DEFINICJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO I KLASYFIKACJA UPOŚLEDZEŃ

Wartość i poziom rozwoju każdego społeczeństwa wyraża się jego stosunkiem do jednostek niepełnosprawnych. Na przestrzeni wieków stosunek ten przechodził transformację od wrogości, odrzucenia do zrozumienia i tworzenia systemów pomocy. Na przemianę tą wpłynął gwałtowny rozwój nauki, podniesienie poziomu wiedzy w społeczeństwie oraz poświęcenie i ciężka praca ludzi zaangażowanych w działalność na rzecz niepełnosprawnych.. Szczególnie trudno jest przezwyciężyć stereotypy i niestety uprzedzenia dotyczące osób upośledzonych umysłowo, które jeszcze pokutują w środowiskach o niskim rozwoju kulturowym. Związane jest to ze złożonością etiologii upośledzeń umysłowych oraz faktu, że jest to niepełnosprawność trwała ( jej przejawy można niwelować tylko do pewnego stopnia). Nie oznacza to , że powinniśmy pozostawać bierni, wprost przeciwnie- od zaangażowania i prowadzenia szerokich działań ( procesu kształcenia, polityki społecznej, opieki medycznej, integracji w społeczeństwie) zależy godne życie osób z niepełnosprawnością umysłową w warunkach współczesności.
Celem tego opracowania jest wyposażenie nauczycieli nauczania zintegrowanego szkół masowych w wiadomości ułatwiające im efektywną pracę z uczniami upośledzonymi umysłowo na etapie wczesnoszkolnym. Zagadnienia związane z etiologią niepełnosprawności umysłowej oraz metodami postępowania zmierzającego do możliwie najlepszego ( na miarę jednostkowych możliwości) poziomu rozwoju leżą w gestii zainteresowania wielu dziedzin nauki min: medycyny, psychologii, pedagogiki, socjologii itp. Prekursorem oligofrenopedagogiki na gruncie Polski była profesor Maria Grzegorzewska. Problematyka upośledzeń umysłowych ma charakter rozwojowy tzn. ciągle prowadzone są nowe badania pogłębiające i doskonalące naszą wiedzę.
Najogólniej można wyróżnić zdaniem J. Wyczesany dwa przeciwstawne modele niepełnosprawności:
-model medyczny- traktujący problem jako jednostkowy, leczony z pomocą profesjonalistów i wiążący się z polityką zdrowotną
-model społeczny- traktujący zagadnienie jako problem psychospołeczny
W literaturze przedmiotu jak również w języku potocznym funkcjonuje wiele określeń niepełnosprawności umysłowej min:
- niedorozwój umysłowy,
- upośledzenie umysłowe,
- oligofrenia (z j. Greckiego oligos-mały, phren-umysł),
- opóźnienie rozwoju umysłowego,
- obniżona sprawność umysłowa,
- niepełnosprawność umysłowa,
- otępienie umysłowe (demencja)

Zdaniem J. Kostrzewskiego „upośledzenie umysłowe jest to stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami w zakresie przystosowania się”. Autor ten przedstawia w obrazowy sposób podział wszelkiego rodzaju dysfunkcji intelektualnych ( rys. 1)

Jak widać na rysunku upośledzenie umysłowe zaliczane jest do globalnych dysfunkcji intelektualnych i ma charakter nadrzędny do pojęć niedorozwoju umysłowego i otępienia umysłowego. Upośledzenie umysłowe, jak podkreśla wielu autorów ( M.Bogdanowicz, H. Borzyszkowska) jest globalną dysfunkcją rozwojową powstałą na skutek oddziaływania różnego rodzaju czynników patogennych rozpoznawana do 3 roku życia. Gdy zaś czynniki szkodliwe wpływają na dziecko po 3 roku życia mówimy o obniżeniu poziomu rozwoju umysłowego.
Jeżeli rozwój dziecka przebiega zgodnie z normą wieku do pewnego momentu i nastąpi jego zatrzymanie ( spowodowane różnymi czynnikami) mówimy o zahamowaniu rozwoju intelektualnego. Zahamowanie to może mieć charakter czasowy.
Ostatnim rodzajem globalnych dysfunkcji prezentowanych w wykresie przez autora jest opóźnienie rozwoju intelektualnego. Jego cechą jest wolniejsze tempo rozwoju od przeciętnego spowodowane czynnikami chorobotwórczymi lub społecznymi. Poprzez odpowiednie działania pedagogiczne i stworzenie prawidłowych warunków społecznych opóźnienie to ulega wyeliminowaniu.
Pojęcie upośledzenia umysłowego odnosi się do bardzo zróżnicowanej grupy osób. Różnice te są bardzo istotne z punktu widzenia działań edukacyjnych i opiekuńczo-wychowawczych. Zaistniała więc konieczność ujęcia zjawiska w formie klasyfikacji. Dawniej funkcjonował trzystopniowy podział upośledzeń umysłowych wyróżniający:
1.debilizm
2. imbecylizm
3. idiotyzm
Nazewnictwo to wytworzyło wiele niekorzystnych i krzywdzących stereotypów, jak również niepożądanych postaw ( w skrajnych przypadkach funkcjonowało jako potoczne, obraźliwe formy językowe)
Obecnie zastosowanie ma klasyfikacja przyjęta przez IX rewizję Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów obowiązująca od 1stycznia 1980 roku (tabela 1). W podziale tym wzięto pod uwagę prócz ilorazu intelektualnego tzw. odchylenia standardowe.

