FOBIA
SZKOLNA
Opracowała:
Sylwia Szafarz
nauczyciel jezyka niemieckiego w ZSS w Sułkowicach-Bolecinie
1. Fobia szkolna - definicja i istota
2. Objawy fobii szkolnej
3. Przyczyny fobii szkolnej
4. Fobia szkolna a wagary
5. Fobia szkolna a rodzice
6. Konsekwencje fobii szkolnej
7. Fobia szkolna - profilaktyka, pomoc i leczenie
8. Przypadki dzieci ogarnietych fobia szkolna
1. Fobia szkolna - definicja i istota
Pojecie „fobia szkolna” stało sie ostatnio dosc popularnym, powszechnie u3ywanym
okresleniem rozmaitego rodzaju problemów szkolnych dzieci, np.
gdy niechetnie chodza do szkoły
unikaja pewnych przedmiotów
wagaruja
denerwuja sie przed sprawdzianem
maja trudnosci z zaadaptowaniem sie w klasie
wykazuja problemy z nauka
sprawiaja kłopoty wychowawcze
Tymczasem „fobia szkolna” to nazwa postaci nerwicy, zaburzenia nerwicowego,
zwiazanego ze srodowiskiem szkolnym i stawianymi przez nie wymaganiami.
Samo pojecie fobia (wg słownika psychologicznego) to nieuzasadniony, bardzo silny,
nie dajacy sie opanowac, chorobliwy lek przed okreslonymi przedmiotami i sytuacjami,
wywołujacy tendencje do unikania ich; uczucie leku bywa połaczone z przykrymi objawami
wegetatywnymi, np. pocenie sie, przyspieszenie bicia serca, suchosc w ustach. Fobia jest
objawem zaburzen nerwicowych. Czynnikiem, który powoduje leki mo3e byc przedmiot
(fobia przedmiotowa) lub sytuacja (fobia sytuacyjna).
Fobia szkolna nie jest zwiazana z sama szkoła. Stanowi typowy przykład fobii
sytuacyjnej, gdy3 dziecko odczuwa lek przed konkretnymi sytuacjami, które moga sie
zdarzyc w szkole.
Składaja sie na nia czynniki zarówno po stronie domu rodzinnego jak i szkoły.
Jednym z wa3niejszych powodów jej wystapienia jest brak lub niedostatek doswiadczen
i umiejetnosci społecznych dziecka. Dzieci najmłodsze w rodzinie, jedynacy, nad którymi
rodzina rozpieła zbyt du3y parasol ochronny, dzieci nadopiekunczych matek sa mało
pewne siebie, mało samodzielne, nie potrafia stawiac czoła nowym wyzwaniom, radzic
sobie w sytuacjach trudnych, odnalezc sie w grupie rówiesniczej. Dzieci takie czesto
swietnie radza sobie w relacjach z dorosłymi, za to sa zupełnie bezradne i przera3one
w kontakcie z rówiesnikami.
Fobie szkolna łatwo odró3nic od uzasadnionych obaw przed pójsciem do szkoły
takich jak lek przed egzaminem czy lek przed doswiadczeniem realnej przemocy ze
strony rówiesników. Wagary z kolei mo3na odró3nic od fobii tym, 3e odbywaja sie one
bez wiedzy rodziców i czesto sa objawem odmiennych problemów zwiazanych
z zaburzeniami zachowania. Fobia szkolna wystepuje z taka sama czestoscia u dziewczat
jak u chłopców.
Do wystapienia objawów dochodzi zwykle w przełomowych dla dziecka momentach
3ycia. Pierwszym z nich jest rozpoczecie przez dziecko nauki szkolnej. Dziecko bardzo
4
zwiazane z matka, nie majace doswiadczen w samodzielnym radzeniu sobie w grupie
innych dzieci, nagle trafia do szkoły, czyli obcego budynku, do klasy - grupy przypadkowo
zebranych dzieci, miejsca, gzie musi podporzadkowac sie wielu nowym regułom, zasadom,
gdzie musi sobie radzic. Z drugiej strony czuje nacisk, 3e powinno sprostac
oczekiwaniom rodziców i szkoły i byc dobrym uczniem. Jest to sytuacja wywołujaca
u ucznia silne napiecie psychiczne, lek, poczucie zagro3enia manifestujace sie objawami
somatycznymi. Organizm broniac sie przed przyjeciem przez dziecko zbyt trudnej dla
niego w danej sytuacji roli ucznia - ucieka w chorobe. Kiedy realne zagro3enie mija ( nie
trzeba isc do szkoły, mo3na zostac w domu, napiecie opada i znikaja objawy. Jest to
oczywiscie mechanizm obronny organizmu, zupełnie niepodlegajacy kontroli dziecka.
