Wykład 1, 17.02.2010

Wykład 2, 03.03.2010

Wykład 3, 17.03.2010

Literatura:

„Patologia społeczna” Pospiszyl 2009

„Zagrożona młodzież” Mc Whirter 2001

Temat wykładu: Kryteria społecznego niedostosowania, dewiacji, wykolejenia i patologii społecznej.

Pojęcie patologii społecznej.

Pojęcie patologii zostało zaczerpnięte z medycyny. W dosłownym tłumaczeniu oznacza „naukę o cierpieniu”. Dodany do słowa patologia przymiotnik społeczna informuje że chodzi tu o cierpienie zbiorowości ludzkich.

Powstaje wątpliwość czy społeczeństwo może cierpieć jeżeli będzie rozumiane nie tylko jako zbiór ludzi lecz także jako osobliwy system struktur społecznych? Ze względu na tę wątpliwość posługiwanie się w naukach społecznych definiowanym pojęciem bywa krytykowane.

Krytyka ta wydaje się tym bardziej zasadna, że pierwotnie wzmiankowany termin odnoszono wyłącznie do zjawisk fizjologicznych. Oznaczano nim dyscyplinę wiedzy o chorobach organizmów żywych. Zakładano, że lekarz, który dysponuje wiedzą z zakresu patologii potrafi racjonalnie usuwać u ludzi zaburzenia rozpoznane dzięki omawianej nauce.

Przenoszone do danej nauki pojęcie zostaje w niej ściśle zdefiniowane.

Pojęcie patologii społecznej często określane jest również pojęciami:

• Dewiacja społeczna,

• Problemy społeczne,

• Zachowanie niedostosowane,

• Zachowania społecznie niedostosowane,

• Czyn przestępczy.

Patologia społeczna - zachowania społecznie patologiczne.

I tak, uwzględniając różne kryteria definiowania pojęcia patologia społeczna oraz wzmiankowanych wyżej pojęć pokrewnych wyróżnić można kilka grup odrębnych określeń interesujących nas terminów. Są to:

1. Definicje ograniczające się do wyliczenia zjawisk patologii społecznej.

2. Definicje ogólnikowe i nie jasne.

3. Definicje normatywne, oraz odwołujące się do wartości społecznych.

4. Definicje wprowadzające statystyczne kryterium zjawisk patologii społecznej wykorzystujące pojęcia oczekiwań społecznych, oraz odwołujące się do wartości.

5. Definicje odwołujące się do kryterium reakcji społecznej.

6. Definicje sprowadzające zjawiska patologii społecznej, do dewiacji społecznej.

7. Definicje odwołujące się do pojęcia problemu społecznego.

8. Definicje odwołujące się do kryterium destrukcji i dezorganizacji społecznej.

9. Definicje odwołujące się jednocześnie do kilku kryteriów

Ad. 1. Definicje ograniczające się do wyliczenia zjawisk patologii społecznej. Bavcon: „Wszystkie zjawiska kryminalne i para kryminalne w społeczeństwie powinny być traktowane jako całość i nazywane socjopatycznymi”.

Bafia: „Patologia społeczna uzupełnia i tworzy szeroką bazę zachowań niezgodnych z prawem spośród których szczególnie niebezpieczne są przestępstwa. Patologia społeczna jest socjologią także tych czynów społecznie niebezpiecznych.”

Katalog zachowań przestępczych podlegających sankcją karnym obejmuje: kradzieże sklepowe, grupowe, osobiste, pojazdów, włamania, napady na instytucje, na osoby, wandalizm, przestępstwa seksualne, narkotyki, oszustwa, zabójstwa, zakłócanie porządku społecznego. Katalog nie obejmuje m.in. hackerstwa, przestępstw wynikających z nienawiści i uprzedzeń np. rasizm, terroryzm.

Krytyka: brak odpowiednio ścisłej definicji.

Ad. 2. Definicje ogólnikowe i nie jasne

Np.: „ Jako patologiczne określimy te zjawiska, które uniemożliwiają, lub utrudniają mieszkańcom normalną egzystencje” Gaberlego. Definicję patologii społecznej będzie można uznać za poprawną, gdy spełni 3 warunki:

1. Obejmuje jednorodną klasę zjawisk.

2. Wskazuje kryteria pozwalające odróżnić zjawiska określone jako patologiczne od niepatologicznych.

3. Obejmuje krąg zjawisk nie pokrywający się z obszarem wchodzącym w zakres zbliżonych pojęć.

Pojęcie patologii społecznej powinniśmy odnosić tylko do zachowań. „ o funkcji wytworów kulturowych rozstrzyga ludzka działalność, i tylko ona przesądza o charakterze danego wytworu. Młotek może być narzędziem pożytecznej pracy, albo narzędziem potwornej zbrodni. Żaden wytwór kulturowy nie jest sam w sobie patologiczny, charakter patologiczny nadaje mu wyłącznie ludzka działalność.” Czym jest zachowanie? - jako jawne zachowania, czynności motoryczne, gruczołowe, zachowania werbalne, działania, postępowanie. Czyny, które nie są popełnione świadomie nie są karalne.

Ad. 3. Definicje normatywne, oraz odwołujące się do wartości społecznych.

W definicjach normatywnych przyjmuje się, że kryterium pozwalające odróżnić zjawiska społecznie patologiczne od nie patologicznych stanowi rozbieżność pierwszej grupy tych zjawisk oraz zgodność drugiej z przyjętymi w danej zbiorowości wskazówkami zachowania się. Wskazówką tą są normy społeczne lub powszechnie akceptowane wartości. Zakłada się że czynem patologicznym jest zachowanie sprzeczne z normą lub uchybienie uznanym w społeczeństwie wartością. Normy i wartości mają charakter subiektywny, zatem sformułowane kryterium nie spełnia warunku rzetelności. W diagnozie niedostosowania społecznego uwzględniać należy wartości powszechnie uznawane w danym kręgu kulturowym. Katalog wartości: życie i zdrowie człowieka, niezależność, wolność, godność, równość jednostek wobec prawa, sprawiedliwość, tolerancja, mienie, praca, zbiorowości dające oparcie oraz zapewniające możliwość zaspokojenia potrzeb (rodzina, naród, państwo ).

Krytyka: istnieje co najmniej kilka kręgów kulturowych i przynajmniej 4 różne systemy normatywne ( prawny, religijny, obyczajowy, moralny). Występuje kolizja norm. Normy społeczne zmieniają się w czasie i przestrzeni. Niejasne jest pojęcie wartości lub normy uznawane powszechnie.

Ad. 4. wprowadzające statystyczne kryterium zjawisk patologii społecznej wykorzystujące pojęcia oczekiwań społecznych, oraz odwołujące się do wartości.

W definicjach wprowadzających statystyczne kryterium patologii przyjmuje się że zjawisko społeczne staje się patologicznym wówczas gdy okazuje się sprzeczne z oczekiwaniami większości danego społeczeństwa. Niekiedy stawia się znak równości między zjawiskami patologicznymi i nietypowymi. Zjawiska typowe uważa się za normalne.

Krytyka: Kryterium to jest z powodzeniem wykorzystywane w psychologii do ustalania poziomu zdolności, w tym stopnia inteligencji, wartości progów wrażliwości i w wielu innych obszarach. Formalizm. Można mu postawić te same zarzuty, które kieruje się pod adresem normatywnego kryterium patologii społecznej. Nie powinno się go stosować do wartościowania.

Ad. 5. Definicje odwołujące się do kryterium reakcji społecznej. W określeniach tego rodzaju przyjmuje się że społecznie patologicznymi są zjawiska wywołujące negatywne rekcje społeczne. Wyrażają się one ostracyzmem, stosowaniem kar, stygmatyzowaniem i etykietowaniem osób przejawiających zachowania patologiczne, podejmowaniem w kontaktach z nimi zabiegów resocjalizacyjnych. Np. osoba lekkich obyczajów - pouczamy ją, krytykujemy, zrywamy kontakty, wysyłamy do psychologa itp.

Krytyka: Definicje te w pewnych zakresach nadmiernie zawężają, a w innych nadmiernie rozszerzają zjawisko patologii społecznej, ponieważ wykluczają pewne zjawiska, które intuicyjnie mieszczą się w jego obrębie, np. gdy ktoś oszukuje to wszystko jest ok., do póki to oszustwo nie wyjdzie na jaw. Rozszerzenie zjawiska - ludzie reagują nie tylko na zachowania, ale też cechy np. kolor skóry ( ktoś jest przestępcą to na pewno jest murzynem).

Ad.6. Definicje sprowadzające zjawiska patologii społecznej, do dewiacji społecznej. Wielu badaczy używa zamiennie pojęć patologia, oraz dewiacja społeczna. Dewiacja jest pojęciem szerszym, oznaczającym każde odchylenie od założonego wzorca, założonej normy np. jeżeli wszyscy w grupie ubierają się na czarno, a jedna osoba ubierze się na zielono to będzie dewiantem. Pojęcie patologii społecznej obejmuje jedynie część zjawisk określonych pojęciem „dewiacja społeczna”. Społecznie patologiczne są tylko zjawiska negatywne.