Tabela 1 Klasyfikacje upośledzeń umysłowych według IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów obowiązująca od 1 stycznia 1980r. (za J. Wyczesany s. 27)

STOPIEŃ ROZWOJU UMYSŁOWEGO SKALA
WECHSLERA TERMANA-
MERRILL

ROZWÓJ PRZECIĘTNY
(odchylenie mniejsze, równe 1)
85-110
84-100

ROZWÓJ NIŻSZY NIŻ PRZECIĘTNY
(odchylenie od -1 do -2 )
70-84
69-83

NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY LEKKI
(odchylenie od –2 do –3)
55-69
52-68

NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY UMIARKOWANY
(odchylenie od –3 do –4)
40-54
36-51

NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY ZNACZNY
(odchylenie od –4 do –5)
25-39
20-35

NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY GŁĘBOKI
0-24
0-19

CHARAKTERYSTYKA UCZNIÓW UPOŚLEDZONYCH W STOPNIU LEKKIM

Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie nauczycielom klas I-III szkół masowych sylwetki dziecka zakwalifikowanego do kategorii niedorozwoju umysłowego w stopniu lekkim. Z takimi bowiem uczniami bardzo często pracują. Aby praca ta przebiegała prawidłowo konieczna jest znajomość możliwości rozwojowych jak również ograniczeń charakterystycznych dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.
Charakterystyka taka jest stosunkowo skomplikowana z uwagi na ogromne zróżnicowanie jednostkowe. Rodzaj i poziom zaburzeń rozwojowych u tych dzieci wynika z faktu, iż etiologia upośledzenia umysłowego stopnia lekkiego , zdaniem wielu autorytetów naukowych ( min H. Borzyszkowskiej i J. Wyczesany) zawiera oddziaływanie kilku czynników patogennych w przeciwieństwie do głębszych postaci niedorozwoju umysłowego, gdzie ma miejsce zaistnienie jednego czynnika o znacznej wadze patogennej (np. wada genetyczna). Ponad to w większości opracowań naukowych podkreślany jest istotny wpływ nieprawidłowego funkcjonowania środowiska rodzinnego dziecka na występowanie niedorozwoju umysłowego w stopniu lekkim. Pojawia się czasem określenie upośledzenia uwarunkowanego społecznie lub opóźnienia społecznego. Bardzo trudno jest rozstrzygnąć, czy poziom funkcjonowania w momencie badania młodszych dzieci wynika z rzeczywistego upośledzenia, czy tylko braku stymulacji w rodzinie. Dlatego często wynika konieczność dalszego diagnozowania ( np.: stosowanie odroczenia obowiązku szkolnego na określony okres czasu pozwalający na sprecyzowanie diagnozy).
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim nie wyróżniają się swym wyglądem zewnętrznym wśród rówieśników i dopiero po wnikliwej obserwacji można zauważyć istotne odchylenia w funkcjonowaniu określonych czynników psychofizycznych.
Dla procesu nauczania i uczenia się pierwszorzędne znaczenie ma poziom sprawności procesów poznawczych. Poznawanie otaczającej rzeczywistości odbywa się za pośrednictwem:
-poznania zmysłowego ( postrzegania)
-poznania umysłowego ( myślenia)
-manipulacji ( praktycznej działalności)
Dziecko upośledzone umysłowo w wyniku oddziaływania wielu czynników lub uszkodzeń centralnego układu nerwowego ma utrudniony i zaburzony poziom spostrzegania. Spostrzeganie jest niedokładne, często wybiórcze, co wiąże się ze znacznym zaburzeniem procesu analizy i syntezy. Jan Opiat zwraca uwagę na wolniejsze tempo spostrzegania i jego zwężony zakres oraz na trudności w analizowaniu kształtu i materiału spostrzeganego przedmiotu ( różnicowanie barw, odrębności przedmiotów, powiązanie w całość określonych elementów).
Najtrafniej poziom poznania zmysłowego u tych uczniów można określić cytując słowa H. Borzyszkowskiej: „dziecko upośledzone umysłowo mało widzi- kiedy patrzy i mało słyszy- kiedy słucha”.
Często nauczyciele mający kontakt z dzieckiem upośledzonym umysłowo w stopniu lekkim zauważają zaburzenia w zakresie koncentracji uwagi. Jest to następna cech tych dzieci. Ich uwaga jest krótkotrwała, mało podzielna i łatwo ulega zakłóceniu ( odwracalna). Bardzo trudno jest im skoncentrować uwagę zwłaszcza, gdy wymaga odniesienia się do czynności abstrakcyjnych lub zadań sprawiających dziecku duże trudności. Dlatego tak istotne jest odchodzenie w tym przypadku od metod werbalnych w kierunku wszelkiego typu praktycznego działania . Istotne znaczenie ma również stworzenie w trakcie zajęć odpowiednich warunków organizacyjnych i dydaktycznych. Stymulacja uwagi u dzieci upośledzonych umysłowo wymaga od nauczyciela wykorzystania całych pokładów pomysłowości i wielkiej cierpliwości. Jest to proces ciągły i nie można go pomijać w trakcie realizacji działań rewalidacyjnych. Poziom koncentracji uwagi ma bowiem wielki wpływ na spostrzeganie i funkcjonowanie procesów myślenia.