Protesty przed wyjsciem do szkoły najczesciej po raz pierwszy pojawiaja sie po
wakacjach, feriach, krótkiej chorobie czy stresujacym wydarzeniu, jakim mo3e byc dla
dziecka np. zmiana miejsca zamieszkania. Równie3 wtedy, gdy dziecko jest czesto
zatrzymywane w domu przez nadmiernie troskliwych rodziców z powodu
najdrobniejszych dolegliwosci zdrowotnych.
W przypadku dzieci z widoczna niepełnosprawnoscia rodzice szczególnie bacznie
powinni obserwowac poczynania swoich pociech w szkole, gdy3 sa one czesciej nara3one
na zaczepki ze strony rówiesników lub nawet uprzedzenia niektórych nauczycieli. Dobrze
jest pytac, obserwowac relacje dziecka z kolegami (czy utrzymuje kontakty
telefoniczne, czy dzieci odwiedzaja sie nawzajem), byc w stałym kontakcie
z wychowawca klasy oraz słuchac, słuchac i jeszcze raz słuchac, co mówi do nas dziecko.
Wyró3niamy dwie postacie fobii szkolnej: postac ostra i przewlekła. Ostra fobia
szkolna pojawia sie po silnym wstrzasie wywołujacym lek lub uczucie wstydu prze3ytym
na terenie szkoły. Przypadki takie zdarzaja sie rzadko i nale3y brac pod uwage
przewlekła postac fobii szkolnej, rozwijajacej sie stopniowo, a poprzedzonej niekiedy
epizodem nie chodzenia do szkoły w młodszym wieku szkolnym.
Istotna role w powstaniu przewlekłej fobii szkolnej, wystepujacej u nastolatek,
odgrywa dom rodzinny i neurotyczne cechy osobowosci rodziców. Leczenie jest
uzale3nione od rodzaju fobii szkolnej. Je3eli jest to postac ostra podstawowym
warunkiem jest jak najszybszy powrót dziecka do szkoły chocia3by na kilka godzin
dziennie, aby uniknac utrwalenia zaburzen. Przy fobii przewlekłej dziecko wymaga
systematycznej psychoterapii z uwzglednieniem obojga rodziców w procesie leczenie.
2. Objawy fobii szkolnej
Istota fobii szkolnej jest przede wszystkim mniejsza, lub wieksza niemo3nosc
chodzenia do szkoły. Niemo3nosc ta przybiera ró3ne nasilenie poczawszy od czesciowej
niecheci a3 do absolutnej odmowy pozostania w szkole, spowodowanej silnym lekiem,
przera3eniem lub panika, wystepujacymi w srodowisku szkolnym.
5
Lek ten manifestuje sie zwykle, głównie u młodych dzieci, bardzo burzliwymi
symptomami psychosomatycznymi. U starszych dzieci i młodzie3y lek przybiera postac
tak wysokiego napiecia i niepokoju, 3e dziecko odmawia wyjscia z domu.
GŁÓWNE OBJAWY SOMATYCZNE
dolegliwosci 3oładkowe, takie jak nudnosci, wymioty, biegunki, zawroty głowy, bóle
i skurcze brzucha, czasem odmowa jedzenia, dławienie sie jedzeniem, a nawet powolne
prze3uwanie pokarmów, w wyniku czego zjedzenie prostego sniadania wymaga długiego
okresu czasu
bóle głowy
przyspieszone bicie serca, dusznosci i omdlenia
bóle pseudoreumatyczne w miesniach lub stawach
osłabienie odpornosci organizmu, czeste infekcje, stany podgoraczkowe lub wysoka
goraczka
alergie ró3nego rodzaju, astma, wysypki, swiad
zakłócenia mowy, jak np. niemo3nosc głosnego mówienia, uporczywy szloch
Wy3ej wymienionym objawom czesto towarzyszy wypowiadanie całego szeregu obaw
i trosk, za pomoca których dziecko usiłuje uzasadnic swoja niechec do szkoły, np. tym, 3e
lekcje sa za trudne, nauczyciel niesprawiedliwy, a koledzy głupi. Mo3e pojawic sie lek
przed zasnieciem, przed zwierzetami, złodziejami, ciemnoscia i potworami.
Wysokiemu poziomowi leku mo3e towarzyszyc depresja, powodujac napady płaczu,
bezsennosc, dra3liwosc, trudnosci w koncentracji i niska samoocene. Istnieje poglad, 3e
lek i depresja sa stanami zwiazanymi ze soba niemal nierozerwalnie.
Wiekszosc objawów ustepuje zwykle po kilku godzinach, jesli oczywiscie rodzice
pozwola dziecku zostac w domu. Niezbyt dobrym pomysłem jest ich bagatelizowanie,
zarzucanie dziecku lenistwa i zmuszanie do pójscia do szkoły. Mo3e to doprowadzic do
zaostrzenia objawów i pogłebienia choroby.
