V RYNEK - Podstawowe pojęcia
Ekonomia jest to nauka, która zajmuje się badaniem prawidłowości w zachowaniu podmiotów gospodarujących podczas procesu tworzenia, wymiany oraz konsumpcji dóbr i usług. Biorąc pod uwagę fakt, że potrzeby ludzkie są nieograniczone, a czynniki wytwórcze tak, powstaje problem wyborów, które można sprowadzić do kwestii, jak możliwie najlepiej wykorzystać posiadane czynniki, inaczej mówiąc jak je alokować pomiędzy różne alternatywne zastosowania.
W zależności od przyjętego w danym społeczeństwie systemu gospodarczego, rozwiązania mogą być różne. Społeczeństwa tradycyjne opierają się na zwyczajach i tradycji. W gospodarkach nakazowych rozstrzygają o tym rządy. Natomiast w gospodarce rynkowej opartej na wolnej przedsiębiorczości są one wypadkową decyzji podejmowanych przez wiele niezależnych od siebie podmiotów..
Ekonomia szuka odpowiedzi na pytanie, który z tych rozwiązań pozwala możliwe najlepiej alokować czynniki produkcji pomiędzy różne zastosowania? Możliwie najlepiej to znaczy tak, by z danych czynników wytwórczych wytwarzać największy z możliwych strumień dóbr i usług najlepiej zaspakajających potrzeby ludzkie. Doświadczenie historyczne mówi, że najlepiej spisuje się system rynkowy.
Fundamentem gospodarki rynkowej jest wynikająca z własności prywatnej swoboda wymiany, która polega na dobrowolnym zawierania transakcji kupna i sprzedaży, po wzajemnie uzgodnionych cenach. Do wymiany tej dochodzi na rynku. Jest to podstawowa kategoria w tej gospodarce. W wykładzie tym dowiemy się, co to jest rynek, z jakiego rodzaju rynkami spotykamy się, na co dzień
Rynek
Rynek i wolna przedsiębiorczość to system ekonomiczny, w którym decyzje podejmowanie są niezależnie i jednocześnie przez wielu kupujących i sprzedających. Zacznijmy od wstępnego wyjaśnienia, co rozumiemy pod pojęciem rynku.
Co to jest rynek?
Miejsce? Rzecz? Ani jedno, ani drugie!. To jest pojęcie, które może się wydawać niezbyt jasne, dlatego zaczynamy ab ovo, czyli od początku.
Współczesna ekonomia jest nauką skoncentrowaną na rynku. Każdy z nas jest w stanie przypisać temu terminowi wiele znaczeń: poczynając od miejsca położonego w centrum starego miasta, po wirtualne platformy wymiany. W literaturze ekonomicznej spotkać można różne określenia rynku. Najczęściej stosowane są dwie definicje.
Po pierwsze, rynkiem określa się miejsce, gdzie przy pełnej dobrowolności stron, co do relacji wymiennych (cen), dokonują się transakcje kupna i sprzedaży.
Po drugie, rynkiem określa się proces, za pomocą którego kupujący i sprzedający określają: co i ile chcą sprzedać i kupić, i na jakich warunkach dochodzi do transakcji wymiennych. Inaczej mówiąc, jest to proces pomagający sprzedającym (strona podażowa) i kupującym (strona popytowa) określić ceny i ilość dóbr, które mają być kupione i sprzedane. Istotą rynku jest zatem zetknięcie się popytu i podaży, czyli zapotrzebowania i oferty.
Dodać należy, że rynkowe transakcje kupna-sprzedaży obejmują wszelkie rzeczy lub usługi waluta, praca, dzieła sztuki, przewożenie pasażerów, akcje przedsiębiorstw, obligacje skarbu państwa itp.), które wystawione są na sprzedaż i są przedmiotem zainteresowania zabiegów ze strony nabywców
Geneza rynku
Genezę rynku należy ściśle wiązać z rozwojem społecznego podziału pracy. W zamierzchłych czasach człowiek sam wytwarzał wszystkie niezbędne do życia przedmioty. Uzyskiwanie coraz lepszych wyników pod względem ilości wytwarzanych dóbr oraz stopniowo narastająca specjalizacja doprowadziły do konieczności wymiany produktów.
Dążenie do korzystania z cudzych wytworów pracy wymaga nawiązywania między podmiotami stosunków wymiennych, tworzących rynek. Tak powstał rynek, który powoduje, że podmioty życia gospodarczego nie muszą zaspokajać swych potrzeb wytworami własnej produkcji, lecz mogą korzystać z efektów pracy innych podmiotów.
Społeczny podział pracy spowodował wyodrębnienie się sprzedawców i nabywców. Sprzedawcy i nabywcy, a więc podaż i popyt tworzą splot współzależności, będących podstawą istnienia rynku oraz funkcjonowania rynkowego mechanizmu alokacji zasobów koordynującego poczynania sprzedających i kupujących.
Rynek to niekoniecznie miejsce transakcji?
Co to jest rynek? Miejsce? Rzecz? Ani jedno, ani drugie. Pojęcie to może się wydawać niezbyt jasne, dlatego zaczynamy ab ovo, czyli od początku
Pojęcie „rynek” wywodzi się od niemieckiego słowa „Ring” oznaczającego w średniowieczu okrągły plac, na którym dokonywano transakcje handlowe. A zatem pierwotnie rynek kojarzono z miejscem spotkań, gdzie dokonywano transakcji kupna i sprzedaży dóbr i usług.
W dzisiejszych czasach do rynków takich należy na przykład chicagowska giełda (Board of Trade), gdzie kupuje się i sprzedaje pszenicę, kukurydzę i inne dobra. Innym dobrze znanym przykładem miejsca jest giełda w Nowym Jorku, na której się kupuje i sprzedaje udziały wielkich przedsiębiorstw. Z czasem miejsce przestało odgrywać tak istną rolę.
Obok rynków tradycyjnie zlokalizowanych, funkcjonują również takie, które nie posiadają swojej siedziby, i na których nie ma bezpośrednich fizycznych kontaktów pomiędzy nabywcami i sprzedawcami. Dobrym tego przykładem jest międzybankowy rynek pieniężny, na którym banki za odpowiednią opłatą pożyczają sobie, najczęściej na kilka godzin, niezbędne do zachowania płynności, czyli zdolności do realizowania wypłat, środki pieniężne. Ponieważ transakcje na tym rynku zawierane są najczęściej przez telefon, FAX, lub temu podobne techniczne środki komunikacji, nie ma tu ani stałego miejsca, ani fizycznego kontaktu pomiędzy kupującymi i sprzedającymi, a jednak transakcje i to duże dochodzą tu do skutku. Funkcje rynku pełni również internetowy portal Allegro czy eBay.
Jak z tego widać kontakty rynkowe mogą być nawiązywane za pośrednictwem różnego rodzaju środków technicznych i niekoniecznie muszą być zlokalizowane w jednym miejscu, dlatego definicja rynku oparta wyłącznie na miejscu zawierania transakcji jest zbyt wąska.
Patrząc na zjawisko wymiany rynkowej szerzej, za rynek można uznać proces, nawiązywania za pośrednictwem różnego rodzaju instytucji, stosunków wymiennych między dostawcami i odbiorcami, co znajduje wyraz w transakcjach kupna-sprzedaży dóbr i usług.
Rynek to całokształt transakcji wymiennych i umożliwiające je instytucje
W tym ujęciu pod pojęciem rynku rozumiemy swojego rodzaju (niekoniecznie zlokalizowaną w jakimś konkretnym miejscu), formę (dokonującą się w sposób ciągły i dobrowolny) kontaktów pomiędzy sprzedającymi (strona podażowa), a kupującymi (strona popytowa) znajdujący swój wyraz w zawieranych przez obie strony transakcjach kupna i sprzedaży. W wyniku wzajemne oddziaływania na siebie nabywców i sprzedawców (popytu i podaży) na rynku dochodzi do określenia ilości wymiany oraz cen, po jakich do tych transakcji dochodzi.
Rynek to mechanizm alokacji zasobów i podziału
Często pod pojęciem tym rozumie się nie tylko obrót, warunki i instytucje, ale również siły i mechanizmy dokonujące alokacji ograniczonych zasobów oraz podziału wytwarzanych z nich dóbr między członków społeczeństwa, czyli mechanizm rynkowy.
W tym ujęciu rynek rozumiany jest jako pewien szczególny mechanizm koordynacji zamierzeń (planów) i działań dostawców oraz odbiorców danego dobra, kiedy dochodzi do uzgodnień między nimi przy braku odgórnego szczegółowego kierowania i tylko dzięki temu, że takiego kierowania nie ma. Jest mechanizmem współdziałania wolnych ludzi.
Klasyfikacja rynków
Współczesny rynek nie jest pojęciem jednorodnym. Podczas historycznego procesu rozwoju społeczeństw rynek przeszedł znaczną ewolucję. Dokonywała się ona w kilku wymiarach.
W wymiarze przestrzennym rynki rozszerzały się: od małych — lokalnych (np. targów) — po wielkie rynki światowe. W wymiarze branżowym — powstawały coraz to nowe rynki, co wynikało z jednej strony z pogłębiania się krajowego i międzynarodowego podziału pracy, z drugiej zaś — z obejmowania regulacją rynkową coraz to nowych dziedzin wiedzy (własność intelektualna, handel prawami własności, rozwiązań technicznych, organizacyjnych) oraz polityki.
Rynki można podzielić: wg kryterium przestrzennego, branżowego, zmian w czasie, wielkości obrotów, teorii ekonomii.
W zależności od przyjętego kryterium można wyróżnić wiele rodzajów rynku.
Rynki sformalizowane i nieformalne
Przyjmując jako kryterium stopień zorganizowania można podzielić rynki na sformalizowane i nieformalne.
Terytorium
Przyjmując za kryterium podziału aspekt przestrzenny, wyróżnia się rynki o znaczeniu lokalnym, regionalnym, krajowym, międzynarodowym, kontynentalnym i światowym.
Wielkość obrotów
Biorąc pod uwagę ilości produktów będących przedmiotem transakcji kupna i sprzedaży możemy wyróżnić rynek hurtowy, półhurtowy i detaliczny.
Zmiany w czasie
Według wielkości obrotów rynki dzielimy na: małe, średnie, wielkie według kryterium zmian w czasie na stabilne, sezonowe, rozszerzające się, (np. nowo wprowadzane wyroby, jak komputery), zwężające się (z reguły na wyroby przestarzałe, np. czarno-białe telewizory.
Przedmiot wymiany
Rynek to także ogół operacji dotyczących konkretnej dziedziny. Można je, zatem klasyfikować w oparciu o zdefiniowanie przedmiotu wymiany. Stosując kryterium przedmiotu wymiany, można wyróżnić: rynki realne i finansowe w ramach rynków realnych istotny jest podział na dóbr i usług oraz czynników wytwórczych W ramach rynków finansowych podziała na rynek pieniężny , kapitałowy oraz rynek praw pochodnych
Rys 1 Podział rynków
Rynki dóbr i usług a rynki czynników wytwórczych
Jeżeli przedmiotem obrotu handlowego jest dobro lub usługa, wówczas mamy do czynienia z rynkiem produktów. Jeżeli przedmiotem obrotu jest jakiś czynnik produkcji, do których tradycyjnie zalicza się pracę, kapitał i ziemię, wówczas mamy do czynienia z rynkiem zasobu (czynnika) produkcji
Zauważmy przy tym, że na rynku czynników, przedmiotem obrotu może być usługa świadczona w procesie produkcji przez wynajęty czynnik (rynek usług czynnika), bądź może być nim również sam czynnik (rynek czynnika).
Rynki czynników wytwórczych
W gospodarce rynkowej czynniki wytwórcze są zawsze czyjąś własnością. Ich właścicielami są gospodarstwa domowe. Oferują one ich usługi na rynkach czynników, gdzie przedsiębiorstwa zakupują potrzebne im ilości.
Za użytkowanie czynników trzeba płacić ustalone na rynku ceny. Ponoszone na ten cel wydatki pieniężne (ilość użytego czynnika - czyli nakład - przemnożona przez jego rynkową cenę) stanowią pieniężne koszty użycia danego czynnika. Wydatki jednych są zarobkami drugich, zatem ponoszone przez firmy na rzecz właścicieli czynników koszty stanowią ich dochody. Z kolei otrzymywane przez właścicieli czynników dochody w całości lub częściowo przekształcają się w wydatki, które tworzą finansujące koszty przychody firm.
Praca i płace
Jak pamiętamy to nie ludzie są czynnikiem produkcji, ale ich praca, czyli wysiłek, który wkładają w wykonanie czegoś. Ceną jednostki pracy jest stawka płac. Jeśli przemnożymy ilość godzin pracy przez godzinową stawką płacy, to dostaniemy dochód z pracy, czyli płacę. Płace to łączne wypłaty, które ludzie otrzymują za to, że sprzedają określone ilości swojej pracy.
Istnieje wiele rozmaitych rodzajów pracy. Niektóre z nich sprzedawane są po niskich cenach, niektóre po wysokich. Lekarze i prawnicy sprzedają swoją „wysoko wykwalifikowaną" pracę i otrzymują wysokie „płace". Praca niewykwalifikowanych robotników przemysłowych i imigrantów pracujących: w gospodarstwach rolnych jest opłacana według dużo niższych stawek. Jednak obydwie te grupy ludzi sprzedają swoją pracę - swój czas, energię i wysiłki - na rynkach pracy.
Ziemia i renta
Drugim czynnikiem produkcji jest ziemia. Ziemia dana jest nam przez przyrodę, a zatem istnienie dóbr wolnych i różnego rodzaju surowców nie jest w niczym zasługą człowieka. Ale musimy ciągle pamiętać, że ziemia, pochodzące z niej produkty i surowce są zawsze czyjąś własnością, a zatem za uzyskanie prawa do jej użytkowania lub prawa do użytkowania otrzymywanych z niej produktów i surowców trzeba właścicielom zapłacić odpowiednie wynagrodzenie.
Na przestrzeni dziejów społeczeństwa tworzyły różne formy własności ziemi i wynagrodzenia z tego tytułu. Dziś dochód otrzymywany przez jej właścicieli dochód, z tytułu dzierżawy to renta gruntowa. Jeśli jesteś właścicielem pola naftowego, terenów złotonośnych lub hektara ziemi rolnej na Bródnie, to renta, jaką uzyskasz dzierżawiąc ten grunt będzie wysoka. Jednak, jeśli posiadasz nieurodzajną działkę na odludziu, to renta z tytułu dzierżawy będzie raczej skromna.
Kapitał rzeczowy i czynsz dzierżawny
Trzecim czynnikiem produkcji jest kapitał. Podobnie jak w przypadku pracy i ziemi termin ten jest rozumiany bardzo różnie i mówiąc o kapitale każdy może mieć coś innego na myśli. Po pierwsze musimy rozróżniać kapitał rzeczowy i finansowy.
Kapitał rzeczowy definiujemy jako wyprodukowane dobra, które mają być użyte jako nakłady do dalszej produkcji. Nie są to, zatem dobra, które zostały wyprodukowane w celu bezpośredniego zaspokojenia czyichś potrzeb.
Jeśli wynajmujemy kapitał rzeczowy, to otrzymujemy wynagrodzenie zwane czynszem dzierżawnym. Jednostkowa stawek wynajmu, czyli czynsz dzierżawny, ustalana jest na rynku kapitału rzeczowego. Łączne dochody właścicieli z tego tytułu, to ilość wynajętego kapitału przemnożona przez czynsz średni.
Kapitał finansowy i odsetki
Obok kapitału rzeczowego firmy potrzebują czynnika zwanego kapitałem pieniężnym lub finansowym, jeśli posiadasz go i pożyczasz innym dostajesz wynagrodzenie zwane stopą procentową od pożyczonego kapitału lub inaczej odsetki. Wysokość tego wynagrodzenie wyznaczane jest na rynkach finansowych.
Rynek finansowy jest rynkiem nieco odbiegającym, w swej istocie, od typowego rynku towarowego. Tutaj towarem jest pieniądz. Cechą charakterystyczną rynku kapitałowego jest to, że dokonuje on koordynacji poczynań tych, którzy chcą oszczędzać z działaniami inwestorów.
Znamy już trzy czynniki produkcji - pracę, ziemię i kapitał. Wiemy też coś na temat powstawania trzech rodzajów dochodu, które zapewniają właścicielom czynników udział w całym wytworzonym produkcie. Są to płace, renty, czynsze i procenty. A co z zyskiem?
Przedsiębiorczość i zysk
System rynkowy nie może działać bez zysku. Lecz czy zysk jest płatnością za jakiś czynnik produkcji? Jeśli tak, to, o który czynnik chodzi, i za co jest on opłacany? Aby rozwiać wątpliwości ekonomiści wymyślili czynnik produkcji rodzący zysk. Jest nim przedsiębiorczość. Przedsiębiorca to dalekowzroczny właściciel, który organizuje produkcję łączy czynniki wytwórcze i na własne ryzyko decyduje, co produkować oraz ile i jakich nakładów użyć.
Nakłady przemnożone przez ceny czynników tworzą koszty produkcji. Płacę, rentę, i czynsz dzierżawny otrzymują właściciele czynników. Warunkiem wynajęcia tych czynników jest by były one na tyle produktywne, by po opłaceniu kosztów ich użytkowanie, przedsiębiorcom coś jeszcze dla nich pozostało. Nadwyżka wartości sprzedaży (utargów, przychodów) ponad koszty wytworzenie, to właśnie zysk. Jest on wynagrodzeniem dla tych, którzy na własne ryzyko robią użytek z własnych lub cudzych czynników wytwórczych. Dostaje go za swoje umiejętności i wysiłek, za nielimitowany czas pracy, za użerania się z urzędnikami państwowymi. Zysk będziemy traktować jako dochód należny czwartemu czynnikowi produkcji:
Podsumujmy
Na rynkach czynników powstają dochody właścicieli czynników. Praca przynosi właścicielom siły roboczej dochód zwany płacą. Właściciele ziemi i innych zasobów naturalnych otrzymują dochód zwany rentą. Kapitał pieniężny przynosi właścicielom dochód zwany procentem. Kapitał rzeczowy przynosi wynajmującemu go właścicielowi dochód zwany czynszem dzierżawnym. Powstająca w firmach nadwyżka przychodów pieniężnych ponad wszystkie poniesione do ich uzyskania wydatki, (czyli po opłaceniu usług wszystkich użytych do produkcji czynników wytwórczych), to dochód właściciela firmy zwany zyskiem.
