DEFINICJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO I KLASYFIKACJA UPOŚLEDZEŃ

Wartość i poziom rozwoju każdego społeczeństwa wyraża się jego stosunkiem do jednostek niepełnosprawnych. Na przestrzeni wieków stosunek ten przechodził transformację od wrogości, odrzucenia do zrozumienia i tworzenia systemów pomocy. Na przemianę tą wpłynął gwałtowny rozwój nauki, podniesienie poziomu wiedzy w społeczeństwie oraz poświęcenie i ciężka praca ludzi zaangażowanych w działalność na rzecz niepełnosprawnych.. Szczególnie trudno jest przezwyciężyć stereotypy i niestety uprzedzenia dotyczące osób upośledzonych umysłowo, które jeszcze pokutują w środowiskach o niskim rozwoju kulturowym. Związane jest to ze złożonością etiologii upośledzeń umysłowych oraz faktu, że jest to niepełnosprawność trwała ( jej przejawy można niwelować tylko do pewnego stopnia). Nie oznacza to , że powinniśmy pozostawać bierni, wprost przeciwnie- od zaangażowania i prowadzenia szerokich działań ( procesu kształcenia, polityki społecznej, opieki medycznej, integracji w społeczeństwie) zależy godne życie osób z niepełnosprawnością umysłową w warunkach współczesności.

Celem tego opracowania jest wyposażenie nauczycieli nauczania zintegrowanego szkół masowych w wiadomości ułatwiające im efektywną pracę z uczniami upośledzonymi umysłowo na etapie wczesnoszkolnym. Zagadnienia związane z etiologią niepełnosprawności umysłowej oraz metodami postępowania zmierzającego do możliwie najlepszego ( na miarę jednostkowych możliwości) poziomu rozwoju leżą w gestii zainteresowania wielu dziedzin nauki min: medycyny, psychologii, pedagogiki, socjologii itp. Prekursorem oligofrenopedagogiki na gruncie Polski była profesor Maria Grzegorzewska. Problematyka upośledzeń umysłowych ma charakter rozwojowy tzn. ciągle prowadzone są nowe badania pogłębiające i doskonalące naszą wiedzę.

Najogólniej można wyróżnić zdaniem J. Wyczesany dwa przeciwstawne modele niepełnosprawności:

-model medyczny- traktujący problem jako jednostkowy, leczony z pomocą profesjonalistów i wiążący się z polityką zdrowotną

-model społeczny- traktujący zagadnienie jako problem psychospołeczny

W literaturze przedmiotu jak również w języku potocznym funkcjonuje wiele określeń niepełnosprawności umysłowej min:

- niedorozwój umysłowy,

- upośledzenie umysłowe,

- oligofrenia (z j. Greckiego oligos-mały, phren-umysł),

- opóźnienie rozwoju umysłowego,

- obniżona sprawność umysłowa,

- niepełnosprawność umysłowa,

- otępienie umysłowe (demencja)

Zdaniem J. Kostrzewskiego „upośledzenie umysłowe jest to stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami w zakresie przystosowania się”. Autor ten przedstawia w obrazowy sposób podział wszelkiego rodzaju dysfunkcji intelektualnych ( rys. 1)

Jak widać na rysunku upośledzenie umysłowe zaliczane jest do globalnych dysfunkcji intelektualnych i ma charakter nadrzędny do pojęć niedorozwoju umysłowego i otępienia umysłowego. Upośledzenie umysłowe, jak podkreśla wielu autorów ( M.Bogdanowicz, H. Borzyszkowska) jest globalną dysfunkcją rozwojową powstałą na skutek oddziaływania różnego rodzaju czynników patogennych rozpoznawana do 3 roku życia. Gdy zaś czynniki szkodliwe wpływają na dziecko po 3 roku życia mówimy o obniżeniu poziomu rozwoju umysłowego.

Jeżeli rozwój dziecka przebiega zgodnie z normą wieku do pewnego momentu i nastąpi jego zatrzymanie ( spowodowane różnymi czynnikami) mówimy o zahamowaniu rozwoju intelektualnego. Zahamowanie to może mieć charakter czasowy.

Ostatnim rodzajem globalnych dysfunkcji prezentowanych w wykresie przez autora jest opóźnienie rozwoju intelektualnego. Jego cechą jest wolniejsze tempo rozwoju od przeciętnego spowodowane czynnikami chorobotwórczymi lub społecznymi. Poprzez odpowiednie działania pedagogiczne i stworzenie prawidłowych warunków społecznych opóźnienie to ulega wyeliminowaniu.

Pojęcie upośledzenia umysłowego odnosi się do bardzo zróżnicowanej grupy osób. Różnice te są bardzo istotne z punktu widzenia działań edukacyjnych i opiekuńczo-wychowawczych. Zaistniała więc konieczność ujęcia zjawiska w formie klasyfikacji. Dawniej funkcjonował trzystopniowy podział upośledzeń umysłowych wyróżniający:

1.debilizm

2. imbecylizm

3. idiotyzm

Nazewnictwo to wytworzyło wiele niekorzystnych i krzywdzących stereotypów, jak również niepożądanych postaw ( w skrajnych przypadkach funkcjonowało jako potoczne, obraźliwe formy językowe)

Obecnie zastosowanie ma klasyfikacja przyjęta przez IX rewizję Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów obowiązująca od 1stycznia 1980 roku (tabela 1). W podziale tym wzięto pod uwagę prócz ilorazu intelektualnego tzw. odchylenia standardowe.

Tabela 1 Klasyfikacje upośledzeń umysłowych według IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów obowiązująca od 1 stycznia 1980r. (za J. Wyczesany s. 27)

STOPIEŃ ROZWOJU UMYSŁOWEGO	SKALA
		WECHSLERA	TERMANA- MERRILL
ROZWÓJ PRZECIĘTNY (odchylenie mniejsze, równe 1)	85-110	84-100
ROZWÓJ NIŻSZY NIŻ PRZECIĘTNY (odchylenie od -1 do -2 )	70-84	69-83
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY LEKKI (odchylenie od -2 do -3)	55-69	52-68
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY UMIARKOWANY (odchylenie od -3 do -4)	40-54	36-51
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY ZNACZNY (odchylenie od -4 do -5)	25-39	20-35
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY GŁĘBOKI	0-24	0-19

CHARAKTERYSTYKA UCZNIÓW UPOŚLEDZONYCH W STOPNIU LEKKIM

Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie nauczycielom klas I-III szkół masowych sylwetki dziecka zakwalifikowanego do kategorii niedorozwoju umysłowego w stopniu lekkim. Z takimi bowiem uczniami bardzo często pracują. Aby praca ta przebiegała prawidłowo konieczna jest znajomość możliwości rozwojowych jak również ograniczeń charakterystycznych dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.