Z uwagi na niejednorodne objawy fobia szkolna mo3e byc nieraz traktowana przez
otoczenie jako upór, bunt, niezdiagnozowana choroba somatyczna lub symulacja.
Rodzice obserwujac, co dzieje sie z ich pociecha, oceniaja, 3e jest chora
i postanawiaja zostawic ja w domu. Wówczas, ku ich zaskoczeniu, stan dziecka ulega
szybkiej poprawie. Fakt ten powoduje, 3e rodzice nabieraja watpliwosci co do
dolegliwosci odczuwanych przez dziecko, podejrzewaja je o manipulacje i symulowanie
choroby. Kiedy jednak mimo „ objawów” zmuszaja dziecko do pójscia do szkoły, okazuje
sie, 3e jego stan pogarsza sie i zostaje ono jako chore odesłane do domu, gdzie zwykle
szybko wraca do zdrowia.
W przypadku fobii szkolnej nie ma mowy o udawaniu - w zwiazku z koniecznoscia
pójscia do szkoły dziecko prze3ywa prawdziwy, bardzo silny lek niosacy ze soba
bogactwo objawów somatycznych, których nie jest w stanie kontrolowac. Istotne jest
to, 3e w odró3nieniu od wagarowiczów i „ migaczy” dzieci dotkniete fobia szkolna chca
chodzic do szkoły i cierpia z tego powodu, 3e nie sa w stanie tego robic. Ich obawa nie
6
dotyczy bowiem samego procesu uczenia sie, ale wyłacznie wyjscia do szkoły i pobytu
w niej.
3. Przyczyny fobii szkolnej
Ka3de dziecko prze3ywa niepokój, idac pierwszy raz do szkoły. Jest to lek zwiazany
z oddzieleniem od rodzica i lek przed nieznanym, którym jest szkoła. Wiekszosc uczniów
oswaja sie z tymi lekami, ale niektóre dzieci nie daja sobie rady ze wzgledu na problemy,
jakie tkwia w nich samych lub na skutek ró3nego rodzaju urazów. Niepokój zwiazany
z oddzieleniem mo3e wtedy przerodzic sie własnie w fobie szkolna.
Rozwinieciu sie choroby sprzyjaja nastepujace czynniki i bezposrednie sytuacje
stresujace:
1. Srodowisko rodzinne, relacje dziecko-rodzic
_ rozmaitego typu zakłócenia 3ycia rodzinnego, tak zwana "cie3ka atmosfera" w domu, wrogi
klimat rodzinny, chroniczne nieprzystosowanie rodziny, trudnosci ekonomiczne i problemy
finansowe, nadmierne uwikłanie dziecka w sprawy rodzinne
_ neurotyczne mał3enstwa, konflikty miedzy rodzicami, nieprawidłowe relacje pomiedzy
poszczególnymi członkami rodziny, układ typu dominujaca, grozna matka i bierny ojciec
lub matka nadmiernie uczuciowo zwiazana z dzieckiem i zamkniety, chłodny uczuciowo
ojciec
_ lekowa postawa matki (podswiadomie boi sie ona rozstania z dzieckiem, któremu była do
tej pory niezbedna, a które w nowej sytuacji przestanie jej potrzebowac w takim samym
jak dotychczas stopniu) oraz jej chwiejnosc uczuciowa w stosunku do dziecka
_ separacja dziecka z matka, która stanowi dla niego zródło podstawowej satysfakcji
uczuciowej i z która nie chce sie rozłaczyc
2. Srodowisko szkolne, relacje nauczyciel-uczen
_ szkoła, a w szczególnosci jej kierownictwo i nauczyciele nie potrafiacy odró3nic
nerwicowego ,,odrzucenia szkoły” przez dzieci, co mo3e prowadzic do powa3nych
konsekwencji pedagogicznych i psychospołecznych
_ osobowosc i postawa nauczyciela wobec konkretnego ucznia, jego negatywne nastawienie,
ujawniajace sie poprzez ciagłe lekcewa3enie, wysmiewanie, publiczne reprymendy,
niedocenianie chocby małych pozytywnych zmian w przygotowaniu do lekcji, czy
w zachowaniu
_ stosunek ucznia do nauczyciela, lek przed nim, poczucie winy w stosunku do nauczyciela
_ problemy ze współ3yciem w klasie, brak akceptacji ze strony rówiesników, lek przed
odpowiadaniem przed klasa, lek przed zgłaszaniem sie do odpowiedzi
_ leki przejawiane przez dziecko w konkretnych sytuacjach szkolnych
_ zmiana poziomu edukacji, zmiana szkoły - dzieci nieradzace sobie z rówiesnikami
doskonale czuja sie w relacjach z dorosłymi stajac sie czesto ulubiencami wychowawcy,
co gwarantuje im do klasy czwartej dobra pozycje w hierarchii klasowej. Zmienia sie to
radykalnie na przełomie klasy czwartej i piatej, na kolejnym trudnym etapie 3ycia dziecka
uczen musi sprostac ró3nym wymaganiom kilkorga nauczycieli, oczekuje sie od niego coraz
wiekszej samodzielnosci; nie ma ju3 takich bliskich i opiekunczych relacji z nauczycielami,
7