Dzieci upośledzone mają raczej dobrą pamięć mechaniczną. Natomiast pamięć logiczna jest w dużym stopniu u nich zaburzona. Odtwarzanie zapamiętanych informacji odbywa się według zapamiętanej kolejności. Dlatego maja trudności z „ odpytywaniem na wyrywki”, często po prostu nie rozumieją tego, czego wyuczyły się na pamięć. Maja trudności w posługiwaniu się wyuczoną tabliczką mnożenia, bo wymaga to wybiórczego stosowania zapamiętanych wiadomości. Potrzebują również większej liczby powtórzeń, aby utrwalić zapamiętane informacje. Wiąże się to dla nauczyciela z zaplanowaniem większej ilości tzw. „powtórek” oraz z koniecznością cyklicznego powracania do już zapamiętanych informacji czy wyuczonych umiejętności.
Rozwój mowy u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim często bywa opóźniony, jednakże z uwagi na stosunkowo dobrą pamięć mechaniczną są w stanie przy dobrej stymulacji środowiskowej opanować znaczny zasób słownictwa. Mają natomiast trudności w rozumieniu znaczenia wypowiedzi oraz w samodzielnym tworzeniu opowiadań ( twórcze stosowanie mowy). Częściej też w porównaniu z dziećmi w normie występują u nich wady wymowy. Z moich obserwacji wynika , że ponad 50% ( czasem nawet dużo więcej) uczniów klas I-III szkoły specjalnej dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ma różnego rodzaju wady wymowy. Z uwagi na częste zaniedbanie środowiskowe można zaobserwować nasilenie wulgaryzmów i wyrażeń slangowych. Podsumowując poziom funkcjonowania mowy u omawianych uczniów można powiedzieć, że mają stosunkowo dobrze rozwiniętą mowę odtwórczą natomiast słabą funkcję twórczą mowy.
Funkcjonowanie każdego człowieka jest uzależnione od sprawności procesów myślowych. Tu właśnie napotykamy na największe trudności. Dzieci upośledzone umysłowo mają bardzo zaburzone myślenie abstrakcyjne, słowno-pojęciowe. Ich rozwój bardzo często zatrzymuje się na poziomie myślenia konkretno - obrazowego. Mają więc kłopoty z abstrahowaniem, uogólnianiem, tworzeniem pojęć, wnioskowaniem czy przewidywaniem ( myśleniem przyczynowo-skutkowym) Wnioski takie wysuwają zgodnie wszyscy zajmujący się tym zagadnieniem. Marta Bogdanowicz określa, że uczeń upośledzony umysłowo w stopniu lekkim osiąga w wieku 15-21 lat wiek inteligencji 8-12 lat. Zaburzenia wyższych form myślenia w znacznym stopniu utrudnia zdobywanie wiedzy i powoduje, że bardzo dużo umiejętności jest niedostępne dla osób z niedorozwojem umysłowym w stopniu lekkim.
Najczęściej występujące trudności szkolne dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim to:
-zaburzenie orientacji przestrzennej,
-słaby poziom sprawności grafomotorycznej,
-częściej występujący niż u rówieśników słabszy rozwój motoryczny,
-słaba koncentracja uwagi,
-częściej występujące wady wymowy,
-wolne tempo pracy,
-zaburzenia rozumienia znaczenia wypowiedzi,
-zaburzenia analizy i syntezy ( wzrokowej, słuchowej, wzrokowo-słuchowej),
-trudności w rozpoznawaniu liter oraz w czytaniu,
-trudności w rozumieniu przeczytanego tekstu,
-istotnie zaburzony poziom rozumienia wszelkich reguł, zasad, definicji,
-utrudnione tworzenie pojęcia liczby,
-ograniczony poziom pamięciowego wykonywania działań matematycznych,
-brak zrozumienia treści zadań tekstowych i trudności w ich rozwiązywaniu,
-zaburzenia wyobraźni przestrzennej utrudniające rozumienie i wykonywanie
zadań geometrycznych,
-trudności w orientowaniu się w stosunkach czasowych i posługiwaniu się nimi,
-kłopoty w powiązaniu nowych informacji z poprzednio zapamiętanymi,
-słaby poziom stosowania umiejętności w praktyce,
-mała samodzielność w wykonywaniu wszelkich zadań,
-często występująca nadpobudliwość psychoruchowa lub zahamowanie,
-brak krytycyzmu, egoizm,
-brak antycypacji zachowań,
-znaczna impulsywność,
-podatność na negatywne wpływy otoczenia,
-niski poziom motywacji,
-mała wrażliwość na potrzeby innych,
-częste przejawy agresji
Wymienione powyżej trudności nie muszą przejawiać się w każdym przypadku. Każdy z naszych uczniów jest inny, jego poziom funkcjonowania w szkole, zachowanie, możliwości i ograniczenia są indywidualne. Zebranie sytuacji z jakimi nauczyciel może się spotkać ma za zadanie uświadomić mu na co musi zwrócić baczną uwagę podczas obserwowania ucznia. Uświadomienie rodzaju problemu jaki napotka pozwoli mu stworzyć plan działania. Inaczej mówiąc, żeby pracować musimy dokładnie wiedzieć co chcemy osiągnąć i jaką drogą do tego celu dążyć.