Krytyka: Nie należy identyfikować tych pojęć.

Ad.7. Definicje odwołujące się do pojęcia problemu społecznego. Problem społeczny to zjawisko o dużym zasięgu, czy nawet wręcz występującym masowo, budzące oddźwięk społeczny, oraz w odczuciu społecznym wymaga przeciwdziałania, np. problem bezrobocia.

Krytyka: masowość nie jest uzasadnionym warunkiem patologii ponieważ wtedy masowe chuligaństwo było by patologią, a pojedyncze zabójstwo nie!

Ad.8. Definicje odwołujące się do kryterium destrukcji i dezorganizacji społecznej. Destrukcja oznacza zniszczenie (ludzi, rzeczy, społeczeństwa, dóbr kultury, więzi grupy itp.) Dezorganizacja to utrata wpływu norm społecznych na członków grupy, lub też to załamanie się związków funkcjonujących między ludźmi. Skutkami dezorganizacji jest stres i zaburzenia w zachowaniu jednostek, oraz napięć w funkcjonowaniu grup. Z czasem prowadzi to do konfliktów indywidualnych i społecznych. Konflikty indywidualne (wewnętrzne i zewnętrzne) stają się źródłem zjawiska niedostosowania społecznego. Człowiek nie dostosowanie społecznie, mający problem chce go rozwiązać, ale w ostateczności ten problem narasta, np. gdy wie że się gdzieś spóźni bo zaspał to będzie się tak spieszyć autem, że złamie przepisy drogowe, złapie go policja i w konsekwencji bardziej się spóźni. Przeżyje kryzys i nastąpi destrukcja. Inny przykład: pojawił się problem w rodzinie, brak pieniędzy, jedna osoba reaguje agresją, powstaje konflikt, który w konsekwencji prowadzi do destrukcji rodziny. Patologiczne formy reakcji na problem: agresja, unikanie, lęk. Te reakcje prowadzą do dezorganizacji życia społecznego i w konsekwencji destrukcji. Normalne formy reakcji na problem: zachowania transgresyjne ( przekraczanie samego siebie, realizacja swojego potencjału, zdobywanie nowych doświadczeń, wiedzy - wymiana wiedzy, towarów, usług, pieniędzy) np. jest problem w rodzinie, brak pieniędzy i wtedy osoba poszukuje dodatkowej pracy. Zachowanie kooperacyjne ( współdziałanie, partnerstwo). Zachowania transcendentne (uznanie cudzych wartości, norm postaw, intencji za swoje, uznanie ważnych dla mnie wartości od kogoś dla mnie ważnego).

Działania transcendentne

Działania komplementarne

Działania transgresyjne

Reakcje wycofania się (unikania)

Reakcje ulegania (lękowe)

Reakcje agresywne

Ad 9. Definicje odwołujące się jednocześnie do kilku kryteriów

W opracowaniu rodzimych autorów definicje tego rodzaju sformułowali m. in.: A. Gaberle, J. Jasiński, oraz J. Wódz. Gaberle pisze: przez określenie zjawisko patologiczne rozumieć się będzie zachowania działające destruktywnie na społeczeństwo lub jego elementy a przy tym niezgodne z wartościami. Zdaniem Jasińskiego zjawiska patologii społecznej są to zachowania dewiacyjne które osiągnęły pewien próg masowości i postrzegane są w społeczeństwie jako naruszające ważne szeroko zinternalizowane normy, i dlatego uznawane za szkodliwe. Patologia społeczna jest wiec określeniem odnoszącym się do niejednorodnej grupy zjawisk gdyż obejmuje wiele różnorodnych kategorii zachowań, o różnej po części etiologii o różnym stopniu rozprzestrzenienia odnoszących się do różnych aspektów życia i społeczeństwa. Wódz zalicza do zjawisk patologii społecznej te które są niezgodne z normami przyjętymi w danej ludzkiej zbiorowości, występują w coraz większym nasileniu oraz są dysfunkcjonalne w procesie realizacji celów dokonujących się zmian społecznych.

Wykład 4, 31.03.2010r

Psychologiczne mechanizmy zachowań społecznie patologicznych

1. Behawioralne ujęcie zjawisk społecznie patologicznych

Źródłem społecznie patologicznych form zachowania się jednostek są wyuczone przez nich dysfunkcjonalne formy adaptacji do warunków i wymogów społeczno-kulturowych określających ich aktualne sytuacje życiowe. Przyswajanie tego rodzaju form adaptacji przebiega według praw uczenia się klasycznego, instrumentalnego i modelowanie. Przykłady: Warunkowanie klasyczne - podwyższenie progu wrażliwości na alkohol i narkotyki. Warunkowanie instrumentalne - agresja pojawiająca się w wyniku wzmacniania reakcji agresywnych kłamstwa, ucieczki z domu. Modelowanie - agresja zachowania uległe, ryzykowne seksualnie. Szczególnie istotną rolę w procesie uczenia się odgrywa najbliższe środowisko wychowawcze: rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza, osoby i grupy znaczące. W rozwoju wiedzy na temat behawiorystycznej diagnozy oraz metod oddziaływania wychowawczego, terapeutycznego i resocjalizacyjnego dużą rolę odegrał schemat ABC (W. Mischel). Litery ABC stanowią akronim w którym :

A oznacza poprzedniki zachowania się (antecedents)

B oznacza reakcje (behavior)

C oznacza następniki zachowania się (concequences)

Postulaty diagnostyczne praz wychowawcze wynikające z ABC:

A - analiza bodźców wyzwalających reakcje, eliminacja sytuacji wyzwalającej sytuacje niepożądane

B - analiza zachowania, kształcenie pozytywnych modeli zachowania się

B - analiza wzmocnień, wzmocnienia społecznie pożądanych form reakcji.

2. Psychoanalityczne ujęcie zjawisk społecznie patologicznych

Id, ego i superego Freuda. Freud uważał człowieka za jednostkę z natury złą przez id. Id czyli popęd - ludzkie zachowania powinny być poddane społecznej kontroli. W wyniku nadzory sprawowanego nad jednostkami w procesie socjalizacji wytwarzają się u nich mechanizmy autokontroli stanowiące zdaniem Freuda odrębną warstwę osobowości zwaną superego. Superego - hamowanie popędowych, antyspołecznych działań jednostki. Superego powstaje w wyniki internalizacji (uwewnętrznienia) wzorów kultury, identyfikacji z innymi ludźmi. Jednym z przejawów działania superego jest tzw. normatywny konformizm - dążenie jednostek do uzyskania społecznej akceptacji. Niedorozwój superego - brak wyrzutów sumienia, narcyzm, skłonność do agresji, machiawelizm (posługiwanie się innymi osobami jak rzeczami). Przerost superego następuje w skutek wychowania nadmiernie wymagającego, rygorystycznego. Podmiot staje się nadmiernie wymagający w stosunku do siebie i innych. Poczucie powinności, nadmierny konformizm, brak spontaniczności, uleganie presji. Przerost superego może też skutkować konfliktem między ja idealne i ja rzeczywiste, oraz pojawieniem sie lęku przed utratą akceptacji. Efektem silnego przerostu superego jest tzw. karzące superego - przymus samookaleczenia, tendencje samo agresywne, ogromne poczucie winy. Wewnętrzne rozdarcie podmiotu. Id i superego pozostaje w ustawicznym konflikcie, człowiek staje się jednostką skłóconą, fałszywą, dwoistą. Z próby pogodzenia id i superego postaje ego - racjonalna warstwa osobowości, warstwa świadoma, kierująca się zasadą realizmu. Dzięki temu człowiek jest w stanie funkcjonować normalnie. Zachowania patologiczne są efektem zaburzeń kateksji popędów czyli proces zaspokajania popędowych impulsów (id) poprzez koncentracje na osobach, przedmiotach, ideach - proces rozładowania energii. Problem pojawia się gdy brakuje rzeczy na których można go rozładować lub popędy blokują się nawzajem. Mechanizmy obronne: racjonalizacja, projekcja, identyfikacja, dysocjacja, wyparcie, fiksacja, regresja. W psychoseksualnym rozwoju człowieka Freud wyróżnia trzy fazy: oralną (twarz), analną (odbyt) i genitalną (genitalia). W każdej z nich kateksja popędu następuje zasadniczo za pośrednictwem reakcji narządów ustroju zlokalizowanych w odrębnej sferze ciała. Frustracje popędu seksualnego w okresie oralnym autor łączy z gadatliwością, nasiloną agresją słowną, skłonnością do palenia papierosów, obgryzaniem paznokci. Blokowanie kateksji w okresie analnym skutkuje zaburzeniami charakteru, wyrażającymi się zachowaniami sadystyczno-masochistycznymi lub nerwicą natręctw. Faza genitalna jest z kolei stwierdza Freud okresem tworzenia się kompleksów Edypa i Elektry, polegają one na podświadomej stłumionej skłonności seksualnej odpowiednio albo do matki albo do ojca, oraz na strachu przed odwetem rodzica reprezentującego płeć przeciwną. W okresie młodzieńczym oraz w dorosłości kompleksy Edypa i Elektry wyrażają się brakiem umiejętności „przecięcia pępowiny” łączącej podmiot z rodziną generacyjną i w konsekwencji niejako dziecięcą zależnością od rodziców. Prowadzą w efekcie do braku autonomii, uniemożliwiając założenie własnej odrębnej, harmonijnie funkcjonującej rodziny prokreacyjnej. Stanowią istotną przyczynę rozwodów. Mechanizmy obronne ego. Dążenia Id mogą być nie tylko wypierane ze świadomości, lecz także maskowane i ukrywane w obrębie ego. Wypowiedzi i zachowania jednostki przybierają wówczas formę mechanizmów obronnych czyli szczególnych nawyków sposobów radzenia sobie z długotrwałymi konfliktami. Główne mechanizmy obronne: racjonalizacja, projekcja, identyfikacja, reakcja upozorowana, dysocjacja, wyparcie, fiksacja, regresja, substytucja (w tym sublimacja i kompensacja).