jak z wychowawca w klasach młodszych; w tym okresie dochodzi równie3 do gwałtownej
zmiany struktury klasowej - nowi nauczyciele maja nowych ulubienców; brak umiejetnosci
odnalezienia sie w nowych realiach klasowych powoduje degradacje na samo dno
popularnosci, co wia3e sie z przykrymi emocjami, lekiem
3. Indywidualne cechy psychofizyczne ucznia
_ zaburzenia emocjonalne, czesto u dzieci z wysokim ilorazem inteligencji i bogata
wyobraznia, poczucie odpowiedzialnosci i panika na mysl o pogorszeniu swoich ocen
_ indywidualne trudnosci w nauce
_ wady narzadów zmysłów, wady wymowy
_ dysleksja rozwojowa
_ niepełnosprawnosc
4. Leki szkolne (wg Jaczewskiego)
_ lek przed kompromitacja - mimo ró3nych panujacych stereotypów, znacznej czesci
uczniów zale3y na wynikach nauki; wypada umiec wiele, wypada byc dobrym uczniem; przy
tym nie wypada byc uczniem nadmiernie pracowitym ani kujonem; trzeba sie ze swoja
pracowitoscia kryc, nie uchodzi nie miec czasu na rozrywki i sport; ale by uzyskac dobre
wyniki w nauce, trzeba poswiecic jej bardzo wiele czasu; powstaje dylemat...
_ lek przed niepowodzeniem szkolnym - zwiazany z pisaniem egzaminów sprawdzajacych
i ze zdawaniem egzaminów wstepnych do szkoły sredniej i na uczelnie wy3sza
_ trzeci rodzaj leku to poczucie zagro$enia wynikajace z braku zdolnosci
odpowiadajacych stawianym w szkole wymaganiom - mimo ciagłych staran, dziecko nie
osiaga wskazanych wyników, a jednoczesnie pojawia sie przemeczenie praca szkolna
4. Fobia szkolna a wagary
Istnieja pewne zasadnicze ró3nice pomiedzy wagarowiczami, a uczniami cierpiacymi
na fobie szkolna (okreslanymi równie3 w literaturze jako osobami odmawiajacymi
chodzenia do szkoły). Szczególnie nauczyciele powinni byc tych ró3nic swiadomi.
Lek przed szkoła mo3e powodowac ucieczki z niej. Wydaje sie wiec niezwykle wa3ne, by
odró3nic fobie szkolna od wagarów. Zdarza sie wiele przypadków, 3e dzieci nerwicowe,
którym pomaga sie wrócic do szkoły, traktowane sa tak samo wrogo, jak zwykli
wagarowicze.
Uczniowie wagarujacy:
_ ukrywaja swoja nieobecnosc w szkole przed rodzicami
_ nie odczuwaja nadmiernego leku przed pójsciem do szkoły
_ czesto kłamia i oszukuja
_ raczej nie uskar$aja sie na dolegliwosci fizyczne
_ chetnie przebywaja po lekcjach poza domem
_ pozostaja pod silnym wpływem rówiesników
_ czesto opuszczajac zajecia szkolne dopuszczaja sie czynów chuliganskich (np.
kradzie$e, bójki)
8
W odró3nieniu od powy3szej grupy uczniów, uczniowie dotknieci fobia szkolna:
_ uzyskuja zgode rodziców na opuszczenie zajec szkolnych
_ na ogół lubia szkołe i zwykle pragna do niej uczeszczac, ale nie sa w stanie, gdy$
odczuwaja lek, rozpacz, niepokój i panike przed pójsciem do szkoły
_ przejmuja sie sprawami dotyczacymi nauki i rodziców, czesto sa to uczniowie majacy
dobre oceny, lubiace czytac i bardzo skrupulatne w odrabianiu lekcji szkolnych
_ cierpia na dolegliwosci zdrowotne w obliczu koniecznosci uczestniczenia w zajeciach
szkolnych
_ sa skłonne do manipulacji
_ niechetnie opuszczaja dom, rodziców
_ wymyslaja ró$ne powody, dla których nie powinni byc w szkole
(np. nauczyciel jest niesprawiedliwy, uczniowie z klasy go nie lubia)
_ nie wykazuja problemów zwiazanych z zachowaniami aspołecznymi
5. Fobia szkolna a rodzice
MATKA
Matke dziecka z fobia szkolna cechuje najczesciej postawa emocjonalnego
odrzucenia dziecka, przejawiajaca sie w formie przystosowawczej, nadkompensacyjnej
opieki. Jest osoba zale3na (czesto od własnej matki), z niska samoocena, unikajaca
odczuwania wrogosci, nadmiernie opiekuncza (usiłujaca zaspokajac wszystkie potrzeby
dziecka), utrzymujaca i utrwalajaca zale3nosc dziecka. Łatwo zgadza sie na pozostanie
dziecka w domu. Stara sie by było blisko fizycznie i psychicznie. Podswiadomie boi sie
rozstania z dzieckiem, któremu była do tej pory niezbedna. Matka nie umiejaca poradzic
sobie z dzieckiem, któremu we wszystkim ulega, głeboko wierzy w jego chorobe, łatwo
daje sie przekonac , 3e dziecko musi byc leczone i nie powinno chodzic do szkoły.
