Psychologia, Studia, WSIZ, VII semestr, Psychoterapia z elemantami socjoterapii


Psychoterapia należy do najstarszych sposobów oddziaływania leczniczego.

Już w prehistorii kapłan - czarownik potrafił z powodzeniem leczyć chorych używając magicznych zaklęć i rytuałów. Praktyki te zresztą nie straciły aktualności
i efektywności do dzisiaj (por. Torrey, 1981). Psychoterapeuci - czarownicy zawdzięczali swoje sukcesy własnej osobowości i sile sugestii. Trzeba od razu dodać, że efektywność działania współczesnych wykształconych psychoterapeutów zależy od tych samych czynników, bo nadal - jak powiada Balint (1968) - jednym z zasadniczych leków w praktyce lekarskiej jest osoba lekarza, ponieważ leczy się nie chorobę, ale człowieka.

Elementy psychoterapii można spotkać w misteriach ludów pierwotnych. Rytualne tańce, śpiewy, gry i zabawy były formą wyrażania uczuć (wykorzystuje się owe elementy również we współczesnych metodach psychoterapeutycznych)
i prowadziły do oczyszczenia , czyli wyzbycia się lęku, napięcia, poczucia winy, a zatem przywracały poczucie więzi z innymi i poczucia bezpieczeństwa, które jest warunkiem

sine qua non zdrowia psychicznego. Podobną funkcję pełnił teatr grecki, który łamiąc poczucie izolacji i alienacji oraz wyzwalając tłumione uczucia prowadził do katharsis.

Zbliżone funkcje można przypisać także religijnemu teatrowi średniowiecza
i odrodzeniowemu teatrowi commedia dell'arte. W XVIII wieku twórca koncepcji tzw. magnetyzmu zwierzęcego Mesmer stosował w leczeniu sugestię i sen hipnotyczny, co dało początek bardzo popularnej w XIX wieku metodzie leczenia hipnozą.
W końcu XIX wieku rozwinęła się psychologia głębi , będąca przełomem
w leczeniu zaburzeń psychicznych . Powstały nowe koncepcje psychoterapeutyczne Freuda, Junga, Adlera. I od tej pory zaczęła się era psychoterapii stosowanej metodycznie, z opracowanymi podstawami teoretycznymi.

I . Pojęcie psychoterapii

Odpowiedź na pytanie „ czym jest psychoterapia?” nie jest prosta. Pojęcie to jest uzależnione od wielu różnych czynników : kulturowych, filozoficznych, ekonomicznych, orientacji teoretycznej stanowiącej podstawę uprawiania psychoterapii, rozumienia mechanizmów powstawania zaburzeń. „Przy obecnym stanie wiedzy - stwierdza autor podręcznika psychoterapii, Stanisław Kratochvil (1974,s.21) - psychoterapia nie istnieje jeszcze jako jednolita , nauka, mająca obowiązujące definicje pojęć, jednolity system terminologiczny i jednolitą teorię”. Psychoterapia jest metodą interdyscyplinarną , posługującą się odkryciami z różnych dziedzin nauki, stąd spotykamy się z różnymi sposobami jej rozumienia i definiowania.

Najczęściej podaje się, że psychoterapia jest metodą oddziaływania psychologicznego mająca określony cel.

Celem tym może być zarówno leczenie różnego typu zaburzeń przystosowania, jak też oddziaływanie zmierzające do korekt pewnych sądów, postaw, wartości, do resocjalizacji, do poprawy funkcjonowania osób u których nie stwierdza się zaburzeń.

W zależności od orientacji teoretycznej można wyróżnić cztery główne kierunki psychoterapeutyczne ( por. Grzesiuk,Rejkowski, 1974).

Źródłosłów pojęcia psychoterapia, to połączenie greckiego psyche - dusza
z czasownikiem therapein - leczyć. Będziemy go używać w wąskim znaczeniu metody leczenia, polegającej na intencjonalnym stosowaniu oddziaływań psychologicznych: wiedzy i umiejętności terapeuty w procesie niesienia pomocy osobom z zaburzeniami nerwicowymi, rozwojowymi, osobowości osób uzależnionych, chorych na psychozy, chorych somatycznie ( por. Czabała, 2000).

II. Kierunki psychoterapeutyczne

Fundamentem współczesnej psychologii klinicznej są cztery główne modele/orientacje teoretyczne, które tworzą teoretyczne odniesienia dla metod psychoterapii - sposobów rozumienia zaburzonego zachowania i leczenia go.

Kierunki te to :

1. Podejście psychoanalityczne

2. Podejście behawioralno-poznawcze

3. Podejście humanistyczne

4. Podejście systemowe

Każde podejście związane jest z określoną koncepcją człowieka i jego zachowania, każde widzi inaczej czynniki, które zachowanie to determinują , ograniczają lub rozwijają. Ich zróżnicowanie wynika stąd, że powstawały w różnych okresach historycznych, w różnych momentach rozwoju społeczeństw, w których pewne wartości stawały się bardziej wyraziste. Na ich kształt miały też wpływ aktualne nurty filozoficzne, które różne aspekty poznania uważały za ważne.

Każde z podejść opisuje zachowanie w innych terminach psychologicznych.

Podejście psychoanalityczne

Główne założenia psychoanalizy uporządkowali w 1959 roku Rapaport i Gill. Wskazali oni na 5 aspektów teorii podstawowej : dynamiczny, ekonomiczny, topograficzny, strukturalny i rozwojowy.

1. Aspekt dynamiczny to założenie o tym, że zachowanie jest regulowane przez dwa popędy : seksualny zwany libido - rozumiany szeroko jako poszukiwanie przyjemności - i agresywny. Popęd seksualny uważany jest za element konstruktywnej motywacji działania; agresywny za składnik motywacji destrukcyjnej. Źródło popędu jest wewnętrzne, cielesne, jest to np. głód czy napięcie seksualne. Celem popędu jest rozładowanie napięcia i osiągnięcie przyjemności. Napięcie może zostać rozładowane tylko przez kontakt z obiektem - realnie istniejącą osobą/rzeczą lub jej wewnętrzną psychiczną reprezentacją.