3. Interpretacja zjawisk patologii społecznej w ujęciu psychologii poznawczej

Źródła nieprzystosowanych form reakcji tkwią zdaniem psychologów poznawczych w różnego rodzaju niedostosowanych skłonnościach reprezentacji poznawczych. 4 źródła:

1. Nieświadome przesłanki wnioskowania prowadzące do błędów poznawczych np. wyolbrzymianie, niedocenianie, naduogólnianie, katastrofizm, personalizacja, arbitralne wnioskowanie, selektywna abstrakcja, myślenie dwudzielne.

2. Niedojrzałe formy funkcjonowania poznawczego (myślenie alogiczne, nieoperacyjne, życzeniowe)

3. Dysfunkcyjne dialogi wewnętrzne (niska samoocena, założenie że świat jest zły)

4. Struktury poznawcze niedostosowane do celów działania (brak umiejętności zawodowych, brak pracy)

4. Interpretacja zjawisk patologii społecznej w ujęciu reprezentantów psychologii humanistycznej

Zdrowie psychiczne zapewniają dwa mechanizmy: mechanizm organizacyjny i mechanizm samo aktualizacji. Oba są mechanizmami służącymi wykorzystywaniu i swobodnemu poszerzaniu możliwości tkwiących w jednostce. Służą przystosowaniu do wymogów środowiska naturalnego i społecznego, czyniąc podmiot zdolnym do wyboru słusznych działań ukierunkowanym ku wartościom. Punktem odniesienia w ocenach i wyborach jednostki jest system wewnętrznych wartościowań, odzwierciedlających jej potrzeby i przeżycia. Źródłem zaburzeń psychopatologicznych i społecznie patologicznych są wartości wykoncypowane takie jak uczciwość, odpowiedzialność, rzetelność, stałość w przypadku gdy odnosi się je do sytuacji lub obiektów symbolicznych. W pewnych warunkach mogą one pozostawać w sprzeczności w wartościami operacyjnymi. Introjekcja - proces wpajania jednostce wartości wykoncypowanych. Dziecko pragnąc zasłużyć na miłość osób dorosłych hamuje spontaniczne reakcje i zaczyna zachowywać się zgodnie z akceptowanym wzorem. U osoby zdolnej do autonomicznych wyborów ja wewnętrzne i ego tworzą osobową jedność. Nie jest tak jednak u wszystkich jednostek. Niekiedy w wyniku silnych przeżyć negatywnych podmiot wyłącza się świadomości część zdarzeń na poziomie organizmalnym. Jego ja zewnętrzne zostaje zniekształcone i traci pierwotne funkcje adaptacyjne. Relacje między ja zewnętrznym i ja wewnętrznym zostają rozchwiane co może doprowadzić do rozszczepienia osobowości, stanowiącego ostateczną przyczynę zaburzeń psychicznych.

Wykład 5, 14.04.2010r

Temat: Etiologiczne (socjologiczne) teorie zachowań społecznie patologicznych.

Etiologia oznacza system czynników i mechanizmów wywołujących powstanie jakiegoś faktu lub zjawiska. Koncepcje usiłujące wytłumaczyć przyczyny wzmiankowanych reakcji. Wg kryterium kierunku socjologii wyróżniamy;

1. Kierunek strukturalny

1. teoria anomii Roberta Mertona

2. Kierunek kulturowy

1. Chicagowska szkoła ekologii społecznej

2. Teoria konfliktu kultur Sellina

3. Teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda

3. Teorie podkultur

1. Teoria podkultur dewiacyjnych Cohena (akcentuje takie cechy podkultur jak bezcelowość, złośliwość, negatywizm)

2. Koncepcja kultury warstw niższych Millera

3. Teoria zróżnicowanych możliwości Clowarda i Ohlina

4. Teoria neutralizacji (usprawiedliwień) Sykesa i Matzy

4. Teorie kontroli społecznej

1. Durkheima

2. Reisa

3. Nyea

4. Hirschiego

5. Teoria naznaczenia społecznego Lemerta

Ad. I. Kierunek strukturalny.

Źródła patologii społecznej tkwią w strukturze społeczeństwa, a przede wszystkim w występujących w jej zakresie niespójnościach i dysharmoniach. Skutkiem jest dysfunkcjonalność - czynności członków struktury społeczeństwa są wzajemnie niedostosowane. Struktura nie może funkcjonować jako harmonijna całość. Gdy struktura jest niespójna wzbudza zachowania dewiacyjne. Pojawiają się także zachowania społecznie patologiczne. Zdaniem Mertona podstawową konsekwencją dysfunkcjonalnej struktury jest stan braku norm. Określa ten stan pojęciem anomii (wcześniej wprowadzona przez Durkheima). Termin anomia społeczna to „załamanie zdarzające się w strukturze społeczno-kulturalnej, występujące zwłaszcza wtedy kiedy istnieje silna rozbieżność miedzy normami i celami kulturowymi a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami”. Sprzeczność między normami i celami a możliwością realizacji tych celów. Typy indywidualnego sposobu przystosowania: konformizm, innowacja, rytualizm, wycofanie lub bunt.

Konformizm - akceptacja zarówno celów kulturowych jak i zinstytucjonalizowanych środków umożliwiających ich realizację. Jednostki współpracują lub dążą do odniesienia sukcesu w rywalizacji, przestrzegając zasad gry i reguł. Zdaniem Mertona w dobrze funkcjonującym społeczeństwie ten typ przystosowania powinien dominować - w przeciwnym przypadku ciągłość i równowaga społeczeństwa byłaby zagrożona.

Innowacja - akceptacja celów kulturowych lecz podejmując ich realizację sięga po nieinstytucjonalne (niestosowane, zabronione, nieetyczne) środki realizacji tych celów. Występuje u osób które dążą do społecznie akceptowanych celów w sposób społecznie nieakceptowany, nonkonformistyczny.

Rytualizm - odrzucenie celów wyznaczonych w danym społeczeństwie przez kulturę a zarazem akceptacja (nawet nadmierna) instytucjonalnych środków ich realizacji. Redukcja własnych aspiracji oraz radykalne wyzbycie się dążeń. Osoby te boją się wyzwań, pochodzą z warstw niższych i średnich, oraz postawione są w sytuacji której nie potrafią sprostać. Ich zachowania są prze-konformizowane (nadmiernie konformistyczne).

Wycofanie - odrzucenie zarówno celów kulturowych jak i środków ich realizacji. Tylko formalnie należą do społeczeństwa ponieważ nie podzielają akceptowanego w nim systemu wartości. Ludzie wyalienowani, samotni, prześladowani przez społeczeństwo. Np. bezdomni.

Bunt - odrzuca zarówno cele jak i środki realizacji celów lecz też wprowadza nowe cele i nowe środki realizacji celów. Dążenie do zburzenia istniejącego systemu i wprowadzenie nowego, wyobcowanie z panujących celów i wzorów, które uznają za arbitralne.

Istotne cechy koncepcji anomii Mertona: „w społeczeństwie niektórzy ludzie ciągle wygrywają. Inni czują się pokrzywdzeni i poszukują rozwiązania poprzez bunt, wycofanie, konformizm, innowację bądź rytualizm”.

Ad. II. Kierunek kulturowy.

1. Chicagowska szkoła ekologii społecznej. Ludzkim społeczeństwem rządzą te same prawa które władają społeczeństwem zwierząt (Robert Park). Zasadnicza reguła - walka o byt - walka między ludźmi rozgrywa się na polu aktywności ekonomicznej. Efekt rywalizacji, współdziałania i walki między grupami powoduje że osoby słabsze są spychane. Życie społeczne charakteryzuje się dezorganizacją (Burgess) a w związku z tym przestępczość i inne formy dewiacji. Schaw i McCay podkreślają że rozwija się obok konformistycznego systemu wartości także system wartości dewiacyjnych, charakteryzujący się znaczną siłą oddziaływania na mieszkańców. Dzieci które przystosują się do rozpowszechnionego w ich otoczeniu dewiacyjnego stylu życia internalizują obowiązujące w nim normy i wyrastają na przestępców. Z punktu widzenia kierowanych pod ich adresem wymagań najbliższego otoczenia są jednak osobami przystosowanymi.