Z drugiej strony czuje , 3e dziecko ja wykorzystuje, ale z jej zachowania i współczucia
dla dolegliwosci dziecka wynika, 3e nieswiadomie chce jak najdłu3ej miec je przy sobie w
domu.
Troszczac sie w ten sposób o dziecko, matka usiłuje zarówno zaprzeczyc własnym
negatywnym uczuciom wobec niego, jak i zapobiegac jakiejkolwiek złosci czy urazom
z jego strony. Kobiety te szybko wycofuja sie pod wpływem przejawów złosci, a łatwosc,
z jaka ulegaja nadmiernym lub nierealnym wymaganiom powoduje, 3e zaczyna im cia3yc
poczucie własnej niekompetencji, czuja 3e dziecko je przytłacza i wykorzystuje i sa na
nie złe. Przy wystapieniu tendencji do fobii szkolnej, matka zaostrza sytuacje
współczujac dziecku, gdy narzeka na szkołe i zgadza sie na pozostawienie go w domu.
Matka ma ambiwalencje wobec utrwalonych ju3 problemów i wobec terapeutów,
u których szuka pomocy. Chocia3 w rozmowach zgadza sie, 3e dziecko powinno jak
najszybciej wrócic do szkoły, znajduje mnóstwo przyczyn, ze wzgledu na które trzeba
jeszcze z tym poczekac. Wobec dziecka czesto stosuje szanta3, apeluje do jego
rozsadku, błaga go o rozwage, pragnie, aby było blisko zarówno fizycznie, jak
i psychicznie.
9
OJCIEC
Postawa ojca mo3e byc bierna, zale3na, infantylna lub energiczna
i charakteryzujaca sie minimalnym zaanga3owaniem w sprawy rodzinne. Ojciec dziecka
najczesciej nasila nieprawidłowy charakter kontaktu matki z dzieckiem poprzez
akceptacje nadopiekunczej, infantylizujacej postawy 3ony i przez dalsze podwa3anie jej
i tak nadwatlonego poczucia kompetencji. Wsród ojców dzieci z fobia szkolna mamy do
czynienia przewa3nie z jednym z dwóch typów funkcjonowania.
Pierwszy, to me3czyzni bierni, zale3ni, ze słabym poczuciem własnej meskosci
i potrzebach przypominajacych potrzeby ich 3on. Wobec dzieci sa równie3
nadopiekunczy, ciagle sie o nie troszcza, rozwijaja u nich zale3nosc i niesłabnace
uwielbienie, staraja sie unikac jakichkolwiek negatywnych emocji w stosunkach
rodzinnych, czasem sa infantylni i wchodza w rywalizacje z dzieckiem o uczucia
3ony/matki, lub rywalizuja z 3ona o zdobycie roli macierzynskiej w domu. Podobnie jak
3ony wycofuja sie, gdy napotykaja złosc dziecka i ulegaja jego 3adaniom przy
najmniejszych sygnałach nieprzyjemnych reakcji.
Drugi typ ojca, charakteryzuje sie energia, a nawet nadmierna meskoscia,
minimalnym zaanga3owaniem w sprawy rodzinne. Rodzina ma dla niego drugorzedne
znaczenie, wobec pracy zawodowej, zainteresowan czy zwiazków z innymi ludzmi.
Przewa3nie dowiaduje sie o tym, 3e dziecko nie chodzi do szkoły przypadkiem, reaguje
na to obwinianiem 3ony i krytykowaniem jej za brak umiejetnosci wychowawczych
lub/i umywaniem rak. Oba podejscia zaostrzaja tylko problem.
Wy3ej omówione postawy rodziców utrwalaja zale3nosc dziecka, daja mu du3a
pewnosc siebie w relacjach rodzinnych i rozwijaja skłonnosc do manipulacji, zawsze
towarzyszaca fobii szkolnej.