2. Aspekt ekonomiczny wskazuje na reguły „ gospodarowania” energią psychiczną. Psychoanaliza zakłada, że takie czynności psychiczne, jak myśli, fantazje, marzenia naładowane są energią popędową, zwaną kateksją. Rozładowanie popędu za pomocą obiektu oznacza zainwestowanie energii w obiekt - w języku psychoanalizy mówi się, że obiekt „ związał” kateksję lub został nią „obsadzony”. Teoria ta zakłada , że popęd może zostać rozładowany tylko w taki sposób i za pomocą takich obiektów, które są bezpieczne, a więc możliwe do zaakceptowania. Toteż pierwotne motywy seksualne lub agresywne, spostrzegane jako zagrażające, ulegają przekształceniom w motywy
„ dozwolone” lub zostają przemieszczone na „dozwolone” obiekty. Na przykład kobieta, która żywi urazę do matki, może - w procesie radzenia sobie - przemieścić tę agresję na obiekt bardziej bezpieczny. Będzie wtedy np. czuła się rozczarowana każdą kolejną przyjaciółką, mimo że początkowo do każdej z tych relacji będzie podchodzić z dużym entuzjazmem. Zwykle motywy przemieszczone rozpoznajemy po tym, że są realizowane w sposób przesadny, wyolbrzymiony, a zachowania wobec „zastępczych” obiektów niewiele mają wspólnego z nimi samymi.

3. Topograficzny aspekt psychoanalizy dotyczy szczególnej „topografii” psychiki,
w której największy obszar zajmuje nieświadomość, zaś świadomość obszar najmniejszy. Świadomość obejmuje to, czego doświadczamy aktualnie i z czego możemy zdać sobie sprawę. Przedświadomość obejmuje fakty i zdarzenia leżące poza bezpośrednią świadomością , takie jednak, które - poprzez skupienie uwagi - łatwo stają się dostępne świadomości (możemy np. przypomnieć sobie czyjś numer telefonu, kolor oczu itp.). Natomiast nieświadomość zawiera głównie te treści naszego życia psychicznego , których nie akceptujemy, ponieważ są bolesne i zagrażające. Motywy zachowania człowieka najczęściej są nieświadome.

4. Do strukturalnego aspektu teorii należą założenia o budowie osobowości. Składa się ona z trzech struktur: id, ego, superego .

Id jest siedliskiem popędów - kieruje się zasadą przyjemności, czyli dążeniem, by potrzebę natychmiast zaspokoić. Ego jest strukturą bardziej złożoną : pośredniczy pomiędzy potrzebami id a rzeczywistością, kierując się zasadą realizmu, nakazującą uwzględnić wymagania otoczenia. Trzecia struktura: superego oznacza sumienie, czyli wszystkie uwewnętrznione powinności, zwykle przekazane przez rodziców.
Jeśli osoba kieruje się tym , czego chce, to powiemy, ze kieruje się swoim id. Jeśli uwzględnia to, co w danej sytuacji jest możliwe, jej działania wyznaczone są przez ego. Jeśli natomiast kieruje się tym, co powinna zrobić, kieruje nią jej superego.

5. Rozwojowy aspekt psychoanalizy zakłada , że sposób realizacji popędów zmienia się w trakcie życia człowieka : w rozwoju przechodzi on przez 4 fazy :

  1. oralną, w której podstawowe czynności to ssanie i gryzienie,

  2. analną , związaną z wydalaniem,

  3. falliczną, skupioną wokół czynności autoerotycznych,

  4. genitalną.

Każda z tych faz rozwija określone cechy osobowości.

Podsumowanie

Psychoanaliza spostrzega człowieka jako stale pozostającego w konflikcie pomiędzy naturą (popędy) a kulturą ( ograniczenia narzucane przez otoczenie). Wzajemnie konfliktowe są motywy i cele trzech podstawowych instancji osobowości id, ego, superego. Konflikty te budzą lęk , który powstaje zawsze wtedy, kiedy natychmiastowe zaspokojenie potrzeby (rozładowanie impulsu) jest niemożliwe. Lęk w ujęciu psychoanalizy jest doświadczeniem każdego człowieka, towarzyszy mu zawsze, a nie tylko wtedy, kiedy jego osobowość jest zaburzona.

Freud wyróżnił trzy typy lęku w zależności od tego, które ze struktur osobowości zaangażowane są w konflikt.

  1. konflikt pomiędzy id a ego powoduje lęk neurotyczny : id domaga się rozładowania popędu, ego przeciwstawia się natychmiastowej gratyfikacji, uruchamiając mechanizmy obronne. Gdyby nie mechanizmy obronne, ego zostałoby zdominowane („zalane”) przez pragnienia id. Lęk neurotyczny przejawia się jako lęk bezprzedmiotowy, fobie i reakcje paniki.

  2. konflikt pomiędzy impulsami id a superego wywołuje lęk moralny, przeżywany jako wstyd, poczucie winy lub depresja,

  3. zagrożenie może pochodzić z zewnątrz , lęk ma wówczas charakter obiektywny, a ego radzi sobie z nimi przez czujność i unikanie.

Lęk jest sygnałem dla ego, należy uruchomić mechanizmy obronne, czyli sposoby radzenia sobie z lękiem. Mechanizmy obronne są nieświadome i chociaż redukują lęk, to jednak zniekształcają rzeczywistość.

Mechanizmy obronne są to procesy czy funkcje EGO umożliwiające kompromisowe rozładowanie nacisków tendencji id. Mechanizmy obronne maja bronić jednostkę przed doznawaniem lęku, niekorzystnymi zmianami obrazu siebie , kiedy próbuje ona ulegać naciskom płynącym z ID

Mechanizmem obronnym jest np. zaprzeczanie (twierdzenie, że sytuacja zagrażająca nie istnieje ), projekcja (przypisanie własnego , nieakceptowanego impulsu lub zachowania innej osobie) czy reakcja upozorowana ( przesadne wyrażanie uczuć lub zachowań przeciwnych niż rzeczywiście odczuwane).

Terapia analityczna

Głównym celem terapii psychoanalitycznej jest zmiana w wewnętrznych strukturach osobowości pacjenta. Rozumie się przez to doprowadzenie treści nieświadomych do świadomości , proces zmiany nieświadomych impulsów i rozwiązywanie nieuświadamianych konfliktów emocjonalnych. Byłaby to więc taka przebudowa osobowości , która zapewnia zdrową równowagę energii.

