Wartość i poziom rozwoju każdego społeczeństwa wyraża się jego stosunkiem do jednostek niepełnosprawnych. Na przestrzeni wieków stosunek ten przechodził transformację od wrogości, odrzucenia do zrozumienia i tworzenia systemów pomocy. Na przemianę tą wpłynął gwałtowny rozwój nauki, podniesienie poziomu wiedzy w społeczeństwie oraz poświęcenie i ciężka praca ludzi zaangażowanych w działalność na rzecz niepełnosprawnych.. Szczególnie trudno jest przezwyciężyć stereotypy i niestety uprzedzenia dotyczące osób upośledzonych umysłowo, które jeszcze pokutują w środowiskach o niskim rozwoju kulturowym. Związane jest to ze złożonością etiologii upośledzeń umysłowych oraz faktu, że jest to niepełnosprawność trwała ( jej przejawy można niwelować tylko do pewnego stopnia).

Zagadnienia związane z etiologią niepełnosprawności umysłowej oraz metodami postępowania zmierzającego do możliwie najlepszego ( na miarę jednostkowych możliwości) poziomu rozwoju leżą w gestii zainteresowania wielu dziedzin nauki min: medycyny, psychologii, pedagogiki, socjologii itp. Prekursorem oligofrenopedagogiki na gruncie Polski była profesor Maria Grzegorzewska. Problematyka upośledzeń umysłowych ma charakter rozwojowy tzn. ciągle prowadzone są nowe badania pogłębiające i doskonalące naszą wiedzę.
Najogólniej można wyróżnić zdaniem J. Wyczesany dwa przeciwstawne modele niepełnosprawności:
-model medyczny- traktujący problem jako jednostkowy, leczony z pomocą profesjonalistów i wiążący się z polityką zdrowotną
-model społeczny- traktujący zagadnienie jako problem psychospołeczny.

W literaturze przedmiotu jak również w języku potocznym funkcjonuje wiele określeń niepełnosprawności umysłowej min:
- niedorozwój umysłowy,
- upośledzenie umysłowe,
- oligofrenia (z j. Greckiego oligos-mały, phren-umysł),
- opóźnienie rozwoju umysłowego,
- obniżona sprawność umysłowa,
- niepełnosprawność umysłowa,
- otępienie umysłowe (demencja)

Zdaniem J. Kostrzewskiego „upośledzenie umysłowe jest to stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami w zakresie przystosowania się”.

 

Nie ma też jednoznaczności w definiowaniu upośledzenia umysłowego. Definicji tego odchylenia jest dużo i są one różne w zależności od podejścia do upośledzenia umysłowego i kryteriów oceniających ten stan.

Literatura amerykańska podaje, iż jest to przede wszystkim opóźnienie zdolności przystosowania społecznego.

Według A. M. Clarke, A. B. Clarke niedorozwój umysłowy oznacza funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej, upośledzenie to powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszy mu obniżenie zdolności przystosowania się.

 

J. Kostrzewski proponuje określić upośledzenie umysłowe jako: „ istotnie niższy od przeciętnego poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym”. Przy czym za istotnie niższy poziom funkcjonowania rozumie się, co najmniej dwu standardowe odchylenie od normy.

Obecnie dzięki wszechstronnym badaniom takich nauk pomocniczych jak: pediatria, biochemia, fizjologia i genetyka ustalono etiologię, patogenezę i klasyfikację niedorozwoju umysłowego. Ogólnie można wyróżnić trzy podejścia:

        kliniczno-medyczne,

        praktyczne,

        psychofizjologiczno-społeczne.

 

W pierwszej grupie będą definicje ujmujące niedorozwój umysłowy jako stan chorobowy ze zwróceniem uwagi na etiologię i patogenezę.

Drugą grupę stanowią definicje, które mają charakter prawno-administracyjny jak np. definicja z ustawy o zdrowiu psychicznym 1959 r., która niedorozwój umysłowy włącza do zaburzeń psychicznych wyróżniając jego dwie kategorie i znaczne obniżenie sprawności umysłowej.

W trzeciej grupie mieszczą się definicje psychologiczne upośledzenia umysłowego, które różnią się liczbą, rodzajem kryteriów, według których oceniają ten stan.

 

J. Mazurkiewicz wyróżnia trzy kryteria:

· psychologiczne - poziom uwagi i mowy,
· ewolucyjne - porównanie poziomu umysłowego dziecka niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym,
· społeczne - mierzące stopień upośledzenia umysłowego.

 

Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło nowelizację klasyfikacji upośledzenia umysłowego, obowiązującą od 1 stycznia 1968r. Podstawą klasyfikacji jest skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16.

Wyróżniamy cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

1) lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 52-67, mieszczący się między dwoma i trzema odchyleniami standardowymi;

2) umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36-51, mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standardowymi;

3) znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20-35, mieszczący się między czterema i pięcioma odchyleniami standardowymi;

4) głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0-19, mieszczący się między pięcioma i większą liczbą odchyleń standardowych.

 

Klasyfikacja upośledzenie umysłowego wg Wechslera.