Rynek dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych
Rynek czynników wytwórczych tworzą: rynek pracy, kapitału i ziemi. Można także mówić o rynku dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Produkcja pierwszych z nich zaspokaja bieżące potrzeby gospodarstw domowych, drugich zaś stanowi bazę dla zaspakajania potrzeb przyszłych.
W gospodarstwie domowym często, aby kupić nowy samochód, dom czy nowoczesny sprzęt elektroniczny trzeba najpierw zaoszczędzić, a więc mniej środków przeznaczać na konsumpcję bieżącą.
Jeśli przedsiębiorstwo chce dorównać konkurencji musi stale podnosić sprawność produkcyjną. Aby się rozwijać musi odkładać (akumulować) część zysków i inwestować je, czyli przeznaczyć na zakup dóbr odtwarzających zużyte środki produkcji i powiększających ich zasób.
Gospodarka jako całość musi się kierować podobnymi zasadami. Nie można w niej przeznaczać całego produktu na konsumpcję bieżącą, ponieważ w długim okresie możliwości takiej gospodarki byłyby coraz mniejsze. Obok środków konsumpcji muszą być, zatem wytwarzane środki produkcji. Obok rynku dóbr konsumpcyjnych musi, zatem działać rynek dóbr inwestycyjnych, a to oznacza, ze całkowity wytwarzany w gospodarce produkt musi być większy od wartości konsumpcji dóbr i usług. Ta niewydatkowana na konsumpcję część dochodu to oszczędności.
Inwestycje i finansujące je oszczędności to dwie strony medalu zwanego rozwojem gospodarki w długim okresie. Aby proces ten mógł przebiegać muszą istnieć instytucje i mechanizmy umożliwiające i koordynujące proces przekształcania oszczędności w wydatki na zakup dóbr inwestycyjnych. Służą temu rynki finansowe.
Rynki finansowe
Rynki realne to te, na których dokonuje się obrotu realnymi dobrami i usługami. Zaliczamy do nich wymienione wyżej rynki dóbr konsumpcyjnych, inwestycyjnych, czy rynki usług materialnych. Obok nich występują rynki finansowe
Rynek finansowy jest rynkiem nieco odbiegającym, w swej istocie, od typowego rynku realnego. Są to rynki, na których przedmiotem wymiany nie są konkretne dobra i usługi, czyli elementy realne, tylko instrumenty finansowe (nazywane też papierami wartościowymi lub walorami. Walory to zobowiązania, a więc roszczenia jednych podmiotów gospodarczych w stosunku do innych. Dla emitentów są one zobowiązaniami. Dla ich posiadaczy są one składnikami ich majątku.
Na rynku finansowym posiadające wolne środki pieniężne podmioty gospodarcze zwane inwestorami finansowymi udostępniają je innym podmiotom , zwanymi inwestorami rzeczowymi, które potrzebują kapitału w formie pieniężnej. Otrzymują go w zamian za emitowane przez inwestorów rzeczowych papiery wartościowe. Papiery te zapewniają inwestorom finansowym zwrot pożyczonych pieniędzy oraz uzyskanie w przyszłości określonego dochodu.
Przedmiot obrotu
Specyfiką odróżniającą rynki finansowe od realnych jest przedmiot wymiany. Nie są to konkretne dobra i usługi, czyli elementy realne, tylko instrumenty finansowe zwane walorami, które występują w postaci: akcji, obligacji, opcji, jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych, itp.
Przedmiotem obrotu mogą to być również udziały w majątku podmiotu gospodarczego (dokumentem współwłasności).
Uczestnicy rynków finansowych
Uczestnikami rynku finansowego są: reprezentujący podaż kapitału w formie pieniężnej inwestorzy finansowi oraz reprezentujący popyt na ten kapitał inwestorzy rzeczowi (np. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo i instytucje samorządowe). Ponadto na rynku tym działają pośrednicy finansowi: banki, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, biura maklerskie.
Rodzaje rynków finansowych
Z uwagi na zróżnicowanie terminu zwrotu kapitału w ramach rynku finansowego rozróżnia umownie rynek kredytowy (pieniężny) i rynek kapitałowy. Rynek kapitałowy dostarcza kapitału na cele działalności długoterminowej, natomiast rynek pieniężny na finansowanie działalności bieżącej banków lub przedsiębiorstw.
Rynek kredytowy, rynek pieniężno-kredytowy, rynek pieniężny,
Rynek pieniężny (kredytowy) jest częścią rynku finansowego obejmującą transakcje instrumentami o najwyższym lub zbliżonym do niego stopniu płynności, których termin wykupu nie przekracza jednego roku (jest to kapitał krótkoterminowy). Przedmiotem obrotu na tym rynku są: pieniądz ,krótkookresowe papiery wartościowe emitowane przez państwo, a także papiery wartościowe np. weksle czy obligacje emitowane przez spółki akcyjne o wysokim stopniu wiarygodności.
Co to jest płynność?
Pod pojęciem płynności rozumiemy łatwość, z jaką mogą być one zamienione na gotówkę. Posiadana przez podmioty gospodarcza aktywa mają różny stopień płynności. Najwyższą charakteryzują się aktywa pieniężne (gotówka) Wysoką te, które mogą zostać szybko, przy stosunkowo małych kosztach zamienione na gotówkę. Należą do nich niektóre lokaty bankowe, oraz krótkoterminowe papiery wartościowe takie jak: bony skarbowe, weksle, czeki Najniższą płynność posiadają składniki majątku trwałego przedsiębiorstwa.
Uczestnikami rynku kredytowego po stronie podaży kapitału krótkoterminowego są gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i banki komercyjne, a po stronie popytu - przedsiębiorstwa, banki komercyjne, organizacje samorządowe i państwo. Wielkością równoważącą popyt i podaż kapitału krótkoterminowego (jego ceną) jest stopa procentowa.
Wielkością równoważącą popyt i podaż kapitału krótkoterminowego (jego ceną) jest stopa procentowa.
Rynek międzybankowy
Przesyłanie pieniędzy klientów pomiędzy bankami musi prowadzić do tego, że niektóre z nich mają niedobór środków pieniężnych, inne ich nadwyżkę. W celu wyrównania przepływów pieniężnych banki wzajemnie pożyczają sobie gotówkę na tak zwanym rynku międzybankowym. Banki posiadające nadwyżki pieniądza zgłaszają ofertę kredytu, podając stopę oprocentowania, która w Polsce nazywa się WIBOR. Jest ona określana jest przez banki w odniesieniu do poszczególnych okresów, na jakie wypożyczane są pieniądze. Są to okresy: jednodniowe, tygodniowe, miesięczne, trzymiesięczne i roczne. Specyficznym okresem jest overnight (przez noc), który rozpoczyna się od popołudnia danego dnia i trwa do rana dnia następnego.
Banki potrzebujące pieniędzy zgłaszają oferty ich wypożyczenia, proponując stawki WIBID, również na podane okresy. Oczywiście stawki WIBOR są wyższe niż WIBID.
Banki komunikują się pomiędzy sobą za pośrednictwem systemu Reutersa i ustalają ostateczne warunki zawarcia transakcji. Średnie stawki WIBOR i WIBID są publikowane. W wielu bankach służą one do ustalenia stopy procentowej dla różnych rodzajów kredytów oraz stóp procentowych dla lokat terminowych oferowanych dużym klientom banków. Rynek pieniężny pozostaje w ścisłym związku z rynkiem kapitałowym.
Rynek kapitałowy,
Jest to część rynku finansowego obejmująca ogół transakcji instrumentami finansowymi o terminie zwrotu dłuższym niż jeden rok (kapitał średnio- i długoterminowy
Przedmiot obrotu
Rynek kapitałowy obejmuje: rynki akcji, nieruchomości i firm, rynek walutowy oraz rynek kredytowy. Na rynku tym kształtuje się cena aktywów (m.in. stopa procentowa),
Podmioty
Jest to obszar, na którym spotykają się:
- dostawcy kapitału nazywani inwestorami finansowymi. Są to posiadacze wolnych zasobów gotówkowych, którzy użyczają je w zamian za wynagrodzenie.,
- nabywcy kapitału zwani inwestorami rzeczowymi. Są to klienci cierpiący na deficyt środków finansowych. Środki pożyczone inwestują m.in. w maszyny, urządzenia, które służą wytwarzaniu dóbr i usług.,
Popyt na rym rynku reprezentują przedsiębiorstwa prywatne, centralne i samorządowe instytucje państwowe oraz banki. Podaż: reprezentują gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i banki.
Transakcje
Transakcje na tym rynku polegają na:
1) udzielaniu podmiotom gospodarczym przez banki komercyjne średnio- i długoterminowych kredytów i gromadzeniu w tym celu depozytów bankowych oraz pozyskiwaniu środków w transakcjach międzybankowych.
Potwierdzeniem i gwarancją tego typu transakcji jest weksel bankowy oraz obciążenie hipoteki (w obrocie międzybankowym - skrypt dłużny
2) Operacji kupna-sprzedaży różnego rodzaju długoterminowych papierów wartościowych, dokonywanych na rynku papierów wartościowych stanowiącym podstawową, integralną część rynku kapitałowego.
Rynek kapitałowy istotny jest zarówno dla prywatnych inwestorów, jak i instytucji państwowych. Wynika to z faktu, iż dokonywane są tam prawie wszystkie operacje finansowe związane z inwestycyjnym charakterem prowadzonych przez te podmioty działań.
Rynek kapitałowy w procesie akumulacji
Rynek kapitałowy odgrywa kluczową rolę w procesie akumulacji i alokacji zasobów, które społeczeństwo przeznacza na inwestycje rzeczowe, takie jak budowa nowych zakładów produkcyjnych czy zakup lepszych maszyn.
Oszczędności i inwestycje
Dla gospodarki jako całości ma istotne znaczenie fakt, iż decyzje dotyczące oszczędzania są oddzielone od decyzji dotyczących inwestowania. Powstają w związku z tym dwa problemy:
1) co zrobić, aby całkowite oszczędności społeczeństwa były wystarczające z punktu widzenia utrzymania pożądanego tempa wzrostu gospodarczego;
2) co zrobić, aby oszczędności zostały efektywnie ulokowane wśród różnych projektów inwestowania.
Rynek kapitałowy koordynuje działania oszczędzających, którzy dostarczają fundusze na rynek, z działaniami inwestorów poszukujących funduszy dla sfinalizowania rozmaitych przedsięwzięć.
Rynek kapitałowy istotny jest zarówno dla prywatnych inwestorów, jaki i instytucji państwowych. Wynika to z faktu, iż dokonywane są tam prawie wszystkie operacje finansowe związane z inwestycyjnym charakterem prowadzonych działań. W zasadzie nie można sobie obecnie wyobrazić współczesnej gospodarki rynkowej bez sprawnie działającego rynku kapitałowego. Bez swobodnego przepływu kapitału prywatnego gospodarka nie jest w stanie uruchomić bodźców i mechanizmów wzrostu gospodarczego i efektywnego wykorzystania zasobów, dlatego w każdej gospodarce jest on pod szczególnym nadzorem rządów i banków centralnych.
Formy rynku kapitałowego
Zamieszczony poniżej schemat pokazuje różne odmiany rynku kapitałowego.
Rys. Podział rynku kapitałowego
Rynek otwarty i instytucjonalny
Rynek kapitałowy w wąskim znaczeniu jest to rynek długoterminowych papierów wartościowych tzn. akcji i obligacji (rynek otwarty). W szerszym ujęciu włączamy do niego również rynek instytucjonalny (instytucji bankowych i pozabankowych instytucji finansowych).
Rynek pierwotny i wtórny
Rynek papierów wartościowych obejmuje głównie obrót obligacjami i akcjami. Posiadaczom wolnych środków finansowych pozwala na ich inwestowanie w celu osiągania korzyści finansowych, a przedsiębiorstwom - na pozyskiwanie znacznych środków finansowych od inwestorów. Wyróżniamy dwa podstawowe, powiązane wzajemnie segmenty : rynek pierwotny i wtórny , O rynku pierwotnym mówimy wtedy gdy następuje emisja instrumentu finansowego. O rynku wtórnym mówimy, gdy dokonywane są dalsze transakcje odsprzedaży tego instrumentu.
Rynek pierwotny
Rynek pierwotny obejmuje operacje wyłącznie przy emisji nowych akcji; emisja może być prywatna lub publiczna (w jej przypadku w Polsce obowiązkowe jest pośrednictwo domu maklerskiego - instytucji zajmującej się pośrednictwem w transakcjach kupna i sprzedaży m.in. akcji),
Emisja papierów wartościowych,
Jest to wprowadzanie do obiegu na rynku kapitałowym nowych papierów wartościowych (głównie akcji i obligacji).
Emitentami papierów wartościowych mogą być przedsiębiorstwa, instytucje finansowe, organy samorządu terytorialnego i państwo, ich nabywcami mogą być wszystkie podmioty gospodarcze, choć ze względu na poziom ceny emisyjnej lub rynkowej nie każdy papier dostępny jest dla każdego nabywcy.
Celem emisji papierów wartościowych jest zgromadzenie kapitału, mającego posłużyć finansowaniu określonej działalności.
Wyróżnia się emisję własną i obcą. W pierwszym przypadku podmiot gospodarczy sam emituje i sprzedaje papiery wartościowe na drodze subskrypcji własnej (zapisów, przedpłat) lub z wolnej ręki (na giełdzie lub poprzez kontakty z potencjalnymi nabywcami).
Emisja obca odbywa się za pośrednictwem wyspecjalizowanej instytucji finansowej i przybiera postać submisji publicznej (pośrednik dokonuje zapisów i sprzedaje papiery w imieniu i na ryzyko emitenta, pobierając prowizję) lub submisji prywatnej (pośrednik sprzedaje papiery na własne ryzyko. Jego dochodem jest różnica pomiędzy ceną ich zakupu i sprzedaży).
* rynek wtórny - obejmuje transakcje kupna i sprzedaży akcji dokonywane między inwestorami; rynek wtórny pozwala uzyskiwać korzyści wynikające ze wzrostu cen akcji.
Rynek wtórny
Wyemitowane i sprzedane na rynku pierwotnym papiery wartościowe mogą być dalej kupowane i sprzedawane. Miejscem obrotu jest rynek wtórny.
Rynek zinstytucjonalizowany i niezinstytucjonalizowany
Wtórny rynek kapitałowy może mieć charakter niezinstytucjonalizowany (niezorganizowany) lub zinstytucjonalizowany czyli formalnie zorganizowany)
W pierwszym przypadku transakcje zawierane są bezpośrednie lub przy udziale biur maklerskich. Wymaga to jednak emisji papierów wartościowych w formie materialnej.
W drugim przypadku obrót papierami wartościowymi odbywa się wyłącznie na giełdzie papierów wartościowych, która jest jedną z najważniejszych instytucji rynku finansowego
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Przedmiot obrotu na rynku papierów wartościowych
Obroty giełdowe mogą odbywać się jedynie na podstawie dopuszczenia określonych papierów wartościowych, głównie akcji i obligacji przedsiębiorstw oraz instytucji będących członkami giełdy.
Papiery wartościowe dłużne
Papiery wartościowe dłużne służą do potwierdzenia wielkości zadłużenia podmiotu (osoby, banku lub innego przedsiębiorstwa wystawiającego te papiery. Papierami takimi są : obligacje i bony skarbowe sprzedawane przez Skarb Państwa na okres kilku lat. Ich atrakcyjność polega na tym, że po wyznaczonym okresie, np. 3 lat, muszą być wykupione (przez Skarb Państwa) wraz z ustalonymi odsetkami. Są one rodzajem pożyczki dla państwa. Ich emisja (wypuszczenie, sprzedaż) często związana jest z koniecznością pokrycia deficytu budżetowego
Obligacje skarbowe są emitowane na co najmniej 1 rok. W Polsce przeważnie na dłużej - 2, 3, 5, a nawet 10 lat. Bony skarbowe są mniej korzystne z punktu widzenia wystawiającego (emitenta) - muszą być wykupione przed upływem roku.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Innym rodzajem papierów dłużnych są papiery wartościowe dłużne przedsiębiorstw . Należą do nich bony, obligacje i weksle.
W powszechnym użyciu są weksle. Można je odsprzedać, a każdy nabywca ma takie same prawa. W razie nie wykupienia weksla przez jego wystawcę zaletą jest uproszczony tryb roszczeń - sąd rozpatruje sprawę w trybie przyspieszonym i uproszczonym, tzn. rozprawa odbywa się bez uczestnictwa dłużnika i na posiedzeniu zamkniętym.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Papiery wartościowe własnościowe
Papiery własnościowe są dokumentami stwierdzającymi określone prawa majątkowe, których realizacja jest możliwa jedynie na podstawie okazania, udowodnienia własności, przekazania innej osobie lub zwrotu wystawcy tych dokumentów. Prawa majątkowe mogą mieć charakter rzeczowy (prawo do własności towarów) lub finansowy (np. prawo własności kapitału pieniężnego).
* Akcja jest papierem wartościowym własnościowym, stwierdzającym uczestnictwo jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej, uprawniającym do partycypacji w jej zyskach oraz do majątku spółki w razie jej likwidacji.
Akcja stanowi część kapitału spółki, który jest podstawą jej działalności i materialnej odpowiedzialności za podejmowane zobowiązania. Wartość akcji nie może być zwrócona akcjonariuszowi (właścicielowi akcji) w czasie trwania spółki, może on jednak odzyskać gotówkę poprzez odsprzedaż akcji innej osobie. Akcje dobrze prosperujących przedsiębiorstw w mogą zapewnić posiadaczom korzyści finansowe ze względu na wzrost ich wartości rynkowej.