Charakterystyka taka jest stosunkowo skomplikowana z uwagi na ogromne zróżnicowanie jednostkowe. Rodzaj i poziom zaburzeń rozwojowych u tych dzieci wynika z faktu, iż etiologia upośledzenia umysłowego stopnia lekkiego , zdaniem wielu autorytetów naukowych ( min H. Borzyszkowskiej i J. Wyczesany) zawiera oddziaływanie kilku czynników patogennych w przeciwieństwie do głębszych postaci niedorozwoju umysłowego, gdzie ma miejsce zaistnienie jednego czynnika o znacznej wadze patogennej (np. wada genetyczna). Ponad to w większości opracowań naukowych podkreślany jest istotny wpływ nieprawidłowego funkcjonowania środowiska rodzinnego dziecka na występowanie niedorozwoju umysłowego w stopniu lekkim. Pojawia się czasem określenie upośledzenia uwarunkowanego społecznie lub opóźnienia społecznego. Bardzo trudno jest rozstrzygnąć, czy poziom funkcjonowania w momencie badania młodszych dzieci wynika z rzeczywistego upośledzenia, czy tylko braku stymulacji w rodzinie. Dlatego często wynika konieczność dalszego diagnozowania ( np.: stosowanie odroczenia obowiązku szkolnego na określony okres czasu pozwalający na sprecyzowanie diagnozy).

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim nie wyróżniają się swym wyglądem zewnętrznym wśród rówieśników i dopiero po wnikliwej obserwacji można zauważyć istotne odchylenia w funkcjonowaniu określonych czynników psychofizycznych.

Dla procesu nauczania i uczenia się pierwszorzędne znaczenie ma poziom sprawności procesów poznawczych. Poznawanie otaczającej rzeczywistości odbywa się za pośrednictwem:

-poznania zmysłowego ( postrzegania)

-poznania umysłowego ( myślenia)

-manipulacji ( praktycznej działalności)

Dziecko upośledzone umysłowo w wyniku oddziaływania wielu czynników lub uszkodzeń centralnego układu nerwowego ma utrudniony i zaburzony poziom spostrzegania. Spostrzeganie jest niedokładne, często wybiórcze, co wiąże się ze znacznym zaburzeniem procesu analizy i syntezy. Jan Opiat zwraca uwagę na wolniejsze tempo spostrzegania i jego zwężony zakres oraz na trudności w analizowaniu kształtu i materiału spostrzeganego przedmiotu ( różnicowanie barw, odrębności przedmiotów, powiązanie w całość określonych elementów).

Najtrafniej poziom poznania zmysłowego u tych uczniów można określić cytując słowa H. Borzyszkowskiej: „dziecko upośledzone umysłowo mało widzi- kiedy patrzy i mało słyszy- kiedy słucha”.

Często nauczyciele mający kontakt z dzieckiem upośledzonym umysłowo w stopniu lekkim zauważają zaburzenia w zakresie koncentracji uwagi. Jest to następna cech tych dzieci. Ich uwaga jest krótkotrwała, mało podzielna i łatwo ulega zakłóceniu ( odwracalna). Bardzo trudno jest im skoncentrować uwagę zwłaszcza, gdy wymaga odniesienia się do czynności abstrakcyjnych lub zadań sprawiających dziecku duże trudności. Dlatego tak istotne jest odchodzenie w tym przypadku od metod werbalnych w kierunku wszelkiego typu praktycznego działania . Istotne znaczenie ma również stworzenie w trakcie zajęć odpowiednich warunków organizacyjnych i dydaktycznych. Stymulacja uwagi u dzieci upośledzonych umysłowo wymaga od nauczyciela wykorzystania całych pokładów pomysłowości i wielkiej cierpliwości. Jest to proces ciągły i nie można go pomijać w trakcie realizacji działań rewalidacyjnych. Poziom koncentracji uwagi ma bowiem wielki wpływ na spostrzeganie i funkcjonowanie procesów myślenia.

Dzieci upośledzone mają raczej dobrą pamięć mechaniczną. Natomiast pamięć logiczna jest w dużym stopniu u nich zaburzona. Odtwarzanie zapamiętanych informacji odbywa się według zapamiętanej kolejności. Dlatego maja trudności z „ odpytywaniem na wyrywki”, często po prostu nie rozumieją tego, czego wyuczyły się na pamięć. Maja trudności w posługiwaniu się wyuczoną tabliczką mnożenia, bo wymaga to wybiórczego stosowania zapamiętanych wiadomości. Potrzebują również większej liczby powtórzeń, aby utrwalić zapamiętane informacje. Wiąże się to dla nauczyciela z zaplanowaniem większej ilości tzw. „powtórek” oraz z koniecznością cyklicznego powracania do już zapamiętanych informacji czy wyuczonych umiejętności.

Rozwój mowy u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim często bywa opóźniony, jednakże z uwagi na stosunkowo dobrą pamięć mechaniczną są w stanie przy dobrej stymulacji środowiskowej opanować znaczny zasób słownictwa. Mają natomiast trudności w rozumieniu znaczenia wypowiedzi oraz w samodzielnym tworzeniu opowiadań ( twórcze stosowanie mowy). Częściej też w porównaniu z dziećmi w normie występują u nich wady wymowy. Z moich obserwacji wynika , że ponad 50% ( czasem nawet dużo więcej) uczniów klas I-III szkoły specjalnej dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ma różnego rodzaju wady wymowy. Z uwagi na częste zaniedbanie środowiskowe można zaobserwować nasilenie wulgaryzmów i wyrażeń slangowych. Podsumowując poziom funkcjonowania mowy u omawianych uczniów można powiedzieć, że mają stosunkowo dobrze rozwiniętą mowę odtwórczą natomiast słabą funkcję twórczą mowy.

Funkcjonowanie każdego człowieka jest uzależnione od sprawności procesów myślowych. Tu właśnie napotykamy na największe trudności. Dzieci upośledzone umysłowo mają bardzo zaburzone myślenie abstrakcyjne, słowno-pojęciowe. Ich rozwój bardzo często zatrzymuje się na poziomie myślenia konkretno - obrazowego. Mają więc kłopoty z abstrahowaniem, uogólnianiem, tworzeniem pojęć, wnioskowaniem czy przewidywaniem ( myśleniem przyczynowo-skutkowym) Wnioski takie wysuwają zgodnie wszyscy zajmujący się tym zagadnieniem. Marta Bogdanowicz określa, że uczeń upośledzony umysłowo w stopniu lekkim osiąga w wieku 15-21 lat wiek inteligencji 8-12 lat. Zaburzenia wyższych form myślenia w znacznym stopniu utrudnia zdobywanie wiedzy i powoduje, że bardzo dużo umiejętności jest niedostępne dla osób z niedorozwojem umysłowym w stopniu lekkim.

Najczęściej występujące trudności szkolne dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim to:

-zaburzenie orientacji przestrzennej,

-słaby poziom sprawności grafomotorycznej,

-częściej występujący niż u rówieśników słabszy rozwój motoryczny,

-słaba koncentracja uwagi,

-częściej występujące wady wymowy,

-wolne tempo pracy,

-zaburzenia rozumienia znaczenia wypowiedzi,

-zaburzenia analizy i syntezy ( wzrokowej, słuchowej, wzrokowo-słuchowej),

-trudności w rozpoznawaniu liter oraz w czytaniu,

-trudności w rozumieniu przeczytanego tekstu,

-istotnie zaburzony poziom rozumienia wszelkich reguł, zasad, definicji,

-utrudnione tworzenie pojęcia liczby,

-ograniczony poziom pamięciowego wykonywania działań matematycznych,

-brak zrozumienia treści zadań tekstowych i trudności w ich rozwiązywaniu,

-zaburzenia wyobraźni przestrzennej utrudniające rozumienie i wykonywanie

zadań geometrycznych,

-trudności w orientowaniu się w stosunkach czasowych i posługiwaniu się nimi,

-kłopoty w powiązaniu nowych informacji z poprzednio zapamiętanymi,

-słaby poziom stosowania umiejętności w praktyce,

-mała samodzielność w wykonywaniu wszelkich zadań,

-często występująca nadpobudliwość psychoruchowa lub zahamowanie,

-brak krytycyzmu, egoizm,

-brak antycypacji zachowań,

-znaczna impulsywność,

-podatność na negatywne wpływy otoczenia,

-niski poziom motywacji,

-mała wrażliwość na potrzeby innych,

-częste przejawy agresji

Wymienione powyżej trudności nie muszą przejawiać się w każdym przypadku. Każdy z naszych uczniów jest inny, jego poziom funkcjonowania w szkole, zachowanie, możliwości i ograniczenia są indywidualne. Zebranie sytuacji z jakimi nauczyciel może się spotkać ma za zadanie uświadomić mu na co musi zwrócić baczną uwagę podczas obserwowania ucznia. Uświadomienie rodzaju problemu jaki napotka pozwoli mu stworzyć plan działania. Inaczej mówiąc, żeby pracować musimy dokładnie wiedzieć co chcemy osiągnąć i jaką drogą do tego celu dążyć.