Kształcenie dzieci lekko upośledzonych umysłowo
Szkoła specjalna różni się od masowej przede wszystkim programem nauczania i metodami pracy. Innym wyróżnikiem tej szkoły jest mniejsza liczebność klas, co jest niezwykle ważne ze względu na konieczność indywidualnego zajęcia się każdym uczniem. Szkoły specjalne zapewniają zdobycie przez dzieci lekko upośledzone umysłowo określonych - na ich miarę - dyspozycji psychicznych, fizycznych i umysłowych oraz odpowiednią opiekę i pomoc. Kierowani są do nich uczniowie od siódmego roku życia oraz starsi na podstawie orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej.
W literaturze naukowej z zakresu pedagogiki i psychologii spotyka się wiele charakterystyk zawierających ogólne cechy dziecka upośledzonego w różnym stopniu, jednakże wszyscy autorzy są zgodni co do tego, że niedorozwojowi ulegają takie procesy poznawcze, jak spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie, orientacja społeczna. Stwierdza się np., że spostrzeganie u dziecka upośledzonego umysłowo jest spowolniałe, niedokładne, o zawężonym zakresie, pomimo częstokroć prawidłowego funkcjonowania zmysłów. Szczególną trudność stwarza uczniowi szkoły specjalnej ukształtowanie pojęcia przestrzeni oraz wzrokowe rozmieszczenie przedmiotów w przestrzeni. Dzieci upośledzone umysłowo nie potrafią rozłożyć przedmiotu na części czy dopasować części figur i przedmiotów do siebie. Trudności sprawia im również dostrzeganie podobieństw i różnic między przedmiotami, jak też uchwycenie najistotniejszych cech przedmiotu.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim cechuje głównie uwaga mimowolna. Obok uwagi mimowolnej występuje także, choć w ograniczonym stopniu, uwaga dowolna. Jest ona jednak nietrwała, łatwo odwracalna i słabo podzielna. Uczniów szkoły specjalnej dla dzieci upośledzonych umysłowo charakteryzują też trudności w zapamiętywaniu. Pamięć logiczna jest słaba i rzadko się przejawia. Natomiast pamięć mechaniczna jest dość dobra. Można spotkać dziecko lekko upośledzone umysłowo odtwarzające z pamięci długie teksty, z tym że czyni to często bez zrozumienia treści. Słaba jest wierność zapamiętywanych treści, głównie treści powiązanych logicznie. Skutkiem tego jest zmyślanie i konfabulacyjne uzupełnianie luk pamięciowych. Uczeń upośledzony umysłowo ma przede wszystkim trudności z procesem myślenia i tworzeniem pojęć, jest na etapie myślenia konkretno-obrazowego i sytuacyjnego. Zaburzone jest głównie myślenie abstrakcyjne. Zwłaszcza uwidacznia się to przy wykonywaniu operacji matematycznych, w rozumieniu pojęć abstrakcyjnych.