Terapeuci analityczni uważają, że zmiana jest możliwa dzięki uwolnieniu tłumionych uczuć, zyskaniu wglądu i nabyciu zdolności do odróżniania fantazji od rzeczywistości.

Wgląd jest procesem uświadamiania sobie swoich prawdziwych potrzeb, fantazji, pragnień w taki sposób, że przestają być zagrażające- ponieważ nie budzą lęku, nie wymagają uruchomienia mechanizmów obronnych. Dzięki temu pacjent może wypracować nowe sposoby zachowania , które pozwolą mu zaspakajać swoje impulsy w sposób bardziej dojrzały, a także świadomie je kontrolować.

Terapia psychoanalityczna jest oparta na kontakcie werbalnym.

Techniki stosowane w trakcie sesji to :

- zadawanie pytań

- analiza snów

- wolne skojarzenia

- strumień świadomości

- odtwarzanie wspomnień

- analiza oporu

- przeniesienie i przeciwprzeniesienie

- dostarczanie pacjentowi interpretacji.

Praktyka psychoanalityczna wnosi do rozumienia zachowania człowieka następujące idee:

- motywy postępowania człowieka są często nieuświadamiane,

- jedną z podstawowych form obrony przed lękiem są mechanizmy obronne

- podstawowym zjawiskiem w terapii jest opór przed zmianą

- doświadczenia z wczesnego dzieciństwa mają istotne znaczenie dla późniejszego funkcjonowania,

- w każdej relacji, a szczególnie terapeutycznej, zachodzi zjawisko przeniesienia

Podejście behawioralno-poznawcze

Na podejście behawioralno-poznawcze składają się dwa nurty :

  1. behawioryzm

  2. psychologia poznawcza

Behawioryzm wyłonił się w latach 20. jako przeciwieństwo psychoanalizy. Powstanie terapii behawioralnej wiąże się bezpośrednio ze sformułowaniem przez Josepha Wolpego , psychiatrę z wykształcenia , hipotezy stwierdzającej , że nerwica jest wytworem uczenia się , jej eliminacja jest kwestią oduczenia. Terapia behawioralna ma swoje źródła w koncepcjach związanych z teorią warunkowania i uczenia się (Kimble 1961; Hilgard, 1974) a zwłaszcza w ideach Iwana Pawłowa, Burrhusa Frederica Skinnera.

Behawioryzm, teoria uczenia się zakłada:

1. Środowiskowy determinizm , utrzymującą , że zachowanie człowieka jest kształtowane przez jego środowisko, za pomocą nagród i kar.

2. Eksperymentalizm - przekonanie, że właściwą metodą badawczą jest eksperyment, pozwala on stwierdzić , jaki czynnik środowiskowy spowodował dane zachowanie , i w jaki sposób możemy je zmienić.

3. Antypsychologizm zakłada, że przedmiotem zainteresowania nauki powinny być tylko jawne zachowania, które można zaobserwować i poddać pomiarowi, nie zaś „ukryte” procesy psychiczne , takie jak uczucia czy myślenie.

Zachowań uczymy się w drodze warunkowania :

  1. klasycznego

  2. instrumentalnego

  3. modelowania

Warunkowanie klasyczne zwane od nazwiska twórcy, Iwana Pawłowa, Pawłowskim. Jest to proces, w którym początkowo neutralny bodziec warunkowy, poprzez ciągłe występowanie w parze z bezwarunkowym , osiąga zdolność wywoływania reakcji , którą pierwotnie wywoływał tylko bodziec bezwarunkowy.

Uczenie się na podstawie warunkowania klasycznego, oparte jest na zjawisku generalizacji: reakcja wzmacniana w obecności określonego bodźca będzie pojawiać się także na bodźce podobne do oryginalnego, nawet jeśli podczas wzmacniania nie były obecne.

( np. eksperyment z 1920roku twórca behawioryzmu Watson , wytwarzał fobię
u 11- miesięcznego chłopca o imieniu Albert . W warunkowaniu zastosował nagły hałas jako bodziec, który bezwarunkowo wywołuje u niemowląt strach. Neutralnym bodźcem warunkowym był biały szczur, który nie wywoływał u chłopca strachu . Jednak eksponowany w parze z hałasem, po odpowiedniej liczbie powtórzeń osiągnął zdolność wywoływania strachu, czyli takiej samej reakcji jak sam hałas.

Podobne warunkowanie stosuje się w leczeniu alkoholizmu. W tym wypadku środek wymiotny jako bodziec bezwarunkowy kojarzono z alkoholem tak długo, aż reakcję nudności zaczął wywoływać sam alkohol).

Warunkowanie klasyczne oparte jest na reakcjach mimowolnych (bezwarunkowych).

Natomiast warunkowanie instrumentalne opiera się na reakcjach dowolnych, to jest takich, które zależne są od naszej woli.

Behawioryści (m.in. Thorndike i Skinder ) odkryli , że zachowania są podatne na nagrody i kary. Jeśli po wykonaniu danego zachowania następuje nagroda, ma ona właściwości wzmocnienia tego zachowania, jeżeli natomiast kara wygaszania zachowania. Warunkowanie na podstawie nagrody i kary nazywa się warunkowaniem instrumentalnym dlatego, że nagradzane lub karane zachowanie jest instrumentem - narzędziem zyskiwania wzmocnienia .

Kształtowanie jakiegoś zachowania to nic innego jak tylko zwiększanie lub zmniejszanie prawdopodobieństwa jego wystąpienia za pomocą nagród i kar.

Modelowanie to trzeci sposób uczenia się. Polega na obserwowaniu i naśladowaniu zachowań innych osób. Zostało sformułowane stosunkowo późno, w 1963 roku przez Alberta Bandurę.

Terapia

Behawiorystę interesują obserwowalne objawy nieprzystosowania i właśnie one podlegają terapii.

Terapeuta behawioralny szuka odpowiedzi na trzy podstawowe pytania:

  1. jakie niepożądane zachowania występują ?