Kształcenie dzieci lekko upośledzonych umysłowo

Szkoła specjalna różni się od masowej przede wszystkim programem nauczania i metodami pracy. Innym wyróżnikiem tej szkoły jest mniejsza liczebność klas, co jest niezwykle ważne ze względu na konieczność indywidualnego zajęcia się każdym uczniem. Szkoły specjalne zapewniają zdobycie przez dzieci lekko upośledzone umysłowo określonych - na ich miarę - dyspozycji psychicznych, fizycznych i umysłowych oraz odpowiednią opiekę i pomoc. Kierowani są do nich uczniowie od siódmego roku życia oraz starsi na podstawie orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej.

W literaturze naukowej z zakresu pedagogiki i psychologii spotyka się wiele charakterystyk zawierających ogólne cechy dziecka upośledzonego w różnym stopniu, jednakże wszyscy autorzy są zgodni co do tego, że niedorozwojowi ulegają takie procesy poznawcze, jak spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie, orientacja społeczna. Stwierdza się np., że spostrzeganie u dziecka upośledzonego umysłowo jest spowolniałe, niedokładne, o zawężonym zakresie, pomimo częstokroć prawidłowego funkcjonowania zmysłów. Szczególną trudność stwarza uczniowi szkoły specjalnej ukształtowanie pojęcia przestrzeni oraz wzrokowe rozmieszczenie przedmiotów w przestrzeni. Dzieci upośledzone umysłowo nie potrafią rozłożyć przedmiotu na części czy dopasować części figur i przedmiotów do siebie. Trudności sprawia im również dostrzeganie podobieństw i różnic między przedmiotami, jak też uchwycenie najistotniejszych cech przedmiotu.

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim cechuje głównie uwaga mimowolna. Obok uwagi mimowolnej występuje także, choć w ograniczonym stopniu, uwaga dowolna. Jest ona jednak nietrwała, łatwo odwracalna i słabo podzielna. Uczniów szkoły specjalnej dla dzieci upośledzonych umysłowo charakteryzują też trudności w zapamiętywaniu. Pamięć logiczna jest słaba i rzadko się przejawia. Natomiast pamięć mechaniczna jest dość dobra. Można spotkać dziecko lekko upośledzone umysłowo odtwarzające z pamięci długie teksty, z tym że czyni to często bez zrozumienia treści. Słaba jest wierność zapamiętywanych treści, głównie treści powiązanych logicznie. Skutkiem tego jest zmyślanie i konfabulacyjne uzupełnianie luk pamięciowych. Uczeń upośledzony umysłowo ma przede wszystkim trudności z procesem myślenia i tworzeniem pojęć, jest na etapie myślenia konkretno-obrazowego i sytuacyjnego. Zaburzone jest głównie myślenie abstrakcyjne. Zwłaszcza uwidacznia się to przy wykonywaniu operacji matematycznych, w rozumieniu pojęć abstrakcyjnych.

Myślenie dzieci lekko upośledzonych

Irena Obuchowska (1999) wyróżnia trzy właściwości myślenia dzieci lekko upośledzonych umysłowo: niepewność własnych sądów, konkretność, małą przerzutność. Niepewność własnych sądów ujawnia się w rozbieżności między ich werbalizacją a rozumowaniem. Konkretność myślenia polega na odwoływaniu się do konkretów w procesie myślowym i bazowaniu na tych konkretach. Mała przerzutność wiąże się z zaleganiem (inercją) myśli i brakiem umiejętności oderwania się od niej.

Powyższe braki w myśleniu dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim odzwierciedlają się w ich mowie, która często jest nieprawidłowa i opóźniona. Nieprawidłowości występują zarówno w samej artykulacji, jak i w jakości wypowiedzi. Dzieci te posługują się ubogim zasobem słów. Oczywiście słownik bierny jest bogatszy od słownika czynnego. Można też zauważyć, że niektóre dzieci lekko upośledzone umysłowo posługują się dość bogatym słownictwem. Jednakże po wnikliwszej analizie można dostrzec, że nie rozumieją znaczenia wypowiadanych zdań, nie trzymają się głównej myśli w wypowiedzi, wypowiadają zdania będące zaprzeczeniem zdań uprzednio wypowiedzianych. Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim mają też trudności z uogólnianiem wypowiadanej myśli.

Dzieci lekko upośledzone mówią często ułamkami zdań, chętnie posługują się czasownikami i rzeczownikami, a rzadziej przymiotnikami. Zwraca również uwagę, że rozumienie innych ludzi jest utrudnione, szczególnie wówczas, gdy dziecko nie ma z nimi bezpośredniego kontaktu, np. teksty nagrane na taśmę są z trudem percypowane.

U dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim często występują zaburzenia w sferze motoryki. Objawiają się głównie brakiem precyzji, spowolnieniem ruchów, brakiem umiejętności wykonywania ruchów równoczesnych. Dla dzieci lekko upośledzonych umysłowo bardzo charakterystyczny jest brak samodzielności i inicjatywy w działaniu.

Ważnym zagadnieniem w ramach charakterystyki omawianej grupy dzieci jest ich zachowanie społeczne. Poświęciła mu swoją książkę Małgorzata Kościelska (1984). Autorka pisze o dużym zróżnicowaniu rozwoju społecznego u dzieci lekko upośledzonych umysłowo. Stwierdza, że w powstawaniu zaburzonego zachowania społecznego u tych dzieci dużą rolę odgrywają czynniki pozaorganiczne i pozaintelektualne, czyli takie, które wiążą się ze społecznym upośledzeniem (odrzuceniem, etykietowaniem, segregacją), jak i ze świadomością własnego upośledzenia. Zauważa również, że dzieci upośledzone umysłowo w związku z określoną sytuacją stosują podobną gamę zachowań jak inne dzieci.

Wyszczególnia też cechy różnicujące dzieci lekko upośledzone umysłowo od dzieci prawidłowo rozwijających się. Są to przede wszystkim: labilność emocjonalna, słaba kontrola nad afektami, zniechęcenie i rezygnacja połączona z płaczliwością, bierność, zahamowanie, znaczna niepewność siebie, mniej lub bardziej nasilona lękliwość. Oprócz powyższych zachowań obserwuje się skrajnie przeciwne: brak dystansu, lepkość uczuciową, natrętność.