2. Teoria konfliktu kultur Sellina. Zdaniem Sellina społeczeństwo stanowi konglomerat różnorodnych podkultur reprezentowanych przez grupy charakteryzujące się odrębnością etniczną, terytorialną, warstwową czy pokoleniową. Każda z nich hołduje odmiennym wartościom oraz przestrzega innych norm społecznych. Stąd często występują kolizje między różnymi normami. Konflikt norm i wartości ma miejsce gdy odmienne reguły zachowania kierują różnymi sytuacjami życiowymi. Różnorodność norm i wartości oraz ich wzajemna sprzeczność jest wyrazem konfliktu kultur. Powoduje to chaos i dezorganizację aksjonormatywną społeczeństwa rodząc w konsekwencji zjawiska dewiacji i przestępczości.

3. Teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda. Źródłem zachowań przestępczych jest kultura. Niezmienne zachowania przestępcze są zachowaniami wyuczonymi, przyswojonymi w efekcie socjalizacji, czyli uwewnętrznienia obowiązujących w kulturze norm, wartości i wzorów zachowań. Ludzie nie mają żadnych wrodzonych predyspozycji do aktywności przestępczej ponieważ nie rodzą się z gotowym repertuarem zachowań. Gdy stykają się w swoim otoczeniu z wzorami zachowań nieprzestępczych ucząc się ich stają się konformistami. Jednak gdy w ich otoczeniu dominują wzory przestępczych form aktywności stają się przestępcami. Człowiek staje się taki jak kultura jego środowiska. Obowiązujące w kulturze wzory kulturowe są jednak przyswajane przez jednostki pod warunkiem że nie kolidują z nimi inne obecne w niej wzory.

Ad. III. Teorie podkultur

Teoria podkultur dewiacyjnych Cohena. (bezcelowość, złośliwość i negatywizm ) Życie ludzkie jest ciągiem działań w których podmiot ustawicznie rozwiązuje jakieś problemy. Stanowią one wyzwania, wywołując różnorodne dylematy, stany napięci, brak równowagi. Po rozwiązaniu jednego problemu a nawet już podczas rozwiązywania go pojawia się nowy problem. Genezę oraz sposób rozwiązywania każdego problemu określają dwa rodzaje determinanta: (1) sytuacja w której działa podmiot i (2) rama odniesienia warunkującego sposób widzenia celów kulturowych, sytuacji, problemów związanych z ich realizacją. Mimo internalizacji wartości i celów jednostka może zrezygnować z ich realizacji w przypadku gdy są one dla niej nieosiągalne pod warunkiem że zmodyfikuje wcześniej przyjęte ramy odniesienia. A zatem powinna zmodyfikować dotychczas prezentowany system wartości. Odmienne systemy wartości spotyka się w odrębnych podkulturach. Aby zmodyfikować ramy odniesienia jednostka powinna zmienić grupę odniesienia. Dzieje się tak wówczas gdy dla jednostki stają się ważne inne istotne osoby niż te które dotychczas ceniła. Czasami grupą odniesienia może stać się grupa dewiantów. Cechy podkultury dewiacyjnej: bezcelowość, złośliwość i negatywizm. Bezcelowość jest przeciwieństwem racjonalizmu i utylitaryzmu. Kradnie się lub napada się na innych tak po prostu dla zabawy, nie po to by coś zyskać lecz po prostu tak sobie. Złośliwość wyraża się brutalnym obcesowym traktowaniem. Negowane są w sposób demonstracyjny wszelkie autorytety a także wartości cenione powszechnie w warstwach średnich. Negatywizm wyraża się poczuciem odrębności i solidarności podkultur dewiacyjnych oraz ich obiektywną opozycję względem formalnych instytucji kontroli społecznej (np. policji).

Wykład 6 28.04.2010r i 7, 11.05.2010r

Ad. IV Teorie kontroli społecznej - zjawisko dewiacji opiera się nie 4 ogólnych założeniach:

1. Człowiek jest istotą z natury niemoralną

2. Zrozumienie postępowania niezgodnego z normami społecznymi wymaga wyjaśnienia konformizmu a nie dewiacji. Do przestępstwa dochodzi wówczas gdy mechanizmy mające wymusić konformizm nie spełniają swojej funkcji.

3. Sama ludzka natura wyjaśnia fakty określające jako dewiację. Tendencje konformistyczne są pochodne względem systemu kontroli społecznej.

4. Społeczeństwo jest jednością aksjonormatywną, znaczy to że w społeczeństwie istniej tylko jeden zunifikowany system wartości i norm społecznych. Strzeże on realizacji tych wartości umożliwiając spełnienie wymogów funkcjonalnych społeczeństwa (gospodarczych, naboru nowych członków, socjalizacyjnych, kontroli, komunikacji itp.).

Przedstawiciele: Durkheim, Albert Reis, Ivan Nye, Hirschi.

Koncepcja anomii Emila Durkheima. Istnieje związek między załamaniem się kontroli społecznej a nasileniem się zjawisk patologii społecznej. Opiera się na osobliwym poglądzie na naturę człowieka, zawartym oraz odzwierciedlającym się w określeniu autora Homo duplex (człowiek rozdwojony). Rozdwojenie następuje miedzy dwoma niejednorodnymi składnikami natury: [1] zwierzęcą bezosobową, aspołeczną, czy raczej antyspołeczną (człowiek bestia) oraz [2] społeczną. Ze względu na to rozdwojenie człowiek jest targany sprzecznościami. Wyjaśnienie ładu społecznego obejmuje przekonanie, że zachowuje się go dzięki kontroli społecznej społeczeństwa nad jednostką. Jest to jednak możliwe tylko w społeczeństwach dobrze zintegrowanych. W społeczeństwach niedostatecznie zintegrowanych „nasza pożądliwość jest otchłanią bez dna, której nic nie jest w stanie wypełnić”. Człowiek jest pazerny, nienasycony. Równowaga między wymogami społeczeństwa a tendencjami do zachowań aspołecznych nigdy nie jest trwała. Trzeba nasilać kontrole i ustawicznie kontrolować. Dzieje się tak, ponieważ psychika nie dostarcza jednostce żadnych wskaźników optymalnego poziomu zaspokojenia jego żądz dobrobytu, wygody, dostatku itd. Także dlatego, że w pewnych sytuacjach kontrola społeczna zostaje osłabiona - dochodzi wówczas do anomii. Anomia jest stanem wyrażającym się brakiem poczucia skrępowania jednostek jakimikolwiek normami społecznymi. Źródła anomii: hossa ekonomiczna, nagły wzrost władzy, bessa ekonomiczna, inne gwałtowne zmiany społeczne takie jaki urbanizacja czy industrializacji. Charakterystyczną cechą współczesnego społeczeństwa jest znaczne przyśpieszenie zmian cywilizacyjnych - gwałtowne przemiany w społeczeństwie i kulturze. W procesie dynamicznych przemian nie tylko wzory kultury ulegają transformacją, lecz także (w wyniku refutacji - wyeliminowanie przez wnioskowanie - powszechnie dotychczas akceptowanych reguł zachowania się) ulegają osłabieniu mechanizmy kontroli społecznej. Równolegle następują procesy dezintegracyjne, zaś utrzymujące się nadal instytucje pozbywają się obrzędowości. W konsekwencji grupy i zbiorowości ludzkie tracą zwartość, natomiast żyjące w nich jednostki zaczynają odczuwać brak społecznej regulacji zachowania się. Wytwarza się stan anomii rozumiany jako postać rozproszenie wartości społecznych. W warunkach anomii człowiek nie czuje się dobrze. Dzieje się tak ponieważ działalności jednostki zaczyna brakować regulacji. Ludzie przestają wiedzieć co jest możliwe a co nie, co sprawiedliwe a co nie, jakie rewindykacje i nadzieje są uprawnione, jakie zaś idą za daleko. Popędy niepowściągane już przez zdezorientowaną opinie nie znajdują granic, przed którymi powinny się zatrzymać. Budzą pożądania które nie wiedzą się zatrzymać. Nic nie może ich uśmierzyć, gdyż cel ku któremu się kierują jest nieskończenie daleki od wszystkiego cokolwiek dałoby się osiągnąć. Pragnie się rzeczy nowych, przyjemności i wrażeń nieznanych, ale i one tracą cały swój smak z chwilą gdy staną się dostępne. W tych warunkach brak jest sił by znieść najmniejsze niepowodzenie. W efekcie jednostki tracą poczucie sensu życia, ogrania je rozpacz, załamują sie, wzrasta fala samobójstw. Konsekwencje anomii:

• Dezorientacja moralna (wielość norm, osobista wszech-potencja - mogę wszystko)

• Utrata wszelkich hamulców moralnych

• Zaspokajanie najprostszych instynktów

• Poczucie bezsensu życia,

• Depresja i samobójstwa

Durkheim dowodzi jednak że przestępczość wbrew potocznej opinii nie jest sama w sobie zjawiskiem chorobowym i patologicznym. Odwołuje się przy tym do następujących faktów:

• Występuje i występowała zawsze, we wszystkich znanych społeczeństwach

• Stanowi nieodzowny i wręcz pożądany element życia zbiorowości ludzkich ponieważ:

• Budzi solidarność z ofiarami przestępczość przyczyniając się tym samym do wzrostu integracji społecznej

• Umożliwia zdefiniowanie zachowań dewiacyjnych i przeciwstawienie ich zachowaniom normalnym oraz ustalenie zakresu pola tolerancji

• Gdyby zostały wyeliminowane wszelkie zachowania uważane za przestępcze, ich miejsce zajęłyby czyny dotychczas tolerowane i te zaczęłyby uchodzić za przestępstwa

• Zbyt silna kontrola społeczna oraz związana z nią unifikacja aksjonormatywna (w podobny sposób definiuje się wartości) zahamowałaby postęp. Ten jest bowiem efektem pozostawienia niezbędnego pola dla ujawnienia się oryginalności jednostek. Ponieważ postęp jest możliwy tylko dzięki pewnym odstępstwom od norm. Przestępstwo zatem jest objawem zdrowia społeczeństwa.