  2. jakie wzmocnienia je podtrzymują ? jego lęk

  3. jakich zmian w otoczeniu należy dokonać, by zachowanie nieprzystowane zmienić w przystosowane ?

zachowanie niedostosowane ma charakter nawyku , który ukształtował się w procesie uczenia się. Nawyk jest to zespół reakcji konsekwentnie wywoływanych przez te same okoliczności. Można wyróżnić trzy rodzaje nawyków : ruchowe, emocjonalne i myślowe.

Podobnie jak uczenie się, tak i oduczanie zachowań , lub uczenie zachowań nowych oparte jest albo na jednym z dwóch rodzajów warunkowania , albo na modelowaniu, albo na połączeniu tych technik.

Przykładem terapii opartej na warunkowaniu klasycznym, wykorzystywanej w leczeniu fobii, jest tzw. zanurzanie , czyli rzeczywiste lub wyobrażone postawienie pacjenta w sytuacji budzącej jego lęk. Pacjent ma dokładnie wyobrażać sobie to, co go przeraża, a jednocześnie nie wolno mu zastosować swoich nawykowych obron np. sięgać po alkohol. Pacjent ma przekonać się , że nic się nie dzieje oraz oduczyć się zastępczych środków zaradczych.

Inną tego typu technika jest systematyczna desenstyzacja (odczulanie ) , opracowana w latach 60 . przez Wolpego . Pacjent wyobraża sobie serię scen budzących coraz większy lęk ( mogą być równie przedstawione sceny jako film) i kojarzone są z głęboką relaksacją. Celem jest oduczanie pacjenta reagowanie strachem , a wyuczenie reagowania zrelaksowanym spokojem.( Grzesiuk s.139)

Przykładem terapii opartej na warunkowaniu instrumentalnym może być wybiórcze wzmacnianie pozytywne . Terapeuta wybiera zachowanie , którego wyuczenie jest celem terapii ( np. w anoreksji byłoby to spożywanie posiłków). Następnie wybiera nagrodę , która wzmacnia dane zachowanie.

Na podobnej zasadzie działa wybiórcze karanie , którym bywa impuls elektryczny za zachowanie nieprzystosowane. Celem tej terapii jest tylko eliminacja lub zahamowanie nieprzystosowanego zachowania.

Przykładem terapii opartej na modelowaniu jest obserwowanie tego, co robi model.

Terapię może prowadzić tylko przedstawiciel analizy behawioralnej stosowanej.

W praktyce terapia ta koncentruje się na leczeniu uzależnień, eliminowaniu nieadekwatnych reakcji lękowych, leczeniu zaburzeń zachowania u dzieci oraz rehabilitacji i uaktywnianiu przewlekle chorych.

Podejście poznawcze wyłoniło się w latach 70. i 80. z krytyki behawiorystycznego założenia o tym, że zachowanie w całości kształtowane jest przez środowisko.

Psychologowie poznawczy uznali interakcjonizm , tzn. że organizm i otoczenie współdziałają ze sobą.

Jeśli nasze myślenie jest funkcjonalne, realizujemy swoje cele nawet w niesprzyjających warunkach . Jeśli nasze myślenie jest dysfunkcjonalne, nawet najbardziej sprzyjające warunki przekształcimy w takie , że celu nie będzie można osiągnąć. ( np. Kłapouchy z „Kubusia Puchatka” ).

Na podejście poznawcze najsilniejszy wpływ miała teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego. George Kelly (1955) akcentował prywatne sposoby konstruowania - interpretowania świata wskazując , że problemy psychologiczne wynikają albo
z posiadania nietrafnych konstruktów , albo z ich niewłaściwego stosowania.

Szczególnymi zaburzeniami myślenia wg. Aarona Becka jest :

1. selektywne abstrahowanie , czyli dostrzeganie tylko złych , a nie dobrych stron zdarzeń

2. nadmierna generalizacja, polegająca na używaniu określeń, np. „wszyscy są przeciwko mnie”, „ nikt mnie nie rozumie”.

Teoria wyuczonej bezradności (Martina Seligmana , 1975) opiera się na badaniach eksperymentalnych, w których żadne z zachowań wykonywanych przez zwierzęta nie pozwalało im uniknąć szoku elektrycznego. W końcu, zarówno badane zwierzęta jak i ludzie przestawali podejmować jakiekolwiek zachowania . ( cokolwiek zrobię lub czego nie zrobię , niczego to nie zmieni- nie wpłynie na to, co nastąpi). Wyuczone przekonanie o braku związku pomiędzy reakcją a wzmocnieniem.

Terapia poznawcza uczy rozpoznawania i modyfikowania dysfunkcjonalnych oczekiwań, ocen, postaw i przekonań.

Terapię poznawczą stosuje się w połączeniu z behawioralną lub samodzielnie.

Do pierwszej grupy , technik łączonych , należą techniki :

- samokontroli stosowane w leczeniu nałogów . regulują one zachowanie w trzech fazach : samoobserwacji, samooceny, samowzmocnienia.

Techniki wyłącznie poznawcze:

- samoinstruowanie - uczy jak instruować samego siebie, by efektywnie radzić sobie
z sytuacjami trudnymi),

- poznawcza restrukturyzacja ( identyfikuje przekonania o niepowodzeniu, a także negatywne sądy o sobie, zastępując je pozytywnymi , adaptacyjnymi i zaradczymi. Stosowana jest w lęku, depresji w uczeniu się zachowań asertywnych).

Podejście humanistyczne nurt wyrósł ze sprzeciwu zarówno wobec behawioryzmu, jak i podejścia poznawczego.

Samorealizacja jest pojęciem centralnym w psychologii humanistycznej .rozumiane jako proces rozwijania zdolności do spostrzegania rzeczywistości takiej jaka jest , do bycia nie przywiązanym ani do przedmiotów, ani do idei. Samorealizacja to także zainteresowanie innymi istotami ludzkimi, zdolność do twórczości, a przede wszystkim do opierania się presji kultury, w której żyjemy.

Na perspektywę humanistyczną składają się trzy główne nurty : teorie Ja, elementy egzystencjalizmu oraz niektóre tezy fenomenologii. Perspektywę wspierają idee religii Wschodu , w największym stopniu buddyzm Zen.