Dla przedstawienia pełniejszego obrazu dziecka upośledzonego umysłowo w stopniu lekkim należy dodać, że obok wymienionych anomalii w rozwoju dzieci te mogą wykazywać pewne uzdolnienia. Najczęściej spotyka się uzdolnienia o charakterze artystycznym. Uczniowie szkoły specjalnej są grupą zróżnicowaną zarówno w zakresie funkcjonowania intelektualnego, właściwości neurodynamicznych, jak też mechanizmów osobowościowych.

Warto też zauważyć, że upośledzenia umysłowego nie można traktować jako zjawiska całkowicie statycznego. Dzieci upośledzone umysłowo rozwijają się chociażby pod wpływem kształcenia instytucjonalnego, tyle tylko że w swoisty sposób i każde na swoją miarę.

Działalność szkoły i obowiązki nauczyciela

Funkcjonowanie szkoły specjalnej uzależnione jest głównie od nauczyciela i od zrozumienia przez niego swojej roli w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Nauczyciel podejmujący pracę w szkole specjalnej powinien przede wszystkim posiadać wiedzę pedagogiczną i umiejętności metodyczne, znać specyfikę zaburzeń swoich uczniów oraz charakter działalności szkoły.

Kierunek działalności szkół specjalnych wyznaczają cele określone w Zarządzeniu nr 29 Ministra Edukacji Narodowej z 4 X 1993 r. mówiące, iż celem szkoły specjalnej jest wszechstronny rozwój i rewalidacja społeczna uczniów oraz wychowanie ich na twórczych obywateli w stopniu dla nich dostępnym ze względu na rodzaj i stopień upośledzenia, a w szczególności przygotowanie do pracy, ukształtowanie zamiłowania i szacunku do pracy, rozbudzenie i umocnienie poczucia obowiązku i dyscypliny społecznej, wdrożenie do poszanowania mienia społecznego.

Obecnie wszystkie szkoły podstawowe i gimnazja obowiązuje podstawa programowa kształcenia ogólnego, zawarta w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 15 II 1999 r. Podstawy programowe określają, jakim celom ma służyć kształcenie szkolne i jakie zadania edukacyjne na poszczególnych szczeblach realizować. Zawierają również wzorzec podstawowych treści nauczania. Na bazie podstaw programowych oraz ramowych planów nauczania powstały nowe programy dla poszczególnych rodzajów szkół, w tym program nauczania do I i II etapu edukacyjnego szkoły specjalnej dla uczniów lekko upośledzonych umysłowo.

Pierwszy etap szkoły podstawowej trwający trzy lata obejmuje kształcenie zintegrowane. Oznacza to, że nie ma podziału na przedmioty. Nauczyciel prowadzi zajęcia według ustalonego przez siebie planu, regulując czas nauki i przerw w zależności od aktywności uczniów. Drugi, także trzyletni, etap edukacji szkolnej w klasach IV-VI jest częściowo zintegrowanym nauczaniem blokowym. Obejmuje on kilka przedmiotów-bloków, z których wyróżniają się dwa podstawowe, zbudowane z kilku dyscyplin: humanistyczny, łączący treści z języka polskiego, historii nauki o społeczeństwie, i sztuki oraz przyrodniczy, łączący się z wiedzą z zakresu geografii, chemii, fizyki. Ponadto obejmuje on także tradycyjne przedmioty, jak matematyka, wychowanie fizyczne, technika, religia lub etyka oraz nowe przedmioty - wychowanie komunikacyjne, informatykę, język obcy.

Obecnie w trakcie zajęć edukacyjnych nauczyciel realizuje też tematykę tzw. ścieżek edukacyjnych. Zawierają one istotne ze względów wychowawczych treści i umiejętności. Podstawa programowa odnosząca się do II etapu nauczania wyszczególnia następujące ścieżki edukacyjne: prozdrowotna, ekologiczna, czytelnicza i medialna, wychowanie do życia w społeczeństwie, wychowanie do życia w rodzinie.

W programie I i II etapu edukacyjnego sześcioletniej szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim uwzględniono dodatkowo treści z wychowania komunikacyjnego. Do II poziomu edukacyjnego dołączono jeszcze informatykę i język obcy.

Program określa cele edukacyjne w pięciu zakresach:

1. Usprawnianie, korygowanie i kompensowanie zaburzonych funkcji dziecka oraz wspomaganie rozwoju jego zdolności i zainteresowań.

2. Kształtowanie umiejętności umożliwiających zdobywanie wiedzy, takich jak słuchanie, mówienie, pisanie, czytanie, rachowanie, obserwowanie, odtwarzanie i tworzenie.

3. Kształtowanie prawidłowej postawy społeczno-etycznej i umiejętności wchodzenia w interakcje społeczne.

4. Uwrażliwianie na piękno środowiska przyrodniczego i kulturalnego.

5. Uświadomienie konieczności dbania o zdrowie, higienę i bezpieczeństwo.

W programie określone są również cele ogólne dla poszczególnych przedmiotów- bloków i pojedynczych przedmiotów.

Niezbędnym warunkiem podjęcia właściwych działań przez nauczyciela jest zaznajomienie się i odpowiednie wykorzystanie w swej pracy celów zawartych w aktach prawnych i opracowaniach naukowych. Pozwalają one bowiem nauczycielowi na lepsze zrozumienie uczniów i dostosowanie się do stawianych oczekiwań. Ze względu na powyższe cele jego zadaniem będzie określenie celów bardziej szczegółowych dla poszczególnych jednostek metodycznych. Zanim jednak nauczyciel przystąpi do formułowania celów szczegółowych nauczanych treści, powinien wcześniej opracować plan dydaktyczny na cały rok szkolny. Do tej czynności przystępuje przed formalnym objęciem obowiązków, czyli w czasie wakacji lub ewentualnie na początku roku szkolnego.

Taki plan ma pomóc nauczycielowi w sprawnej organizacji zajęć, zapobiegając chaotyczności i przypadkowości. W planowaniu jest niezbędna dobra znajomość programu nauczania, podręczników, a przede wszystkim możliwości, potrzeb i zainteresowań uczniów. Wstępnych informacji o uczniu dostarczy nauczycielowi analiza dokumentacji dziecka z poradni psychologiczno-pedagogicznej, rozmowa z psychologiem szkolnym, logopedą, pedagogiem. W trakcie roku szkolnego nauczyciel uzupełni informacje o uczniu o własne obserwacje i wywiad środowiskowy.

Dobra znajomość każdego ucznia jest niezbędnym warunkiem trafnych i skutecznych czynności nauczyciela. Nie można przecież podejmować odpowiednich oddziaływań, nie wiedząc, jakie zaburzenia mają uczniowie czy też jak funkcjonują. Niezbędnym elementem działalności nauczycielskiej jest też zwrócenie uwagi, jak uczniowie przyswoili sobie program nauczania z poprzednich klas. W razie zauważenia jakichkolwiek braków należałoby uwzględnić je w planie i pracować nad ich usuwaniem.

Trudności wychowawcze

Innym obszarem działalności nauczyciela - poza czynnościami przygotowawczymi - jest realizacja przyjętych założeń. Na efektywność pracy nauczyciela ma wpływ jego właściwa postawa, umiejętność doboru odpowiednich metod, form, stosowanie środków dydaktycznych. Niezwykle ważna jest też współpraca z rodziną, z gronem pedagogicznym, środowiskiem lokalnym.