Myślenie dzieci lekko upośledzonych
Irena Obuchowska (1999) wyróżnia trzy właściwości myślenia dzieci lekko upośledzonych umysłowo: niepewność własnych sądów, konkretność, małą przerzutność. Niepewność własnych sądów ujawnia się w rozbieżności między ich werbalizacją a rozumowaniem. Konkretność myślenia polega na odwoływaniu się do konkretów w procesie myślowym i bazowaniu na tych konkretach. Mała przerzutność wiąże się z zaleganiem (inercją) myśli i brakiem umiejętności oderwania się od niej.
Powyższe braki w myśleniu dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim odzwierciedlają się w ich mowie, która często jest nieprawidłowa i opóźniona. Nieprawidłowości występują zarówno w samej artykulacji, jak i w jakości wypowiedzi. Dzieci te posługują się ubogim zasobem słów. Oczywiście słownik bierny jest bogatszy od słownika czynnego. Można też zauważyć, że niektóre dzieci lekko upośledzone umysłowo posługują się dość bogatym słownictwem. Jednakże po wnikliwszej analizie można dostrzec, że nie rozumieją znaczenia wypowiadanych zdań, nie trzymają się głównej myśli w wypowiedzi, wypowiadają zdania będące zaprzeczeniem zdań uprzednio wypowiedzianych. Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim mają też trudności z uogólnianiem wypowiadanej myśli.
Dzieci lekko upośledzone mówią często ułamkami zdań, chętnie posługują się czasownikami i rzeczownikami, a rzadziej przymiotnikami. Zwraca również uwagę, że rozumienie innych ludzi jest utrudnione, szczególnie wówczas, gdy dziecko nie ma z nimi bezpośredniego kontaktu, np. teksty nagrane na taśmę są z trudem percypowane.
U dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim często występują zaburzenia w sferze motoryki. Objawiają się głównie brakiem precyzji, spowolnieniem ruchów, brakiem umiejętności wykonywania ruchów równoczesnych. Dla dzieci lekko upośledzonych umysłowo bardzo charakterystyczny jest brak samodzielności i inicjatywy w działaniu.
Ważnym zagadnieniem w ramach charakterystyki omawianej grupy dzieci jest ich zachowanie społeczne. Poświęciła mu swoją książkę Małgorzata Kościelska (1984). Autorka pisze o dużym zróżnicowaniu rozwoju społecznego u dzieci lekko upośledzonych umysłowo. Stwierdza, że w powstawaniu zaburzonego zachowania społecznego u tych dzieci dużą rolę odgrywają czynniki pozaorganiczne i pozaintelektualne, czyli takie, które wiążą się ze społecznym upośledzeniem (odrzuceniem, etykietowaniem, segregacją), jak i ze świadomością własnego upośledzenia. Zauważa również, że dzieci upośledzone umysłowo w związku z określoną sytuacją stosują podobną gamę zachowań jak inne dzieci.
Wyszczególnia też cechy różnicujące dzieci lekko upośledzone umysłowo od dzieci prawidłowo rozwijających się. Są to przede wszystkim: labilność emocjonalna, słaba kontrola nad afektami, zniechęcenie i rezygnacja połączona z płaczliwością, bierność, zahamowanie, znaczna niepewność siebie, mniej lub bardziej nasilona lękliwość. Oprócz powyższych zachowań obserwuje się skrajnie przeciwne: brak dystansu, lepkość uczuciową, natrętność.
Dla przedstawienia pełniejszego obrazu dziecka upośledzonego umysłowo w stopniu lekkim należy dodać, że obok wymienionych anomalii w rozwoju dzieci te mogą wykazywać pewne uzdolnienia. Najczęściej spotyka się uzdolnienia o charakterze artystycznym. Uczniowie szkoły specjalnej są grupą zróżnicowaną zarówno w zakresie funkcjonowania intelektualnego, właściwości neurodynamicznych, jak też mechanizmów osobowościowych.
Warto też zauważyć, że upośledzenia umysłowego nie można traktować jako zjawiska całkowicie statycznego. Dzieci upośledzone umysłowo rozwijają się chociażby pod wpływem kształcenia instytucjonalnego, tyle tylko że w swoisty sposób i każde na swoją miarę.

