliwości i otwartości. Nauczyciel powinien zadbać o to, aby każde dziecko w jego klasie czuło się dobrze.

W wychowaniu dzieci uczestniczy nie tylko szkoła, ale przede wszystkim rodzice. Ważne jest, aby w przeciwdziałaniu czy też w powstrzymaniu przejawów agresji u dzieci wspierali siebie wzajemnie. Interwencja w przypadku dostrzeżenią przejawów agresji jest obowiązkiem każdego dorosłego

BIBLIOGRAFIA

1. A. Stein : Kiedy dzieci są agresywne. Kielce 2002

2. K. Ostrowska, J. Tatarowicz: Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich. Warszawa 1998.

3. J. Danilewska: Agresja u dzieci- szkoła porozumienia. Warszawa 2002.

4. W. Okoń : Słownik Pedagogiczny. Warszawa 1987.

5. A. Frączej (red): Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalej. Wrocław 1985.

W. Okoń: Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1987.

A. Frączek (red): Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej, Wrocław 1985.

D. Wójcik: Środowisko rodzinne, a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej. Wrocław 1977

W. Szewczuk: Słownik psychologiczny. Warszawa 1979.

F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn: W stronę wartości - poradnik życia rodzinnego. Warszawa 19998

S. Siek: Wybrane metody badania osobowości. Warszawa 1983.

Z. Skorny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1968.

Encyklopedia Pedagogiczna. Pod red.W. Pomykało. Warszawa 1993, Fundacja Innowacja.

Gresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich. Pod red. K. Ostrowskiej, J. Tatarowicza. Warszaw 1998, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej

J. Danilewska : Agresja u dzieci- szkoła porozumienia. Warszawa, 2002

Pospiszyl: Przemoc w rodzinie. Warszawa 1994

M. Dąbrowski - Bąk: Przemoc w szkole. „Psychologia wychowawcza” 1994, nr 2

Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży oraz instytucjach społeczno - opiekuńczych. Kraków 1998

J. Ranschburg: Lęk, gniew, agresja”. Warszawa 1993

Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, pod red. K. Ostrowskiej, J. Tatarowicz .Warszawa 1998.

Encyklopedia Pedagogiczna, pod red. W. Pomykało. Warszawa 1993

Z. Skorny: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1976.

F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn: W stronę wartości - encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego.

Warszawa 1998

Z. Skorny: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1976

Z. Skorny: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

Z. Skorny: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1976.

Z. Skorny: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1976.

Joanna Danilewska : Agresja u dzieci- szkoła porozumienia. Warszawa, 2002

T. Pilch Zasady badań pedagogicznych Warszawa 1998, s.42

Tamże..., s.42

T. Pilch Zasady badań pedagogicznych. Warszawa, 1984, s.42

1

---