Jak wykazuje praktyka, nauczyciel szkoły specjalnej dość często napotyka w swej pracy różnorodne trudności wychowawcze. Podłoże owej sytuacji bywa bardzo różne. Może przykładowo wynikać z właściwości psychofizycznych wychowanka, z negatywnego wpływu rodziny bądź grupy rówieśniczej na dziecko. Zadaniem nauczyciela będzie poznanie przyczyny bądź przyczyn negatywnych form zachowania wychowanka oraz znalezienie odpowiedniej metody przeciwdziałającej owemu zachowaniu i je korygującej. Oczywiście problem jest obszerny i wymaga niezwykłej umiejętności działania nauczyciela.

Poza tym należy pamiętać, iż każdy wychowanek jest odrębną jednostką i w związku z tym każdy przypadek trzeba traktować indywidualnie, pomimo nawet tego samego przewinienia. Powszechnie stosowany system kar i nagród wymaga również zindywidualizowania. Chciałabym zaznaczyć, iż pochwała (nagroda) ma niejednokrotnie większe szanse powodzenia wychowawczego aniżeli kara. Praktyka wychowawcza wykazuje, iż z reguły efekty działania kary są krótkotrwałe.

Istotną cechą wychowania - zgodnie z założeniami psychologii humanistycznej - jest podejście skoncentrowane na wychowanku jako osobie ludzkiej. To znaczy, że traktuje się wychowanka jako jednostkę autonomiczną, niepowtarzalną i zasługującą na szacunek bez stawiania wstępnych warunków. Dzięki temu zapewnia się mu większą niezależność, zawierza się jego pozytywnym i twórczym możliwościom; daje się mu do zrozumienia, że sam jest w stanie poradzić w szkole sobie z powstałymi problemami; metody lub techniki wychowawcze uważa się za sprawę drugorzędną, a nawet poniekąd mało znaczącą.

Strategia humanistyczna jest niezwykle trudna do stosowania i łatwo jest o popełnienie błędu w jej wykorzystaniu. J. Grochulska (1998) przestrzega przed takimi błędami, jak uleganie dziecku we wszystkim, zapominanie, że wolność podejmowania decyzji wiąże się w sposób naturalny z odpowiedzialnością za własne czyny; uleganie dziecku do czasu wyczerpania się cierpliwości, wówczas rodzice czy wychowawcy w szkole stosują karę, przechodząc do innej strategii, aby następnie, z poczuciem winy za krzywdzenie dziecka lub brak konsekwencji, znowu cierpliwie ulegać; okazywanie zrozumienia dziecku wyłącznie wtedy, gdy przejawia ono skruchę i dopuszczanie go do podejmowania decyzji pod warunkiem, że jest ona taka sama, jak proponuje dorosły opiekun.

Każdy nauczyciel może opracować własną strategię wychowawczą, która powinna być oparta na rozległej wiedzy pedagogicznej i psychologicznej oraz własnej praktyce. Jak słusznie podkreśla J. Grochulska, przed podjęciem ostatecznej decyzji należy się upewnić, czy dobrze rozumiemy analizowane strategie. Po dokonaniu wyboru określonej strategii wychowawczej nie można pod żadnym warunkiem łamać zasad w niej zawartych.

Współpraca z domem

Niezwykle ważnym zadaniem w pracy nauczyciela jest zorganizowanie dobrej współpracy ze środowiskiem domowym ucznia. Dzięki systematycznej i szerokiej współpracy szkoły specjalnej z rodzicami ucznia nauczyciel zdobywa dogłębniejszą wiedzę o dziecku, o jego sytuacji rodzinnej. Informacje te pozwalają lepiej zrozumieć dziecko i przez to przyczyniają się w znacznym stopniu do podjęcia odpowiednich oddziaływań pedagogicznych. Trzeba mieć też na uwadze, iż współpraca ta pozwala nauczycielowi na pozytywne ukierunkowanie rodziców w różnych kwestiach dotyczących dziecka, co w szkole specjalnej jest nieodzowne.

Owa współpraca ważna jest też ze względu na dążenie nauczyciela do wypracowania jednolitych oddziaływań wychowawczych na dziecko. Nie możemy doprowadzać do takich sytuacji i godzić się na to, że niekiedy dziecko, jest karane za jakieś zachowanie, choć ktoś inny (rodzice) pozwala mu na nie. W ten niekonsekwentny sposób nie tylko że nie uczymy dziecka właściwego zachowania, ale wręcz je udaremniamy. Do uzyskania pozytywnych efektów w tym zakresie niezbędne jest spójne oddziaływanie nauczycieli i rodziców. Żadna ze stron nie może odejść od stosowanych zasad.

Stały kontakt rodziców ze szkołą sprawia, że rodzice wiedzą, co się w szkole dzieje, jak funkcjonuje ich dziecko. Ponadto utwierdzają się w przekonaniu, że są równorzędnymi partnerami w wychowywaniu dziecka. Nawiązywanie i podtrzymywanie pozytywnych kontaktów między szkołą a środowiskiem ucznia należy do bardzo ważnych zadań nauczyciela. Przyznać trzeba, że jest to zadanie niebywale trudne i wymagające od nauczyciela niezwykłych umiejętności. Zasadnicza trudność tkwi niejednokrotnie w fakcie, że znaczna grupa rodzin wychowujących dziecko lekko upośledzone umysłowo nie spełnia swoich funkcji w sposób zadowalający, a w skrajnych przypadkach nie interesuje się losami dziecka w szkole.

O szkole specjalnej możemy powiedzieć, że jest placówką segregacyjną. W związku z tym wskazane byłoby, aby nauczyciel zadbał o zorganizowanie swoim uczniom kontaktu z szerszym środowiskiem społecznym, np. grupą rówieśniczą ze szkoły masowej. Kontakt ten może przybierać różne formy: wspólne organizowanie uroczystości, rozgrywek sportowych, wycieczek itp.

E. Pasternak (1991) zwraca uwagę na słabą znajomość i wykorzystanie przez nauczycieli takich metod, jak metoda problemowa, metoda sytuacyjna, tzw. giełda pomysłów, gry dydaktyczne, metody impresyjne i ekspresyjne, metody ćwiczebne. Zdaniem E. Pasternaka w szkole specjalnej dla dzieci lekko upośledzonych umysłowo wykorzystywane są głównie metody oglądowe i oparte na działalności praktycznej. Autor zauważa też, że metody słowne nabierają większego znaczenia w klasach starszych, co wiąże się z możliwościami uczniów. W pracy z dziećmi lekko upośledzonymi umysłowo nauczyciel bardzo często sam wykonuje różnego rodzaju pomoce naukowe - rozsypanki, rysunki, loteryjki.

Stale też poszukuje optymalnych metod, form, środków dydaktycznych, napotykając różnorodne trudności natury wychowawczej i szukając sposobów ich rozwiązywania. Niemożliwe jednak byłoby uzyskanie zakładanych efektów w nauczaniu i wychowaniu bez pełnego zaangażowania nauczyciela w sprawy uczniów i szkoły. To od nauczyciela, jego postawy i inicjatywy zależy bowiem funkcjonowanie placówki.

Scenariusz zajęć z wychowania fizycznego

Ćwiczenia z muzyką i przy muzyce dla osób niepełnosprawnych intelektualnie

Zadania lekcji: Nauka tańca ,,greckiego" i podstawowego kroku poloneza.