Akcje mogą być emitowane w formie dokumentów imiennych lub na okaziciela. Akcje imienne powinny zawierać nazwisko i imię właściciela. Są rejestrowane w księdze akcji imiennych, którą spółka ma obowiązek prowadzić. Akcje na okaziciela nie wymagają składania pisemnych oświadczeń o przekazaniu praw na nabywcę.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Szczególnym rodzajem akcji są akcje uprzywilejowane. Umacniają one pozycję konkretnych osób, które niekiedy - dzięki posiadaniu tych akcji - mają decydujący wpływ na działalność spółki, obsadę jej władz, a także udział w specjalnych korzyściach materialnych.
Właściciel akcji (akcjonariusz) ma prawo m.in. do uczestnictwa w spółce (tzn. nie może być go pozbawiony), uczestnictwa w walnym zgromadzeniu z prawem głosowania, partycypowania w zyskach, prawo poboru nowej emisji (jeżeli statut nie stanowi inaczej, dotychczasowi akcjonariusze mają pierwszeństwo w objęciu nowych akcji, proporcjonalnie do posiadanych dotychczas), prawo do udziału w majątku spółki w razie jej likwidacji.
Emisja akcji jest związana z zasadami tworzenia spółki akcyjnej. Jeden z warunków utworzenia spółki akcyjnej to wniesienie do jej kapitału zakładowego (akcyjnego) co najmniej 500 tys. zł. Warunkiem takiej spółki jest notarialne potwierdzenie objęcia pierwszych akcji o tej wartości przez założycieli oraz ewentualnie inne osoby. Dalsze emisje mogą wynikać z zamiaru podwyższenia kapitału zakładowego spółki.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Spółka akcyjna może dokonać emisji:
* prywatnej (subskrypcji prywatnej) - przeznaczonej tylko dla określonego adresata,
* zamkniętej - przeznaczonej dla określonego kręgu inwestorów,
* otwartej - przeznaczonej dla innych, potencjalnych inwestorów,
* publicznej - przeznaczonej dla dużej liczby drobnych inwestorów.
Rozróżniamy akcje o wartości:
* nominalnej - podawanej na akcji i stanowiącej jednostkę kapitału akcyjnego; jest to wynik podziału kapitału spółki przez liczbę emitowanych akcji,
* emisyjnej - według której akcje oferowane są przez emitenta do nabycia; może mieć wartość nominalną lub ją przewyższać, ale również mieć wartość niższą od nominalnej,
* bieżącej (rynkowej) - odpowiadającej cenie, jaką w danym momencie można uzyskać za akcję.
Obroty na giełdzie zostają poprzedzone tworzenie rynku pierwotnego. Spółka akcyjna początkowo sprzedaje emitowane akcje za pośrednictwem banków jako prawo do udziału w kapitale oraz udziału w podziale zysku w formie dywidendy. Nabyte przez różne instytucje i osoby fizyczne akcje wchodzą następnie do obrotu na rynku wtórnym, czyli na giełdzie.
Klasyfikacja rynków na podstawie cech ekonomicznych
Rynki możemy również klasyfikować i porównywać na podstawie ich cech ekonomicznych.
Rynek producenta i konsumenta
Na rynku dokonuje się gra pomiędzy sprzedawcami, a nabywcami. Charakter tej gry zależy od relacji między siłami popytu i podaży. W zależności od tego, która ze stron ma większy wpływ na kształtowanie się warunków transakcji kupna-sprzedaży, rynek można podzielić na: rynek producenta lub konsumenta.
Rynek konsumenta ( odbiorcy)
Tego typu rynek występuje wtedy, gdy nabywcy ze względu na trwałą nadwyżkę popytu nad podażą stoją na lepszej taktycznie pozycji w stosunku do producentów.
Rynek producenta (sprzedawcy)
Tego typu rynek oznacza sytuację, w której ze względu na trwałą nadwyżkę popytu (popyt jest większy od podaży) producent zajmuje silniejszą pozycję.
Rynek wolny i kontrolowany
O rynku - w pełnym sensie tego słowa można mówić wtedy, gdy wszystkie trzy wielkości kształtują się swobodnie, a jest to możliwe wtedy, gdy ludzie mają w gospodarce szeroki zakres wolności. W zależności do stopnia swobody w podejmowaniu decyzji, co gdzie ile i za ile sprzedawać i kupować rozróżniamy rynek wolny i kontrolowany.
Rynek wolny
Mechanizm niewidzialnej ręki rynku działa dobrze na rynku - w pełnym sensie tego słowa, czyli w sytuacji, w której wielkości popyt podaż i cena kształtują się swobodnie, jako efekt gry siła rynkowych. Ma to miejsce na rynku wolnym
Z rynkiem wolnym mamy do czynienia, gdy podmioty rynkowe wymiany zachowują niczym nie skrępowaną swobodę decyzji, ile i po jakiej cenie sprzedawać i kupować. Ilości wymiany i ceny, po których do niej dochodzi są określone przez popyt i podaż, bez regulacji administracyjnych, tj. bez interwencji władzy lokalnej, bądź rządu.
Nabywcy nie mogą być ograniczani w swoich działaniach przez administracyjne przydziały, a jedynie przez swoją zdolność nabywczą, określaną przez majątek i dochód. Dostawcy nie mogą podlegać nakazom produkcyjnym i być skrępowani przez rozdzielniki. Nabywcy nie mogą być ograniczani w swoich działaniach przez administracyjne przydziały, a jedynie przez swoją zdolność nabywczą, określaną przez majątek i dochód. Wreszcie ceny nie mogą być ustalane przez państwo, a powinny wynikać ze swobodnego współdziałania uczestników rynku dokonujących samodzielnych wyborów w podejmowaniu wszelkich decyzji gospodarczych i ponoszących za nie konsekwencje. Wymaga to oczywiście, aby ludzie w gospodarce mieli szeroki zakres wolności, co nie zwalnia ich z pewnych obowiązków.
Podstawowe cechy rynku wolnego to:
* odpłatność - aby doszło do transakcji musi ustalić się cena, na którą zgodzą się obydwie strony transakcji,
* dobrowolność - swoboda dokonywania transakcji nie ma ograniczeń, co do towaru, jego ilości, swoboda wyboru kupującego i sprzedającego,
* ekwiwalentność, - czyli wymiana równych wartości, różniący się jedynie wartością użytkową dla podmiotów dokonujących wymiany,
* konkurencja..
Rynek kontrolowany
To sytuacja, w której ustalanie ilości i cen podlega kontroli. Rynek może być kontrolowany przez organa administracji państwowej. Oto najważniejsze formy interwencji państwowej:
* kontrola (regulacja) podaży,
* kontrola(regulacja) popytu,
* kontrola (regulacja) cen,
* regulacja prawna
Narzędziem kontroli podaży są np. licencje na produkcję niektórych artykułów, cła i ograniczenia ilościowe importu, podatki, subsydia, dotacje, przepisy administracyjne regulujące działalność gospodarczą, a także produkcja dóbr i usług publicznych. Narzędziami kontroli popytu są: podatki, zamówienia rządowe, różne formy reglamentacji.
Inny przykład rynku kontrolowanego to sytuacja, kiedy jeden, duży podmiot gospodarczy sam kształtuje stronę podaży bądź też popytu i „ dyktuje” warunki rynkowe”. Stopień tego rodzaju kontroli rynku związany jest z panującej na nim strukturą podmiotową.
Struktura podmiotowa rynku a konkurencja
Rynek jest wszędzie tam, gdzie ludzie spotykają się w celu kupna i sprzedaży dóbr i usług. W systemie gospodarki rynkowej, który rozwija się w Polsce, konsumenci i producenci dokonują transakcji wymiany na wielu rynkach. Ale rynek rynkowi nie jest równy. Na przykład na giełdzie jest wielu kupujących i sprzedających. Z kolei na rynku procesorów działa niewielu producentów i wielu nabywców. Są jeszcze rynki, gdzie liczba sprzedających i kupujących jest bardzo mała np. w przemyśle lotniczym, produkującym samoloty szerokokadłubowe.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Struktura rynku i siła podmiotów rynkowych
Siła rynkowa oznacza zdolność do wpływania lub kontrolowania ilości, a przez to i ceny produktu.
Jeśli na rynku działa dużo małych podmiotów po obu stronach, to nikt nie jest na tyle duży, by mieć wpływ na łączną podaż lub popyt lub na rynkową cenę produktu. Każdy będzie po prostu zależny od warunków rynkowych. Ekonomiści nazywają taką strukturę rynkiem doskonale konkurencyjnym
Jeśli jest bardzo niewielu sprzedających i/lub bardzo niewielu kupujących, to każdy z nich posiada pewną mniejszą lub większą możliwość określania tych wielkości. Taką struktury nazywamy konkurencją niedoskonała
Można sobie również wyobrazić sytuację, w której na rynku jest tylko jeden sprzedawca lub nabywca jakiegoś danego wyrobu. Znajdująca się w takiej sytuacji firma ma dużą siłę rynkową. Może ona decydować, za jaką cenę sprzeda swoje produkty i sprzedawać je tylko tym, którzy tę cenę zapłacą. Gdy jest jedynym nabywcą może decydować ile i po jakiej cenie będzie kupować.
Analizę struktury rynku przeprowadza się zarówno po stronie sprzedających jak i kupujących.
Ilu kupujących i sprzedających?
Z punktu widzenia konkurencyjności na rynek można, zatem przetrzeć jak na swojego rodzaju strukturę ukształtowana przez ilość podmiotów kupujących - z jednej strony i sprzedających z drugiej.
Charakter rynku zależy od tego czy pomiotów jest dużo ,czy tylko kilku? Czy niektórzy spośród kupujących i sprzedających są wielcy i silni? Trwałość struktury zależy od tego czy nowym pomiotom kupującym i sprzedającym łatwo jest wejść na rynek i rozpocząć swoje czynności?
W zależności od ilości podmiotów działających na rynku ich siły i rodzaju panującej na nim konkurencji ekonomiści mówią o różnych strukturach rynkowych. Pod pojęciem tym kryje się liczbę i siłę kupujących i sprzedających.
Struktura rynku po stronie sprzedających
Od strony sprzedającego bierzemy tu pod uwagę ilość producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru (jednorodny czy zróżnicowany), bariery wejścia i wyjścia z rynku (łatwość i konsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia), możliwość wpływu producentów na kształtowanie cen rynkowych. Patrząc na to od tej strony w analizach modelowych wyróżnia się 4 struktury rynku:
* czystą (doskonałą, wolną) konkurencję,
* konkurencję monopolistyczną,
* oligopol
* monopol pełny.
Struktury te różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów. Klasyfikację według tych cech przedstawia zamieszczona poniżej tabela:
Cecha |
Liczba firm |
Produkt |
Możliwość kształtowania ceny |
Wejście na i wyjście z rynku |
Przykłady |
Konkurencja doskonała |
Dużo małych |
Homogeniczny |
Żadna |
Brak barier |
Rynek rolny |
Monopol pełen |
Jedna duża |
Nie posiadający substytutów |
Olbrzymia, choć ograniczona rozmiarami popytu rynkowego |
Bardzo trudne, choć w długim okresie możliwe do przezwyciężenia |
Sieć energetyczna, |
Konkurencja monopolistyczna |
Wiele |
Zróżnicowany |
W wąskim zakresie |
Względnie łatwe |
Handel detaliczny |
Oligopol |
Kilka |
Zróżnicowany lub Standaryzowany |
Ograniczona zachowaniem innych oligopolistów |
Poważne przeszkody |
Rynek samochodów, stali |
Model konkurencji doskonałej
Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkość popytu i podaży. W ujęciu modelowym przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne),
Jeśli jest wielu małych nabywców i wielu małych sprzedawców, nie ma zaś wcale dużych nabywców lub sprzedawców, to nikt nie posiada siły rynkowej. Każdy musi pobierać lub płacić „bieżącą cenę". Jeśli spróbujesz zażądać wyższej ceny, to twoi klienci pójdą kupować u „konkurencji". To jest struktura rynkowa czystej konkurencji. W warunkach czystej konkurencji nikt nie może nic zrobić, jak tylko zaakceptować istniejące warunki rynkowe. Możesz swobodnie wejść na rynek jako nabywca lub jako sprzedawca, kiedy tylko sobie tego zażyczysz. Możesz kupować lub sprzedawać dowolną ilość produktów. Jednak musisz zaakceptować „bieżącą” cenę rynkową. Na rynku tym konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo.
Fundamenty rynku doskonale konkurencyjnego
Aby rynek mógł być uznany za doskonale konkurencyjny, muszą zostać spełnione następujące warunki
* Wielu kupujących i sprzedających. Żadna osoba ani też grupa ludzi nie może mieć wpływu na kształtowanie warunków rynkowych, jak to ma miejsce na przykład na dużych bazarach.
* Homogeniczność (jednorodność) towaru. Do sprzedaży oferowane są identyczne dobra i usługi bez znaku towarowego, tak że nabywcy nie są w stanie rozróżnić zaoferowanych do sprzedaży dóbr i usług. Przykładem może tu być ropa naftowa, pszenica , węgiel czy cement .
* Doskonała informacja. Wszyscy potencjalni uczestnicy rynku dysponują dokładną informacją o cenach i transakcjach. Jeśli wyczerpująca wiedza na te tematy nie jest możliwa, to musi być spełniony warunek, aby żaden z uczestników rynku nie dysponował wiedzą większą niż pozostali. Warunek ten bywa czasami spełniany na giełdach finansowych.
* Brak barier wejścia i wyjścia. Kupujący i sprzedający mogą w każdej chwili wejść na rynek lub wycofać się z niego bez ograniczeń.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Jeśli sprzedających i kupujących jest wielu i wszyscy mają podobny dostęp do rynku, mamy do czynienia z konkurencją. Wtedy o cenie rzeczywiście decyduje „gra popytu i podaży”. Ale struktura rynku często odbiega od tego ideału - dostawców towarów lub usług jest niewielu, czasami tylko jeden. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z monopolem.
Monopol pełny-jeden sprzedający
Rynek, na którym jest tylko jeden sprzedający, określany jest mianem rynku monopolistycznego. Jeśli natomiast występuje jeden kupujący to nazywany jest on monopsonistą. Podstawowe cechy monopolu to: Więcej na ten temat...
Normalny |
Powtórkowy |
* Tylko jeden sprzedający.
* Nie ma substytutów (wyrobów zastępczych). Kupujący muszą albo zapłacić cenę monopolisty, albo obyć się bez danego produktu.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Co czyni monopolistą
Brak konkurencji, wynika z tego, że wejście innych producentów na ten rynek jest praktycznie niemożliwe. Potencjalni konkurenci nie mogą na niego wejść z powodu istnienia różnego rodzaju barier. Chodzi tutaj zarówno o bariery prawne, np. istnienie patentu, obowiązek posiadania koncesji jak i bariery finansowe, np. olbrzymie koszty potrzebne na uruchomienie i rozreklamowanie produkcji.
W jaki sposób przedsiębiorstwo może stać się monopolistą? Można wyróżnić cztery główne czynniki, które na to pozwalają, przy czym często występują one jednocześnie lub też jeden z nich jest konsekwencją innego.
Zasoby unikatowe
Niektóre dobra są w wyłącznym posiadaniu danej firmy. Kopalnia Soli w Wieliczce przez wiele wieków była monopolistą w produkcji soli w Europie Środkowej. Firma Perrier jest wyłącznym właścicielem terenów, na których znajdują się źródła wody mineralnej, jest więc monopolistą w produkcji wody mineralnej Perrier. Unikatowe mogą też być dzieła sztuki, a także imprezy artystyczne, czym należy tłumaczyć wysokie ceny obrazów Picassa czy drogie bilety wstępu na koncerty super-gwiazd. Ponieważ Madonna (piosenkarka) jest jedna na świecie, to może ona to wykorzystywać i za występ żądać kilkaset razy więcej niż inna piosenkarka, śpiewająca podobne utwory. Nie wszystkie monopole oparte na wyłączności są trwałe. Konsumenci mogą zmienić gusty i przestać kupować od monopolisty, mimo istniejących barier może pojawić się konkurencja itd.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Korzyści skali
Kiedyś powszechnie uważano, że w jednym mieście może funkcjonować tylko jedno przedsiębiorstwo wodociągowe, gazowe, telefoniczne. W dziedzinach tych występują bowiem zjawisko korzyści skali. Oznacza to spadek kosztu przeciętnego wraz ze wzrostem produkcji. W takiej sytuacji na przykład dwa przedsiębiorstwa wodociągowe działające na terenie jednego miasta będą miały wyższe koszty przeciętne, niż gdyby działało jedno przedsiębiorstwo.
Wyobraź sobie komplikacje, które nastąpiłyby, gdyby więcej firm dostarczało energię elektryczną w twojej okolicy. Każda miałaby własne przewody, służby techniczne i remontowe oraz elektrownię. Koszty takiego działania byłyby z pewnością wyższe niż potencjalne korzyści konsumentów. Rynek na którym najniższe ceny zapewnia funkcjonowanie jednego przedsiębiorstwa, nazywany jest monopolem naturalnym.
Przedsiębiorstwa z reguły starają się udowodnić, że są monopolami naturalnymi więc dopuszczenie do konkurencji będzie niekorzystne dla konsumentów. Jest to prawda, z tym że monopol wcale nie musi (i nie robi tego) ustalać niskich cen na swoje wyroby. Ponieważ nie ma konkurencji, to rynek nie jest w stanie zweryfikować ceny ustalonej przez monopolistę i często cena ta jest wyższa od tej, która występowałaby, gdyby na danym rynku funkcjonowało kilka firm produkujących po wyższych kosztach przeciętnych niż monopol.
Szybki rozwój techniki sprawia, że w większości przypadków na rynkach, które uważane były za monopole naturalne, może z powodzeniem funkcjonować więcej firm. Tak dzieje się na przykład w telekomunikacji, gdzie rozwój telefonii komórkowej i systemów łączności satelitarnej spowodował likwidację monopoli (np. w Wielkiej Brytanii, co doprowadziło do istotnego spadku cen).
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Patenty
Większość krajów na świecie chroni interesy wynalazców za pomocą patentów. Patent to wyłączne prawo do dochodów powstałych z wykorzystywania wynalezionej rzeczy; wynagradza on nakłady poniesione na badania nad wynalazkiem. Patenty są więc motorem napędowym wynalazczości. Z drugiej jednak strony patenty tworzą monopole, co oznacza wyższe ceny płacone przez konsumentów, często uniemożliwiając dostęp do produktu osobom o niskich dochodach.