Dziecko z fobia szkolna zwykle nienawidzi nadmiernej opiekunczosci swej matki.
Prawidłowo rozpoznaje w jej przytłaczajacej troskliwosci próbe zduszenia lub
zaprzeczenia jego tendencji do rozwoju i czesto wyczuwa wrogosc, która le3y czesciowo
u podło3a nadmiernej opieki. Ale zewnetrzne przejawy przywiazania matki i jej ciagła
rezygnacja z własnych potrzeb na jego rzecz powoduja, 3e wszelka złosc, jaka odczuwa
wobec niej, wzbudza silne poczucie winy. Czesto radzi sobie z tym poczuciem winy
projektujac (rzutujac) swoja wrogosc na zewnatrz, w rezultacie spodziewa sie, 3e stanie
sie jakas krzywda jemu lub jego rodzicom i boi sie separacji od swojej rodziny.
Nadmierna koncentracja matki na dziecku i zaspokajanie jego wszystkich potrzeb,
czesto powoduje rozwój dziecka w kierunku osobowosci narcystycznej i zwiazane z tym
nierealistyczne przecenianie własnych mo3liwosci. Kiedy sytuacja szkolna powoduje
zagro3enie tego obrazu, prze3ywa ono lek i wycofuje sie do warunków, w których mo3e
bez przeszkód zachowac nierealistyczny obraz własnej osoby.
6. Konsekwencje fobii szkolnej
Fobia szkolna jest wa3nym prekursorem fobii pracy u dorosłych i stanowi pewna
kategorie zaburzen psychicznych. Wywiera wpływ na całe 3ycie dziecka. Sam objaw
izoluje je od normalnych doswiadczen i niemal uniemo3liwia dalszy rozwój psychiczny.
Dzieci cierpiace na fobie szkolna sa to czesto dzieci niesmiałe, zamkniete w sobie, łatwo
odczuwajace zagro3enie, opuszczenie, zle reagujace na dezaprobate. Moga miec
tendencje perfekcjonistyczne, np. obsesyjnie pragna byc prymusami.
Mimo osiagania pozytywnych rezultatów nadal nie wierza we własne siły. Nieufnie
odnosza sie do akceptacji ze strony innych. Moga tak3e łatwo pasc ofiara tzw. ,,nerwicy
sukcesu”, objawiajacej sie tym, 3e postepy i nagrody wywołuja wiecej leku ni3 poczucia
zaspokojenia. Czesto spotkac mo3na nieuswiadomione i nierozwiniete konflikty miedzy
potrzeba zale3nosci a potrzeba niezale3nosci, które zarysowuja sie w stosunkach
z rodzicami, którzy reprezentuja postawy mieszane: przesadnej opieki, a równoczesnie
niekrytej niecheci, czy wrogosci.
Jednostki dotkniete fobia powinny byc „wyłowione” w klasie szkolnej. Wymaga to
jednak specjalnej wiedzy od nauczyciela, by mógł dostrzec takie dziecko i skutecznie
z nim postepowac.
7. Fobia szkolna - profilaktyka, pomoc i leczenie
Na poczatek nale3y próbowac odró3nic fobie szkolna od zwykłych wagarów.
Samego wagarowania oczywiscie równie3 nie nale3y lekcewa3yc, poniewa3 przewa3nie
swiadczy o tym, 3e dziecko ma jakies kłopoty. W obu przypadkach dobrze jest zasiegnac
porady specjalisty, najlepiej psychologa lub psychiatry dzieciecego, a w przypadku
podejrzenia o fobie szkolna nale3y zrobic to mo3liwie szybko, poniewa3 jesli dziecko
przesladowane lekami nie uzyska profesjonalnej pomocy, trzeba sie liczyc z powa3nymi
nastepstwami, które moga oznaczac zaburzenie normalnego toku edukacji i społecznego
rozwoju dziecka, a nawet - w skrajnych przypadkach - skierowanie do szkoły specjalnej
i utrwalenie sie cech, które uniemo3liwia powrót do społeczenstwa.
Problem fobii szkolnej zawiera sie w trójkacie: rodzina - szkoła - dziecko.
O łatwosci przystosowania sie dziecka do szkoły w pewnym stopniu decyduje
atmosfera szkoły i własciwosci psychiczne nauczyciela. On to w pierwszym okresie styka
sie z dzieckiem najwiecej. Mo3e wiec dziecku pomóc, lecz mo3e równie3 swoim
postepowaniem przeszkodzic w przystosowywaniu sie do nowych warunków.
Najwa3niejszym czynnikiem w postepowaniu z dzieckiem jest jednak zdrowa
rodzina, dajaca dziecku poczucie bezpieczenstwa i to ona powinna odgrywac główna role
w procesie leczenia. Fobia, tak jak ka3da długotrwała choroba dezorganizuje normalny
tok edukacji, społeczny rozwój dziecka i prawidłowe funkcjonowanie rodziny.