Ilość ćwiczących: 20 osób

Uczniowie: Uczniowie niepełnosprawni intelektualnie

Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna

Przyrządy i przybory: krzesła, koła hulaj hop, piłeczki pingpongowe, bębenek, indyfikatory, kreda

Środki audiowizualnie: magnetofon

Cel lekcji:

• kształcący: kształtowanie rytmizacji i estetyki ruchu, wyrabianie umiejętności łączenia ruchu z muzyką, kształtowanie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej:

• poznawczy: stwarzanie sytuacji sprzyjających rozwijaniu wyobraźni i ekspresji twórczej w zabawach i tańcach;

• wychowawczy: kształtowanie charakteru i właściwych postaw w działaniu zespołowym, stwarzaniu okazji do przeżywania radości i satysfakcji

Metody:

• realizacji zadań ruchowych: naśladowniczo-ścisła, zabawa klasyczna ruchowej ekspresji twórczej.

• przekazywania wiedzy: pokaz wychowania: działanie przykładem osobistym, wyrażanie aprobaty.

Formy: podział ćwiczących; grupy, pary

Porządkowe: luźna rozsypka, koło, uliczka.

Prowadzenie zajęć; frontalna, indywidualna.

Tok lekcji	Nazwa i opis ćwiczenia	Czas /ilość powtórzeń	Uwagi organizacyjno metodyczne
Część I wstępna. Moment organizacyjno-wychowawczy	Zbiórka w szeregu . Powitanie. Podanie zadań lekcji	2'	Prowadzący przedstawiają się. Oznaczają ćwiczących identyfikatorami, a następnie zapoznają z tematem lekcji.
B Nauka tańca ,,greckiego''	Taniec ,,grecki" Ćwiczący w ustawieniu na obwodzie koła wykonują kroki: Na raz odstawienie Na dwa dostawienie NL do NP.; Na trzy krok NP w przód, Na cztery dostawienie NL do NP., Na pięć- odstawienie NP. w tył, Na sześć dostawienie NL do NP.	12'	Ćwiczący pozostają w ustawieniu na obwodzie koła. Przechodzą do swobodnego siadu. Prowadząca zapala świeczkę. Objaśnia i pokazuje kroki taneczne oraz przebieg tańca     Na zakończenie następuje zgaszenie świeczki.
C Ćwiczenia w parach bez przyboru	Ćwiczenia w parach Prowadzący wystukuje rytm na bębenku. Po ostatnim głośnym uderzeniu w bębenku... Ćwiczenie 1. Ćwiczący szukają swojej pary, a po jej odnalezieniu unoszą do góry ręce ze wstążeczkami i stają w miejscu. ........bębenek Ćwiczenia 2 W ustawieniu tyłem do siebie w rozkroku, RR w bok Na raz, dwa - równoczesne wznos RR bokiem w górę -(wdech) .......bębenek Ćwiczenie 3. W ustawieniu tyłem na siebie, chwyt pod łokcie; uniesienie NP. ugiętą w kolanie i utrzymać równowagę ( po uniesieniu) NP. następnie zmiana nogi) ........bębenek Ćwiczenia 4 Siad klęczny tyłem do siebie, RR w górę, chwyt za dłonie na raz-opuszczenie RR w dół z klaśnięciem w dłonie na dwa- skłon T w tył na trzy chwyt za dłonie bębenek-chód na czworakach. Ćwiczenia5 ,,Jedynka z pary wykonuje klęk podparty, ,,dwójka wchodzi pod jedynkę i wykonuje siad klęczny	10'         2x       4x                 4x NP. 4x NL     4x           1x	Prowadzący poleca dobrać się w pary wg wzrostu (pomaga druga osoba) Każdej parze asystent n-la prowadzącego zawiązuje na jedną rękę wstążkę Pary rozróżniają miedzy sobą kolorem wstążek. Ćwiczący w rytmie bębenka poruszają się po całej sali.   W ćwiczeniu 2,3,4,5 biorą udział asystentki. Dwie osoby trzymają koc tworząc ,,parawan" Trzecia osoba tworzy t ,,parę zza parawanem. Po ostatnim głośnym uderzeniu w bębenek ,,parawan zostaje odsłonięty, wtedy wszystkie pary przyjmują taką samą pozycję jak ,,para zza parawanu" Prowadzący zachęca do szybkiego odszukania swojej pary i przyjęcia ustalonej pozycji. Następnie ćwiczący wykonują ćwiczenia korekcyjne z elementami ćw. Oddechowych rónoważnych; Prowadzący zwraca uwagę na poprawność wykonywanych ćwiczeń;
Zabawa na czworakach.	,,Koty na spacer, koty do domu" ,,Jedynki tworzą domki (klęk podparty w miejscu), ,,dwójki" ;-koty. Na sygnał prowadzącego; ,,koty na spacer"- koty chodzą na czworakach po całej sali. Na sygnał ,,koty do domu"; - koty wchodzą do swoich ,,domków''. Po dwóch wejściach kotów do domu, zmiana w parze: koty stają się domkami, domki ,,kotami"	4x
Ćwiczenia w parach z przyborami	Ćwiczenie 6 -leżenie przodem twarzami do siebie, w środku koło hulaj hop. Na raz, dwa uniesienie koła do góry (wdech) Na trzy, cztery- opuszczenie w dół (wydech) Ćwiczenie 7 Pozycja. J.w. Dmuchanie piłeczek ping-pongowych	2x                 0,5	Prowadzący i asystent rozdają koła hulaj - hop     Asystentka rozdaje piłeczki ping pongowe. Prowadzący i asystentka w czasie ćwiczenia po kolei do każdej pary i nakładają na rękę kotylion odkładają koła, piłeczki w miejsce wskazane przez prowadzącego.
Część III Końcowa Taniec uspokajający	Marsz krokiem poloneza po obwodzie koła -RR na biodrze           Polonez w ,,swoich ''parach                 Polonez w parach       Ćwiczący poruszają się krokiem poloneza i wykonują wybrane figury Ćwiczący poruszają się ,,para za parą" po obwodzie koła, ,,Parami środkiem' '-para za parą środkiem sali tworzy kolumnę par. Pary zatrzymują się, ,,Tunel''; ćwiczący chwytają się za podane wewnętrzne ręce i unoszą do góry. Ostatnia para przechodzi pod ,,tunelem" i staje na początku kolumny. Kolumna lekko przesuwa się ku tyłowi. ,,Para za parą po obwodzie koła (pół okrążenia), ,,Parami środkiem", Para w prawo, para w lewo Kolumna par z lewej strony tworzy ,,tunel", pary z kolumny prawej przechodzą pod ,,tunelem''. Po przejściu wszystkich par z prawej strony następuje zmiana ; druga kolumna par tworzy ,,tunel", pierwsza przechodzi pod ,,tunelem"; ,,Para za parą w dwóch kolumnach, ,,Czwórkami środkiem"; ,,Para za parą"; Ukłon -tańczący zwracają się do siebie twarzami i dziękują za taniec Pożegnanie	9'                                                                                               1,5'	Ćwiczący pojedynczo ustawiają się na obwodzie koła. Prowadząca. Prowadząca pokazuje krok poloneza. Asystent włącza magnetofon. Ćwiczący w rytmie poloneza poruszają się po obwodzie koła Ćwiczący dobierają się w ,,swoje pary". Prowadząc pokazuje trzymane w parze. Ćwiczący w parach poruszają się po obwodzie koła. Prowadząca pokazuje z której, strony stoi partner, z której partnerka do tańca i jak jej dziękować za taniec. Ćwiczący z siedzących na sali osób proszą do poloneza. Wykonują piękny ukłon i proszą do tańca Prowadząca głośno mówi o kolejności figur                                                     Po wykonaniu ukłonu partnerzy odprowadzają swoje partnerki na miejsce i dziękują za taniec. Prowadzący żegnają się i dziękują ćwiczącym za wspólną zabawę

Program

zajęć sportowych: „Biegi na orientację”

dla uczniów II i III etapu edukacyjnego

Wprowadzenie:

Istotą zajęć szkolnych jest zaproponowanie takiego wachlarza form ruchu, by stworzyć uczniowi optymalne możliwości rozwijania sprawności fizycznej.