Krytyka teoria Durkheima.

1. Twierdzenie, że dewiacja, w tym przestępczość jest zjawiskiem normalnym jest sprzeczne z sądem że przestępca jest osobą psychicznie lub biologicznie nienormalną.

2. Brak analizy wewnętrznych mechanizmów kontroli

3. Samobójstwa są wynikiem dezintegracji grup społecznych

4. Jednostka już uspołeczniona cofa się w rozwoju moralnym, gdy przestaje być kontrolowane przez społeczeństwo

5. Koncepcja empirycznie nieweryfikowalna

Ad. V. Teoria naznaczenia społecznego Lamerta (stygmatyzacji, etykietowania, labelizacji).

Twórcy: Erwin Lamert, Howard Becker, Erik Erikson.

Nowa perspektywa w analizie zjawiska społecznie patologicznych, przeciwstawna względem punktów widzenia przyjmowanych w tradycyjnych koncepcjach niedostosowania społecznego. W zachowaniach społecznie patologicznych jednostek większość istniejących patologii społecznych upatruje zagrożenie da istniejącego porządku społecznego. Jednostki niedostosowane traktuje się jaki niebezpiecznych wrogów społeczeństwa i napastników. W konsekwencji przyjmuje się ze trzeba poddać ich izolacji i resocjalizacji. W teorii naznaczenia społecznego te same zjawiska traktuje się zgoła inaczej. Odchylenie od normy uważane w innych teoriach za przyczynę trudności społecznych jest uważane za skutek ponad indywidualnych

Trzy główne źródła koncepcji naznaczenia społecznego:

1. Społeczny interakcjonizm

2. Funkcjonalistyczna teoria społeczeństwa

3. Teoria anomii Durkheima

Społeczny interakcjonizm - twórcą był George Mead. Interakcjonizm społeczny zasadza się na siedmiu podstawowych założeniach (Irena Pospiszyl):

1. Społeczeństwo i porządek społeczny jest ustawicznie budowane od nowa, w osobliwych i na osobliwych dla siebie warunkach

2. Proces konstruowana rzeczywistości społecznej zasadza się na interakcjach i komunikacji społecznej. W obu tych procesach ludzie uzgadniają definicje sytuacji. W ich wyniku określają rzeczywistość w ten sam sposób, co z kolei umożliwia im porozumiewanie się, współdziałanie oraz poczucie wspólnoty.

3. Uzgodnione definicje sytuacji są efektem dialogu, dyskursu, negocjacji, ustawicznego wzajemnego dostosowania się

4. Efektem uzgodnień między ludźmi są symbole, przedmioty społeczne i przyjmowanie ról. Od momentu powstania harmonizują one stosunki społeczne a zarazem ułatwiają dalszą komunikację. Przedmioty społeczne to wartości cenione przez jednostki. Przyjmowanie ról jest - pisze Pospiszyl - dopasowywaniem swoich zachowań do oczekiwań innych ludzi ale oczekiwania te są wynikiem osobistej refleksji o tym, jak jestem postrzegany przez innych.

5. Symbole to kody - nośniki uzgodnionych znaczeń, w tym kody językowe i rytuały. Posługując się nimi jednostki mogą porozumiewać się między sobą.

6. Symbole, przedmioty i role społeczne integrują grupę, łączą jej członków, konstytuują poczucie wspólnoty, zapewniając stałość społeczeństwa oraz jego odrębnym członom mimo że same są ustawicznie stanowione, modyfikowane oraz ulegają głębokim przeobrażeniom.

7. Społeczeństwo nieustannie jest w stanie budowy, jego potencjał modyfikacyjny jest nieograniczony, a cechą konstytutywną jest zdolność wzajemnych interakcji.

Funkcjonalistyczna teoria społeczeństwa

Sformułowana przez B. Malinowskiego, R. K. Mertona i innych. Stanowi ona drugie źródło wnioskowań prowadzących do rozwinięcia teorii naznaczenia społecznego. Podstawowe twierdzenie wymienionych przedstawicieli funkcjonalizmu wyrażają przekonanie że społeczeństwo jest całością. I jako całość wyznacza określone role poszczególnym swoim członkom. Celem działania w roli jest zabezpieczenie potrzeb całości, dlatego też każdej jednostce przypisywane są pewne przywileje i obowiązki, których wykonanie poddawane jest presji kontroli społecznej. Uchylanie się od obowiązków jest z odchyleniem od zachowań od wzorów kulturowych.

Teoria anomii Durkheima została omówiona wyżej.

Wykład 8, 26.05.2010r

Temat: Paradoksalna funkcja dewiacji społecznych

Uwzględniając wszystkie trzy przedstawione wyżej koncepcje leżące u podstaw naznaczenia społecznego Erikson sformułował hipotezę, ze rola dewianta spełnia paradoksalną funkcję polegającą na: przeciwdziałaniu występującym w zbiorowościach społecznych tendencjom dezintegracyjnym. Stwierdzenie takie logicznie wynikało z funkcjonalistycznych przesłanek, skoro założymy że każdy element całości społecznej spełnia w niej określoną funkcję, oraz że odchylenie w zachowaniu ogniskuje uwagę ludzi wokół problemu granicy zachowań normalnych zatem dewiacja zapobiega anomii, a tym samym służy integracji społecznej. Powstało w ten sposób nowe ujęcie zjawisk nieprzystosowania, powszechnie nazywane koncepcją etykietowania (stygmatyzacji, labelizacji) wyraża ono przekonanie ze społeczeństwo broniąc się przez rozproszeniem wartości arbitralnie przypisuje najsłabszym jednostką winę za niekorzystne zjawiska w zbiorowości. Po czym koncentrując się na zwalczaniu tych osób ponownie uzyskuje wymaganą orientację ku wartością wyższym i związany z nią poziom integracji społecznej. Wynika z powyższego że dewiantem zostaje osoba która zostanie w ten sposób naznaczona.

Proces dewiacji. Mechanizmy etykietowania które obejmują: oznaczenia podmiotu, klasyfikacja jego zachowań, stygmatyzacja, wzmożenie kontroli, ostracyzm i włączenie do grupy dewiantów. W rezultacie jednostka sama zaczyna uznawać siebie za odchyloną od normy.

Punktem wyjścia dewiacji jest swoiste ujęcie problemu występującego w danej zbiorowości. Wówczas gdy ten problem ma istotne znaczenie dla ludzi poszukując jego przyczyn odnajduje się je w zachowaniu dewianta.

Mechanizmy przejmowania roli dewianta:

1. Przyjęcie określonej definicji sytuacji

2. Samoidentyfikacja w roli

3. Dobranie zachowania się odpowiadającego warunkom definicji

Człowiek nie odgrywa roli automatycznie. Jest jednostką która zanim zdecyduje się na odpowiednie działanie musi zorientować się w sytuacji. Skoro sposób zachowania się w roli zmienia się razem z zmianą samooceny lub oceny sytuacji to proces grania roli zależy od przebiegu zjawisk określonych jako podejmowanie roli. Podejmowanie ról opiera się na : typifikacji, personifikacji, narzucaniu roli. Typifikacja - klasyfikowanie danej jednostki jako przynależnej do zbioru osób grających określoną rolę.

Personifikacja - imputowanie podmiotowi wydzielonych motywów zachowania się w roli. Jego źródłem są próby wyjaśnienia przesłanek aktywności która. Aktorom przypisuje się określone dążenie, zależne od przeżyć i postaw osób grających role sprzężone. Niezależnie od rodzaju personifikacji zawsze charakteryzuje ona stan świadomości obserwatorów, oddziałując tą drogą ma zachowania się aktora.