Teoria Maslowa .

A. Maslow jest autorem szeroko znanej teorii hierarchii potrzeb. Przyjął w niej, że potrzeby zorganizowane są hierarchicznie - ich realizacja na każdym kolejnym poziomie jest możliwa dopiero wtedy , gdy zaspokojona jest potrzeba poziomu niższego. Hierarchia ta jest następująca : potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku i samoakceptacji, samorealizacji.

Maslow samorealizację uważał za podstawowy warunek zdrowia psychicznego.

Teoria Rogersa uważał ,że potrzeba samorealizacji jest jedną potrzebą. Za kluczowy uznał sposób spostrzegania i doświadczania samego siebie. Rogers zakładał, że uświadamiane są tylko doświadczenia zgodne z pojęciem Ja .

Psychoterapia Gestalt jest charakterystyczna dla perspektywy humanistycznej. Jej twórca Fritz Perls przyjął - podobnie jak inni humaniści, że świadomość swoich doznań sprawia, że rozpoznajemy swoje potrzeby, możemy podjąć właściwe działania.
Celem terapii Gestalt jest - skontaktowanie człowieka z jego doświadczeniem ( lękiem, oporem, sprzeciwem)- dotarcie do emocji i energii ukrytej pod ochronnym pancerzem chronicznego napięcia mięśniowego. W procesie terapii często opartej na psychodramie , zamyka się niedokończone sprawy (figury) z przeszłości , uwalniając energię poprzez ekspresję emocji. Świadomość własnego ciała , koncentracja na odczuwaniu i doświadczaniu emocji ma umożliwić rozpoznanie własnych potrzeb i odbudowywać poczucie autentycznego Ja. Podejście Gestalt kładzie nacisk na pracę tu i teraz i domknięcie spraw z przeszłości.

Kluczowym narzędziem zmiany w podejściu humanistycznym jest relacja terapeutyczna.

Techniki stosowane przez terapeutów o orientacji humanistycznej to :

Odzwierciedlanie (odwzorowywanie uczuć przeżywanych przez pacjenta),

Koncentrowanie klienta na niektórych doświadczeniach,

Dialog intrapsychiczny ( np. używanie dwóch krzeseł dla prezentacji akceptowanego i odrzucanego)

Informacje zwrotne.

Podejście systemowe podejście to różni się całkowicie od pozostałych przede wszystkim ,że odnosi się do całej rodziny ( traktowanej jako system) a nie do jednostki. Podejście to wyłoniło się z modeli cybernetycznych . Wiodącym teoretykiem tego nurtu, który doceniał wagę cybernetyki dla zrozumienia złożonych relacji społecznych i wprowadził wiele terminów cybernetycznych do nauk społecznych był Gregory Bateson (1972) . Znaczący wkład teoretyczny wnieśli także min. Jay Haley, Paul Watzlawick, Salvadore Minuchin, Mary Selvini-Palazzoli oraz Wirginia Satir.

Założenia terapii :

1. Założenie o relacji część - całość. W obrębie systemowej terapii rodzinnej jednostka stanowi część nadrzędnego systemu - rodziny. System jako całość zachowuje się jakościowo inaczej niż suma jego oddzielnie zaobserwowanych ,pojedynczych elementów. Zaburzenie identyfikowane u jednego z członków rodziny rozpatruje się we wzajemnym związku , w relacji z pozostałymi członkami rodziny. Interpretując zachowanie rodziny bierze się pod uwagę : jej strukturę - wzajemne relacje jej członków, ich interakcje i ich wzajemną komunikację. Członek rodziny którego dotyczy problem jest oznaczany jako delegowany do terapii, lub diagnozowany jako pacjent.

2. Założenie o przyczynowości . Podejście systemowe , odmienne niż wszystkie pozostałe postuluje przyczynowość cyrkularną. Elementy danego systemu wzajemnie wpływają na siebie, są wzajemnie uwarunkowane. W powstaniu patologii nie ma jednego czynnika , uczestniczą w niej wszystkie zdarzenia aktualne i przeszłe.

3. Założenie o stałości i zmianie wyraża się w przekonaniu, że dążenie do stałości
( zachowania tego co jest ) i do zmiany , to dwie przeciwne ,lecz komplementarne , dopełniające się funkcje systemu. Zachowanie objawowe (symptom) jest przejawem procesu samoregulacji systemu: sygnalizuje otoczeniu , że istnieje jakiś problem i ,ze otoczenie może być pomocne w jego rozwiązaniu. ( np. Ból głowy matki równoważy np. nadmiar jej napiętych relacji, choroba psychiczna jednego dziecka pozwala np. drugiemu opuścić dom. itp. Symptom stabilizuje system - jest reakcją na zachowanie równowagi i wyraża dążenie do jej odzyskania.

4. Założenie o sprzężeniu zwrotnym . Sprzężenie zwrotne jest tu metodą stabilizowania systemu przez wprowadzenie w powtórny obieg zmian , jakie zaszły we wcześniejszym funkcjonowaniu .

5. Poważną częścią teorii systemowej są założenia o komunikacji

a) niemożliwe jest nie komunikować - wszystkie zachowania osoby, która znajduje się

w obecności innej osoby , są pewnym rodzajem komunikowania się.
Jeśli nic nie mówisz też komunikujesz.

b) komunikat nie tylko przekazuje informację, lecz także definiuje relację
pomiędzy komunikującymi się . Każdy komunikat ma dwa aspekty:
przedmiotowy - dotyczący pewnej treści
oraz relacyjny - odnoszący się do relacji pomiędzy nadawcą
i odbiorcą komunikatu.

W ramach perspektywy systemowej można wyróżnić 4 podejścia, które akcentują różne aspekty teorii funkcjonowania rodzin.

1. Podejście komunikacyjne związane jest z działalnością terapeutyczną terapeutki Virginii Satir, która łączyła orientację systemową z humanistyczną. W pracy z rodzina terapeuta podkreśla dobre intencje członków rodziny , ale wadliwą, dysfunkcjonalną komunikację. Zachęca do komunikacji zgodnej z przeżywanymi uczuciami, na których ekspresji członkowie rodziny maja się skupić. Klienci staja się świadomi tego, jak się komunikują.

