Upośledzenie umysłowe – definicje, klasyfikacja, etiologia.

W literaturze przedmiotu spotyka się różne ujęcia i synonimy terminu upośledzenie umysłowe. Są to określenia: upośledzenie umysłowe, niedorozwój umysłowy, zahamowanie rozwoju umysłowego oraz opóźnienie rozwoju umysłowego. Poglądy na upośledzenie umysłowe głoszone przez różnych badaczy są na ogół zbieżne, tylko niektórzy widzą różnicę w znaczeniu tych terminów.

Maria Grzegorzewska posługuje się terminem upośledzenie umysłowe jako nadrzędnym w stosunku do terminu oligofrenia, który rozumuje jako „niedorozwój umysłowy istniejący już od urodzenia lub najwcześniejszego dzieciństwa” i terminu otępienie, które „pojawia się później i polega na osłabieniu, rozpadzie procesów korowych, na uszkodzeniu czynności umysłowych dotąd pełnowartościowych”.¹

Tadeusz Gałkowski uważa, iż niedorozwój umysłowy ma charakter globalny tzn. obejmuje całokształt funkcji myślowych, spostrzeżeniowych

i pamięciowych. Dziecko upośledzone umysłowo charakteryzuje się obniżoną wydolnością umysłową, spowodowaną wrodzoną anomalią, która czyni korę mózgową niezdolną do procesów myślowych.²

Halina Spionek niedorozwojem umysłowym nazywa „ogólne zmniejszenie możliwości rozwojowych, spowodowane bardzo wczesnymi, a jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym dziecka”.³

Kazimierz Kirejczyk upośledzenie umysłowe określa jako „istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku globalny rozwój umysłowy jednostki, z nasilonymi równocześnie trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, spowodowany we wczesnym okresie rozwojowym przez czynniki dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu wywołujące trwałe zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego”.⁴

Powyższe definicje akcentują w niedorozwoju umysłowym przede wszystkim upośledzenie funkcji intelektualnych. W innych definicjach wspomina się o słabszej zdolności przystosowania społecznego, a także o tym, że upośledzenie funkcji intelektualnych odciska swoje piętno na całej osobowości dziecka. Akcentują one również organiczną etiologię oligofrenii; podkreślają, iż jest ona wrodzona lub wcześnie nabyta.

Poziom rozwoju procesów poznawczych, zarówno tych najbardziej złożonych: myślenia i mowy, jak i tych podstawowych: funkcji percepcyjno – motorycznych, pamięci i uwagi, jest znacząco niższy u dzieci upośledzonych niż u zdrowych. Zaburzenia myślenia uznaje się za osiowe objawy upośledzenia umysłowego. Przyjmując tezę, że mowa jest odzwierciedleniem procesów myślowych człowieka, oczywistym staje się fakt, iż mowa dziecka upośledzonego umysłowo będzie zaburzona i wystąpią w niej liczne nieprawidłowości językowe.

Przez wiele lat wyróżniano trzy stopnie niedorozwoju umysłowego: głęboki, zwany idiotyzmem, średni, zwany imbecylizmem oraz lekki zwany debilizmem lub ograniczeniem umysłowym. W 1968 roku Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło VIII Wersję Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów. Ustalono nową czterostopniową klasyfikację, zgodnie z którą upośledzenie umysłowe dzieli się na: głębokie, znaczne, umiarkowane i lekkie. Klasyfikacja ta opiera się na odchyleniach standardowych. Odchylenia te mogą się różnić w różnych technikach pomiaru inteligencji (różne skale). Według IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów klasyfikacja upośledzenia umysłowego obowiązująca od 1.01.1980 roku przedstawia się następująco:

Odchylenie Stopień niedorozwoju Ilorazy inteligencji w skalach

standardowe umysłowego Wechslera Termana-Merrill

mniejsze i równe 1 rozwój prawidłowy przeciętny 85-110 84-110

od 1 do 2 rozwój niższy niż przeciętny 70-84 69-83

od do 3 niedorozwój umysłowy 55-69 52-68

lekki

od 3 do 4 niedorozwój umysłowy 40-54 36-51

umiarkowany

od 4 do 5 niedorozwój umysłowy 25-39 20-35

znaczny

większe niż 5 niedorozwój umysłowy 0-24 0-19

głęboki

Wszystkie cztery stopnie mieszczą się w ogólnej kategorii upośledzenie umysłowe i mają charakter umowny. Mimo to różnią się one między sobą w zasadniczy sposób. Wśród dzieci upośledzonych umysłowo spotyka się największą liczbę upośledzonych w stopniu lekkim.

Ponieważ w dalszej części pracy wielokrotnie będę się odwoływała do pojęcia normy intelektualnej, uważam za słuszne wyjaśnienie tego pojęcia. „Jednostka funkcjonuje prawidłowo pod względem intelektualnym, gdy jej poziom wszystkich mierzonych sprawności intelektualnych mieści się w granicach d w ó c h odchyleń standardowych. W zależności od stosowanej techniki służącej do pomiaru sprawności intelektualnych oraz odchylenia standardowego powiemy, że jednostka funkcjonuje prawidłowo, gdy jej ogólny poziom inteligencji mierzony ilorazem inteligencji, jak i wszystkie sprawności intelektualne, mierzone poszczególnymi testami ujmującymi parcjalne ilorazy rozwoju (testami tworzącymi skalę pomiaru ogólnej inteligencji) mieszczą się w granicach dwóch odchyleń standardowych”.⁵ Mówiąc prościej, dziecko jest normalne, gdy poziom jego ogólnego funkcjonowania intelektualnego odpowiada poziomowi intelektualnemu zdecydowanej większości jego rówieśników, mających tyle samo lat i wychowujących się w tym samym środowisku społecznym, w którym żyje badane przez nas dziecko.