 

 

Odchylenie standardowe	Stopień upośledzenia	I.I. wg WECHSLERA
>=-1	Rozwój niższy niż przeciętny (dolna granica normy)	85-110
Od -1 do -2	Rozwój niższy niż przeciętny (górna granica normy)	70-84
Od -2 do -3	Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim	55-69
Od -3 do -4	Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym	40-54
Od -4 do -5	Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym	25-39
<-5	Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim	0-24

 

 

1.     Dzieci upośledzone w stopniu lekkim osiągają iloraz inteligencji w przedziale od 55 do 69 ( I.I. w skali Wechslera). Charakteryzuje je przede wszystkim upośledzona zdolność myślenia abstrakcyjnego oraz nieudolność syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości. Upośledzenie to do momentu pójścia do szkoły trudno rozpoznać, bo zwykle dopiero wtedy zauważa się:

- trudności w uczeniu się
- trudności w koncentracji uwagi
- zachowania impulsywne
- niedojrzałość procesów emocjonalnych
- zaburzenia w zachowaniu, będące często efektem wymagań szkolnych przekraczających możliwości dziecka.

Procesy myślowe nie przekraczają poziomu 12-letniego dziecka, ale po ukończeniu szkoły zawodowej może pracować.

2. Dzieci z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym (40-54 I.I. jw.) oraz dzieci upośledzone w stopniu znacznym (25-39) odznaczają się poważnymi uszkodzeniami centralnego układu nerwowego. Mowa ich jest agramatyczna, często bełkotliwa i niewyraźna, słownictwo ubogie. W myśleniu występują poważne problemy w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych, abstrakcyjnych także w rozumieniu stosunków logicznych. Zakres pamięci jest wąski, a trwałość znikoma. Rozwój tych dzieci przebiega z dużym opóźnieniem, np. chodzić zaczynają dopiero w wieku 4-5 lat. Nie przejawiają inicjatywy i samodzielności. Z trudem przyswajają sobie podstawowe czynności (np. ubieranie się).Niemniej mogą się ich nauczyć, a ponadto osoby takie po okresie rehabilitacji mogą się zatrudnić w zakładach pracy chronionej czy w warsztatach terapii zajęciowej, gdzie zajmą się np.: koszykarstwem, tkaniem, szyciem, robieniem na drutach. Dzieci te odczuwają potrzebę bezpieczeństwa, miłości, potrafią bardzo manifestować swoją sympatię, mają silną potrzebę kontaktu ("lepią się", tulą).

3. Dzieci upośledzone w stopniu głębokim (0-24) mają często defekty narządów zmysłów, ruchu. Wykazują poważne trudności ze zrozumieniem mowy, nie mogą zrozumieć najprostszych poleceń. Można z nimi nawiązać kontakt głównie emocjonalny. Mają zdolność do opanowania najprostszych czynności samoobsługi i prostych prac porządkowych.

 

ETIOLOGIA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
 
Klasyfikacja przyczyn upośledzenia umysłowego (Grossman i AAMR)

1) zakażenia i zatrucia

-         w życiu płodowym [różyczka, kiła, toksoplazmoza]

-         po urodzeniu [*zapalenie mózgu, ropień mózgu, *zatrucie ciążowe, ołowica, żółtaczka jąder podkorowych]

2) urazy i in. czynniki fizyczne

     urazy mechaniczne

   - podczas porodu,   - wskutek  uderzenia

     anoksja (niedotlenienie)

-         w życiu płodowym, - w czasie porodu, - w ontogenezie [np. topienie się, zaczadzenie,

        napromieniowanie

3) zaburzenia metabolizmu   lub odżywiania

     fenyloketonuria, lipidoza mózgowa, galaktozemia

     zwyrodnienie wątrobowo - soczewkowe

4) postnatalne choroby mózgu

     neurofibromatoza, dziecięce stwardnienie rozsiane, stwardnienie guzowate

5) wrodzone wady mózgu (czynnik nieznany)

     wodogłowie, małogłowie, ścieśnienie czaszki, czaszka wieżowata

6) Anomalie chromosomowe

     zespół Downa, z. Patou, z. Edwardsa, z. Klinefeltera

7) warunki okołoporodowe

Np. wcześniactwo

8) choroby psychiczne

Np. autyzm

9) warunki środowiskowe

kulturowo - rodzinne opóźnienie

10)  inne czynniki

     Nieznane

 

Uwagi ogólne

1. Uwarunkowania UU

     lekkiego stopnia

    - wieloczynnikowe dziedziczenie (genet.)

    - zaniedbania środowiskowe

     głębszego stopnia

   - jednoczynnikowe organiczne uszkodzenia mózgu

2. Obraz kliniczny zależy

        mniej od rodzaju czynnika patogennego

        bardziej od okresu rozwoju, w którym czynnik zadziałał (najwrażliwsze na uszkodzenia są narządy w okresie intensywnego rozwoju.

 

 

Kostrzewski J. Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym, [w:] Upośledzenie umysłowe-pedagogika, Warszawa 1981, s.36.

Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe-pedagogika, Warszawa 1981,PWN, s.47.

Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 1999, s.21.

Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 1999, s.29.

---