Za jej doskonalenie, jak i za umiejętność działania na rzecz zdrowia, w szczególny sposób jest odpowiedzialny nauczyciel wychowania fizycznego.

Aby jak najlepiej spełnić swoją rolę, nauczyciel powinien podejmować różnorodne formy pracy z dzieckiem. Jedną z nich jest bieg na orientację - BnO.

  Bieg na orientację nie jest nową dyscypliną sportu, ale wciąż mało popularną w Polsce. Warto więc dowiedzieć się o niej nieco więcej. BnO (Bieg na Orientację) polega na tym, aby w jak najkrótszym czasie pokonać zaznaczoną na mapie trasę. Zawodnik potwierdza na karcie startowej swoją obecność w wyznaczonych punktach kontrolnych w terenie. Droga między punktami jest dowolna, a jej wybór zależy od zawodnika. Warunkiem sklasyfikowania i pomyślnego ukończenia biegu jest dotarcie do wszystkich punktów kontrolnych w odpowiedniej kolejności. O wyniku decyduje jedynie osiągnięty czas. W pokonywaniu trasy pomocny jest kompas, z którego zawodnik może odczytaćwłaściwy kierunek biegu. Mapy, którymi zawodnicy posługują się podczas BnO, są specjalnie przygotowane dla tej dyscypliny sportu. Są bardzo dokładne, powinny być na nich zaznaczone wszystkie charakterystyczne obiekty oraz podane szczegółowe informacje dotyczące terenu. Długość trasy i liczba punktów kontrolnych zależą przede wszystkim od kategorii wiekowej, formy zawodów, a także od terenu, w którym się one rozgrywają. Na zawodach najmłodsi biegacze mają do pokonania trasę około 1,5 - 2 km (dla innych kategorii wiekowych trasy mogą wynosić 10 km, a nawet więcej), w praktyce oznacza to ok. 2 - 3 km, różnica ta wynika z faktu, że długość trasy jest liczona na mapie w linii prostej, bez uwzględnienia ukształtowania terenu. Zawodnicy zmuszeni są do omijania przeszkód terenowych, takich jak: pagórki, bagienka, zagajniki. Długość pokonanej przez zawodnika trasy w duże jmierze zależy od jego umiejętności. BnO traktowany wyczynowo jest sportem trudnym, stawiającym zawodnikowi wysokie wymagania co do formy fizycznej, intelektualnej i psychicznej. Podczas biegu konieczna jest ciągła koncentracja - przy braku skupienia często popełnia się błędy i można się zgubić. BnO traktowany jako rozrywka może być wspaniałą zabawą, aktywną formą wypoczynku, okazją do ruchu na świeżym powietrzu. BnO to nie tylko wysiłek fizyczny, to także umiejętność myślenia, ćwiczenie spostrzegawczości, koncentracji, oraz konieczność samodzielnego podejmowania decyzji.

Ponieważ brakuje uporządkowanego systemu nauczania w tej formie, poza tradycyjnym treningiem biegowym i technicznym, program ten jest propozycją zachęcającą do trenowania BnO nie tylko na lekcjach wychowania fizycznego, ale przede wszystkim w ramach zajęć pozalekcyjnych.

Bieg na orientację jest ciekawym sposobem spędzania czasu wolnego, który umożliwia, jak żaden inny sport, bardzo bliski kontakt z przyrodą.

Program jest przygotowany dla uczniów II i III etapu edukacyjnego. Rozpiętość wiekowa może być tak duża, gdyż metody treningowe stosowane w programie są odpowiednie niezależnie od wieku. Uczniowie starsi będą w stanie szybciej opanować umiejętności przewidziane w nim.

Układ treści zakłada stopniowe poznawanie nowych umiejętności i stanowi integralną część prozdrowotnej i ekologicznej ścieżki edukacyjnej.

 

 

 

Cele edukacyjne

 

Cele główne:

• wszechstronny rozwój osobowości

• kształtowanie prozdrowotnego stylu życia

• rozwijanie współpracy i działania w grupie

 

Cele operacyjne:

• poznanie kolorów i symboli używanych na mapach do biegów na orientację (BnO)

• porównywanie symboli na mapie z elementami w terenie

• rozwijanie wyobrażeń o formach ukształtowania terenu

• nabywanie umiejętności odczytywania warstwic i skali mapy

• nabywania umiejętności zastosowania właściwych symboli w celu zaktualizowania mapy

• nabywanie umiejętności dokonywania oceny odległości w terenie poprzez krokowanie

• nabywanie umiejętności szacowania i mierzenia rozmiarów elementów terenowych oraz odległości pomiędzy nimi

• nabywanie umiejętności orientowania mapy do północy, po zmianie kierunku przemieszczania się, a także według liniowych form terenu

• rozwijanie umiejętności utrzymywania koncentracji i kierunku

• poznanie i rozróżnianie klasyfikacji dróg

• doskonalenie umiejętności zapamiętywania podczas biegu

• kształtowanie pamięci mapy i terenu

• kształtowanie umiejętności kciukowania i składania mapy

• kształtowanie umiejętności odnajdywania się w okolicy punktów kontrolnych oraz ich potwierdzania

• rozwijanie umiejętności doboru prędkości na przebiegu oraz rozkładu sił na całej trasie

• rozwijanie zdrowej rywalizacji sportowej, siły woli, chęci współzawodnictwa - postawy sportowca

• rozwijanie umiejętności współpracy w grupie, komunikowania się - postawy koleżeńskiej

• rozbudzenie zainteresowania środowiskiem przyrodniczym

• poznanie najbliższego środowiska, ukształtowania terenu

• dostrzeganie współzależności między działalnością człowieka, a otaczającą go przyrodą

• rozwijanie umiejętności wnioskowania i podejmowania decyzji

• rozwijanie umiejętności dbania o zdrowie i kondycję psychofizyczną - zdrowy styl życia

• rozwijanie umiejętności korzystania z różnego rodzaju źródeł informacji

 

  

Treści

1. Mapa i jej orientowanie. Oswojenie z lasem.( ustawianie mapy, spacer w terenie )

2. Kolory na mapie. Znaczenie symboli na mapie. ( legenda mapy, mapka z opisem )

3. Orientacja mapy według terenu. ( orientowanie ze zmianą kierunku przemieszczania się )

4. Mierzenie odległości na mapie. ( skala, mierzenie przebiegów, krokowanie, wzrokowa ocena długości przebiegów na mapie )