11
Próby zmuszania dziecka do uczestnictwa w lekcjach i chodzeniu do szkoły za
wszelka cene nie przynosza efektu i objawy nerwicy przybieraja wtedy na sile. Jest to
postepowanie brutalne i niehumanitarne. Odbiera dziecku odrobine ludzkiej godnosci.
W terapii dziecka z fobia szkolna mo3na osiagnac doskonałe wyniki, koncentrujac
uwage na rodzicach, a tylko w niewielkim stopniu na dziecku. Rodzice nie powinni zwlekac
z szukaniem profesjonalnej pomocy. Oddziaływania na samo dziecko nie przynosza
spodziewanych rezultatów. Im młodsze jest dziecko, im bardziej jego trudnosci
ograniczaja sie do sprawy chodzenia do szkoły, tym bardziej nale3y uwzglednic rodziców
w procesie leczenia, polegajacego na długotrwałej terapii dziecka i całej rodziny. Nale3y
kłasc nacisk na wczesny powrót dziecka do szkoły i pracowac z nim tylko tyle, ile
potrzeba do uzyskania spokojnego powrotu do szkoły.
Niezwykle wa3ne, po zaobserwowaniu przez rodziców leku przed uczeszczaniem
dziecka do szkoły jest skontaktowanie sie z wychowawca lub pedagogiem szkolnym.
Współpraca rodziców z nauczycielami (zwłaszcza z wychowawca) mo3e zapobiec
wzajemnemu obarczaniu sie odpowiedzialnoscia za nieobecnosc ucznia, oskar3aniu
o niedopełnianie obowiazków rodzicielskich lub wychowawczych. Nale3y jak najszybciej
podjac działania majace na celu zatrzymanie rozwoju choroby i niedopuszczenie do jej
nastepstw. Istotne jest jak najszybsze przerwanie absencji dziecka w szkole, co mo3na
uzyskac poprzez stworzenie bezstresowych warunków powrotu dziecka do szkoły przy
pomocy wychowawcy klasy.
Bardzo pomocna okazuje sie wywa3ona i delikatna postawa nauczyciela, który nie
spoteguje leku dziecka, nie bedzie osadzał rodziców, lecz zacheci do podjecia leczenia.
Rodzicom łatwiej przychodzi pogodzenie sie z konkretna i spotykana choroba
somatyczna swego dziecka ni3 przyjecie do wiadomosci, 3e jest to zaburzenie natury
psychicznej. W takim przypadku nauczyciel mo3e stanowic wsparcie i zródło informacji
dla przera3onych rodziców.
Istotna rola nauczyciela jest te3 zadbanie, by chore dziecko nie straciło kontaktów
z kolegami i nie 3yło z pietnem "chorego na głowe". Zazwyczaj dzieci z fobia dobrze
kontaktuja sie z rówiesnikami poza szkoła i nie przejawiaja niecheci do samej nauki.
W zapobieganiu fobii szkolnej wa3ne jest umo3liwienie dziecku nabywania
umiejetnosci i doswiadczen społecznych, uczenie sie samodzielnosci, poznawanie
konsekwencji własnych zachowan od wczesnego dziecinstwa. Nale3y dopasowac stawiane
wymagania do aktualnych mo3liwosci wynikajacych z etapu rozwoju dziecka.
Jesli dziecku dotknietemu fobia szkolna, uda sie z pomoca rodziców, pedagogów,
przyjaciół i terapeutów zbudowac poczucie własnej wartosci, ma ogromne szanse na
powrót do zdrowia i lepsze bedzie jego 3ycie osobiste oraz kontakty społeczne, a pózniej
i zawodowe.
PRZYKŁADOWY PLAN PRACY z dzieckiem cierpiacym na fobie szkolna:
praca z systemem rodzinnym
farmakoterapia - w celu obni$enia poziomu leku
współpraca rodziców z wychowawca
działania terapeutyczne majace na celu wzmo$enie poczucia własnej wartosci
(indywidualne i grupowe zajecia terapeutyczne (nauka zachowan asertywnych)
pomoc w nauce
nacisk na zwiekszenie u dziecka umiejetnosci w kontaktach z ludzmi
bajkoterapia czyli domowe uzupełnienie leczenia przez czytanie bajek
terapeutycznych
8. Przypadki dzieci ogarnietych fobia szkolna
Przypadek „upartego” Macka
o upływie dwu miesiecy w klasie pierwszej Maciek zapowiedział w domu, 3e wiecej
do szkoły nie pójdzie. Rodzice potraktowali to jako drobny incydent i w poniedziałek
zaprowadzili go, jak zwykle do szkoły. Po dzwonku chłopiec pozostał w szatni, nie
odpowiadał na pytania woznej, nie umiał tez wytłumaczyc swego zachowania
wychowawczyni. Robił wra3enie spokojnego, nie płakał, ale skutecznie opierał sie
doprowadzeniu do klasy. W bibliotece czekał na przyjscie wezwanych rodziców.
