RZYMSKIE POJĘCIE PRAWA
Brak jest w źródłach rzymskich klasycznej definicji prawa, co jest spowodowane ogólną niechęcią Rzymian do wszelkiego rodzaju definiowania pojęć prawnych. Rzymianie natomiast odróżniali normy prawne od wszystkich innych norm postępowania i co najważniejsze pojmowali je w sposób abstrakcyjny, co umożliwiało im stworzenie ogólnych nakazów lub zakazów dla zachowań ludzkich, które miały (mogły) nastąpić w przyszłości.
Dla Rzymian prawem był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, usankcjonowany i uchwalony przez tę społeczność lub przez organ wybrany przez tę społeczność i posiadający władzę legislacyjną. Przestrzeganie prawa było gwarantowane w drodze przymusu.
Jak określa je Celus:"Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne" czy też Ulpian wg, którego nakazami prawa jest żyć uczciwie, nie krzywdzić drugiego, oddać każdemu to, co mu się należy?
Rzymianie byli dumni ze stworzonych przez siebie norm prawnych i pomimo wielu definicji takich jak dura lex, sed lex, summum ius summa iniuria możemy stwierdzić, że zasady moralne miały pierwszeństwo przed literą prawa a samo prawo obowiązywało aż do czasu, gdy zostało ono odwołane, co dawało poczucie stabilności i sprawiedliwości. Rzymskie prawo jako jedno z pierwszych tworzyło zwarty system oparty na ideach i zasadach ogólnych, stworzyło konstrukcję poszczególnych instytucji prawnych i usystematyzowało je w sposób teoretyczny.

IUS EST ARS BONI ET AEQUI
Słowo Celsusa przytoczone w latach późniejszych przez Ulpiana, który obdarzył je swoją aprobatą miały na celu zdefiniowanie prawa jako:" Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne " Była to bodajże jedyna próba definiowania pojęć prawnych gdyż jak to określił, Jawolenus " Wszelkie definicje w prawie cywilnych są niebezpieczne " i rzymianie unikali definicji gdyż każdą z nich można było " wywrócić ".
Tak samo działo się i z tą definicją. Pomimo aprobaty najznakomitszych prawników, którzy skrupulatnie ją analizowali i aprobowali spotkać także można słowa, że jest to definicja powierzchowna i nic nie mówiąca.
Zaznaczyć jednak należy, że jest to próba określenia samego IUS a co za tym idzie zakresu i funkcji jego działania. Definicja ta była odzwierciedleniem stosunku ówczesnych Rzymian do Ius (prawo).

KAZUISTYKA PRAWA RZYMSKIEGO.
Słowo kazuistyka pochodzi od słowa casus - przypadek (prawny) 
Kazuistyka prawa Rzymskiego opiera się głównie na działaniach dotyczących konkretnych przypadków a więc na tworzenie przepisów prawnych opartych na konkretnych sytuacjach a nie sytuacjach abstrakcyjnych. Początków kazuistyki dopatrywać się należy w pilnym i doraźnym kształtowaniu się prawo w praktyce codziennej będącej następstwem rozwiązywania codziennych sporów przez jurystów, którzy gromadzili opisy konkretnych przypadków wraz z ich rozstrzygnięciami.
Przez wiele lat starano się zlikwidować kazuistyczny charakter prawa gdyż doprowadzał on do stwarzania sytuacji, w której prawo było zbiorem przypadków trudnych i nieprzejrzystych. Dążenia usystematyzowania prawa dostrzec możemy niemal we wszystkich dokumentach historycznych począwszy od XII tablic.
Stwierdzić należy, że pomimo tych dążeń, kazuistyczny charakter prawa rzymskiego utrzymywał się niemal przez cały czas obowiązywania prawa rzymskiego.
Próby stworzenia usystematyzowanego prawa i z licznymi podziałami i definicjami oraz co najważniejsze z abstrakcyjnymi sytuacjami były coraz silniejsze z biegiem lat, lecz pomimo tego kazuistyczny charakter prawa pozostał bardzo silny i zadecydował o aktualności źródeł prawa rzymskiego.

PRAWO PUBLICZNE I PRAWO PRYWATNE.
Najtwardszym podziałem norm prawnych w prawie rzymskim okazał się podział prawa na IUS PUBLICUM i IUS PRIVATUM. Już niemal od początku stosowania prawa spotkać można było rozgraniczenia w tej materii pierwszym źródłem, które jasno precyzuje nam ten podział są słowa Ulpiana - Prawem publicznym jest to, która dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek.
Z definicji tej stwierdzić możemy, iż kryterium podziału ( rozróżnienia) była korzyść a więc czyjś interes.
Prawo publiczne, więc przynosiło korzyści klasie panującej - do jego zakresu należały normy dotyczące organizacji ludności w postaci państwa. Pozostałe normy ustanowione i dotyczące jednostek, w więc obywateli rzymskich tworzyły prawo prywatne. W przypadkach konfliktu pomiędzy tymi prawami przedkładało się dobro publiczne nad dobro jednostki. Należy jednak zaznaczyć, iż pomimo tego, że największym sukcesem prawa rzymskiego było prawidłowe integrowanie interesu jednostki z interesem społecznym.