Działalność szkoły i obowiązki nauczyciela
Funkcjonowanie szkoły specjalnej uzależnione jest głównie od nauczyciela i od zrozumienia przez niego swojej roli w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Nauczyciel podejmujący pracę w szkole specjalnej powinien przede wszystkim posiadać wiedzę pedagogiczną i umiejętności metodyczne, znać specyfikę zaburzeń swoich uczniów oraz charakter działalności szkoły.
Kierunek działalności szkół specjalnych wyznaczają cele określone w Zarządzeniu nr 29 Ministra Edukacji Narodowej z 4 X 1993 r. mówiące, iż celem szkoły specjalnej jest wszechstronny rozwój i rewalidacja społeczna uczniów oraz wychowanie ich na twórczych obywateli w stopniu dla nich dostępnym ze względu na rodzaj i stopień upośledzenia, a w szczególności przygotowanie do pracy, ukształtowanie zamiłowania i szacunku do pracy, rozbudzenie i umocnienie poczucia obowiązku i dyscypliny społecznej, wdrożenie do poszanowania mienia społecznego.
Obecnie wszystkie szkoły podstawowe i gimnazja obowiązuje podstawa programowa kształcenia ogólnego, zawarta w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 15 II 1999 r. Podstawy programowe określają, jakim celom ma służyć kształcenie szkolne i jakie zadania edukacyjne na poszczególnych szczeblach realizować. Zawierają również wzorzec podstawowych treści nauczania. Na bazie podstaw programowych oraz ramowych planów nauczania powstały nowe programy dla poszczególnych rodzajów szkół, w tym program nauczania do I i II etapu edukacyjnego szkoły specjalnej dla uczniów lekko upośledzonych umysłowo.
Pierwszy etap szkoły podstawowej trwający trzy lata obejmuje kształcenie zintegrowane. Oznacza to, że nie ma podziału na przedmioty. Nauczyciel prowadzi zajęcia według ustalonego przez siebie planu, regulując czas nauki i przerw w zależności od aktywności uczniów. Drugi, także trzyletni, etap edukacji szkolnej w klasach IV-VI jest częściowo zintegrowanym nauczaniem blokowym. Obejmuje on kilka przedmiotów-bloków, z których wyróżniają się dwa podstawowe, zbudowane z kilku dyscyplin: humanistyczny, łączący treści z języka polskiego, historii nauki o społeczeństwie, i sztuki oraz przyrodniczy, łączący się z wiedzą z zakresu geografii, chemii, fizyki. Ponadto obejmuje on także tradycyjne przedmioty, jak matematyka, wychowanie fizyczne, technika, religia lub etyka oraz nowe przedmioty - wychowanie komunikacyjne, informatykę, język obcy.
Obecnie w trakcie zajęć edukacyjnych nauczyciel realizuje też tematykę tzw. ścieżek edukacyjnych. Zawierają one istotne ze względów wychowawczych treści i umiejętności. Podstawa programowa odnosząca się do II etapu nauczania wyszczególnia następujące ścieżki edukacyjne: prozdrowotna, ekologiczna, czytelnicza i medialna, wychowanie do życia w społeczeństwie, wychowanie do życia w rodzinie.
W programie I i II etapu edukacyjnego sześcioletniej szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim uwzględniono dodatkowo treści z wychowania komunikacyjnego. Do II poziomu edukacyjnego dołączono jeszcze informatykę i język obcy.
Program określa cele edukacyjne w pięciu zakresach:
1. Usprawnianie, korygowanie i kompensowanie zaburzonych funkcji dziecka oraz wspomaganie rozwoju jego zdolności i zainteresowań.
2. Kształtowanie umiejętności umożliwiających zdobywanie wiedzy, takich jak słuchanie, mówienie, pisanie, czytanie, rachowanie, obserwowanie, odtwarzanie i tworzenie.
3. Kształtowanie prawidłowej postawy społeczno-etycznej i umiejętności wchodzenia w interakcje społeczne.
4. Uwrażliwianie na piękno środowiska przyrodniczego i kulturalnego.
5. Uświadomienie konieczności dbania o zdrowie, higienę i bezpieczeństwo.
W programie określone są również cele ogólne dla poszczególnych przedmiotów- bloków i pojedynczych przedmiotów.
Niezbędnym warunkiem podjęcia właściwych działań przez nauczyciela jest zaznajomienie się i odpowiednie wykorzystanie w swej pracy celów zawartych w aktach prawnych i opracowaniach naukowych. Pozwalają one bowiem nauczycielowi na lepsze zrozumienie uczniów i dostosowanie się do stawianych oczekiwań. Ze względu na powyższe cele jego zadaniem będzie określenie celów bardziej szczegółowych dla poszczególnych jednostek metodycznych. Zanim jednak nauczyciel przystąpi do formułowania celów szczegółowych nauczanych treści, powinien wcześniej opracować plan dydaktyczny na cały rok szkolny. Do tej czynności przystępuje przed formalnym objęciem obowiązków, czyli w czasie wakacji lub ewentualnie na początku roku szkolnego.
Taki plan ma pomóc nauczycielowi w sprawnej organizacji zajęć, zapobiegając chaotyczności i przypadkowości. W planowaniu jest niezbędna dobra znajomość programu nauczania, podręczników, a przede wszystkim możliwości, potrzeb i zainteresowań uczniów. Wstępnych informacji o uczniu dostarczy nauczycielowi analiza dokumentacji dziecka z poradni psychologiczno-pedagogicznej, rozmowa z psychologiem szkolnym, logopedą, pedagogiem. W trakcie roku szkolnego nauczyciel uzupełni informacje o uczniu o własne obserwacje i wywiad środowiskowy.
Dobra znajomość każdego ucznia jest niezbędnym warunkiem trafnych i skutecznych czynności nauczyciela. Nie można przecież podejmować odpowiednich oddziaływań, nie wiedząc, jakie zaburzenia mają uczniowie czy też jak funkcjonują. Niezbędnym elementem działalności nauczycielskiej jest też zwrócenie uwagi, jak uczniowie przyswoili sobie program nauczania z poprzednich klas. W razie zauważenia jakichkolwiek braków należałoby uwzględnić je w planie i pracować nad ich usuwaniem.