2.Podejście strukturalne rozwijał Salvadore Minuchin (1974). Podejście to podkreśla pewne formalne właściwości struktury rodziny, m.in. hierarchię ( reguły wynikające z roli i pozycji dzieci, rodziców, rodzeństwa), a zaburzenia uważa za przejaw zaburzeń tej struktury.

3. Podejście grupy z Mediolanu . Celem jest restrukturyzacja starych wzorców zachowania , odczuwania , myślenia. Terapeuci starają się zrozumieć dynamikę rodzinną, posługując się tzw. pytaniami cyrkularnymi- krążącymi pomiędzy członkami rodziny,
w których ustala się kto i jak w szczególnych okolicznościach zareaguje. Stosuje się również pozytywną konotację, tzn. nadaje objawowi znaczenie pozytywne , po to by wywołać nowy sposób myślenia o własnych uczuciach i zachowaniu.

Grupa z Mediolanu wykorzystuje również rytuały: przypisanie określonego zachowania pomiędzy sesjami. Związane jest to podejście z osobą Mary Selvini-Palazzoli .

4. Podejście strategiczne rozwinęli Jay Haley. Za terapeutę strategicznego uważa się Miltona Ericksona . podejście strategiczne wyrosło z dążenia do efektywnego poradzenia sobie z oporem klienta.

Stosuje się techniki : interwencję paradoksalnej oraz przeformułowanie, która przedstawia zachowanie w nowym świetle.

V. Aktywne słuchanie

Słuchanie jest czynnością świadomą i celową. Nie polega na milczeniu i wytężaniu zmysłu słuchu. Świat drugiej osoby nie jest naszym światem, nasz rozmówca nie jest nami i w związku z tym , aby zrozumieć naszego rozmówcę powinniśmy zadawać pytania i sprawdzać swoje zrozumienie. Możemy zadawać pytania otwarte lub zamknięte.

Aby uzyskać pewność ,że dobrze zrozumieliśmy rozmówcę, stosujemy parafrazę. Parafraza jest powiedzeniem własnymi słowami tego, jak rozumiemy to, co usłyszeliśmy. Parafrazując próbujemy uchwycić sens , istotę wypowiedzi drugiej osoby.

Wyróżniamy następujące kategorie wypowiedzi:

  1. Wypowiedź oceniająca (dokonujemy oceny rozmówcy i jego problemów czy są słuszne, właściwe, poważne, adekwatne.

  2. Wypowiedź interpretująca ( przekazujemy rozmówcy swoje rozumienie tego, czego doświadcza. Jest stwierdzeniem czegoś nowego, co pozwala rozmówcy zrozumieć jego kłopoty w nowy sposób)

  3. Wypowiedź wspierająca ( naszym zamiarem jest uspokojenie rozmówcy ,zmniejszenie siły przeżywanych emocji)

  4. Wypowiedź badająca ( poszukujemy informacji przez zadawanie pytań)

  5. Wypowiedź rozumiejaca ( używamy parafrazy w stosunku do tego, co rozmówca powiedział, co czuje wobec swoich problemów, jak je widzi).

IX. Treningi relaksacyjne

Relaksacja - proces wchodzenia w stan relaksu. Niekiedy używa się zamiennie terminów "relaksacja" i "relaks".

Relaksacja osiągana może być w procesie treningu relaksacyjnego. Zwykle uczenie relaksacji polega na rozluźnianiu grup mięśni , spowolnieniu oddechu i oddychaniu brzusznym.

Treningi relaksacyjne są formą terapii (autoterapii) i używane są m. in. w terapii behawioralnej (zobacz: systematyczna desensytyzacja, leczeniu bezsenności, redukowaniu stresu, depresji, lęku, bólów głowy itp.

Relaksacja układu mięśniowego - najbardziej podstawowa, kiedy to odczuwamy, że nasze mięśnie są ciężkie. Poczucie ciężaru mięśni odpowiada stanowi rozluźnienia - jest to najbardziej podstawowa i wstępna relaksacja.
Dalszym krokiem może być to relaksacja układu wegetatywnego (np. narządów trawiennych), kiedy odczuwamy fizyczne ciepło w rożnych częściach ciała. O ile odczucie ciężaru było wyrazem rozluźnienia układu motorycznego (relaksacja mięśni), to odczucie ciepła wiąże się z rozluźnieniem układu wegetatywnego (relaksacja psychofizyczna) - mięśni poszczególnych organów wewnętrznych, które nie są bezpośrednio zarządzane świadomą wolą.
Kolejnym stopniem jest relaksacja emocjonalna, kiedy osiągamy łatwość w wywoływaniu w wyobraźni przyjemnych wyobrażeń i obrazów. Po rozluźnieniu mięśni, uspokojeniu oddechu, odczuciu ogólnej ciepłoty w ciele (lub lokalnie w wybranych partiach) zazwyczaj łatwo przychodzi nam rozluźnianie się (uwalnianie od napięć) poprzez wyobrażanie sobie jakichś przyjemnych scenerii natury. 
Możemy np. wyobrażać sobie, że leżymy na plaży i słyszymy szum fal, wygrzewamy się do słońca, dotykamy całym ciałem przyjemnego, ciepłego piasku itd. Możemy wyobrażać sobie piękno lasu i śpiew leśnych ptaków itp.
Istotne jest to, że obrazy w naszej wyobraźni mogą pogłębiać poziom naszego rozluźnienia. Wewnętrzne obrazy bardzo silnie wpływają na nasze emocje i tego typu rozluźnianie się podczas wyobrażania sobie przyjemnych scenerii mają silne działanie terapeutyczne. Dlatego relaksacja emocjonalna jest znacznie łatwiejsza dzięki zastosowaniu gry wyobraźni.
Następnie możemy osiągnąć relaksację mentalną i rozluźnienia napięć ego - kiedy czujemy się w pełni jednością - z innymi ludźmi, życiem i całym Kosmosem. W zasadzie relaksacja mentalna jest już to właściwa medytacja. O ile zatem rozluźnianie mięśni poprzez odczuwanie ich ciężaru, rozluźnianie napięć wegetatywnych poprzez odczuwanie ciepła w ciele, czy rozluźnianie się emocjonalne poprzez pracę z wyobraźnią jest to w zasadzie relaksacja, to rozluźnianie napięć mentalnych jest przejściem do kolejnej fazy - od relaksacji do medytacji.
Przykładem tego typu relaksacji mentalnej jest medytacja uważności. Są to te techniki medytacji, które nie polegają na pracy z koncentracją, ale na samym skupianiu się na stanie wewnętrznej przytomności i obecności. Kiedy np. przez jakiś czas koncentrujemy się na jakimś punkcie, a potem pozostawiamy stan skupienia, ale już bez żadnego konkretnego punktu, na którym by się ono osadzało, to jest to właśnie relaksacja mentalna, lub inaczej - medytacja uważności. Należy ten stan utrzymywać przez jakiś czas - np. początkowo przez kilka minut. Z czasem staje się to coraz łatwiejsze. 