W Polsce patent stanowi uprawnienie do wyłącznego korzystania w sposób zawodowy lub zarobkowy (przemysłowy lub handlowy) z wynalazku przez okres do 20 lat. W przyszłości ktoś opracuje jednak podobny wyrób lub wpadnie na pomysł świadczenia analogicznej usługi. Niewykluczone, że zostanie to opatentowane, co produkt ten lub usługę uczyni konkurencyjnymi. Jeżeli ulepszysz wcześniej opatentowane przez siebie rozwiązanie, możesz uzyskać tzw. patent dodatkowy. Prawa twórcy wzoru użytkowego bądź zdobniczego zabezpiecza świadectwo ochronne. Ochrona wzoru użytkowego lub wzoru zdobniczego trwa do 10 lat.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Prawa autorskie i znaki towarowe
Na podobnych zasadach jak patenty funkcjonują też prawa autorskie i znaki towarowe. W myśl ustawy o ochronie praw autorskich wyspecjalizowane instytucje przyznają autorom oryginalnych tekstów i prac artystycznych prawa autorskie - wyłączne prawo do sprzedawania i powielania ich pracy. Prawa autorskie to specjalny monopol autora na całe życie oraz na 50 lat po jego śmierci. Jeżeli uda ci się skomponować nową symfonię, dochody z koncertów, na których będzie ona prezentowana, jak również z płyt i kaset, zasilać jeszcze będą kieszeń twoich wnuków! Można też w Urzędzie Patentowym zastrzec nazwę firmy i jej znak towarowy oraz nazwy towarów. Dlatego też przestępstwem jest sprzedawanie swoich wyrobów pod nazwą lub ze znakiem firmowym, które zostały zastrzeżone.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Regulacje rządowe
Pomimo istnienia ustawodawstwa antymonopolowego w wielu krajach właśnie rząd jest głównym sprawcą istnienia większości monopoli. Na mocy uregulowań prawnych państwo przyznaje przedsiębiorstwom prawo wyłącznego funkcjonowania na określonych rynkach.
Tradycyjnie rząd chroni przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, przy czym pojęcie to jest bardzo szerokie i dotyczy m.in. komunikacji, energetyki, łączności, a także np. wywozu śmieci. O ile kiedyś uzasadnieniem tego był monopol naturalny występujący na tych rynkach, to obecnie w większości przypadków nie jest to już prawdziwy argument.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Doświadczenia różnych krajów pokazują, że w większości gałęzi użyteczności publicznej możliwa jest konkurencja i jest ona korzystna dla społeczeństwa. Dlaczego więc rząd w Polsce i innych krajach chroni niektóre przedsiębiorstwa użyteczności publicznej? Ma to związek z politycznym charakterem tych przedsiębiorstw. O obsadzie stanowisk kierowniczych w przedsiębiorstwach państwowych decydują właśnie politycy. W konsekwencji, pewna część monopolistycznych przedsiębiorstw użyteczności publicznej nie przynosi zysków. Z reguły przedsiębiorstwa te cechują przerosty zatrudnienia, zużyty park maszynowy, zbyt duże rozmiary w stosunku do potrzeb rynku, co oznacza, że niska jest ich wydajność. Liczne przykłady pokazują, że likwidacja monopolu w takich dziedzinach prowadzi do rozkwitu konkurencji, spadku cen monopolu i w efekcie do bankructwa dotychczasowego monopolisty. Jego dyrekcja i załoga wykorzystują wszelkie dostępne środki, aby zachować monopolistyczną pozycję. Podnosi się często argument o "nieuczciwej" konkurencji, a nieuczciwość ta polega na oferowaniu niższych cen od cen monopolisty. Pamiętaj: dla monopolisty każda konkurencja jest "nieuczciwa", bo pozbawia go części zysków.
Konkurencja niedoskonała
Jeszcze w latach 30 ubiegłego stulecia pod wpływem poglądów Alfreda Marshalla ekonomiści opierali swoje teorie na pojęciach konkurencji doskonałej i monopolu. Lecz konkurencja doskonała, z jej wieloma kupującymi i sprzedającymi, z których wszyscy posiadają pełny zakres wiedzy o warunkach panujących na rynku występuje niezwykle rzadko. Podobnie jest z czystym monopolem, gdzie kupujący, nie znajdując produktów substytucyjnych, płacą ceną narzuconą przez monopolistę. Sytuacja, która zazwyczaj występuje na rynku, stanowi coś pośredniego pomiędzy konkurencją doskonałą i monopolem. Profesor Joan Robinson określiła ten stan mianem konkurencji niedoskonałej.
W jej rozumieniu konkurencja niedoskonała, określa rynki, na których sprzedający mają więcej wolności w określaniu cen niż w warunkach konkurencji doskonałej, lecz mniej niż w warunkach monopolu. W modelowej analizie rynku konkurencji niedoskonałej rozróżnia się dwie struktury: konkurencja monopolistyczne i oligopol.
Konkurencja monopolistyczna
Sytuacja zbliżona do konkurencji istnieje tylko na niektórych rynkach. Prawda jest zaś taka, że większość firm bardzo stara się, by przekonać klienta, że ich wyrób lub oferowana usługi są wyjątkowe i niepowtarzalne. Rynek, na którym wiele firm sprzedaje podobne produkty, podkreślając ich "oryginalność i wyjątkowość" lub też, "że to oferta inna niż wszystkie pozostałe", nie jest już rynkiem wolnokonkurencyjnym. Sytuację, w której wielu producentów dostarcza podobne, lecz nie takie same produkty, określa się mianem konkurencji monopolistycznej.
Konkurencję monopolistyczną od doskonałej odróżniają wysiłki, by uczynić produkt bardziej atrakcyjnym niż wyrób konkurencji, konkurencję monopol.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Dywersyfikacja produktu
Działania mające na celu wywołanie wrażenia wyjątkowości danego wyrobu określamy jako różnicowanie (dywersyfikację) produktu. Tak naprawdę nie chodzi wcale o faktyczne jego zróżnicowanie, ale o stworzenie przeświadczenia, że klienci kupują produkt inny od pozostałych. Różnicowanie wyrobów dotyczy większości nabywanych dóbr i usług. Niektóre z nich są łatwe do różnicowania, np. samochody osobowe lub usługi rekreacyjne, inne zaś trudne - mleko, cukier, benzyna.
Wiele kampanii promocyjnych mających na celu przekonanie klientów o wyjątkowości danego produktu zakończyło się powodzeniem. Proszki do prania są w zasadzie jednorodne, jednak na skutek zróżnicowania wizualnego (samego proszku - granulki w różnych kolorach, a szczególnie opakowania), dodawania środków zapachowych oraz intensywnej reklamy, proszki poszczególnych firm postrzegane są jako inne produkty.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Oligopol: kilku sprzedających
Na niektórych rynkach wyłania się kilka firm dominujących w branży. Ekonomiści mówią, że zmienia się stopień koncentracji. Stopień koncentracji określa udział największych firm w całości sprzedaży. Oligopol oznacza rynek zdominowany przez kilka (zwykle od trzech do pięciu) do kilkunastu dużych firm
Płatki śniadaniowe, samochody, sprzęt komputerowy, telefonia komórkowa - to przykłady wyrobów, których sprzedaż na danym rynku krajowym bądź regionalnym, zdominowana jest przez kilka przedsiębiorstw.
Wytwarzane i sprzedawane przez nie produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. artykuły gospodarstwa domowego: sprzęt radiowo-telewizyjny, czy samochody).
Zasady konkurencji cenowej
Tam, gdzie istnieją przedsiębiorstwa oligopolistyczne, konkurencja cenowa wygląda inaczej niż w przypadku konkurencji doskonałej. Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami.
Firmy wiedzą, że jeśli obniżą swoje ceny, to konkurencja zrobi to samo. Zamiast więc większej sprzedaży (co miałoby miejsce na rynku konkurencyjnym) obniżenie ceny spowoduje jedynie spadek przychodów. Zamiast konkurować przedsiębiorstwa oligopolistyczne często przy ustalaniu ceny uciekają się do przywództwa cenowego, zmowy lub po prostu - do zwyczaju.
* Przywództwo cenowe ma miejsce wtedy, gdy jedna firma w gałęzi określa ceny, a inne się do niej dostosowują. Liderem jest na ogół największa firma w gałęzi, np. IBM na rynku komputerów, Microsoft na rynku oprogramowania, PZU na rynku ubezpieczeń.
* Zmowa to potajemne (w większości krajów najczęściej nielegalne) porozumienie pomiędzy dwoma lub więcej firmami, w którego efekcie ustala się ceny na określonym poziomie lub decyduje o podziale rynku.
* Zwyczaj to procedura ustalania cen i udziału w rynku na podstawie pewnych tradycji. Niekiedy dopiero sąd musi stwierdzić, czy praktyki takie są legalne, czy też nie.
Konkurencja niecenowa
Konkurencja o charakterze niecenowym polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe.
Oligopole zawdzięczają swoje istnienie trudnościom, jakie firmy konkurencyjne napotykają przy wejściu na rynek. Produkty pewnych gałęzi przemysłu, takich jak przemysł aluminiowy, chemiczny lub elektroniczny, chronione są patentami Firmy konkurencyjne nie mogą rozpocząć działalności w tych gałęziach, jeśli nie zapłacą właścicielom patentów za zezwolenie na wykorzystanie danego procesu technologicznego, chyba że znajdą nowe własne sposoby produkcji.
Rynki potencjalnie konkurencyjne (kontestowalne)
Oprócz wymienionych 4 podstawowych struktur rynku, niektórzy teoretycy wyodrębniają jeszcze rynek potencjalnie konkurencyjny (kontestowalny). Jego cechą charakterystyczna jest brak barier wejścia i wyjścia z gałęzi. Łatwość „wtargnięcia” na taki rynek powoduje, iż mimo znacznego stopnia koncentracji produkcji, dostawcy zachowują się tak, jakby działali w warunkach rzeczywistej konkurencji — nie wykorzystują siły ekonomicznej. i nie stosują praktyk monopolistycznych, ponieważ jakakolwiek próba stosowania tych praktyk, która przyniesie zyski większe niż przeciętne, powoduje wejście na rynek nowych firm i zniknięcia tych ekstra zysków. Na rynku tym nie musi występować duża liczba firm, a dostarczana przez nie produkcja nie musi być jednorodna mimo to funkcjonujące na nim firmy nie osiągają w dłuższym okresie zysków ekonomicznych.
Przykładem rynku kontestowalnego jest rynek przewozów lotniczych, gdzie samoloty można łatwo „przesunąć” z jednego rynku lub sposobu wykorzystania na inny.
Struktura rynku po stronie sprzedających
Przedstawione powyżej cztery typy rynku opisane były z punktu widzenia sprzedającego (producenta). Taka sama różnorodność struktur rynkowych istnieje także i po stronie popytu, czyli po stronie kupujących. Jednak tutaj klasyfikacja dokonywana jest prawie wyłącznie w oparciu o ilość kupujących. Przykładem czystej (doskonałej) konkurencji jest rynek, który charakteryzuje się bardzo dużą ilość uczestników rynku po stronie kupującego. Na drugim biegunie znajduję się monopson. Jest to struktura rynkowa, w której istnieje tylko jeden nabywca dobra wytwarzanego przez daną gałąź produkcji. Monopson dyktuje dostawcom korzystne dla siebie warunki sprzedaży, jest zatem odpowiednikiem monopolu po stronie nabywców. Kiedy rynek jest zdominowany przez kilku kupujących, mamy do czynienia z oligopsonem. Natomiast, gdy na rynku istnieje względnie duża liczba kupujących wówczas mamy do czynienia z konkurencją monopsonową.
Wynika z tego, że cztery podstawowe struktury rynku odnoszą się zarówno do strony popytowej rynku, jak i podażowej. Sugeruje to istnienie ogromnej ilości możliwych powiązań między kupującymi a sprzedającymi. Np. monopolista po stronie sprzedających może być jednocześnie monopsonistą po stronie kupujących. Monopsonistami są na przykład monopole tytoniowe (zakup liści tytoniu) cukrownicze (zakup buraków cukrowych), petrochemiczne (zakup ropy naftowej) itp. Również przedsiębiorstwo nie będące monopolistą staje się na nim monopsonistą, jeśli opanuje jakiś lokalny rynek zakupu.
Rodzaj konkurencji a efektywność systemu gospodarczego
Na zakończenie parę słów o do celowości posługiwania się modelami rynkowymi. Konkurencja wśród przedsiębiorców o nabywców, najlepiej służy zaspokajaniu ich potrzeb, a troska o zysk sprzyja najbardziej ekonomicznemu wykorzystywaniu zasobów. Modelowy opis rynku z punktu widzenie ilości podmiotów będzie nam bardzo przydatny w analizie efektywności różnych możliwych struktur
Analiza modelowa pozwala stosunkowo prosto i w oparciu o jednolite kryteria określić i porównać ich efektywność zarówno pod kątem stopnia dopasowania produkcji do społecznych potrzeb jak i stopnia wykorzystania zasobów.
Jednym z najważniejszych wniosków wynikającym z tych porównań jest to, że z podstawowym warunkiem efektywności działania systemu rynkowego jest wysoki stopień konkurencyjności Gospodarka działa tym efektywniej, im więcej występujących w nim rynków wykazuje strukturę zbliżona do czystej konkurencji.
Rynkowy mechanizm alokacji zasobów
Ukuty przez A. Smitha terminem niewidzialna ręka rynku określa grę siły ekonomiczne, które dziś nazwalibyśmy mechanizmem rynkowym. Fundamentem tego mechanizmu, koordynatorem decyzji ekonomicznych jest wolny od ingerencji państwa rynek, instytucja, dzięki której komunikują się ze sobą ci, co mają coś do zaoferowania (podaż), z tymi, którzy na oferowane dobra i usługi maja ochotę (popyt) i dogadują się co do ilości i cen po jakich dochodzi do wymiany między nimi.
Dzięki rynkowym procesom ustalania ilości i cen w gospodarce dokonuje się proces alokacji zasobów. Alokacja to rozdysponowanie zasobów pomiędzy alternatywne zastosowanie oraz podział wytwarzanych dóbr pomiędzy członków społeczeństwa. Jeśli rynek nie potrzebuje tego, co oferuje sprzedający, lub potrzebuje w mniejszych ilościach, to otrzymają oni sygnał, że marnotrawią zasoby, że produkcji tego dobra należy zaniechać, albo przynajmniej ją ograniczyć. Jeśli rynek potrzebuje czegoś w większych niż dotychczas ilościach, to dostawcy dostaną sygnały, że tam właśnie należy skierować większą niż dotychczas ilość czynników. Z logiki gospodarki rynkowej wynika, że kierujący się zyskiem producenci muszą brać te informacje pod uwagę i dostosować swoją działalność produkcyjną do potrzeb odbiorców. Jeśli chcesz mieć korzyści i unikać strat, to powinieneś robić to, czego żąda od ciebie rynek. Robienie, czego innego nie ma sensu, chyba, że ktoś do ciebie dopłaca.
W następnym wykładach zapoznamy się bliżej z siłami rynkowymi i działaniem mechanizmu rynkowego. Poznamy zasady i warunki niezbędne dla jego prawidłowego działania.
Wykorzystana literatura
Begg D. i inni :Ekonomia .PWE 1993 t1, roz. 1
Beksiak J. ( red) i inni Ekonomia PWN 2000 roz.1 ,2 ,3
Bowden E ,Bowden J. Ekonomia . Nauka zdrowego rozsądku Warszawa Fundacja Innowacyjne 2002 roz, 4
Czarny B. i inni: Podstawy ekonomii. PWE 2002 roz. 1
Encyklopedia Internetowa „Wiem „ Portal ONET
Encyklopedia Internetowa „Interia” Portal Wirtualna Polska
Encyklopedia Internetowa PWN Portal Wirtualna Polska
Kamerschen D.i inni :Ekonomia .Fundacja Gospodarcza NSZZ ”Solidarność „ Gdańsk 1991 roz 2
Leksykon Buisnessu Portal G.W.
Matkowski Z. Podstawy ekonomii. Mikroekonomia.WSZiP im. B. Jańskiego 1999 roz. 1
Nasiłowski M. System rynkowy Podstawy mikro- i makroekonomii Key Txt 2000 roz. 1
Nojszewska E.Szamrej Z. Mikroekonomia kurs podstawowy. Fundacja naukowa Taylora
Zeszyt nr 11 SGH
Podstawy ekonomii (red.. R.Milewski). PWN 1998 roz. 1
Próchnicki: Zrozumieć gospodarkę - Makroekonomia Zachodniopomorska Szkoła Biznesu Szczecin 1999 wyd. IV roz. 1
Rekowski M. Wprowadzenie do mikroekonomii Polsoft- Akademia Poznań 1993 roz. 1.
Samuelson P ,Nordhaus W.: Ekonomia PWN 1995 t.1 roz.. 2
Stanlake F. G. Podstawy ekonomii WsiP 1992 roz.1
Woś J Wprowadzenie do ekonomii roz.
MATERIAŁY FAKULTATYWNE
Papier wartościowy
Jest to dokument uosabiający przysługujący jego posiadaczowi prawa majątkowe.
Papiery terminowe i bezterminowe
Papiery wartościowe mogą mieć określony okres funkcjonowania na rynku finansowym, po upływie którego podlegają obowiązkowo wykupowi przez emitenta (np. obligacje, bony skarbowe, weksle) lub umorzeniu (np. losy loteryjne). Mogą mieć też charakter bezterminowy i nie podlegać obowiązkowi wykupu (np. akcje, jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, banknoty).
Sposób przenoszenie praw własności
W zależności od sposobu przenoszenia praw własności rozróżnia się:
1) papiery wartościowe imienne - nazwisko (nazwa) właściciela umieszczona jest na papierze, a przeniesienie praw własności może odbyć się na drodze umowy notarialnej, często tylko za zgodą emitenta (wymaga też odnotowania w odpowiednim rejestrze) lub przez indos , czyli przeniesienie wszelkich praw płynących z weksla, czeku i niektórych innych rodzajów papierów wartościowych (na zlecenie) przez jego posiadacza (indosanta)) na rzecz innej osoby (indosariusza).