Dziecko upośledzone umysłowo w stopniu lekkim ma dobrą pamięć mechaniczną, gorzej natomiast jest z pamięcią logiczną i dowolną. Uczy się bez zrozumienia i bardzo wolno. Jego uwaga może być dobrze skoncentrowana na materiale konkretnym. Krótko natomiast i słabo koncentruje się na treściach abstrakcyjnych, trudnych do zrozumienia. Ma ograniczony zakres uwagi. U dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim dominuje myślenie konkretno – obrazowe nad abstrakcyjnym myśleniem pojęciowo – słownym. Upośledzone jest abstrahowanie, uogólnianie, porównywanie oraz rozumowanie przyczynowo – skutkowe, wnioskowanie i tworzenie pojęć. Dzieci te są mało samodzielne, mają zwolnione tempo działania.

Bardzo często występuje opóźniony rozwój mowy, agramatyzm, wady wymowy, mały zasób słownictwa. Występują trudności z formułowaniem wypowiedzi i wypowiadaniem myśli.

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim rozpoczynają edukację w przedszkolach masowych, dalej kształcą się w szkołach specjalnych. Pracują w wyuczonym zawodzie w zwykłych zakładach pracy lub w zakładach pracy chronionej.

W wieku 15 –21 lat osiągają wiek inteligencji 8 – 12 lat. 17 lat to maksymalny poziom dojrzałości społecznej. Niektóre dzieci osiągają znaczny stopień uspołecznienia.

Upośledzenie umysłowe stanowi pod względem etiologicznym kategorię niejednorodną. W literaturze przedmiotu przedstawiane są różne klasyfikacje czynników etiologicznych. Mogą się one opierać na charakterze czynnika etiologicznego lub na okresie, w którym ten czynnik działa. Zaznacza się także, iż w grupie głębszego upośledzenia umysłowego często można określić czynnik etiologiczny, natomiast w grupie lekkiego upośledzenia mamy do czynienia z uwarunkowaniem wieloczynnikowym. Stwierdzenie to choć charakteryzuje poszczególne grupy upośledzeń, nie zawsze jednak znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości.

Posługując się podziałem według działania czynnika szkodliwego można wyróżnić czynniki działające przed poczęciem, w czasie życia płodowego, czynniki związane z aktem porodu oraz czynniki działające już po urodzeniu się dziecka.

Wśród czynników działających przed poczęciem najliczniejszą kategorię stanowią nieprawidłowości genowe oraz nieprawidłowości chromosomowe, a także zaburzenia metaboliczne i inne.

Istotnymi czynnikami etiologicznymi działającymi w okresie życia płodowego są bakterie, wirusy i pasożyty. Nie bez wpływu pozostaje wiek matki i ojca, palenie tytoniu przez matkę, nadużywanie przez nią alkoholu, uciążliwe warunki pracy i przeciążenia psychiczne matki, zażywanie leków, choroby serca, układu krwiotwórczego, wątroby i dróg żółciowych, choroba nad- lub niedociśnieniowa, nerek i dróg moczowych, zmiany w narządzie rodnym, ostre choroby zakaźne, urazy, wypadki, utraty przytomności, zabiegi chirurgiczne w czasie ciąży, zatrucie ciążowe, konflikt serologiczny, krwawienia w czasie ciąży, zagrażający poród przedwczesny, ciąża przenoszona, małowodzie, wielowodzie, ciąża mnoga i inne.

Do czynników działających w okresie porodu zalicza się przedwczesne odpłynięcie wód płodowych, zakażenie macicy, przodujące łożysko lub wypadnięcie pępowiny, nieprawidłowe położenie płodu, względny niestosunek główka-miednica, zaburzenia czynności skurczowej, nałożenie kleszczy lub próżnociągu, cesarskie cięcie, punktację Apgar <8, wagę urodzeniową <2500g, sinicę noworodka lub zaburzenia oddechowe po 24 godzinach życia, przedłużającą się żółtaczkę powyżej 14 dnia lub występującą w pierwszych 48 godzinach życia, wadę rozwojowa, chorobę wrodzona, drgawki w okresie noworodkowym.

Kolejną grupę stanowią czynniki działające po urodzeniu się dziecka. Obecnie znanych jest wiele czynników, które mogą w tym okresie powodować uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Mam na myśli okres niemowlęcy, poniemowlęcy i przedszkolny. Wśród nich istotną rolę odgrywają choroby zakaźne (zapalenie opon mózgowych i mózgu, powikłania neurologiczne ogólnych chorób zakaźnych), zatrucia, zaburzenia żywienia mające wpływ na rozwój psychiczny. Istotną kategorię czynników etiologicznych stanowią urazy czaszki i mózgu.

---

1. Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe – Pedagogika. Warszawa 1981, s. 62.↩

2. Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe – Pedagogika. Warszawa 1981, s. 63.↩

3. Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe – Pedagogika. Warszawa 1981, s. 64.↩

4. Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe – Pedagogika. Warszawa 1981, s. 65.↩

5. Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe – Pedagogika. Warszawa 1981, s. 65-66.↩