SYSTEMATYKA PRAWA PRYWATNEGO.
Jedną z pierwszych systematyk prawa rzymskiego był układ zastosowany przez Gaiusa a będący zapewne następstwem podziału stosowanego przez jurystów rzymskich a mający swe korzenie najprawdopodobniej w Grecji. Gaius, jako że zajmował się tylko prawem prywatnym, dlatego do tego prawa odnosi się tylko ten podział.
Trójczłonowy podział prawa zastosowany przez Gaiusa zamyka się w jego słowach " Wszelkie prawo, jakim się posługujemy dotyczy albo osób albo rzeczy albo powództw" Mamy, więc do czynienia z prawem osobowym, rzeczowym i procesowym. Systematyka ta została skopiowana przez Justyniana w jego Instytucjach a następnie wywierała głęboki wpływ na szereg kodeksów do XIX w.
Systematyka ta utraciła swoje dominujące znaczenie dopiero po stworzeniu przez pandektystów niemieckich systemu pandektowego - będącego rozwinięciem i udoskonaleniem dawnego systemu rzymskiego.
Pandektyści podzielili prawo na 5 podstawowych działów 1. Część ogólna (mówiąca o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach stosunków i czynności prawnych. 2. Prawo zobowiązań 3. Prawo rzeczowe 4.Prawo familijne 5. Prawo spadkowe 
Analizując systematykę prawa rzymskiego należy zaznaczyć, iż winniśmy to czynić wg Gaiusa gdyż systematyka pandyktyńska powstała znacznie później, lecz nie sposób tego czynić gdyż jest to podział za mało rozczłonkowany i niewygodny w stosowaniu.

PERSONAE - RES - ACTIONES.
Trójczłonowy podział prawa zastosowany przez Gaiusa w słowach "Wszelkie prawo, jakim się posługujemy dotyczy albo osób albo rzeczy albo powództw" " Mamy, więc do czynienia z prawem osobowym, rzeczowym i procesowym. Systematyka ta została skopiowana przez Justyniana w jego Instytucjach a następnie wywierała głęboki wpływ na szereg kodeksów do XIX w.
Systematyka ta utraciła swoje dominujące znaczenie dopiero po stworzeniu przez pandektystów niemieckich systemu pandektowego - będącego rozwinięciem i udoskonaleniem dawnego systemu rzymskiego. 

IUS - IUSTITIA - IURISPRUDENTIA.
Trzy określenia związane z prawem i wzajemnie się uzupełniające.
Ius oznacza szeroko pojęte prawo ludzie (świeckie) lub bardziej szczegółowo prawo przedmiotowe ( np. jako Ius publicum - prawo publiczne) tzn. ogół norm, przepisów porządkujących jakąś dziedzinę życia lub tez z innej strony słowo to oznacza uprawnienia - czynności wynikające z prawa podmiotowego ( prawo sprzedaży).
IUSTITIA - jest to sprawiedliwość - bardzo ogólnikowo pojęte ius - a więc wg Cycerona oddanie każdemu prawa, które mu się należy. 
IURISPRUDENTIA - wiedza prawnicza jako mądrość zarówno w stosowaniu jak i interpretowaniu prawa oraz łączenie norm prawnych z normami moralnymi.

IUS CIVILE - IUS GENTIUM - IUS HONORARIUM.
IUS CIVILE - był to podstawowy zespół norm prawnych obowiązujących w państwie rzymskim a dotyczący niemal wyłącznie obywateli ( civis - obywatel) rzymskich w czasach wcześniejszych z jednej strony - a następnie jako sam termin w czasach późniejszych oznaczenie prawa prywatnego. Ius civile stanowiło początkowo prawa zwyczajowe następnie począwszy od ustawy XII tablic rozwijało się poprzez formy ustawodawcze. Oznaczało ono głównie całe prawo ( publiczne i prywatne) obywateli rzymskich i było najdawniejszą warstwą prawa rzymskiego. IUS GENTIUM - prawo wspólne stosowane w stosunku do wszystkich ludzi - mieszkańców państwa.
Charakteryzowało się ono w odróżnieniu od ius civile tym, że było świeckie, swobodniejsze, co do formy, dostępne dla wszystkich mieszkańców państwa, ograniczone do sfery stosunków majątkowych i przeznaczone do regulowania obrotu gospodarczego. Było to prawo mniej formalistyczne niż ius civile, nie przywiązywało wagi do formy dokonywania aktów prawnych. Na jego podstawie wykształcił się proces formułkowy znacznie doskonalszy od procesu legislacyjnego. 
IUS HONORARIUM - było to prawo stosowane i tworzone przez działalność magistra tury. Miało ono wiele wspólnego z ius civile a poprzez fakt, że co roku było ono odnawiane o doświadczenia w stosowaniu ius civile stanowiło prawo bardziej zbliżone do potrzeb życiowych. Ius honorarium było prawem stosowanym obok ius civile jako jego wspomaganie, poprawianie i uzupełnianie. Z biegiem lat różnice pomiędzy tymi prawami zatarły się w prawie poklasycznym.