2) papiery wartościowe na okaziciela - przeniesienie praw własności odbywa się przez wręczenie ich innej osobie.
Papiery wartościowe mają cenę nominalną, wypisaną na nich i stanowiącą podstawę praw majątkowych, oraz cenę emisyjną, którą należy za nie zapłacić w momencie zakupu na pierwotnym rynku papierów wartościowych
Cena emisyjna jest zazwyczaj wyższa lub równa cenie nominalnej (zależy to od decyzji emitenta lub od wyniku ofert cenowych w subskrypcji), czasem jednak może być też niższa (w przypadku obligacji o kuponie zerowym lub przetargowej sprzedaży bonów skarbowych).
Do najpopularniejszych papierów wartościowych zalicza się; akcje, obligacje, bony skarbowe, bony oszczędnościowe, czeki, weksle, i losy loteryjne.
Bon skarbowy, bilet skarbowy,
Jest to rodzaj krótkookresowego (zazwyczaj 3-12 miesięcy) papieru wartościowego emitowanego przez rząd, potwierdzającego zobowiązanie skarbu państwa z tytułu zaciągniętego kredytu w formie pieniężnej lub stanowiącego skrypt dłużny z tytułu odroczonej z braku środków w budżecie zapłaty za dostawy na rzecz państwa.
Bon oszczędnościowy, bon lokacyjny,
Jest to dokument potwierdzający założenie w banku wkładu oszczędnościowego o określonej wartości. Emitowany jest w odcinkach o różnej wartości, może być dokumentem imiennym lub na okaziciela. Oprocentowany w różnej wysokości, w zależności od okresu i warunków, na jakich ulokowano oszczędności. Można za ich pomocą regulować zobowiązania wobec skarbu państwa (np. podatkowe).
Banknot, bilet bankowy,
Jest to pieniądz papierowy, który na mocy decyzji władzy państwowej ma charakter prawnego środka płatniczego, stanowiąc powszechny ekwiwalent. Banknoty emitowane są zazwyczaj przez bank centralny. Ich nominały dostosowane są do skali cen. Papier i druk banknotów muszą odpowiadać specjalnym warunkom technicznym, zabezpieczającym przed fałszerstwami.
Pierwotnie (XVII-XVIII w.), w systemie waluty kruszcowej, banknot był zobowiązaniem bankiera do wypłaty jego okazicielowi określonej sumy w pieniądzu kruszcowym. Był zatem w pełni wymienialny na złoto. Wobec powszechnego w całym świecie odejścia od systemu waluty złotej, banknot jest obecnie niewymienialnym na złoto pieniądzem papierowym. Pierwsze banknoty w Polsce pojawiły się w 1772 r. na terenie zaboru austriackiego- były to bancocetle (Wiener - Stadt - Banco - Zettel) emitowane w Austrii od 1759 r. Pierwsze w pełni polskie banknoty pojawiły się w czasie Powstania Kościuszkowskiego w 1794 jako bilety skarbowe o charakterze kredytowym, a następnie bilety kasowe (papierowe talary), z czasów Księstwa Warszawskiego (1807 - 1814).
Czek,
Jest to zastępujący w obrocie pieniądz gotówkowy. Jest dokumentem, w którym wystawca poleca - w formie pisemnej - bankowi wypłatę określonej kwoty okazicielowi lub wskazanej osobie. Za pomocą czeku jego wystawca rozporządza środkami pieniężnymi zgromadzonymi w banku. Czek spełnia głównie funkcję płatniczą, gdyż pozwala regulować na bieżąco różnego rodzaju zobowiązania Wystawienie czeku wymaga posiadania przez wystawcę odpowiedniego jego pokrycia na rachunku bankowym od momentu wystawienia aż do chwili jego spłaty bądź upływu terminu ustalonego do przedstawienia czeku trasatowi (bank wypłacający kwotę określoną na czeku). Własność czeku może być przenoszona przez jego posiadacza na inną osobę fizyczną lub prawną lub za pomocą indosu Czek spełnia więc także funkcje obiegowe.
Wyróżnia się czeki imienne, zawierające w swej treści imię i nazwisko osoby (remitenta), na rzecz której czek został wystawiony, oraz na okaziciela
Weksel
Jest to dokument kredytowy, w którym wystawca (bądź wskazana przez niego osoba) zobowiązuje się do bezwarunkowego zapłacenia określonej sumy pieniężnej (sumy wekslowej) w oznaczonym terminie na rzecz remitenta (osoby, na rzecz lub zlecenie której ma zostać zrealizowana płatność).
W zależności od osoby dłużnika wyróżnia się: weksel własny (sola), w którym do zapłaty zobowiązany jest wystawca weksla, i weksel ciągniony (weksel trasowany), w którym wystawca zleca wskazanej w wekslu osobie (trasatowi) zapłacenie określonej kwoty na rzecz osoby trzeciej (remitenta).
W zależności od osoby remitenta rozróżnia się: weksel na zlecenie (upoważnia do przeniesienia w drodze indosu prawa do wierzytelności), weksel imienny (zawiera ścisłe określenie osoby remitenta) oraz weksel na okaziciela.
Obligacje
Obligacja jest papierem wartościowym najczęściej na okaziciela, będący dowodem udzielenia pożyczki przez nabywcę obligacji jej emitentowi. Emitentami obligacji mogą być:
* skarb państwa (obligacje skarbowe),
* związki samorządowe (obligacje gminne, municypalne, komunalne) lub
* duże przedsiębiorstwa (obligacje przedsiębiorstw).
Emitent zobowiązany jest do spłaty w określonym terminie wyszczególnionej kwoty. Ponadto posiadaczowi obligacji przysługuje z tytułu udzielonej pożyczki wynagrodzenie w postaci oprocentowania. W zależności od sposobu jego ustalania wyróżnia się:
1) obligacje o stałej stopie oprocentowania, emitowane najczęściej w warunkach braku inflacji i, przy niskim i ustabilizowanym jej poziomie lub spadkowej tendencji,
2) obligacje o zmiennej stopie oprocentowania, emitowane w warunkach wzrostu stopy inflacji lub nieregularnych jej wahań,
3) obligacje o kuponie zerowym (odmiana obligacji o stałej stopie oprocentowania), emitowane po cenie niższej niż nominalna, a wykupywane po cenie nominalnej,
4) oraz obligacje zamienne, emitowane przez spółki akcyjne, które zamiast lub równolegle z oprocentowaniem dają posiadaczowi prawo do zamiany ich na akcje tej spółki wraz z upływem terminu wykupu. W Polsce obligacje tego typu emitowane były przez państwo z prawem zamiany na akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych).
Oprocentowanie może być wypłacane posiadaczowi obligacji jednorazowo w momencie ich wykupu lub sukcesywnie, np. co kwartał lub co pół roku (w przypadku obligacji wieloletnich lub bezterminowych).
Obligacje są przedmiotem obrotów na giełdzie papierów wartościowych. Mogą być także sprzedawane poza giełdą za pośrednictwem banków i innych instytucji finansowych. Z reguły są to aktywa pierwszego stopnia płynności, gdyż łatwo je spieniężyć, i dlatego są chętnie nabywane nie tylko przez obywateli, ale również przez banki, instytucje ubezpieczeniowe itp..
Obligacja ma wartość nominalną, równą zazwyczaj kwocie pożyczki, oraz realną (kurs), jeśli jest przedmiotem obrotu giełdowego lub pozagiełdowego w okresie pomiędzy datą emisji a datą wykupu. Ta druga uzależniona jest od terminy wykupu, bankowej stopy procentowej depozytów długoterminowych oraz aktualnego popytu i podaży.
Rosnącej stopie procentowej towarzyszy spadek kursu (ceny) obligacji, i odwrotnie. Gdy zbliża się termin wykupu obligacji według jej wartości nominalnej powiększonej o przewidywany stały dochód z obligacji, wówczas cena obligacji nie reaguje wcale lub reaguje w nieznacznym stopniu na wahania długookresowej stopy procentowej. Najważniejszą pozycją obrotów giełdowych jest z reguły kupno i sprzedaż akcji.
Akcje
Kapitał spółki bywa rozpisany na wiele podmiotów, dlatego podzielony jest na równe części - akcje, które mogą być wprowadzone na giełdę papierów wartościowych, gdzie ich kurs uzależniony jest od rynkowej gry popytu i podaży.
Akcja (z łaciny actio) to dokument wystawiany posiadaczowi części kapitału spółki akcyjnej Potwierdza jego prawa jako udziałowca, uprawnia do otrzymania dywidendy, a także daje prawo uczestnictwa w Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy i bierne prawo wyborcze do organów spółki.
Akcje imienne przypisane są do konkretnego właściciela, a własność akcji na okaziciela określona jest przez aktualnego ich posiadacza.
Akcje mogą być zmaterializowane, czyli występować w postaci dokumentu potwierdzającego tytuł własność. Taka tradycyjna (papierowa) składa się z płaszcza - akcji właściwej, na którym określone jest prawo do części majątku spółki, z arkusza zawierającego 10-20 kuponów służącego do inkasowania dywidend oraz talonu uprawniającego do otrzymania nowego arkusza kuponowego. Ze względów bezpieczeństwa forma akcji papierowych jest coraz rzadziej stosowana. Obecnie o tak właśnie dzieje się w Polsce występują one najczęściej w formie zdematerializowanej, czyli jako zapis w komputerze.
Ze względu na nierówność uprawnień wyróżnia się akcje zwykłe i uprzywilejowane. Akcje uprzywilejowane dają prawo do: wyższej dywidendy, uprzywilejowanego głosu na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy, nadzwyczajnych uprawnień przy podziale majątku spółki w wypadku jej likwidacji. Na giełdzie notuje się także akcje, których posiadacz nie ma prawa do dywidendy.
Akcje mogą być notowane na giełdzie w systemie jednolitego kursu dnia lub w systemie notowań ciągłych.
Rynek papierów wartościowych składa się z dwóch powiązanych wzajemnie segmentów: rynku pierwotnego, na którym dokonuje się emisji papierów wartościowych i rynku wtórnego, na którym dokonuje się transakcji kupna-sprzedaży papierów wcześniej wyemitowanych.
ENCYKLOPEDIA INTERNETOWA
Administracyjne ceny (administrative prices) ceny, które w warunkach braku mechanizmów konkurencyjnych (przynajmniej w dużym stopniu) są ustalane przez oferenta. Najważniejszym oferentem mogącym stosować ceny administracyjne jest państwo. Ceny administracyjne mogą być czynnikiem wywołującym inflację.
Ceny administracyjne należy odróżniać od tzw. cen administrowanych (administered prices) kreowanych przez wielkie korporacje, które realizując politykę planowej długofalowej stopy zysku podnoszą ceny:
dla sfinansowania inwestycji,
w okresie osłabienia koniunktury i związanego z nią spadku sprzedaży, aby osiągnąć założony poziom stopy zysku,
kiedy tylko rosną jakiekolwiek ważne elementy kosztów produkcji.
Ceny "administrowane" są więc ustalane przez korporacje w sposób "administrowany'` na poziomie najlepiej służącym osiąganiu przez nie założonego poziomu zysku i zapewnieniu wzrostu firmy.
Alienacja organizacyjna (alienation) Zrażenie, odstręczenie - brak emocjonalnej więzi pracownika z organizacją i zainteresowania jej problemami, brak akceptacji jej celów, stosowanych rozwiązań organizacyjnych lub metod zarządzania. Alienacja ta wynika z cech organizacji pracy, w której pracownik jest pozbawiony satysfakcji z wykonywania czynności, traktując je jako tylko wymuszone i konieczne; charakteru stosunków międzyludzkich, powodujących brak "zgodliwości" wzajemnej, antagonizmy i konflikty, czy też sposobu autokratycznego kierowania, wskutek czego pracownik czuje się niedowartościowany i pomniejszony, marnując swój talent, kwalifikacje oraz skazując się na przeciętność i trwanie.
Alienacja i inne przyczyny powodują, że pracownik dystansuje się emocjonalnie wobec organizacji, czuje się wyizolowany, samotny, odosobniony. Traci związek uczuciowy z organizacją, poszukuje poza nią przeżyć zamazujących negatywne odczucia związane ze swoją pracą i poszukuje możliwości jej zmiany.
Alokacja (allocation) (przydział) - rozmieszczenie, przydział zasobów czynników produkcji lub (i) pieniądza do innych niż uprzednio zastosowań. Alokacja jako proces rozwinęła się w gospodarce wolnokonkurencyjnej dzięki konkurencji międzygałęziowej polegającej na przepływie wolnych kapitałów pieniężnych, a w pewnym stopniu i czynników produkcji z gałęzi o niższej do gałęzi o wyższej stopie zysku. Zgodnie z koncepcją J. Schumpetera alokacja polegająca na "przesuwaniu czynników istniejących ze starych do nowych zastosowań" oznacza wprowadzanie innowacji.
Alokacja, przemieszczenie, inny niż dotychczas rozdział czynników produkcji lub/i pieniędzy pomiędzy możliwe zastosowania. Alokacja ma charakter ciągły, jest skutkiem zmian struktury popytu umożliwia dostosowanie do niego podaży dóbr i usług.
Alokacja Pojęcie to odnosi się do sposobu, w jaki dostępne czynniki wytwórcze są rozmieszczane dla różnych rodzajów zastosowań. Problemem ekonomicznym dla gospodarki narodowej i dla każdego przedsiębiorstwa jest określenie jak alokować, czyli rozmieszczać zasoby i środki produkcji, w poszczególnych działach i dziedzinach produkcyjnych i handlowych, aby wytwarzać właściwe produkty, w takich ilościach, czasie i po takich kosztach, które zapewnią najwyższą efektywność. Najlepsza alokacja następuje wówczas, gdy jej zastosowanie w długim okresie - przy braku monopolu - daje największy efekt. Cechą dobrego przedsiębiorcy i menedżera jest zdolność przemieszczania zasobów do najwyższego poziomu ich efektywnego wykorzystywania. W gospodarce rynkowej alokacja czynników wytwórczych jest następstwem milionów, podejmowanych na rynku, niezależnych decyzji konsumentów, producentów, hurtowników i detalistów
Czynsz, powtarzające się okresowe świadczenie majątkowe pobierane przez właściciela (lub zarządzającego) nieruchomości lub gruntów za udzielone osobie fizycznej lub prawnej prawo używania ich lub użytkowania w formie wynajęcia lub wydzierżawienia. Stąd rozróżnia się czynsz najmu i czynsz dzierżawny.Czynsz najmu - jest to periodyczna opłata pieniężna za prawo używania lokalu, pobierana przez wynajmującego od najemcy.
Czynsz dzierżawny - z tytułu dzierżawy gruntów (odpowiednik - tenuta dzierżawna lub dzierżawa) - jest to opłata za użytkowanie gruntu przenoszona przez dzierżawcę na rzecz wydzierżawiającego.
Dzierżawa, umowa, na podstawie której wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz w formie ustalonej przez strony, w szczególności w pieniądzach, w świadczeniach innego rodzaju (np. w rzeczach zamiennych jak: zboże itp.) lub stanowiący ułamkową część pożytków.
Egoizm Uważany często za motor działalności gospodarczej przedsiębiorców i menedżerów, którego eksponowanie przypisywane bywa A. Smithowi. Jednakże odnosił on ten motyw do wymiany, a nie do wszystkich zagadnień gospodarczych. Smith, profesor filozofii etyki na uniwersytecie w Glasgow twierdził, że egoizm jest istotnym bodźcem do wymiany, lecz nie przesądzał o zbędności etyki ani w wymianie, ani w żadnej innej dziedzinie gospodarowania. W pracy "Teoria uczuć moralnych", opublikowanej w 1759 roku stwierdzał, że: "poczucie ludzkości, sprawiedliwość, wspaniałomyślność, poczucie obywatelskie są cechami najbardziej użytecznymi dla innych". Smith nie gloryfikował egoizmu, lecz wskazywał, że stosunki gospodarcze nie mogą polegać na dobroczynności czy dobroci jednych dla zaspokajania potrzeb innych ludzi: pojedynczy człowiek cały czas potrzebuje współpracy i pomocy wielkiej liczby ludzi, podczas gdy całe jego życie wystarcza dla zdobycia przyjaźni kilkudziesięciu (...). Z tym większym prawdopodobieństwem uda mu się osiągnąć sukces jeśli pobudzi ich osobisty interes i przekona ich, że robienie tego, na czym mu zależy, jest w ich własnym, osobistym interesie".
Gospodarka naturalna, typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społeczno-gospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm).
Gospodarka rynkowa, system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa.
W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu, jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania.
Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych, co do ich kształtowania się w przyszłości.
Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp.
Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych.
Gospodarka rynkowa System gospodarowania, którego podstawą jest specjalizacja rozmaitych czynności wytwórczych i handlowych oraz zaspokajanie większości potrzeb materialnych przez dobrowolną wymianę, której warunki są uzgadniane przez dostawców i nabywców w zawieranych aktach i transakcjach kupna i sprzedaży. W gospodarce rynkowej większość produkcji i sprzedaży pochodzi z sektora rynkowego, wszystkie rynki są wolne od bezpośredniej ingerencji państwa i jego organów, a procesy gospodarcze są wyznaczane głównie przez samodzielne przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe konsumentów. Cechą gospodarki rynkowej jest dominujący udział prywatnych przedsiębiorstw, będących własnością znacznej liczby indywidualnych właścicieli, tworzących dynamiczną klasę średnią, w której szczególną rolę odgrywają ludzie przedsiębiorczy oraz ludzie mający talent, wiedzę i umiejętność działania na rynku i kierowania przedsiębiorstwami. Gospodarka rynkowa opiera się na rynkowym mechanizmie samoregulacji wymuszającym stały wzrost produkcji, sprzedaży i zaspokajania potrzeb na wysokim poziomie jakości produktów i usług oraz efektywności gospodarowania. Konkurencja wśród przedsiębiorców o nabywców, najlepiej służy zaspokajaniu ich potrzeb, a troska o zysk sprzyja najbardziej ekonomicznemu wykorzystywaniu zasobów. Podstawową zasadą gospodarki rynkowej jest swoboda zawierania transakcji kupna i sprzedaży, po wzajemnie uzgodnionych cenach, przez każdego uczestnika rynku.