Narzucanie roli - obejmuje rożne formy zachęcania, nakłaniania lub nawet zmuszania jednostki do przyjęcia i podporządkowania się oczekiwaniom związanym z przypisaną jej pozycją społeczną. Wywieranie wpływu na partnera interakcji celem nakłonienia go do spełnienia określonych oczekiwań.

Dzięki procesowi typifikacji, personifikacji i narzucaniu roli jednostka poznaje oczekiwania innych osób, jednocześnie nabywa umiejętności przewidywania ich reakcji na własne zachowanie. Uczy się w ten sposób przyjmować punkt widzenia partnerów interakcji oraz osiąga coraz wyższy poziom samopoznania. Zdaniem twórców koncepcji etykietowania aktywność aktora zależy nie tylko od umiejętności podejmowania roli, lecz także od innego procesu zwanego wytwarzaniem roli. Polega ona na wprowadzeniu odautorskich zmian w kulturowych wzorcach zachowania się. Różnorodne czynności zależne od osobowości aktora: formowanie celów, zadań roli, definiowanie sytuacji wymagających aktywności, ustalenie scenografii itp. Dewiacja powstaje w wyniku interakcji społecznej. Zachowanie się w roli dewianta nie jest powielaniem kulturowych wzorów kulturowych. Pełnienie roli dewianta czasem może być jedyną możliwością pełnego uczestnictwa w życiu zbiorowości, gdyż tylko poprzez tę rolę jednostka ma szanse nadać swojemu działaniu konieczną zwartość i ponadindywidualne znaczenie. Zachowanie odbiegające od normy nie czyni jeszcze z człowieka dewianta. Aby działanie można było uznać za zaburzone, trzeba posiadać status dewianta. Uzyskuje się go poprzez społeczne rozpoznanie i kwalifikację form aktywności (stygmatyzacje, etykietowanie). Zdefiniowanie siebie w kategoriach ucznia sprawiającego trudności czy przestępcy jest równoznaczne z wejściem w daną rolę. Poddanie się tej etykiecie. Dewiacja pierwotna - przekraczanie norm, nie prowadzi jeszcze do daleko idących skutków dla podmiotu przekraczającego normy. Dewiacja wtórna - polega na przypisaniu jednostce statusu dewianta.

Warunki skutecznego naznaczenie wg Pospiszyl:

1. zarówno sprawca jak i zdarzenie muszą być wyjęte z obszaru normalności i przedstawione jako niezwykłe

2. oba elementy muszą być przedstawione w schemacie preferencyjnym tzn. zarówno zdarzenie jak i sprawca przedstawione być muszą jako nietypowe, niegodziwe

3. oskarżyciel musi wystąpić jako obrońca praw publicznych, a nie własnego interesu

4. oskarżyciel musi przekonać otoczenie o swoim prawie do skarżenia czy obrony wartości, najlepiej jeśli jest wzorem zachowania

5. oskarżyciel musi w końcu zaakceptować swój dystans do osoby oskarżonej w taki sposób aby świadkowie odczuli ten dystans, podkreślić że nic nie łączy go ze sprawcą.

6. Sprawcę należy rytualnie odseparować od miejsca jakie zajmował w dotychczasowym porządku normatywnym, musi być inny niż reszta.

Skutki napiętnowania:

1. Utrata zaufania a wraz nią wielu innych praw np. godności, wolności, nietykalności

2. Izolacja społeczna i ostracyzm

3. Utrata dotychczasowej pozycji społecznej

4. Obniżenie samooceny (auto deprecjacja)

5. Walka o zachowanie własnej społecznej tożsamości (usprawiedliwianie, szantaż, skrucha itp.)

6. W przypadku nieudanej walki jednostka zaczyna szukać kontaktu z jednostkami oraz z grupami osób które są skłonne ją zaakceptować

7. Włączając się w grupę zaczyna aktywnie z własnej woli pełnić rolę dewianta

Podsumowanie. Teoria etykietowania prezentuje pogląd przeciwstawny klasycznemu rozumienia zjawiska dewiacji. Odchylenie od normy uważa się za skutej ponadindywidualnych mechanizmów warunkujących podmiotową aktywność ludzi. Cechy dewianta są wytworem społecznym, on sam jest ofiara społeczeństwa. Wymaga raczej pomocy niż resocjalizacji. Źródła nieprzystosowania leżą poza jednostką. Pomoc ta powinna polegać na odszukaniu z jednostce osobistych wartości celem uwolnienia jej od ewaluacyjnych standardów imputowanych podmiotowi przez społeczeństwo.

Wykład którego nie przeprowadzono (od Nieciuńskiego)…

Rodzaje zjawisk społeczno-patologicznych.

Kryteria podziału zjawisk społeczno-patologicznych:

1. Posługując się wyznacznikiem jawności działania dzieli się zjawiska społeczno- patologiczne na jawne i ukryte. Ilość jawnych jest wielokrotnie wyższa niż ukrytych.

2. Przyjmując za podstawę podziału liczbę podmiotów rozróżnia się działania społeczno- patologiczne jednostkowe i grupowe. W ostatnich wyróżnia się oczywiście dalsze kategorie.

3. Uwzględniając częstotliwość można mówić o zjawiskach występujących incydentalnie oraz powtarzające w większej lub mniejszych jednostkach czasu lub na określonym terytorium.

4. Użytecznym i często stosowanym kryterium podziału jest rodzaj naruszonej wartości: życie, zdrowie, wolność, godność, rodzina, mienie, itd.

5. W pewnych przypadkach warto podzielić interesujące na zjawiska uwzględniając ilość ofiar społeczno -patologicznego zachowania się podmiotu, lub czas trwania wyrządzonej szkody, albo też jej zasięg, czy związane z nią dalsze komplikacje.

6. Stosując kryterium zasięgu zjawisk społecznie patologicznych wyróżnia się zjawiska społeczno-patologiczne o zasięgu:

1. Indywidualnym (zalicza się te czyny, których podmiot działa sam, bez pomocy innych (w pojedynkę). Wyrazami tego rodzaju patologii mogą być uzależnienia (w tym narkomania, alkoholizm, lekomania), samobójstwa, przestępczość (w tym przestępczość nieletnich), prostytucja, dewiacje seksualne.)

2. Rodzinnym (obejmuje aktywność owocującą rozpadem rodziny, wyrażającą się przemocą w rodzime, skutkującą pozbawieniem praw rodzicielskich, osłabieniem funkcji wychowawczej rodziny, sieroctwem społecznym.)

3. Lokalnym (tworzą wspólne czyny grupy przestępczej lub czyny poszczególnych członków takiej grupy organizowane, zlecane i kontrolowane przez ich przywództwo, działające lokalnie, na terenie zamieszkałym przez określoną, niezbyt liczną, zbiorowość. Często są to być przestępstwa przeciwko zdrowiu, mieniu, wolności oraz godności innych osób.)

4. Krajowym (zawiera zorganizowaną aktywność społeczno-patologiczną o zasięgu krajowym. W jej zakres wchodzą m.in. przejawy patologii struktur organizacyjnych państwa, w tym biurokracja, korupcja, bezrobocie, ubóstwo)

5. Międzynarodowym (tworzą grup przestępczych o zasięgu międzynarodowym, np. mafie narkotyczne, organizacje terrorystyczne, czy sekty religijne. Zjawiska społeczno- patologiczne o zasięgu krajowym i międzynarodowym mogą mieć związek z istniejącym w danym kraju systemem społeczno-politycznym)

Patologia społeczna a psychopatologia

Ze względu na szczególne zainteresowania pedagogów zjawiskami społeczno-patologicznymi o zasięgu indywidualnym, w rodzinie oraz o zasięgu lokalnym, warto możliwie precyzyjnie odróżnić je od zjawisk psychopatologicznych. Niestety Psychologia ani psychiatria nie dysponują ich jednoznacznymi określeniami. Martin E. P. Seligmann, Elanie F. Walter i Dawid L. Rosenhhan przedstawiają siedem podstawowych kryteriów stosowanych w procesie orzekania „nienormalności". Są to:

1. Cierpienie - rozumiane niekiedy, jako poczucie bezsensu, własnej inności, czasami lęk lub irracjonalna złość.

2. Nieprzystosowanie - Niski dobrostan, jednostka nie potrafi realizować założonych celów, a tym samym skutecznie pełnić powierzonych jej ról społecznych. Np. nie nadaje się do pracy, bo odczuwa lęk przed wyjściem z domu (agorafobia).

3. Irracjonalność - mogą wystąpić zaburzenia myślenia (stanowiące główny objaw schizofrenii), a także halucynacje, dziwaczne spostrzeżenia i przekonania.

4. Nieprzewidywalność i brak kontroli - (a) osoba jest skłonna łamać ogólnie akceptowane reguły zachowania się, np. głośno wykrzykuje na ulicy, (b) obserwator nie potrafi zrozumieć powodów jej reakcji.

5. Rzadkość i niekonwencjonalność — warunek ten spełniają zachowania uznawane przez ludzi za rzadkie zarazem społecznie niepożądane, np. osobliwy afisz noszony na plecach, lub wyraźne zaniedbania w zakresie higieny.