Trudności wychowawcze
Innym obszarem działalności nauczyciela - poza czynnościami przygotowawczymi - jest realizacja przyjętych założeń. Na efektywność pracy nauczyciela ma wpływ jego właściwa postawa, umiejętność doboru odpowiednich metod, form, stosowanie środków dydaktycznych. Niezwykle ważna jest też współpraca z rodziną, z gronem pedagogicznym, środowiskiem lokalnym.
Jak wykazuje praktyka, nauczyciel szkoły specjalnej dość często napotyka w swej pracy różnorodne trudności wychowawcze. Podłoże owej sytuacji bywa bardzo różne. Może przykładowo wynikać z właściwości psychofizycznych wychowanka, z negatywnego wpływu rodziny bądź grupy rówieśniczej na dziecko. Zadaniem nauczyciela będzie poznanie przyczyny bądź przyczyn negatywnych form zachowania wychowanka oraz znalezienie odpowiedniej metody przeciwdziałającej owemu zachowaniu i je korygującej. Oczywiście problem jest obszerny i wymaga niezwykłej umiejętności działania nauczyciela.
Poza tym należy pamiętać, iż każdy wychowanek jest odrębną jednostką i w związku z tym każdy przypadek trzeba traktować indywidualnie, pomimo nawet tego samego przewinienia. Powszechnie stosowany system kar i nagród wymaga również zindywidualizowania. Chciałabym zaznaczyć, iż pochwała (nagroda) ma niejednokrotnie większe szanse powodzenia wychowawczego aniżeli kara. Praktyka wychowawcza wykazuje, iż z reguły efekty działania kary są krótkotrwałe.
Istotną cechą wychowania - zgodnie z założeniami psychologii humanistycznej - jest podejście skoncentrowane na wychowanku jako osobie ludzkiej. To znaczy, że traktuje się wychowanka jako jednostkę autonomiczną, niepowtarzalną i zasługującą na szacunek bez stawiania wstępnych warunków. Dzięki temu zapewnia się mu większą niezależność, zawierza się jego pozytywnym i twórczym możliwościom; daje się mu do zrozumienia, że sam jest w stanie poradzić w szkole sobie z powstałymi problemami; metody lub techniki wychowawcze uważa się za sprawę drugorzędną, a nawet poniekąd mało znaczącą.
Strategia humanistyczna jest niezwykle trudna do stosowania i łatwo jest o popełnienie błędu w jej wykorzystaniu. J. Grochulska (1998) przestrzega przed takimi błędami, jak uleganie dziecku we wszystkim, zapominanie, że wolność podejmowania decyzji wiąże się w sposób naturalny z odpowiedzialnością za własne czyny; uleganie dziecku do czasu wyczerpania się cierpliwości, wówczas rodzice czy wychowawcy w szkole stosują karę, przechodząc do innej strategii, aby następnie, z poczuciem winy za krzywdzenie dziecka lub brak konsekwencji, znowu cierpliwie ulegać; okazywanie zrozumienia dziecku wyłącznie wtedy, gdy przejawia ono skruchę i dopuszczanie go do podejmowania decyzji pod warunkiem, że jest ona taka sama, jak proponuje dorosły opiekun.
Każdy nauczyciel może opracować własną strategię wychowawczą, która powinna być oparta na rozległej wiedzy pedagogicznej i psychologicznej oraz własnej praktyce. Jak słusznie podkreśla J. Grochulska, przed podjęciem ostatecznej decyzji należy się upewnić, czy dobrze rozumiemy analizowane strategie. Po dokonaniu wyboru określonej strategii wychowawczej nie można pod żadnym warunkiem łamać zasad w niej zawartych.