Relaksacja - przykłady metod

Zazwyczaj trening relaksacyjny zaczyna się od rozluźnianiu układu mięśniowego (mięśni szkieletowych).
Słynne niemiecki lekarz i terapeuta - Schultz - opracował w oparciu o techniki jogi tzw. "trening autogenny Schultza".
Trening ten polega na skupianiu się na swoich ramionach, a następnie na monotonnym, stosunkowo długim,  powtarzaniu sobie następującej myśli/afirmacji/sugestii:
"rozluźniam swoje ramiona, rozluźniam swoje ramiona, rozluźniam swoje ramiona...;
moje ramiona rozluźniają się, rozluźniają się,
stają się ciężkie, coraz cięższe, coraz cięższe...;
moje ramiona są ciężkie, są bardzo ciężkie...,
moje ramiona są w pełni rozluźnione siłą mego umysłu"

Powinniśmy powtarzać sobie tego typu lub podobną afirmację (sugestię) przez np. 2 minuty (w myśli, szeptem, lub słuchać jej z kasety), a następnie zaprzestać mówienia (na głos i w myśli) czegokolwiek, a jedynie przez moment wczuwać siew odczucia płynące z tego rejonu ciała.
Tę samą procedurę można powtarzać z innymi częściami ciała - za każdym razem przykuwamy swoją uwagę do danej części ciała, następnie powtarzamy afirmację /sugestię, a następnie wczuwamy się bezstronnie w daną okolicę ciała - pozwalamy działać naszej intuicji i wchodzimy w stan obserwacji.
W taki zatem sposób wygląda relaksacja oparta na treningu autogennych Schultza.

Relaksacja Jacobsona

Inną, bardzo popularną metodą relaksacyjną jest tzw. "trening Jacobsona".
Polega on na naprzemiennym napinaniu i rozluźnianiu poszczególnych partii (grup mięśni) swojego ciała.
Zazwyczaj zaczyna się od napinania prawej, a potem lewej nogi, następnie prawej, potem lewej ręki, następnie mięśni brzucha, mięśni pleców, ramion i szyi i na końcu twarzy.

Każdy rejon ciała najczęściej napina się2-3 razy. Po każdym napięciu (ok. 5 sekund) należy całkowicie rozluźnić ten obszar ciała i wczuwać się w stan rozluźnienia. Ćwiczący powinien odczuć różnicę, jaka pojawia się w odczuciach płynących z ciała, gdy mięśnie były napięte oraz gdy są rozluźnione.
Powoduje to "nauczenie się" pewnych reakcji naszego układu autonomicznego, większą świadomość stanu napięcia mięśni.

Metoda taka jest skutecznym narzędziem przygotowującym do głębszych relaksacji i  medytacji, jak i dosyć efektywnym narzędziem leczenia nerwic.
Korzyści tej metoy to m.in.:

Niewątpliwie wielu osobom w ćwiczeniach relaksacyjnych może pomóc muzyka relaksacyjna. Uspokajająca muzyk często zwiększa poczucie bezpieczeństwa i wytwarza bardziej sprzyjające środowisko do relaksacji

XI. Cele i zadania psychoterapii

   Po zapoznaniu się z szeregiem pozycji literaturowych rozumiem psychoterapię jako formę leczenia zaburzeń szeroko rozumianych chociażby zaburzenia nerwicowe czy też zaburzenia zachowania. Psychoterapia może być też stosowana jako pomoc w leczeniu różnych chorób także somatycznych nie tylko psychicznych ale też uzależnień itp. Ta forma terapii jest powszechna i często uważana za swego rodzaju spowiedź oraz „wygadanie” się pacjenta może mieć charakter indywidualny kiedy najczęściej ma postać rozmowy ale proces psychoterapeutyczny może też odbywać się w grupie. 

Podstawowymi technikami w psychoterapii są swobodne skojarzenia ta technika jest potrzebna do ujawnienia potrzeb i pragnień instynktownych następna to interpretacje służą one do uświadomienia tego co nie świadome i pomagają zrozumieć jak doświadczenia z dzieciństwa wpływają na aktualne zachowanie, przepracowywanie to co zachodzi podczas interpretacji budzi poczucie lęku i zagrożenia dlatego terapeuta powraca często do omawiania problemów pacjenta i pokazuje inne sposoby zaspokajania potrzeb. Klaryfikację i konfrontacje podczas ujawniania tłumionych emocji pojawiają się reakcje przeniesienia ta technika pozwala wyjaśniać pacjentowi te uczucia i rodzaj jego relacji wobec terapeuty. Psychodrama polegająca na odtwarzani w formie gry podobnej do gry aktora na scenie , sytuacji i przeżyć wpływających na powstawanie zaburzeń. Taka gra polega na odgrywaniu wydarzeń z przeszłości, aktualnych przeżyć i innych procesów. Gry te nie mają scenariusza i tworzą okazję do prawdziwego przeżywania i umożliwiają odsłonięcie nieuświadomionych konfliktów. Katharsis czyli oczyszczenie, wyładowanie może nastąpić poprzez śmiech, płacz przynosi często efekt ulgi ale to nie tylko o to chodzi ale także uświadomienie sobie wypieranego przeżycia z którym łączą się silne emocje. Te dwie metody są bardzo pomocne ale muszą być podczas i stosowania przestrzegane pewne procedury a terapeuta musi być ich świadom i mieć ogromną wiedzę i doświadczenie aby te metody stosować.