GOSPODARKA WOLNORYNKOWA gospodarka, w której jednostki gospodarujące kierują się swoimi własnymi celami i starają się osiągać maksymalne korzyści, nie uciekając się do pomocy czy ochrony ze strony państwa; to, co, jak i dla kogo wytwarzać, wynika z działania "niewidzialnej ręki rynku" (jako jedynego regulatora), która sprawia, że gospodarcze działania jednostki służą w swej masie celom społeczeństwa jako całości. Przekonanie to, jedno z podstawowych zagadnień ekonomicznych, wywodzi się z poglądów klasyka ekonomii A. Smitha.
HOMO OECONOMICUS powstałe w poł. XVIII w. pojęcie ekon. mające charakteryzować "człowieka gospodarującego", który kieruje się w swym postępowaniu jedynie dążeniem do maksymalizacji zysku. A. Smith, któremu przypisuje się autorstwo tego pojęcia (pisał o tym także J.S. Mill), przedstawił w Bogactwie narodów obraz skrajnie racjonalnego, kapitalistycznego przedsiębiorcy działającego w warunkach wolnej konkurencji; ma on szansę przetrwać i funkcjonować na rynku tylko dlatego, że wyzbywa się wszelkich ocen moralnych swego postępowania wobec innych uczestników rynku, szacuje jedynie korzyści (zyski) płynące z podejmowanych działań. Krytykę tego poglądu przedstawili w XIX w. ekonomiści niemieckiej szkoły historycznej i marksiści
Interakcje (interaction) Wzajemne bezpośrednie oddziaływania na siebie dwóch lub większej liczby obiektów. Najczęściej tymi obiektami bywają ludzie lub grupy społeczne. Aktywne oddziaływanie, będące zasadniczą treścią interakcji może mieć zarówno charakter jednostronny jak i wzajemny. Oddziaływanie jednostronne może mieć miejsce wówczas, gdy grupa wywiera presję na jednostkę w celu zmuszenia jej do przestrzegania określonych norm i wzorów zachowania. Oddziaływanie dwustronne może być wtedy, gdy grupa wspólnie dokonuje podziału zadań i gdy płaca każdego jej członka zależy od łącznej wydajności grupy. Osiągnięcia jednego z jej członków mobilizują do większego wysiłku innych - i odwrotnie.
Pojęcie interakcji jest zbliżone do pojęcia "sprzężenia" (proste lub zwrotne) stosowanego w cybernetyce do określania relacji oddziaływania zachodzących między różnymi systemami
Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:
1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);
Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.
Kapitalizm, system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jego rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach, Anglii, Francji, a później w innych krajach Europy i świata.
Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest dominującym systemem ekonomicznym w świecie.
Rozróżnia się kapitalizm rynkowy i mieszany (państwowy). Pierwszy, występujący m.in. w krajach zachodniej Europy i Ameryki w XIX w., charakteryzował się tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu zasobów czynników wytwórczych decydował wyłącznie mechanizm rynkowy.
W kapitalizmie mieszanym własność prywatna i rynkowa alokacja zasobów są modyfikowane przez przepisy wydawane przez państwo (rząd) i fakt posiadania przezeń części majątku produkcyjnego kraju (interwencjonizm państwowy).
KONKURENCJA, ekon. proces, w którym uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić oferty korzystniejsze od innych ze względu na cenę, jakość, warunki dostawy i in. charakterystyki, wpływające na decyzję zawarcia transakcji.; Formy konkurecji oraz jej nasilenie zależą od struktur rynkowych, w których działają konkurenci. Ulegały one zmianom w trakcie procesu rozwoju kapitalizmu. Pierwszą z nich była wolna konkurencja, która powstawała w miarę odchodzenia od merkantylizmu i dominowała do ok. 1880. Jej odzwierciedleniem w teorii ekonomii jest model konkurencji doskonałej opiera się on na założeniach: podaż jest rozdrobniona tak, iż żaden z producentów nie ma wpływu na wysokość ceny; popyt jest rozdrobniony tak, iż żaden z konsumentów nie ma wpływu na wysokość ceny; nie występują bariery wejścia i wyjścia z gałęzi; istnieje doskonały przepływ informacji, dzięki któremu producenci mogą podejmować optymalne decyzje. W konkurencji doskonałej każdy przedsiębiorca stoi przed doskonale elastyczną krzywą popytu, co oznacza, że zmiany rozmiarów jego produkcji nie mają wpływu na wysokość ceny.
Po 1880, wraz z procesem koncentracji produkcji i kapitału, powstały różne formy konkurencji niedoskonałej, w której producenci stoją przed ujemnie nachyloną krzywą popytu, co oznacza, że zmiany rozmiarów ich produkcji mają wpływ na poziom ceny. Konkurencja monopolistyczna występuje między dostawcami wytwarzającymi zróżnicowane produkty i stojącymi przed wysoce elastycznymi krzywymi popytu (przykładem jest duży sklep na rogu ulicy, któremu korzystne usytuowanie pozwala na pobieranie nieznacznie wyższych cen niż np. w położonych na peryferiach supermarketach). Specyficzna odmiana konkurencji występuje w oligopolu — jest to konkurencja niecenowa; polega ona na stosowaniu różnych metod popierania sprzedaży przy utrzymywaniu stabilnych cen: promowaniu produktu i znaku firmowego, zapewnieniu szerokiej dostępności produktu i dogodnych warunków zakupu (np. sprzedaż ratalna, kredyt handl.), sprawnego serwisu. Współcześnie występują wszystkie wykształcone hist. formy konkurencji. Wymuszają one racjonalne zachowania podmiotów gosp.: obniżanie koszów, wprowadzanie innowacji, przez co przyczyniają się do rozwoju gospodarczego. Ze względu na swe szczególne walory konkurencja jest chroniona przez prawo we wszystkich krajach rozwiniętych (ustawodawstwo przeciwmonopolowe).
KOSZTY KOMPARATYWNE, koszty porównawcze, ekon. teoria sformułowana przez D. Ricardo, a rozwinięta przez J.S. Milla, uzasadniająca korzyści międzynar. podziału pracy; zgodnie z zasadą kosztów komparatywnych każdy kraj powinien się specjalizować w produkcji artykułów, które może wytwarzać relatywnie najtaniej, a artykuły, których koszty produkcji są stosunkowo wysokie — importować z zagranicy w zamian za eksport towarów wytworzonych u siebie. Racjonalny międzynar. podział pracy, oparty na kosztach komparatywnzch, jest podziałem pracy między uprzemysłowionymi, rozwiniętymi krajami specjalizującymi się w rozwijaniu takich gałęzi produkcji, które odpowiadają ich warunkom naturalnym i tradycjom przemysłowym.
Najem, umowa cywilnoprawna, na podstawie, której wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz, który może być oznaczony w pieniądzach lub świadczeniach innego rodzaju.
Szczegółowe zasady najmu lokali mieszkalnych reguluje ustawa z dnia 2 lipca 1994 o najmie lokali mieszkalnych. Na mocy tej ustawy został zniesiony szczególny tryb najmu, który był nawiązywany na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale lokalu
Niewidzialna ręka rynku Kluczową rolę w konstruowaniu teorii rynku ma twierdzenie o zgodności dążeń i działań w osobistym interesie, z interesem społecznym, wywoływanej regulacyjnym i modelującym funkcjonowaniem niewidzialnej ręki. Twierdzenie to wraz z uzasadniającą je argumentacją, zostało sformułowane w dziele Adama Smitha, twórcy naukowej ekonomii, opublikowanym w 1776 roku, pod tytułem Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Podstawowym założeniem rozumowania jest twierdzenie, że "naturalnym instynktem ludzi jest instynkt wymiany, a jego następstwem jest podział pracy: pewność, że cały nadmiar wytworów swej pracy, ponad własne spożycie, będzie można zawsze wymienić na potrzebne wyroby bliźnich, ośmiela każdego do rozwijania i doskonalenia swego talentu albo geniuszu, który może on posiadać w kierunku tego specjalnego rodzaju zajęć." Według A. Smitha interes osobisty jest naturalnym wysiłkiem każdego człowieka zmierzającym do poprawy warunków bytu. Wypływa z tego wniosek, że towarzysząca człowiekowi przez całe życie miłość własna jest cechą pozytywną i stanowi podstawę wolnego rynku. Klasyczne twierdzenie o niewidzialnej ręce rynku, zostało przez A. Smitha, we wspomnianym dziele, przedstawione następująco: "każdy człowiek stara się, jak tylko może, aby użyć swego kapitału w wytwórczości krajowej oraz tak pokierować tą wytwórczością, ażeby jej produkt posiadał możliwie największą wartość, przeto każdy człowiek pracuje z konieczności nad tym, by dochód społeczny był jak największy. Co prawda nie zamierza on na ogół popierać interesów społecznych ani też nie wie, w jakim stopniu je popiera (...) ma wyłącznie na uwadze swe własne bezpieczeństwo (...) myśli tylko o własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby dążył do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale nie bierze w tym udziału, nie zawsze źle na tym wychodzi. Mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza im służyć rzeczywiście". Twierdzenie A. Smitha, o tej niewidzialnej ręce, było bardziej twórczą wizją przyszłości niż uogólnieniem współczesnej mu rzeczywistości gospodarczej. Zostało wysunięte we wstępnej fazie odbywającej się w Anglii rewolucji przemysłowej i w okresie mało zachęcającego obrazu tworzącego się kapitalizmu. Przekonanie A. Smitha, że rynek jest podstawowym regulatorem życia gospodarczego, nagradzającym tych, którzy tanio wytwarzają rzeczy dobre i karzącym tych, którzy drogo produkują rzeczy złe i wadliwe, znajduje pełne potwierdzenie w rozwoju gospodarki rynkowej.
Państwo, organizacja polityczna, wyposażona w suwerenną władzę, zajmująca określone terytorium. Państwa dobrobytu teoria, ekonomiczna koncepcja państwa i społeczeństwa, wywodząca się z powstałego w okresie międzywojennym, w wyniku rozpadu anglo-amerykańskiej szkoły neoklasycznej, nurtu poglądów ekonomicznych zwanego ekonomią dobrobytu.
Akceptując zasady gospodarki rynkowej i demokracji teoria państwa dobrobytu postuluje szeroki zakres ingerencji państwa w życie gospodarcze w celu zapobiegania negatywnym skutkom działania mechanizmu rynkowego, zwłaszcza bezrobociu, oraz zapewnienia wszystkim obywatelom odpowiednio wysokiego poziomu dobrobytu (dzięki rozwiniętemu systemowi świadczeń i usług socjalnych finansowanych przez budżet państwa, czerpiący środki z wysokiego i silnie progresywnego opodatkowania dochodów podmiotów gospodarczych).
Praktyczne próby realizacji zasad państwa dobrobytu mają miejsce w krajach skandynawskich, choć w ostatnich kilku latach napotykają na trudności wobec niedostatku środków budżetowych i krytyki zbyt wysokich obciążeń podatkowych. Spowodowało to nasilenie dyskusji wśród ekonomistów i polityków gospodarczych na temat zakresu "opiekuńczości" państwa.
Państwo opiekuńcze, państwo socjalne, państwo dobrobytu (z angielskiego welfare state) koncepcja państwa i społeczeństwa głoszona zwłaszcza po II wojnie światowej w wysoko uprzemysłowionych krajach zachodnich. Zakłada, że zadaniem państwa jest:
1) w sferze życia społecznego zapewnienie ochrony socjalnej (np. ubezpieczenia na wypadek choroby, kalectwa, bezrobocia), zagwarantowanie wszystkim obywatelom dochodów minimalnych i równych praw w dostępie do usług socjalnych (np. mieszkania, wykształcenia, opieki zdrowotnej);
2) w sferze ekonomicznej ingerencję państwa w życie gospodarcze polegającą na podejmowaniu działań zmierzających do regulowania rynku w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym (np. bezrobociu);
3) w sferze ustroju politycznego demokrację, wyrażającą się w idei równości, wolności i likwidacji politycznej dyskryminacji (np. kobiet, mniejszości etnicznych).
Realizacja tych założeń miała umożliwić stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa i osiągnięcie powszechnego dobrobytu przy zachowaniu podstaw systemu kapitalistycznego. Koncepcja państwa opiekuńczego realizowana jest m.in. w krajach skandynawskich (przede wszystkim w Szwecji) i Niemczech. W Wielkiej Brytanii sytuacja finansowa uniemożliwiła realizację wszystkich postulatów państwa opiekuńczego.Za czołowych twórców idei państwa opiekuńczego uważani są G. Myrdal i E. Wigfors (Szwecja) oraz J.K. Galbraith (USA).
Pieniądz, powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu. Pieniądz pojawił się jako pośrednik w procesach wymiany wówczas, gdy nabrały one cech masowej powtarzalności, regularności, a więc w okresie przechodzenia od gospodarki naturalnej do towarowej.
Uczestnictwo pieniądza w wymianie pozwoliło zastąpić dotychczasową wymianę bezpośrednią towaru na towar dwoma odrębnymi, niezależnymi od siebie aktami: towar - pieniądz i pieniądz - towar, co w istotny sposób ułatwiło i wpłynęło na rozwój wymiany towarowej.
W swej wielowiekowej historii pieniądz podlegał ewolucji pozwalającej wyodrębnić, w zależności od jego zewnętrznej postaci i zasad funkcjonowania, kolejne etapy: pieniądza towarowego, w końcowej fazie przybierającego postać pieniądza kruszcowego, pieniądza papierowego i pieniądza bezgotówkowego.
Płaca, kategoria ekonomiczna związana z pracą najemną i towarowym charakterem produkcji, wynagrodzenie za pracę podporządkowaną. Zależnie od stosunków produkcji wyraża inną treść społeczno-ekonomiczną: w gospodarce kapitalistycznej jest to cena siły roboczej. Przekształcona forma jej wartości w gospodarce socjalistycznej była formą udziału pracowników w wytworzonym przez nich dochodzie narodowym
W gospodarce kapitalistycznej, w warunkach przekształcenia się siły roboczej w towar kupowany i sprzedawany na rynku pracy, podstawę kształtowania się poziomu płac w długich okresach stanowi wartość siły roboczej. Krótkookresowe odchylenia poziomu płac od tej wartości są spowodowane sytuacją na rynku pracy, stosunkiem podaży siły roboczej do popytu na nią.
Wysoki stopień zorganizowania rynku pracy, a zwłaszcza działalność związków zawodowych, modyfikuje mechanizm kształtowania się płac i wpływa na ich poziom. Płaca występuje zwykle w postaci pieniężnej. Stanowi element kosztu wytwarzania dla przedsiębiorstwa i dochód dla pracownika.
Przez funkcję kosztową płaca może wpływać na decyzje dotyczące produkcji i zapotrzebowania na pracę, przez funkcję dochodową oddziałuje na podaż pracy, jej rozmieszczenie, kwalifikacje. Wyróżnia się m.in. następujące rodzaje płac:
Płaca minimalna
Płaca minimalna, prawnie ustalony najniższy dopuszczalny poziom wynagrodzenia pieniężnego za pracę najemną, określony w postaci stawki lub minimalnego zarobku za pracę w obowiązującym wymiarze czasowym. W swej realnej wartości płaca minimalna wiąże się z minimum socjalnym.
Płaca nominalna
Płaca nominalna, kwota pieniężna otrzymywana jako wynagrodzenie za pracę najemną. Płaca nominalna jest ważnym elementem siły nabywczej ludności i ma zasadniczy wpływ na utrzymanie równowagi na rynku i stabilizację poziomu cen.
Płaca realna
Płaca realna, suma dóbr i usług, które można nabyć za dane wynagrodzenie pieniężne. Wysokość płacy realnej rośnie wraz ze wzrostem płacy nominalnej, a maleje ze wzrostem kosztów utrzymania (przy innych wielkościach stałych).
Wskaźnikiem płacy realnej jest iloraz wskaźnika zmian płacy nominalnej przez wskaźnik zmian kosztów utrzymania. Zwyżka kosztów utrzymania towarzysząca wzrostowi płac nominalnych osłabia tempo wzrostu płac realnych i prowadzi do ich spadku.
Płaca robocza
Płaca robocza, konkretny rodzaj indywidualnego dochodu konsumpcyjnego. Występuje zarówno w gospodarce kapitalistycznej, jak i socjalistycznej, w każdym z tych ustrojów wyraża jednak inną treść społeczno-ekonomiczną i regulowana jest przez inne prawa ekonomiczne.
W gospodarce kapitalistycznej następuje przekształcenie siły roboczej w towar sprzedawany i kupowany na rynku pracy. Przekształcona, pieniężna forma wartości siły roboczej, jej cena, przyjmuje w tych warunkach postać płacy roboczej, występującej na powierzchni zjawisk jako wynagrodzenie pracy, jako cena pracy.
Podmiot gospodarczy, osoba fizyczna, zorganizowana grupa osób fizycznych lub osoba prawna prowadząca w zorganizowany sposób działalność gospodarczą, polegającą na produkcji dóbr względnie świadczeniu usług.
Wspólną cechą wszystkich podmiotów gospodarczych jest posiadanie podmiotowości prawnej, związanej z przypisaniem im własności i odpowiedzialności oraz ryzyka za skutki działania. Podmiot gospodarczy funkcjonujący w gospodarce określa się terminem przedsiębiorstwo.
Podmioty rynku (market subjects) osoby fizyczne i prawne występujące w roli sprzedawców lub (i) nabywców, a więc reprezentujące podaż lub (i) popyt.
Podstawowymi podmiotami rynku są:
* gospodarstwa domowe (konsumenci);
* przedsiębiorstwa produkcyjne (przemysłowe przedsiębiorstwa produkcyjne, rolne, budowlane, wydobywcze itp.);
* przedsiębiorstwa usługowe (handlowe, transportowe, ubezpieczeniowe, turystyczne itp.);
* banki oraz państwo;
* samorządy lokalne.
Praca najemna, praca wykonywana przez osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę. Podstawową cechą najemnej pracy jest dobrowolność, zarówno ze strony pracownika, jak i pracodawcy. Wynagrodzeniem za jej wykonywanie jest płaca.