Odpowiadał przeczaco na pytania dotyczace złego samopoczucia. Przez kolejne dni
poddawał sie dowo3eniu do szkoły, w domu odrabiał lekcje spisane od kolegów, ale nie
wchodził do klasy lub opuszczał ja pod byle pretekstem. Nie działał ani przymus, ani
perswazja, ani próby zachety. Po wizytach u specjalistów chłopiec realizował
indywidualny tok nauki a3 do klasy szóstej. W trakcie ponawiane były bezskuteczne
próby nakłonienia go do chodzenia do szkoły. Brał udział w niektórych spotkaniach
nieformalnych z klasa, kilkakrotnie przyszedł na imprezy klasowe. Nauke w szkole
społecznej, w klasie 12-osobowej, podjał niechetnie w klasie siódmej. Nie nawiazał
bliskich kontaktów, był cichy i podporzadkowujacy sie, nie miał kłopotów z nauka.
Przypadek „symulujacej” Hani
Na poczatku klasy trzeciej dziewczynka zaczeła sporadycznie uskar3ac sie na bóle
głowy lub brzucha przed wyjsciem do szkoły. Po pewnym czasie dolegliwosci zgłaszała te3
w szkole, korzystała coraz czesciej z pomocy pielegniarki lub była zabierana do domu.
Rodzice rozpoczeli serie badan, które nie przynosiły 3adnej odpowiedzi. Dziewczynka
coraz czesciej była zostawiana w domu, poniewa3 poranne objawy nasilały sie. W ciagu
dnia Hania czuła sie dobrze, wiec rodzice zaczeli podejrzewac symulacje i ponownie
naciskali na chodzenie do szkoły. Wtedy u Hani pojawiły sie omdlenia, które przeraziły
rodziców. W dalszym czasie Hania przeszła wraz z rodzina psychoterapie. Powróciła do
szkoły w klasie czwartej, uczyła sie bardzo dobrze, czesto jednak korzystała ze
zwolnien, a w wieku 13 lat zachorowała na anoreksje i szkołe konczyła na oddziale nerwic
dzieciecych.
13
Przypadek „fantazjujacej” Martyny
Martynka ukonczyła z dobrymi wynikami klase pierwsza. Była spokojnym
i grzecznym dzieckiem. Na poczatku wrzesnia opowiedziała rodzicom zawikłana historie o
nieznajomej dziewczynce, wspólnej wyprawie do parku i zjedzeniu nieznanych, "chyba
trujacych" owoców. Martynka twierdziła, 3e nie mo3e isc do szkoły, bo boi sie ponownego
spotkania z nieznajoma. Rodzice sprawdzali fakty i uznali to za konfabulacje. Przez
kolejne dni Martyna płakała przed wyjsciem do szkoły, w szkole była niespokojna i unikała
kontaktów. Pozostawiana w domu nie zdradzała 3adnych niepokojacych objawów.
Doprowadzana z oporami do szkoły opowiadała wychowawczyni o złym samopoczuciu,
a z dziecmi dzieliła sie przera3ajacymi fantazjami. Niekiedy miała silne zawroty głowy
i trzeba ja było odsyłac do domu. Nie miała wiekszych problemów z nauka, ale przez
kolejne lata zdarzały sie nawroty "dziwnych" doznan i czesto była zwalniana ze szkoły
przez zdezorientowanych rodziców. Objawy ustapiły po rozwodzie rodziców i ponownym
ustabilizowaniu sytuacji domowej.
Literatura:
1. Ranschburg J. Lek-gniew-agresja. 1993
2. Tatarowicz J. Fobia szkolna. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. 2003.
3. Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne 1975
4. Szewczuk W.Słownik psychologiczny 1985.
5. Szyrynski W. Fobia szkolna. Nowa Szkoła 1971/6
6. Weiner I. B. Fobia szkolna. Zaburzenia psychiczne w wieku dorastania. 1977
7. Whitehead T. Pokonac lek. 1995
8. Witkowska Agnieszka, Jabłonski Sławomir Co to jest fobia szkolna? Edukacja i
Dialog 1999 nr 2 s. 44-50
9. http://www.sp2.grajewo.net.pl/krajewska.htm
10. http://www.poradnia.ids.bielsko.pl/aktualnosci/fobiaszkolna.html
11. http://www.niepelnosprawni.info/ledge/x/13587
12. http://www.pbw.waw.pl/pbw/pliki/publikacje/Fobia%20szkolna.doc