   To co jest ważne to w jaki sposób terapeuta interpretuje ujawniane przez pacjenta uczucia i zachowania. Pozwolę sobie zacytować pewien fragment, który ciekawie przedstawię psychoterapię „to co prezentuje pacjent, to najczęściej fantazje, opór i symbole- ekspertem od rzeczywistości jest terapeuta” (Czabała, 2000 s.24) 


 XII . Kontakt terapeuty z pacjentem 

W psychoterapii musi istnieć kontakt pacjenta z terapeutą bo bez tego szansa udania się terapii maleje w znacznym stopniu maleje. Psychoanalitycy podkreślają ten kontakt gdyż może zachodzić przeniesienie czyli rzutowanie przez pacjenta na terapeutę uczuć przeżywanych wobec osób znaczących a dzięki temu terapeuta może interpretować to przeniesienie i dowiadywać się o wewnętrznych konfliktach.  Behawioryści podkreślają związek ten iż zaufanie i akceptacja terapeuty pomaga  przy jednej z metod jaką jest modelowanie czyli pacjent, który „lubi” terapeutę chętniej będzie go naśladować a z czasem łatwiej zinternalizuje (uzna za własne) wartości przez niego uznawane.

      Natomiast w orientacji humanistycznej dobry kontakt terapeuty z pacjentem jest jednym z podstawowych czynników leczących. Najważniejsze są akceptacja pacjenta próba zrozumienia go, zainteresowania się jego problemami

      Wiele badań wskazuje na to iż pacjenci po skończonej terapii wymieniają nie procedury techniczne jako czynniki sukcesu ale właśnie poczucie bycia zrozumianym przez terapeutę, wsparcie ze strony terapeuty, uczciwość terapeuty, jego troska i zainteresowanie.

Związek terapeutyczny powinien być oparty na wzajemnej więzi i zaangażowaniu aby terapia odniosła pozytywny skutek i aby jej poszczególne metody były skuteczne. Dobry związek terapeutyczny musi także opierać się na wsparciu ze strony terapeuty i na dobrej woli pacjenta. 
 XIII. Cechy terapeuty 

Bardzo często pacjenci oczekują aby terapeuta był  przyzwoitym człowiekiem, aby okazywał ciepło i empatię , nie był nastawiony wrogo.

      Dlatego ważne cechy terapeuty to umiejętność rozwiązywania własnych problemów, muszą być osobami pewnymi siebie, które przede wszystkim mają poczucie sensu swojej pracy.

Bardzo ważne okazuje się to iż terapeuta musi być sobą nie może udawać reakcji czy zachowań bardzo często sztuczność jest wychwytywana niemal błyskawicznie przez pacjenta co utrudnia przebieg terapii. Wrodzona skromność, życzliwość, powściągliwość terapeuty jest dużym plusem podczas terapii.

Niezbędna jest umiejętność wywierania wpływu ale w taki sposób aby pacjent nie poczuł się naciskany i miał poczucie swobody.

Dobry terapeuta musi mieć pasję i wykonywać z entuzjazmem swój zawód to nie może być ktoś kto przychodzi do pracy aby odpracować swoje i pójść do domu to ktoś zdolny do poświęcenia swego czasu dla drugiego. Bardzo duży wpływ ma poczucie humoru terapeuty, który umie znaleźć pozytywne cechy złej sytuacji klienta czy rozładować stres jakimś żartem. Pogodny, radosny terapeuta staje się dla nas interesujący i chętniej będziemy z nim pracować. Musi on okazywać troskę i zainteresowanie naszymi sprawami ale także cierpliwy i nie naciskający.

Dobry terapeuta musi być świetnym obserwatorem i musi umieć przekazać odpowiedni sposób swoje spostrzeżenia pacjentowi. 

XIV. Superwizja
 Ssuperwizja jest nie tylko procesem, podczas którego inne osoby dokonują oglądu naszej pracy w celu podniesienia przez nas kwalifikacji zawodowych. Doskonalenie warsztatu pracy to dla psychoterapeuty bardzo ważna, ale nie jedyna korzyść, odnoszona z superwizji. Superwizja jest procesem poznawania siebie, przekraczającym obszar pełnionej roli zawodowej. Dzięki superwizji możemy wprowadzać istotne zmiany w sposobach pracy, a także dokonywać znaczących zmian we własnym życiu. Mimo, że odkrywanie wiedzy o sobie samych powoduje czasem cierpienie, to bez znajomości siebie nie tylko nie możemy być w naszym zawodzie profesjonalistami, ale także nie rozumiemy samych siebie, nie żyjemy w zgodzie ze sobą, czujemy się zagubieni.

XV. Czynniki leczące psychoterapii

Czynniki leczące stosowane w przebiegu procesu psychoterapii można przedstawić
w sposób następujący :

1. uwolnienie uczuć aktualnie przeżywanych

2. zmniejszenie napięcia

Relacja terapeutyczna: empatia, wzbudzanie zaufania, wzbudzanie nadziei

1. korektywne emocjonalne doświadczenie

- uwolnienie nieakceptowanych uczuć

- uświadomienie sobie negatywnych doświadczeń

- uwolnienie się od dawnych doświadczeń

2. przekształcanie schematów poznawczych

- zmiana oceny dotychczasowych doświadczeń emocjonalnych

- zmiana oceny siebie

- zmiana oceny otoczenia

3. doświadczenie nowych relacji z innymi:

- doświadczenie relacji z terapeutą

- doświadczenie relacji z innymi ludźmi

Relacja terapeutyczna : klaryfikacje, konfrontacje, sugestie, kontrsugestie, interpretacje, doświadczanie przez pacjenta odpowiedzialności za siebie

1. poszukiwania alternatywnych wzorców :

- wzorców reagowania i myślenia o sobie i otoczeniu ( uwolnienie się od siebie
i otoczenia)

- wzorców zachowania

2. wypróbowanie nowych wzorców zachowań:

- kontrola konsekwencji własnych zachowań

3. uczenie się nowych umiejętności

Relacja terapeutyczna : wsparcie terapeuty, wzmacnianie poczucia odpowiedzialności, pomoc w ćwiczeniu nowych zachowań