5. Orientacja wzdłuż elementów liniowych. ( wzdłuż jednej ścieżki )

6. Orientacja przy pomocy systemów elementów liniowych. ( trasa liniowa po drogach)

7. Czytanie obiektów terenowych przy elementach liniowych.

8. Czytanie obiektów liniowych poza elementami liniowymi i odsuwanie ich od elementów liniowych.

9. Skróty - przechodzenie na przełaj na inne obiekty liniowe. ( ścinanie skrótów)

10. Orientacja mapy przy pomocy kompasu.

11. Wybór prostych wariantów między punktami kontrolnymi.

12. Precyzyjne użycie kompasu. Orientacja na krótkich odcinkach z wykorzystaniem obiektów przywiązania orientacyjnego.

13. Bieg na kierunek. ( utrzymywanie kierunku biegu )

14. Rzeźba terenu - warstwice. ( trasa liniowa na warstwicy , profil trasy )

15. Orientacja w oparciu o duże, wyraźne formy terenu.

 

Przewidywane osiągnięcia uczniów

 

 W wyniku realizacji treści i celów programowych uczeń:

 

• potrafi prawidłowo trzymać mapę, także przy zmianie kierunku oraz ją umiejętnie składać

• zna symbole i kolory na mapie do BnO, rozumie skalę

• potrafi przetworzyć rzeczywistość na znaki na mapie, i odwrotnie

• potrafi dokładnie „czytać” mapę do BnO

• potrafi mierzyć i porównywać długości przebiegów

• potrafi dokonać wyboru, umożliwiającego bezpośrednie dotarcie do punktu kontrolne i dokonuje wyboru drogi

• potrafi odczytywać obiekty znajdujące się poza elementami liniowymi

• potrafi korzystać ze skrótów

• potrafi posługiwać się kompasem, wyznaczać i utrzymywać kierunek według wskazań kompasu

• potrafi podejmować proste decyzje, dokonywać wyboru lepszego wariantu, krótszej trasy

• rozumie i czyta warstwice

• dostosowuje prędkość i technikę biegu do zmian terenu

• potrafi potwierdzać punkty kontrolne

• rozumie potrzebę dbania o zdrowie

• dostrzega walory przyrodnicze swojego regionu

• dostrzega pozytywne i negatywne skutki działania człowieka na przyrodę, umiejętnie wnioskuje na podstawie obserwacji

• potrafi współpracować w grupie, pomaga w sytuacjach tego wymagających

 

 

Procedury osiągania celów

 

Jednym ze źródeł dochodzenia do wiedzy jest obserwacja, a najlepszym sposobem ćwiczenia biegów na orientację jest trening i zawody - oczywiście w lesie, z mapą i kompasem. Jednak, aby uczeń swobodnie poruszał się w lesie, zadania stawiane przed nim powinny być dostosowane do poziomu umiejętności.

Program zawodów jest tak zaplanowany, że rozpoczyna nauczanie od najprostszych umiejętności, stopniowo je rozwijając.

Opanowanie każdej umiejętności należy sprawdzić, gdyż tworzy to podstawę do nauki następnej. Jeżeli uczeń opanował założone umiejętności, wypróbował swoją wiedzę w praktyce, następnie ćwiczył w znanym, a potem nieznanym terenie - jest przygotowany do brania udziału w zawodach.

Tak więc trening powinien składać się z dwóch części:

• ćwiczenie danej umiejętności, czyli trenowanie częściowe

• wykorzystanie danej umiejętności na trasie, czyli trenowanie całościowe

Na pierwsze trasy, ustawiane w znanym, terenie dobrze jest wybrać teren wyraźnie ograniczony, np. drogami, płotem (park, teren szkoły), a potem dopiero można ruszać do lasu, w którym występują niewielkie różnice wzniesień i dużo elementów liniowych, np. drogi, rzeczki, granice.

Jednocześnie trening powinien zawierać:

• ćwiczenia orientacyjne - zajęcia teoretyczne, a zwłaszcza nauka mapy, analiza błędów popełnianych w terenie, analiza wariantów i zajęć praktycznych z mapą

• ćwiczenia sprawnościowo-kondycyjne - zajęcia, kształtujące wszystkie cechy motoryczne, a zwłaszcza wytrzymałość, siłę, szybkość i zwinność (zabawy biegowe, tory przeszkód )

 

Początkowe zajęcia to tworzenie przez uczniów własnych map najbliższego otoczenia ( sala lekcyjna, boisko ), za pomocą których się poruszają.

W pierwszym rzędzie dążymy do lokalizacji obiektów ( meble, ławki, itp.), potem do przechodzenia od obiektu do obiektu i opisywania trasy słownie i graficznie.

Wprowadzając mapy przekazujemy i sprawdzamy wiedzę związaną z symbolami i kolorami na mapie do biegów na orientację - BnO, następnie wychodzimy w znany teren i korzystamy z uproszczonych map, o dużych skalach, zawierających niewielką liczbę szczegółów, adaptując je do możliwości uczniów.

Stopniowo, z coraz większym zasobem wiedzy uczniów, przechodzimy na bardziej rozległe przestrzenie, wchodząc do lasu i stosując różne rodzaje map, np. rzuty poziome terenu, plany, mapy turystyczne, mapy czarno-białe, mapy do BnO.

Przyzwyczajenie do przebywania w lesie rozpoczynamy od atrakcyjnych zabaw (pokonywanie przeszkód terenowych, poruszanie się po mchu). Kształtujemy jednocześnie wrażliwość i spostrzegawczość oraz postawy koleżeństwa i współpracy w grupie. Zajęcia te są prowadzone w grupie, pod kierunkiem trenera.

Kolejne treningi organizujemy już rzadziej, także w formie grupowej.

Wprowadzając system obiektów liniowych, ustawiamy początkowo punkty kontrolne na każdym skrzyżowaniu, gdzie następuje zmiana elementu liniowego. Później robimy to między punktami.

Zajęcia z użyciem kompasu można przeprowadzać najpierw bez stosowania map, korzystając z nich na późniejszych treningach.

 

 

Ewaluacja osiągnięć

 

 

Bieg na orientację jest sportem mającym duże walory poznawcze i edukacyjne. Kształtuje wyobraźnię, uwagę i spostrzegawczość, uczy koncentracji, samodyscypliny i współdziałania.

Sprawdzianem efektów treningów jest:

• kontrola umiejętności orientacyjnych poprzez sprawdziany (testy), badające opanowanie kolejnych umiejętności - np. indywidualne biegi po trasie o odpowiednim stopniu trudności

• kontrola sprawności motorycznych poprzez sprawdziany (testy),badające opanowanie umiejętności - np. bieg na standardowym torze przeszkód w terenie lub na sali gimnastycznej, uwzględniający ćwiczenia zwinnościowe, szybkościowe

• udział w zawodach, jeżeli wynik sprawdzianów jest dobry

 

BIBLIOGRAFIA

1. Marta Bogdanowicz : „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym” WSiP W-wa 1991r.

2. Halina Borzyszkowska: „Oligofrenopedagogika” PWN W-wa 1985r.

3.Otton Lipkowski : „Pedagogika specjalna” PWN Warszawa 1981r.

4. Kazimierz Kirejczyk (pod red.): „Upośledzenie umysłowe” PWN W-wa 1981

5. Kazimierz Kirejczyk : „Nauczanie dzieci o obniżonej sprawności umysłowej” PZWS W-wa 1964r.

6.Jan Opiat : „Kształcenie dzieci upośledzonych umysłowo” W-wa 1994r.

7. Janina Wyczesany : „Pedagogika upośledzonych umysłowo” W-wa 1999r.

8. „Poradnik metodyczny dla nauczycieli kształcących ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych” MEN W-wa 2001r.

9. Barbara Kosmowska: „Dzisiaj się bawimy”- WSiP Warszawa 1999

1

16

---