Prywatyzacja, proces przekazywania majątku państwowego podmiotom prywatnym, przekształcania gospodarki państwowej w gospodarkę prywatną, ograniczania roli państwa w gospodarce. Proces prowadzący do zmiany kontroli nad gospodarką i zmiany własności społecznej w prywatną.
Spośród różnorodnych motywów prywatyzacji najczęściej wymieniane są: efektywnościowy (podniesienie ekonomicznej sprawności, czyli efektywności przedsiębiorstw i całej gospodarki), ekonomiczny (podniesienie dochodowości przedsiębiorstw i bogactwa państwa oraz społeczeństwa), ideologiczny (ograniczenie roli państwa w życiu gospodarczym na korzyść instytucji prywatnych), społeczny (podniesienie poziomu życia społeczeństwa, jego upodmiotowienie, ograniczenie biurokracji, większa swoboda gospodarcza zapewniająca demokrację gospodarczą i polityczną).
Prywatyzować gospodarkę można w różny sposób: poprzez sprzedaż przedsiębiorstw państwowych, reprywatyzację, czyli zwrot mienia przejętego przez państwo na podstawie aktów prawnych, prywatyzację założycielską polegającą na wspieraniu powstawania i rozwoju prywatnych podmiotów gospodarczych, przekazywanie majątku państwowego samorządom lokalnym.
W krajach Europy Środkowo-Wschodniej procesy prywatyzacyjne w ostatnich latach odbywają się na bardzo dużą skalę, stały się one ekonomiczną, społeczną i polityczną koniecznością przy zmianie systemu gospodarczego i politycznego, jaka się w tych krajach dokonuje.
W Polsce uregulowania prawne doprowadziły do ukształtowania się typowych form prywatyzacji, do których należą: prywatyzacja kapitałowa - polegająca na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę skarbu państwa, a następnie na jego właściwej prywatyzacji, oraz prywatyzacja likwidacyjna - polegająca na faktycznym bądź tylko formalnym zlikwidowaniu przedsiębiorstwa państwowego po to, by sprzedać jego majątek, wnieść go do spółki lub oddać w użytkowanie spółce pracowniczej.
Wykorzystując te formy prywatyzacji realizowanych jest w Polsce szereg różnorodnych programów prywatyzacyjnych, jak np.: prywatyzacja sektorowa, szybka sprzedaż małych przedsiębiorstw, prywatyzacja restrukturyzacyjna, Program Powszechnej Prywatyzacji.
Program Powszechnej Prywatyzacji, program realizowany na podstawie ustawy o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji, który zakłada jednoczesną, szybką i tanią prywatyzację dużej liczby przedsiębiorstw państwowych oraz zapewnia udział dorosłych obywateli Polski w procesach tej prywatyzacji.
Faktyczną realizację Programu Powszechnej Prywatyzacji rozpoczęto w 1995. Weszły do niego przedsiębiorstwa państwowe z różnych sektorów przemysłu, handlu i usług, które zostały przekształcone w jednoosobowe spółki skarbu państwa. W ramach programu utworzono również Narodowe Fundusze Inwestycyjne - NFI, które mają pełnić rolę silnych grup kapitałowych.
Akcje przedsiębiorstw objętych programem zostały rozdzielone pomiędzy NFI (60%), pracowników przedsiębiorstwa (15%) oraz skarb państwa (25%). Wszyscy dorośli obywatele Polski mogą uczestniczyć w Programie Powszechnej Prywatyzacji wykupując świadectwo udziałowe. Po zamianie świadectwa na pakiet zawierający po jednej akcji każdego z NFI i wprowadzeniu ich na giełdę papierów wartościowych jego właściciel stanie się współwłaścicielem NFI, a pośrednio również objętych programem przedsiębiorstw.
Mimo że każde przedsiębiorstwo biorące udział w Programie Powszechnej Prywatyzacji uzyskało jednego inwestora strategicznego - tzw. fundusz wiodący (jeden z NFI, w którego posiadaniu znajduje się pakiet kontrolny akcji - 33%), to funkcjonują one jako niezależne podmioty gospodarcze, a NFI mogą na nie oddziaływać jedynie pośrednio, dysponując odpowiednią siłą posiadanego kapitału akcyjnego, poprzez decyzje walnego zgromadzenia akcjonariuszy i rady nadzorczej.
Majątkiem NFI zarządzają polsko-zagraniczne konsorcja inwestycyjno-kapitałowe specjalizujące się w zarządzaniu grupami kapitałowymi i restrukturyzacji przedsiębiorstw. Podstawowym celem Programu Powszechnej Prywatyzacji jest zapewnienie wzrostu rynkowej wartości uczestniczących w nim spółek (poprzez wzrost wartości ich akcji), a tym samym wzrostu wartości akcji NFI, które posiadają obywatele.
Do zadań NFI należą m.in.: restrukturyzacja, modernizacja i powiększanie rynkowej wartości przedsiębiorstw, którymi zarządzają, wprowadzanie do przedsiębiorstw kapitału, nowoczesnych technologii i systemów zarządzania, ułatwianie dostępu do nowych rynków zbytu.
Program Powszechnej Prywatyzacji cieszy się dużym poparciem i pomocą finansową ze strony różnorodnych światowych instytucji finansowych, jak np.: Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju.
REGULACJA [łac.], ekon. oddziaływanie przez państwo na prywatne makroekon. podmioty gosp. (przedsiębiorstwa, banki itp.) oraz na poszczególne rynki. Funkcje regulacyjne pełnią z reguły wyspecjalizowane agendy państwa. Dążą one do narzucenia prywatnym podmiotom gosp. zachowań uznanych za pożądane albo do powstrzymania ich od działań uznanych za niepożądane. Narzędzia oddziaływania to: narzucanie cen dóbr i usług, określanie warunków umów, warunków wyjścia i wejścia do gałęzi, norm techn., norm → bezpieczeństwa i higieny pracy, norm zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Regulację wprowadzono w Stanach Zjedn. równocześnie z → ustawodawstwem przeciwmonopolowym. Objęła one te dziedziny wyłączone spod działania ustawodawstwa przeciwmonopolowego, w których ukształtowały się → monopole naturalne, np. transport lądowy, lotn., energetykę, telekomunikację. Rozbijanie monopoli w tych dziedzinach uznano za niekorzystne, gdyż prowadziłoby to do zwiększenia kosztów (np. przywrócenie modelowej konkurencji na rynku usług komunalnych wymagałoby prowadzenia 2 lub więcej sieci wodociągowych, gazowych itp.). W celu uniemożliwienia monopolistom stosowania zabronionych praktyk monopolistycznych (np. dyskryminacji cenowej) poddano je regulacji. W XX w., aż do lat 70., zakres regulacji stopniowo rozszerzał się na dziedziny, w których występowały niesprawności rynku, np. sektor finansowy i ubezpieczeniowy. Mimo licznych kontrowersji regulację oceniono na ogół pozytywnie. Zapewniała ona odbiorcom powszechny dostęp do dóbr i usług o odpowiedniej jakości po akceptowalnych cenach, a dostawcom akceptowalne zyski i względną stabilność warunków działania. W USA w latach 60. regulowane gałęzie wytwarzały ok. 1/4 produktu nar. brutto. Deregulacja, tzn. wycofanie się państwa z regulowania poszczególnych dziedzin, wystąpiła w latach 70.; była spowodowana narastaniem inflacji, której wzrost utrudniał utrzymanie we właściwych proporcjach cen i kosztów oraz powodował nieakceptowalne wahania rentowności, a także postępem techn. (np. rozwój telekomunikacji bezprzewodowej zmienił strukturę rynku, zlikwidował lokalne monopole naturalne). Wraz ze zmniejszaniem się inflacji w latach 80. krytyka regulacji osłabła.
Renta gruntowa, forma dochodu uzyskiwanego przez właściciela ziemi wykorzystywanej do celów produkcyjnych. Wysokość renty gruntowej zależna jest od ceny użytkowania ziemi (najmu, dzierżawy), kształtującej się na rynku pod wpływem popytu i podaży, oraz od jej powierzchni.
Cena użytkowania może być uzależniona od położenia (lokalizacji) działki, jej urodzajności, otoczenia, wyposażenia (uzbrojenia), a także cen produktów (dóbr lub usług), które dzięki niej mogą powstać.
Renta gruntowa pojawiła się już u schyłku starożytności, ale znaczenie jej wzrosło dopiero w gospodarce feudalnej. Występowała wtedy w trzech postaciach: renty naturalnej, renty odrobkowej (pańszczyzna) i renty pieniężnej - w tej postaci przetrwała do czasów współczesnych.
RYNEK, ekon. ogół transakcji kupna-sprzedaży danego dobra lub czynnika produkcji, zawieranych na pewnym terytorium w określonym czasie. Rynki można podzielić: wg kryterium przestrzennego na lokalne, regionalne, krajowe, międzynar., światowy; wg branż na rynki broni, ropy naftowej, zbóż itp.; wg kryterium zmian w czasie na stabilne, sezonowe, rozrzeszające się (np. nowo wprowadzane wyroby, jak komputery), zwężające się (z reguły na wyroby przestarzałe, np. czarno-białe telewizory); wg wielkości obrotów na małe, średnie, wielkie; wg teorii ekonomii na rynki dóbr i usług, pracy, kapitałowy.
Na rynku występuje → konkurencja. W zależności od stopnia koncentracji → popytu i → podaży wyróżnia się 4 struktury rynku: konkurencję doskonałą oraz konkurencję niedoskonałą obejmującą: → monopol, → oligopol i konkurencję monopolistyczną. Oprócz wymienionych 4 podstawowych struktur rynku, niektórzy teoretycy wyodrębniają jeszcze rynki potencjalnie konkurencyjne (kontestowalne). Charakteryzuje je brak barier wejścia i wyjścia z gałęzi. Łatwość „wtargnięcia” na taki rynek powoduje, iż mimo znacznego stopnia koncentracji produkcji, dostawcy zachowują się tak, jakby działali w warunkach rzeczywistej konkurencji — nie wykorzystują siły ekon. i nie stosują praktyk monopolistycznych, ponieważ jakakolwiek próba stosowania tych praktyk powoduje wejście na rynek nowych firm i zniknięcie wszelkich zysków. Rynek kontestowalny charakteryzuje się brakiem zysków ekon. w długim okresie, nie musi występować na nim duża liczba firm, ani ich produkcja nie musi być jednorodna. Firmy występujące na rynku kontestowalnym osiągają wielkość produkcji, przy której cena jest równa kosztowi krańcowemu. Przykładem rynku kontestowalnego jest rynk przewozów lotn., gdzie samoloty można łatwo „przesunąć” z jednego rynku lub sposobu wykorzystania na inny.
Rynek powstał wskutek hist. procesu → podziału pracy. Koniecznym warunkiem jego istnienia jest wytwarzanie przez producentów większej ilości dóbr niż sami mogą skonsumować i dokonywanie wymiany nadwyżek. Funkcjonowanie rynku zależy nie tylko od struktury podaży i popytu, ale również od instytucji i unormowań prawnych (ochrona własności, ochrona obrotu gosp., system bankowy, sposoby regulowania zobowiązań, giełdy itp.). Podczas hist. procesu rozwoju społeczeństw (→ rozwój gospodarczy), rynki przeszły znaczną ewolucję. Dokonywała się ona w kilku wymiarach. W wymiarze przestrzennym rynki rozszerzały się: od małych — lokalnych (np. targów) — po wielkie rynki światowe. W wymiarze branżowym — powstawały coraz to nowe rynki, co wynikało z jednej strony z pogłębiania się społ. i międzynar. podziału pracy, z drugiej zaś — z obejmowania regulacją rynkową coraz to nowych dziedzin wiedzy (własność intelektualna, handel prawami własności rozwiązań techn., organiz.) oraz polityki (rynek usług regulacyjnych).
Ewolucji podlegały również zakres i formy oddziaływania rynku na gospodarkę. W 1 poł. XIX w. w krajach uprzemysławiających się (W. Brytania, Francja, Stany Zjedn.) w warunkach zbliżonych do konkurencji doskonałej (wolny rynek), rynek pełnił funkcję regulatora procesów gospodarczych. Przez wzajemne dostosowania popytu i podaży, w krótkim okresie ukształtowały się ceny równowagi, w długim zaś — wyrównały się stopy zysku we wszystkich gałęziach. Regulacje rynkowe decydowały o alokacji → czynników produkcji.
Skutkiem regulacji rynkowej było występowanie → cyklu koniunkturalnego, przejawiającego się wahaniami rozmiarów produkcji, cen, płac i zatrudnienia. Wahania cykliczne, choć dotkliwe dla wszystkich uczestników życia gosp. (w okresie kryzysu wzrost bezrobocia, bankructwa przedsiębiorstw), przy rozdrobnionej strukturze podaży i popytu nie były zbyt głębokie i nie zagrażały stabilności systemu gospodarczego. Regulacja rynkowa uległa zmianie wraz z nasileniem się procesów koncentracji wywołanych drugą rewolucją techn. w końcu XIX w. Producenci mający znaczne udziały w rynku, mogli wywierać wpływ na ceny, określać rozmiary podaży, stwarzać ekon. bariery wejścia do gałęzi oraz sterować popytem. Wzrosło znaczenie wielkich przedsiębiorstw, a regulacja rynkowa stała się mniej efektywna. W krótkim okresie to nie relacje popytu i podaży określały ceny, ale decyzje wielkich przedsiębiorstw; w długim okresie — również alokacja kapitału dokonywała się nie tylko pod wpływem rynku, ale przede wszystkim wielkich przedsiębiorstw. Skutkiem tego było pogłębienie się cyklu koniunkturalnego i wystąpienie wielkiego kryzysu 1929, jego rozmiary zagroziły stabilności systemów społ.; ujawniła się bowiem wtedy niesprawność rynku jako regulatora procesów gosp. w warunkach konkurencji niedoskonałej. Zaczęto tworzyć instytucje państw., które zastępowały lub wspomagały mechanizm rynkowy w regulowaniu procesów gospodarczych. Po II wojnie świat. nasilił się → interwencjonizm państwowy i → regulacja; skutkiem było wyraźne spłaszczenie cyklu koniunkturalnego. Po szoku podażowym wywołanym kryzysem energ. 1973, ujawniły się niesprawności państwa w regulowaniu gospodarki. Niektóre kraje ponownie ograniczyły rolę państwa w gospodarce przez reprywatyzację i deregulację, pozostawiając więcej swobody mechanizmowi rynkowemu.
Sławomir Sztaba
Rynek całokształt transakcji między kupującymi i sprzedającymi; miejsce na którym spotyka się popyt z podażą.
Rynek, instytucja lub mechanizm umożliwiający kontakt osobom posiadającym dobra i usługi (producentów) z chętnymi do ich zakupu (konsumentami).
Rynek pomaga ustalić optymalną dla konsumentów i producentów cenę i ilość. Nieodłącznym elementem rynku jest konkurencja.
W zależności od obszaru geograficznego rynek możemy podzielić na: lokalny, krajowy, międzynarodowy, globalny etc. Rynek to także ogół operacji dot. konkretnej dziedziny (kapitałowy, mięsny, samochodowy).
W zależności od tego, kto ma większy wpływ na kształtowanie się transakcji kupna-sprzedaży rynek można podzielić na rynek producenta lub konsumenta. Rynek głównie kształtuje procesy gospodarcze, których celem jest spowodowanie rozwoju gospodarczego.
Rynek (market) Miejsce spotkań w celu dokonania transakcji zakupu i sprzedaży towarów i usług; stosunki wymienne zwykle znajdujące wyraz w transakcjach kupna-sprzedaży między dostawcami i odbiorcami, których decyzje kształtują podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen. Rynek obejmuje: podmioty rynkowe, którymi są kupujący i sprzedający, przedmioty rynkowe, którymi są towary i usługi oraz ujawniony na rynku popyt i stosunki pomiędzy podmiotami rynkowymi.
Na rynku dokonuje się gra o nabywcę. Jest to rywalizacja między sprzedającymi o lepszy pomysł na dobry interes, atrakcyjny produkt, korzystniejszą cenę, skuteczniejszą reklamę i dogodniejszy zakup. Charakter tej gry zależy od relacji między popytem a podażą jaka kształtuje się na rynku, a więc czy jest to rynek konsumenta, czy też producenta.
Rynek konsumenta (odbiorcy) jest to sytuacja rynkowa, w której odbiorcy znajdują się ze względu na nadwyżkę podaży (podaż jest większa od popytu) na lepszej taktycznie pozycji w stosunku do producentów. Rynek producenta (sprzedawcy) z kolei oznacza sytuację rynkową, w której ze względu na nadwyżkę popytu (popyt jest większy od podaży) producent zajmuje silniejszą pozycję.
Rynek dojrzały Charakteryzuje go stała przewaga podaży nad popytem, we właściwej strukturze wytwarzania i konsumpcji, szeroki zakres i zasięg innowacji rynkowych, zrównoważony wzrost gospodarczy oparty na przewadze udziału prywatnych przedsiębiorstw, stabilny i wymienialny pieniądz, prawo, korzystne dla przedsiębiorczości i skutecznie egzekwowane, ograniczona bezpośrednia ingerencja państwa w procesy gospodarcze skupiającego swą politykę na wspieraniu przedsiębiorczości i przedsiębiorców.
Rynek finansowy, rynek, na którym przedmiotem wymiany jest kapitał w formie finansowej. Na rynku finansowym podmioty gospodarcze posiadające wolne środki pieniężne, zwane inwestorami finansowymi, udostępniają je innym podmiotom gospodarczym w zamian za papiery wartościowe zapewniające im uzyskanie w przyszłości określonego dochodu.
Podmioty gospodarcze, które potrzebują kapitału w formie pieniężnej (inwestorzy rzeczowi lub pośrednicy finansowi), uzyskują go na rynku finansowym, emitując papiery wartościowe mogące stać się przedmiotem dalszej wymiany na tym rynku. Na rynku finansowym dokonuje się zatem wymiana kapitału w formie pieniężnej na kapitał w postaci papierów wartościowych.
Uczestnikami rynku finansowego są: reprezentujący podaż kapitału w formie pieniężnej inwestorzy finansowi, reprezentujący popyt na ten kapitał inwestorzy rzeczowi (np. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo i instytucje samorządowe) oraz pośrednicy finansowi - banki, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, biura maklerskie.