6. Dyskomfort obserwatora - zwykle jest powodowany naruszaniem akceptowanych w danej kulturze, niepisanych reguł zachowania się. Np. przekraczanie odległości między twarzami własną a interlokutora, w naszej kulturze wynoszącej minimum 35cm., odkrywanie okolicy narządów płciowych w miejscach publicznych itd., zachowania nazbyt uniżone lub wrogie.

7. Naruszanie norm. Chodzi tu o wszystkie rodzaje norm społecznych, a więc o normy prawne, obyczajowe, moralne, sacrum. Nawet więcej stosując to kryterium odnosi się zachowanie diagnozowanej osoby do akceptowanego w daje kulturze osobowego wzoru zachowania się.

„Normalne jest więc to - piszą Martin E. P. Seligman, Elanie F. Walter i Dawid L. Rosenhhan — że człowiek pracuje, a nienormalne to, że nie pracuje, jeżeli nie usprawiedliwia go zamożność, brak możliwości pracy lub choroba. Normalne jest to, że człowiek darzy miłością innych, jest lojalny i chętny do pomocy, a nienormalnego, że taki nie jest, choć we współczesnym społeczeństwie nie zawsze można znaleźć fakty potwierdzające te przymioty. Nienormalna jest zbytnia agresywność i zbytnia uległość, nadmierna nieśmiałość i nadmierna pewność siebie, nadmiar ambicji i jej niedostatek".

Warto zwrócić uwagę, że niektóre ze wspomnianych wyżej kryteriów zjawisk społecznej patologii i psychopatologii są zbieżne. Np. psychopatologiczne kryteria naruszania norm i nieprzystosowania w znacznym stopniu pokrywają się z kryteriami społeczno patologicznymi normatywnym oraz destrukcji i dezorganizacji społecznej. Dotyczy to także niektórych innych kryteriów psychopatologii i społecznej patologii, np. społeczno-patologicznego kryterium dyskomfortu obserwatora oraz psychopatologicznego kryterium reakcji społecznej. Występowanie wspomnianych zbieżności nie jest niczym dziwnym, ponieważ oba rodzaje patologii częściowo nakładają się na siebie. Ich wspólną cechą jest, moim zdaniem, dysfunkcjonalność obu rodzajów zjawisk patologicznych. Inaczej mówiąc, tak zachowania osób chorych psychicznie, jak i czyny społecznie patologiczne są niedostosowane do funkcjonalnych wymogów układów, w ramach których są rozważane. Układami tym są odpowiednio: (I) system psychiki i (II) system społeczny. I jeden i drugi cechują jego własne „potrzeby". Ich rozwiązywanie jest zadaniem każdej jednostki. W określonych warunkach nie zawsze jest łatwe. Może być problematyczne. Tymczasem oba wzmiankowane wyżej systemy zachowują spójność jedynie pod warunkiem, że ich potrze są zaspokajane. Jednostka chora psychicznie samodzielnie nie potrafi rozwiązywać własnych problemów. Jej zachowania pogłębiają je. Doprowadza to do coraz głębszych konfliktów wewnętrznych, a następnie do kryzysów. W konsekwencji stan niezaspokojenia potrzeb pogłębia się. W końcu następuje dalsze dysfunkcje i rozpad psychiki. Czyny społecznie patologiczne pogłębiają problemy społeczne, utrudniają funkcjonowanie systemu społecznego, są w relacji do niego destruktywnie. Nasilają występujące w nim konflikty, doprowadzają do kryzysów i rozpadu systemu społecznego. Różnica między zachowaniem nienormalnym, stanowiącym przedmiot zainteresowania psychopatologii, a czynem społecznie patologicznym wynika z odniesienia w obu tych przypadkach do odmiennego systemu odniesienia, w pierwszym przypadku do psychiki, w drugim do systemu społecznego. Zbieżność obu analiz wynika m.in. stąd, że w obu przypadkach analizowane jest ludzkie zachowanie się. Bowiem jedynym aktywnym elementem systemu społecznego jest człowiek.

Patologie społeczna a niedostosowanie społeczne i wykolejenie

Podmiot czynów społecznie patologicznych bywa określany pojęciem osoby niedostosowanej społecznie. Także ten termin, podobnie jak pojęcie patologii społecznej, również nie został zdefiniowany w stopniu zapewniającym jego dostateczną jednoznaczność i klarowność. Jego definicje opierają się na założeniach teorii przystosowania, przeniesionej do psychologii z biologii i innych nauk społecznych, zasadzającej się, w swoich pierwszych ujęciach, przede wszystkim na darwinowskiej teorii ewolucji. W ramach tej teorii odnoszony był jednak do relatywnie prostych reakcji, czego przecież nie da się powiedzieć o zjawiskach społecznych. Zatem, gdy w pierwszej połowie XX wieku dwudziestego wieku przeniesiono go do nauk społecznych wymagał redefinicji. Zadanie to podjęto pięćdziesiątych naukach społecznych w latach pięćdziesiątych XX wieku, kiedy to wyodrębniano nawet odrębny kierunek psychologii zwany psychologią przystosowania. Oryginalne teorie przystosowania tworzyli m. in. A. H. Miksell i G. Hanson, F. Mc. Kinney, R. S. Lazarus. „Osobę zdrową psychicznie, pisze E. R. Hilgard można określić jako osobę przystosowaną. Stwierdzenie to znaczy, ze nie dręczy się ona niepotrzebnie konfliktami, które przeżywa. Podchodzi do swych problemów w sposób realistyczny, godzi się z tym, co nieuniknione, zdaje sobie sprawę ze swych własnych braków i niedociągnięć oraz braków i niedociągnięć tych osób, z którymi musi mieć do czynienia. Osoba źle przystosowana przeciwnie. Niepotrzebnie dręczy się swoimi konfliktami, często próbuje rozwiązać swe problemy na przekór rzeczywistości. Na ogół jest skłonna spierać się z innymi ludźmi o sprawy, na które nic nie można poradzić, lub odsuwać się od ludzi, tak, że przyjęcie rozwiązania zadowalającego obie strony jest niemożliwe".

Pod pojęciem młodzież niedostosowana społecznie M. Grzegorzewska rozumie „ zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno- psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawcy i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony wychowawcy musza się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego, niż dla zespołu innych". Autorka stwierdza, że młodzież tę charakteryzują: „ Tendencje społecznie negatywne. Odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów. Cynizm i brawura w tym względzie. Nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedni stosunek do czynów własnych, nieumiejętność zżycia się z grupą. Wyłamywanie się, zrzucanie winy. Niechęć do pracy i nauki. Brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny. Życie chwilą, przygodą awanturą. Wyobraźnia duża. Brak hamulców krytycyzmu. Sugestywność. Brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej — społecznie pozytywnej. Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary w możliwość tego". O. Lipkowski definiuje nieprzystosowanie społeczne, jako: „zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki. Zdaniem H. Spionek dzieci niedostosowane społecznie to jednostki „u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno-wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem.Niektórzy badacze zwracają uwagę na wewnętrzna sprzeczność pojęcia nieprzystosowanie. Wskazują mianowicie, iż przyjmując, że proces przystosowania stanowi najbardziej podstawową biologiczną i psychiczną właściwość każdego żywego organizmu, jednocześnie zasadnie twierdzimy, że każdy mu podlega. Oznacza to, że ze nie może być jednostek nieprzystosowanych. W zmieniających się układach okoliczności w pewnych warunkach efekty przystosowania u pewnych osób mogą być co najwyżej nieprzydatne lub wręcz dezorganizujące w zaspokajaniu przez nie potrzeb. Uwzględniając ten fakt proponują zastąpić pojęcie nieprzystosowanie, terminem złe przystosowanie (mai adjustment).

Warto podkreślić, że ustalając, kim jest osoba niedostosowana społecznie, badacze posługują się różnymi kryteriami, w tym: opisowym, normatywnym, statystycznym, reakcji społecznej, dewiacji i destrukcji. Przedstawiono je oraz krytycznie ustosunkowano się do nich referując pojęcie patologii społecznej. Obecnie nie będą one ponownie przedstawiane.

Warto zatrzymać natomiast nad rozróżnieniem zjawisk określanych terminami nieprzystosowanie i niedostosowanie społeczne, wprowadzonym przez M. Susułowskąi M. Przetacznikową. Oznaczają one, zdaniem wspomnianych autorek, zaburzenia w zachowaniu się różniące się stopniem nasilenia, w tym poziomem szkodliwości indywidualnej i społecznej. Zachowania osób nieprzystosowanych prowadząjedynie do nieznacznych szkód indywidualnych i społecznych, podczas gdy postępowanie jednostek niedostosowanych obejmuje czyny znacznie bardziej szkodliwe. Stopień zaburzeń w obu przypadkach jest różny, wyższy u osób niedostosowanych społecznie.