Współpraca z domem
Niezwykle ważnym zadaniem w pracy nauczyciela jest zorganizowanie dobrej współpracy ze środowiskiem domowym ucznia. Dzięki systematycznej i szerokiej współpracy szkoły specjalnej z rodzicami ucznia nauczyciel zdobywa dogłębniejszą wiedzę o dziecku, o jego sytuacji rodzinnej. Informacje te pozwalają lepiej zrozumieć dziecko i przez to przyczyniają się w znacznym stopniu do podjęcia odpowiednich oddziaływań pedagogicznych. Trzeba mieć też na uwadze, iż współpraca ta pozwala nauczycielowi na pozytywne ukierunkowanie rodziców w różnych kwestiach dotyczących dziecka, co w szkole specjalnej jest nieodzowne.
Owa współpraca ważna jest też ze względu na dążenie nauczyciela do wypracowania jednolitych oddziaływań wychowawczych na dziecko. Nie możemy doprowadzać do takich sytuacji i godzić się na to, że niekiedy dziecko, jest karane za jakieś zachowanie, choć ktoś inny (rodzice) pozwala mu na nie. W ten niekonsekwentny sposób nie tylko że nie uczymy dziecka właściwego zachowania, ale wręcz je udaremniamy. Do uzyskania pozytywnych efektów w tym zakresie niezbędne jest spójne oddziaływanie nauczycieli i rodziców. Żadna ze stron nie może odejść od stosowanych zasad.
Stały kontakt rodziców ze szkołą sprawia, że rodzice wiedzą, co się w szkole dzieje, jak funkcjonuje ich dziecko. Ponadto utwierdzają się w przekonaniu, że są równorzędnymi partnerami w wychowywaniu dziecka. Nawiązywanie i podtrzymywanie pozytywnych kontaktów między szkołą a środowiskiem ucznia należy do bardzo ważnych zadań nauczyciela. Przyznać trzeba, że jest to zadanie niebywale trudne i wymagające od nauczyciela niezwykłych umiejętności. Zasadnicza trudność tkwi niejednokrotnie w fakcie, że znaczna grupa rodzin wychowujących dziecko lekko upośledzone umysłowo nie spełnia swoich funkcji w sposób zadowalający, a w skrajnych przypadkach nie interesuje się losami dziecka w szkole.
O szkole specjalnej możemy powiedzieć, że jest placówką segregacyjną. W związku z tym wskazane byłoby, aby nauczyciel zadbał o zorganizowanie swoim uczniom kontaktu z szerszym środowiskiem społecznym, np. grupą rówieśniczą ze szkoły masowej. Kontakt ten może przybierać różne formy: wspólne organizowanie uroczystości, rozgrywek sportowych, wycieczek itp.
E. Pasternak (1991) zwraca uwagę na słabą znajomość i wykorzystanie przez nauczycieli takich metod, jak metoda problemowa, metoda sytuacyjna, tzw. giełda pomysłów, gry dydaktyczne, metody impresyjne i ekspresyjne, metody ćwiczebne. Zdaniem E. Pasternaka w szkole specjalnej dla dzieci lekko upośledzonych umysłowo wykorzystywane są głównie metody oglądowe i oparte na działalności praktycznej. Autor zauważa też, że metody słowne nabierają większego znaczenia w klasach starszych, co wiąże się z możliwościami uczniów. W pracy z dziećmi lekko upośledzonymi umysłowo nauczyciel bardzo często sam wykonuje różnego rodzaju pomoce naukowe - rozsypanki, rysunki, loteryjki.
Stale też poszukuje optymalnych metod, form, środków dydaktycznych, napotykając różnorodne trudności natury wychowawczej i szukając sposobów ich rozwiązywania. Niemożliwe jednak byłoby uzyskanie zakładanych efektów w nauczaniu i wychowaniu bez pełnego zaangażowania nauczyciela w sprawy uczniów i szkoły. To od nauczyciela, jego postawy i inicjatywy zależy bowiem funkcjonowanie placówki.