Z uwagi na zróżnicowanie terminu zwrotu kapitału w ramach rynku finansowego rozróżnia się rynek kredytowy i rynek kapitałowy, pozostające w ścisłej zależności. Wynika ona z faktu, że kształtowanie się cen kapitału (stóp procentowych i kursów papierów wartościowych) determinuje sposób lokowania rezerw pieniężnych - na rynku kredytowym bądź na rynku kapitałowym. Zmiany tych cen powodują, że uczestnicy rynku finansowego zmieniają swoje zachowania i przenoszą swój popyt i podaż z jednego rynku na drugi.
Rynek kredytowy, rynek pieniężno-kredytowy, rynek pieniężny, część rynku finansowego obejmująca ogół transakcji instrumentami finansowymi o najwyższym lub zbliżonym do niego stopniu płynności, których termin spłaty nie przekracza jednego roku (kapitał krótkoterminowy). Instrumentami takimi są: pieniądz oraz krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez państwo, a w krajach o wysoko rozwiniętej gospodarce rynkowej - także papiery wartościowe (weksle i obligacje) emitowane przez spółki akcyjne o wysokim stopniu wiarygodności.
Wielkością równoważącą popyt i podaż kapitału krótkoterminowego (jego ceną) jest stopa procentowa. Uczestnikami rynku kredytowego po stronie podaży kapitału krótkoterminowego są gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i banki komercyjne, a po stronie popytu - przedsiębiorstwa, banki komercyjne, organizacje samorządowe i państwo. Rynek kredytowy pozostaje w ścisłym związku z rynkiem kapitałowym.
Rynek kapitałowy, część rynku finansowego obejmująca ogół transakcji instrumentami finansowymi o terminie zwrotu dłuższym niż jeden rok (kapitał średnio- i długoterminowy). Mogą one polegać na:
1) udzielaniu podmiotom gospodarczym przez banki komercyjne średnio- i długoterminowych kredytów i gromadzeniu w tym celu depozytów bankowych oraz pozyskiwaniu środków w transakcjach międzybankowych. Potwierdzeniem i gwarancją tego typu transakcji jest weksel bankowy oraz obciążenie hipoteki (w obrocie międzybankowym - skrypt dłużny).
2) transakcjach kupna-sprzedaży różnego rodzaju długoterminowych papierów wartościowych, dokonywanych na rynku papierów wartościowych, stanowiącym podstawową, integralną część rynku kapitałowego.
Popyt na kapitał długoterminowy reprezentują na rynku kapitałowym przedsiębiorstwa, państwo, instytucje samorządowe i banki, podaż natomiast - gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i banki. Rynek kapitałowy jest ściśle powiązany z rynkiem kredytowym.
Rynek papierów wartościowych, część rynku kapitałowego obejmująca wyłącznie transakcje długoterminowymi papierami wartościowymi, takimi jak: akcje, obligacje, opcje, jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych, a także innymi, specyficznymi dla danego kraju, dopuszczonymi przez właściwy organ (w Polsce - Komisję Papierów Wartościowych) do obrotu na tym rynku.
Rynek papierów wartościowych składa się z dwóch powiązanych wzajemnie segmentów: rynku pierwotnego, na którym dokonuje się emisji papierów wartościowych, i rynku wtórnego, na którym dokonuje się transakcji kupna-sprzedaży papierów wcześniej wyemitowanych.
Wtórny rynek kapitałowy może mieć charakter zinstytucjonalizowany (zorganizowany) lub niezinstytucjonalizowany (niezorganizowany, wolny). W pierwszym przypadku obrót papierami wartościowymi odbywa się wyłącznie na giełdzie papierów wartościowych, w drugim możliwe są transakcje pozagiełdowe - bezpośrednie lub przy udziale biur maklerskich (wymaga to jednak emisji papierów wartościowych w formie materialnej).
Rynek pracy, jeden z rynków czynników wytwórczych, na którym przedmiotem wymiany są usługi świadczone przez siłę roboczą, czyli praca. Rynek pracy w znaczeniu ogólnym składa się z pojedynczych rynków pracy, dotyczących siły roboczej o określonych kwalifikacjach. Na każdym z tych rynków czynnikiem równoważącym popyt i podaż pracy jest płaca równowagi, której poziom jest zróżnicowany.
Popyt na pracę ze strony pracodawców uzależniony jest w krótkim okresie (przy braku możliwości zmiany techniki i technologii) od relacji pomiędzy płacą równowagi a krańcową produktywnością pracy. Przedsiębiorcy opłaca się zwiększać zatrudnienie dotąd, dopóki dodatkowy przychód, jaki osiągnie z zatrudnienia kolejnego pracownika, będzie większy niż koszt jego zatrudnienia.
W długim okresie czynnikiem określającym popyt na pracę jest relacja pomiędzy płacą a ceną kapitału. Praca i kapitał w pewnym zakresie zastępują się w procesie produkcji - relatywne podrożenie pracy (np. wzrost płac przy niezmiennych cenach kapitału) może skłonić przedsiębiorcę do zastosowania nowej technologii oszczędzającej pracę, co spowoduje zmniejszenie jego popytu na pracę.
Podaż pracy uzależniona jest od zasobów siły roboczej oraz od relacji pomiędzy ukształtowaną na rynku płacą a "ceną" wolnego czasu. Zmiany popytu na pracę i podaży pracy prowadzą do zmian poziomu płacy równowagi.
Społeczna gospodarka rynkowa, forma gospodarki, która rozwinęła się w Niemczech Zachodnich, stanowi połączenie gospodarki rynkowej (gospodarka) i dużego zabezpieczenia socjalnego pracowników. Do najważniejszych zasad społecznej gospodarki rynkowej należą takie działania polityki gospodarczej, które nie zagrażają celom o charakterze ogólnospołecznym, takie zabezpieczenia socjalne, aby zmniejszyć ryzyko utraty środków do życia przez obywateli oraz taka polityka społeczna, która w trakcie realizacji celów społecznych dba o wydajność w gospodarce. Bezpośrednim celem społecznej gospodarki rynkowej jest zapewnienie pełnego zatrudnienia siły roboczej, wspieranie regionalnej mobilności siły roboczej (walka z bezrobociem strukturalnym), ochrona pracy przez regulację stosunku pracy między pracodawcą a pracownikiem, poprawa na rzecz podziału dochodu narodowego. Aby zrealizować te cele, państwo podejmuje nas-tępujące działania: ustala płacę minimalną, wysokie podatki przy zapewnieniu całościowej ochrony socjalnej (ubezpieczenie społ., zwrot kosztów leczenia itd.), niskie ceny na artykuły pierwszej potrzeby (polityka subwencji wobec producenta), wspiera kupowanie przez pracowników udziałów w przedsiębiorstwach, w których pracują, a także rozwija szkolnictwo publiczne na wysokim poziomie itd. Niemcy Zachodnie prowadząc przez lata taką politykę, doprowadziły do szybkiego rozwoju gospodarczego, zachowując dużą ochronę socjalną. System, ten zaczął się jednak załamywać po zjednoczeniu ze względu na różnice w rozwoju gospodarczym obu części Niemiec.
System cen, ogół cen istniejących w danej gospodarce w określonym czasie, stanowiący uporządkowaną, spójną i logiczną całość z punktu widzenia ich rodzajów, kategorii, wzajemnych relacji (proporcji), struktury, sposobów i metod ich kształtowania, zakresu i metod ingerencji państwa w ich ustalanie, a także powiązań z innymi systemami (np. finansowym, podatkowym), z zagranicą i in.
Charakter systemu cen uzależniony jest od funkcjonującego w danym kraju systemu gospodarczego (system ekonomiczno--społeczny). Najogólniej wyróżnia się system cen rynkowych oraz system cen sterowanych (regulowanych) przez państwo lub monopole.
W systemie gospodarki rynkowej dominuje system cen rynkowych, kształtujących się w wyniku działania mechanizmu rynkowego, uzupełniony na niektórych rynkach w większym lub mniejszym stopniu system cen sterowanych przez państwo lub monopole.
W systemie gospodarki planowej dominuje system cen sterowanych przez państwo, z niewielkim marginesem (uzależnionym od stopnia centralizacji gospodarki) system cen rynkowych.
Struktura (structure) Rozmieszczenie elementów składowych i zespół relacji między tymi elementami charakterystyczny dla danego układu; sposób w jaki części jakiejkolwiek całości są powiązane ze sobą. W takim znaczeniu można mówić o strukturze budowli, produkcji, czasu pracy, grupy społecznej, organizacji, rozkazu, decyzji itd.
Struktura jest tym, co nadaje całości jedność, bez potrzeby odwoływania się do analizy i syntezy, jest stałym elementem zorganizowanej całości, rozpoznawalnym pomimo zmian, jakie zachodzą w tej całości. W strukturze poszczególne elementy nie znaczą nic, albo znaczą niewiele same w sobie; sens nadaje im dopiero uczestnictwo w całości.
Struktury rynkowe- rynkowe struktury, formy (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych ich grup, kształtujące się w wyniku walki konkurencyjnej lub umowy producentów. Wyróżnia się cztery modele struktur rynkowych: czystą (doskonałą, wolną) konkurencję, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol pełny. Różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów.
Model czystej(doskonałej) konkurencji
Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę, kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkości popytu i podaży. Przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne), konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo). Wejście nowych producentów na rynek doskonale konkurencyjny nie napotyka żadnych barier.
Model konkurencji monopolistycznej
Charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu (np. meble, odzież, obuwie, biżuterię), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swoich wyrobów, ale nie mogą one zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów na rynku. Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama, promocja). Wejście na rynek jest trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów.
Oligopol
W oligopolu liczba producentów nie przekracza kilkunastu. Produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. sprzęt radiowo-telewizyjny, samochody, artykuły gospodarstwa domowego). Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami. Konkurencja o charakterze niecenowym polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe.
Monopol pełny
W monopolu pełnym jeden producent wytwarzaja zazwyczaj unikatowy produkt, kształtujący cenę rynkową zapewniającą mu wysoki zysk na drodze ograniczania podaży. Brak konkurencji, wejście innych producentów na rynek w pełni zmonopolizowany jest praktycznie niemożliwe.
Transformacja systemowa w gospodarce Polski po 1989, ogół radykalnych zmian w systemie funkcjonowania gospodarki polskiej, związanych z przejściem od systemu gospodarki planowej do gospodarki rynkowej (gospodarka). Transformacja systemowa została zapoczątkowana we wrześniu 1989 wraz z powołaniem pierwszego niekomunistycznego rządu w powojennej Polsce, na którego czele stanął T. Mazowiecki. Zmiany w systemie funkcjonowania gospodarki nazwano Programem Balcerowicza - od nazwiska ówczesnego wicepremiera i ministra finansów L. Balcerowicza.
Zmierzały one do stworzenia warunków przywrócenia zachwianej kryzysem lat 80. równowagi rynkowej, zahamowania i obniżania galopującej inflacji oraz powszechnego wprowadzenia w gospodarce polskiej mechanizmu rynkowego w ramach takich podstawowych segmentów rynku, jak: rynek dóbr i usług, rynek kapitałowy oraz rynek pracy. Wymagało to przeprowadzenia radykalnych zmian w funkcjonowaniu zarówno gospodarki jako całości, jak i w funkcjonowaniu poszczególnych podmiotów gospodarczych obecnych na rynku.
Ze zmianami tymi wiąże się realizacja takich zasadniczych cząstkowych procesów jak: deregulacja (ograniczanie bezpośredniej ingerencji państwa w funkcjonowanie rynku), deetatyzacja (wycofywanie się państwa z bezpośredniego prowadzenia działalności gospodarczej), liberalizacja (powszechne wprowadzanie mechanizmu rynkowego w gospodarce i równości wszystkich podmiotów gospodarczych), prywatyzacja (zwiększanie roli i udziału przedsiębiorstw prywatnych w gospodarce), komunalizacja (przekazywanie majątku państwowego samorządom terytorialnym), komercjalizacja (powszechne egzekwowanie ekonomicznej odrębności wszystkich przedsiębiorstw, co sprzyja powstawaniu i rozwojowi konkurencji rynkowej) oraz restrukturyzacja (radykalne zmiany w strukturze majątkowej, kapitałowej, produkcyjnej oraz w strukturze zatrudnienia przedsiębiorstw, mające na celu ich dostosowanie do zmienionych warunków funkcjonowania).
Praktyczne wdrażanie wymienionych zmian systemowych w gospodarce Polski zapoczątkowano 1 stycznia 1990, wraz z wejściem w życie pakietu 10 podstawowych ustaw regulujących wprowadzanie "nowego ładu gospodarczego", a uchwalonych przez Sejm i Senat oraz podpisanych przez prezydenta w grudniu 1989.
Wolny rynek (free market, open market) Niepodlegający restrykcjom ruch towarów z danego rynku i na dany rynek, nie skrępowany żadnymi taryfami celnymi i innymi barierami handlowymi; rynek, na którym ceny są określone przez popyt i podaż, bez regulacji administracyjnych, tj. bez interwencji władzy lokalnej bądź rządu.
Wzrost gospodarczy (economic growth), stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi, mające swój wyraz we wzroście wolumenu rzeczywistego dochodu narodowego brutto. Wzrost gospodarczy polega, więc na rozszerzaniu i ulepszaniu materialnych i osobowych czynników produkcji. Wymaga to ciągłej akumulacji kapitału, dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom, ciągłego doskonalenia ludzkich umiejętności i wprowadzania postępu technicznego.
Wzrost gospodarczy mierzy się zwykle rocznym przyrostem produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca, lub stopą wzrostu wyrażającą stosunek przyrostu dochodu narodowego brutto do jego poziomu z roku poprzedniego.
Zysk, dodatni wynik finansowy przedsiębiorstwa, oznacza, że ma ono wyższe przychody niż koszty ich uzyskania. Jest jednym z najważniejszych wskaźników pozwalającym określić, czy działalność gospodarcza przedsiębiorstwa jest opłacalna, czy nie. W rachunkowości mówi się o tzw. zysku operacyjnym, który nie uwzględnia dochodów i kosztów związanych z funkcjonowaniem rynku pieniężnego, salda strat i zysków nadzwyczajnych oraz podatku dochodowego. Natomiast czystym zyskiem jest tzw. zysk netto, który obejmuje wszystko to, co nie zostało wliczone lub odjęte od zysku operacyjnego.
Niewiele rynków jest w stanie sprostać tym wszystkim warunkom jednocześnie. Najbliżej sytuują się tu wszelkiego rodzaju giełdy, a w szczególności giełda papierów wartościowych, która charakteryzują się następującymi cechami:
* Jest tak wielu sprzedających oraz kupujących akcje i obligacje , że (z pewnymi wyjątkami) żadna osoba, ani też grupa osób, nie może kontrolować rynku jakiegokolwiek z będących przedmiotem obrotu papieru
* Poszczególne papiery wartościowe danej firmy są całkowicie zbywalne;
* Wszelkie transakcje dotyczące papierów wartościowych są ewidencjonowane, a informacje dotyczące cen i wolumenu obrotu są dostępne wszystkim zainteresowanym;
* Maklerzy i inwestorzy mogą sprzedawać lub kupować poszczególne papiery wartościowe na życzenie i bez żadnych ograniczeń.
Jak wiemy, obrót papierami wartościowymi jest najlepszym znanym przykładem konkurencji doskonałej. Jednak liczba maklerów jest ograniczona i na rynku usług maklerskich panuje konkurencja monopolistyczna. Maklerzy próbują tak uatrakcyjnić swoje usługi, aby przy następnych inwestycjach potencjalni klienci pomyśleli o nich, a nie o konkurencji.
Zauważmy, że najbardziej intensywna reklama dotyczy właśnie dóbr w zasadzie homogenicznych, które różnicowane są przez ich producentów (kosmetyki, proszki do prania, pasty do zębów, samochody, telewizory, soki). Jednak jeśli kampania reklamowa się powiedzie, firma uzyskuje szansę na zdobycie grona lojalnych klientów.
RYNEK
Rynek finansowy
Rynek realny
Rynek czynników produkcji
Rynek dóbr i usług
Rynek surowców naturalnych
Rynek kapitału
rzeczowego
Rynek pracy
Rynek praw pochodnych
Rynek pieniężny
Rynek kapitałowy
Rynek kapitałowy
Rynek otwarty
Rynek instytucjonalny
Rynek wtórny
Rynek pierwotny
Rynek pozabankowy
Rynek bankowy
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
002 19 Oligopol, SZKOLNY, ekonomika
002 8 Analiza rynku, SZKOLNY, ekonomika
002 3.Wybór co, SZKOLNY, ekonomika
002 12 Produkcja i koszty w okresie krótkim, SZKOLNY, ekonomika
002 1. Przedmiot , SZKOLNY, ekonomika
002 16 Wprowzdzenie do konkurecji niedoskonałej, SZKOLNY, ekonomika
Wprowadzenie do ekonomii zadania i ODPOWIEDZI
Wprowadzenie do ekonomii
RYNEK, Medycyna ratunkowa, Ekonomia
Sprawozdanie 2 (WEiP-2014)RF, WAT, semestr VII, Wprowadzenie do ekonometrii i prognozowania
mikroekonomia wprowadzenie, Prawo, Ekonomia
Sprawozdanie 6 (WEiP-2014)Rflorianczyk, WAT, semestr VII, Wprowadzenie do ekonometrii i prognozowani
Sprawozdanie 1 (WEiP-2014)(5), WAT, semestr VII, Wprowadzenie do ekonometrii i prognozowania
Sprawozdanie 5 (WEiP-2014)(11), WAT, semestr VII, Wprowadzenie do ekonometrii i prognozowania
Sprawozdanie 1 (WEiP-2014)(8), WAT, semestr VII, Wprowadzenie do ekonometrii i prognozowania
Sprawozdanie 4 (WEiP-2014)(13), WAT, semestr VII, Wprowadzenie do ekonometrii i prognozowania
Sprawozdanie 1 (WEiP-2014)(2), WAT, semestr VII, Wprowadzenie do ekonometrii i prognozowania
więcej podobnych podstron