Pogłębianie się stopnia nieprzystosow ania bywa nazywane procesem wykolejania. Młodzież zagrożona wykolejeniem Pewna grupa ludzi jest zagrożona wykolejeniem. Stopień jej niedostosowania jest niski. W przypadku braku odpowiedniej interwencji ze strony społeczeństwa wykolejenie grozi jednak pogłębieniem się. Młodzież odpowiadająca tej charakterystyce jest niekiedy określana terminem „zagrożonej", lub młodzieży „ryzyka".

Pojęcie młodzieży zagrożonej

Pojęciem młodzieży zagrożonej obejmuje się - pisze J. J. McWhirter i współpracownicy - „ rozległą grupę młodzieży, która na skutek problemów w domu rodzinnym, w szkole, czy swojej społeczności może nie wyrosnąć na ludzi odpowiedzialnych i produktywnych" W innym miejscu dodają: „posługujemy się terminem zagrożenie/ryzyko do opisu zespołu mechanizmów przyczynowo-skutkowych przypuszczalnie narażających dzieci i młodzież na negatywne zdarzenia w przyszłości". Pojęcie to odnoszone jest przez cytowanych autorów do osób, których:

• konkretne zachowanie postawa, deficyt jest wstępnym markerem późniejszych kłopotów z zachowaniem

• oznacza sytuację, która niekoniecznie już zaszła, ale która prawdopodobnie wystąpi, jeśli zaniecha się interwencji

Autorzy podkreślają, że zagrożenie/ryzyko nie jest kategorią odosobnioną, jednostkową, lecz przyjmuje na kontinuum różne stopnie nasilenia: minimalny, znikomy, wysoki, bezpośredni, zaktualizowany.

Młodzież ryzyka to jednostki, które: „Mają problemy emocjonalne i społeczne. Nie przyswoiły umiejętności potrzebnych do radzenia sobie po skończeniu szkoły Grozi im wypadnięcie z systemu edukacyjnego, a w konsekwencji pod znakiem zapytania staje ich dalsza kariera szkolna. Mają problemy zdrowotne. Nie przyswoili podstawowych kompetencji niezbędnych do znalezienia zatrudnienia i osiągnięć w wykonywaniu zawodu, w tym umiejętności czytania, pisania i liczenia".

Niedostosowanie społeczne. Indywidualne cechy osób zagrożonych wykolejeniem

Cechy zachowania się osób wskazujące, iż grozi im niedostosowanie społeczne, łącznie tworzą względnie spójny syndrom przymiotów aktywności jednostek zagrożonych wykolejeniem społecznym.

J. J. McWhirter wraz ze współpracownikami wyodrębniają w ramach tego syndromu dwie podstawowe właściwości. Można by je nazwać osiowymi, choć sami autorzy tego nie czynią. Są to ich zdaniem:

A. Niska oporność podmiotu na występujące obciążenia płynące równolegle z otoczenia i z wnętrza psychiki.

B. Niski poziom kompetencji warunkujących przystosowanie danej osoby w podstawowych sferach jej aktywności.

Z wymienionymi osiowymi właściwościami osób zagrożonych niedostosowaniem współwystępują ich inne cechy oraz różnorodne problemy osobiste i społeczne, wikłające aktywność wzmiankowanych jednostek. Za relatywnie najważniejsze wśród nich uznaje się przerywanie nauki szkolnej, narkomanię, przestępczość, ciąże nieletnich, samobójstwa. Związane z nimi ryzykowne zachowania są świadomie odnotowane przez podmiot. Wcześniej czy późnią są dostrzegane także przez jego otoczenie. Z czasem zazwyczaj nasilają się, podlegając eskalacji na zasadzie samospełniającego się proroctwa. Warto podkreślić, że źródłem wszystkich wymienionych ryzykownych zachowań są te same uwarunkowania. Z zatem przyjrzyjmy się im bliżej.

Ad. A. Odporność

1. Definicja „Przez odporność (resiliency) będziemy rozumieli - piszą McWhirterowie [s. 137] - zdolność do skutecznego radzenia sobie z obciążeniami zewnętrznymi (płynącymi z otoczenia) i towarzyszącymi im obciążeniami wewnętrznymi, wiążącymi się z podatnością na krzywdę (vulnerability). Osoby o niskim stopniu odporności lub nieodporne, w odróżnieniu od odpornych, nie radzą sobie z trudnościami. Nie potrafią uporać się nawet z takimi problemami, których pokonanie nie sprawia trudności innym jednostkom.

2. Krytyka Zdaniem J. Garbarino (1194) odróżnienie osób odpornych i nieodpornych nie jest jednak dostatecznie klarowne. Pod wpływem niekorzystnych warunków zewnętrznych prędzej czy później ugnie się bowiem każda jednostka.

3. Idea punktu przełomowego W konsekwencji autor wyraża pogląd, że w życiu osób zagrożonych można mówić o istnieniu pewnego punktu przełomowego, w którym decyduje się kierunek dalszych przemian ich osobowości. U jednych rozwijające się mechanizmy regulacji warunkują pojawianie się zachowań służących pomnażaniu dobra. U innych prowadzą do jego niweczenia, lub inicjują aktywność powiększającą istniejącego zło. W pierwszym przypadku jednostka stopniowo odzyskuje nadzieję rozwiązania nurtujących ją problemów i w konsekwencji kształtuje pozytywny stosunek do samej siebie. Zwiększa również funkcjonalność przejawianych przez nią form aktywności. W drugim przypadku nierozwiązane przez jednostkę problemy nasilają się. W konsekwencji doprowadzają ją do rozpaczy i obniżenia samooceny. Jej zachowania stają się dysfunkcjonalne.

4. Wspólne cechy wyróżniające młodzież o wysokim i niskim stopniu odporności. Opierając się na wynikach badań R. J. Haggerty i współpr. (1994), E. E. Wernera (1995) oraz C. F. Rak i L. E. Patterson (1996), McWhirterowie wskazują sześć wspólnych cech charakteryzujących młodzież odporną psychicznie. Wyróżnia ją wśród rówieśników:

1. Aktywne podejście do problemów życiowych, wyrażające się skłonnością do podejmowania trudnych kwestii, tendencją do konfrontacji z nimi oraz zdolnością ich rozwiązywania.

2. Skłonność do spostrzegania cierpienia wynikającego z istniejących zagrożeń oraz negatywnych doznań i doświadczeń osobistych w sposób optymistyczny oraz konstruktywny.

3. Umiejętność wzbudzania zainteresowania oraz zaskarbiania przychylności członków własnej rodziny oraz innych osób we własnym najbliższym otoczeniu.

4. Wiara w pozytywny sens życia człowieka.

5. Zdolność zachowania niezależności i czujności w zmieniających się sytuacjach oraz skłonność do poszukiwania nowych doświadczeń.

6. Wysoki poziom kompetencji społecznych, szkolnych i poznawczych.

Młodzież, której stopień odporności jest niski, odwrotnie, charakteryzuje się niskim poziom rozwoju tych cech. Można stwierdzić, że cechują ją wręcz przymioty przeciwstawne:

1. Bierny stosunek do życia, brak umiejętności rozwiązywania występujących w nim problemów oraz skłonność do ich unikania trudności.

2. Tendencję do destruktywnej interpretacji sytuacji stresowych, warunków powodujących frustrację, cierpienie, wywołujących negatywne emocje lub wyzwalających inne przykre doświadczenia.

3. Niski poziom rozwoju umiejętności wzbudzania zainteresowania oraz zaskarbiania przychylności członków własnej rodziny oraz innych osób we własnym najbliższym otoczeniu.

4. Brak wiary w sens życia.

5. Niski poziom czujności i autonomii w zmieniających się sytuacjach, skłonność do unikania nowych doświadczeń.

6. Niski poziom kompetencji społecznych, szkolnych i poznawczych.

Rozwój odporności

Odporność zależy, zadaniem McWhirterów, od czynników oddziałujących na dziecko z jego dwu zasadniczych środowisk oraz współwystępuje z niektórymi cechami osobowości. Wymaga: emocjonalnego wsparcia w rodzinie, zapewnienia dziecku przez otoczenia społeczne poza rodziną ochrony, pomocy oraz odpowiednich zachęt i okazji do rozwoju, odpowiedniego do wymagań poziomu sprawności poznawczej ponadto właściwych cech osobowości. Zdaniem J. J. McWhirter i współpracowników różnice między młodzieżą ryzyka a niezagrożoną występują w pięciu podstawowych obszarach aktywności. Są to:

1. Kompetencje szkolne

2. Obraz własnej osoby i samoocena

3. Komunikacja(nawiązywania i podtrzymywania przyjaźni, śmiania się i żartowania z tych samych powodów co rówieśnicy, zręcznego kończenia rozmowy, wchodzenie w interakcje z różnymi ludźmi.

4. Radzenia sobie ze stresem (który często doprowadza do reakcji agresywnych i destruktywnych)

5. Kontroli (decyzje, odraczanie gratyfikacji, posiadanie celu życiowego)

PATOLOGIE SPOŁECZNE - WYKŁADY

14

Przystosowane formy zachowania się

Nieprzystosowane formy zachowania się

Problem

Konflikt

Kryzys

---