IUS NATURALE.
Prawo naturalne przyszło do Rzymu najprawdopodobniej z filozofii greckiej jako prawo uniwersalne, niezmienne i zgodne z naturą. Prawo to oznaczało wspólne prawa istot żyjących nie tylko ludzi, ale i zwierząt.
Początkowo było ono porównywane z ius gentium, lecz różnice wynikające z międzyludzkiego porządku społecznego, jakim pozostaje zawsze ius gentium.

OKRESY ROZWOJU PAŃSTWA I PRAWA RZYMSKIEGO.
Historia państwa rzymskiego zamyka się 13 wieczną klamrą od założenia Rzymu 753r. p.n.e. Do śmierci cesarza Justyniana 565r. n.e. Przez ten okres państwo rzymskie przechodziło głębokie przemiany zarówno terytorialne jak i społeczne oraz ekonomiczne. Z małego organizmu państwowego na początku powstało cesarstwo tak gigantyczne, że nie miało sobie równych w ówczesnym świecie. Formacja społeczno - ekonomiczna była zawsze jednakowa - był to typ państwa niewolniczego, zmieniały się tylko formy państwa z okresu królewskiego (753 - 509 pne) poprzez okres republikański (509-27 pne) i pryncypatu (27-284) a zakończywszy na okresie dominatu (284-476 w zachodniej części i 565 we wschodniej).
Podobnie jak państwo rozwijało się prawo rzymskie. Pierwszy okres nazywany przez historyków okresem prawa starorzymskiego (archaicznego) obowiązywał od powstania Rzymu(753) do wojen punickich (264-146).
Drugim okresem był okres rozwoju i prawa klasycznego. Obowiązywał on od połowy III w. p.n.e. do 235r. n.e. i dzieli się on na podokres prawa przedklasycznego i prawa klasycznego.
Ostatnim okresem jest okres schyłkowy (poklasyczny), który obowiązywał od końca panowania dynastii Sewerów do śmierci cesarza Justyniana I za życia, którego obowiązywał podokres prawa justyniańskiego.

ZRÓDŁA TWORZENIA PRAWA RZYMSKIEGO.
Omawiając źródła tworzenia prawa rzymskiego musimy mówić o fontes iuris oriundi tj. źródłach powstania prawa[czynniki prawotwórcze tj. decyzje klas panujących ustanawiające, uznające lub ustalające normy prawne i fontes iuris cognoscendi tj. źródłach poznania prawa 5 tzn. efektów działania czynników prawotwórczych.
Pierwszym źródłem w okresie archaicznym był zwyczaj zakorzeniony w tradycji. W okresie przedklasycznym źródłami prawa pozostawały zwyczaje oraz opierano się na uchwałach zgromadzeń ludowych oraz decyzji jurystów tzw. Magistratu. Z biegiem lat uchwały zgromadzeń ludowych były wypierane i w okresie klasycznym I w. n.e. Zostały całkowicie zniesione a ich rolę przejmuje Senat i Cesarz, którego uchwały były jednogłośnie akceptowane. Charakterystycznym dla okresu klasycznego była też prawotwórcza działalność jurystów. W okresie poklasycznym nastąpiło skumulowanie całości władzy w rękach cesarza.

USTAWA XII TABLIC.
LEX DUADECIM TABULARUM - powstała w latach 451/450pne i zawierała szeroki wachlarz praw głównie skupiając się na prawie prywatnym, procesowym i postępowaniu egzekucyjnym w sprawach prywatnych. Ustawa ta powstała na skutek żądań plebejuszy, co do spisania prawa zwyczajowego, które w owych czasach było przez patrycjat dowolnie interpretowane. Głównym celem Ustawy XII tablic było uregulowanie konfliktu socjalnego wśród ludzi wolnych, lecz różniących się pozycją majątkową a co za tym idzie społeczną.
W starożytnym Rzymie ustawa ta była otoczona wielkim szacunkiem: była wywieszona na forum Romanum, dzieci uczyły się jej na pamięć a mimo to była to ustawa bardzo sformalizowana, kazuistyczna i przepojona elementami sakralnymi.
Systematyka: Tab. 1-3 prawo procesowe, 4/5- wewnętrzna organizacja rodziny i spadkobranie, 6-stosunki gospodarcze pomiędzy rodzinami rzymskimi, 7- prawo sąsiedzkie, 8- przestępstwa naruszające interes obywatela, 9/10- niektóre normy prawa sakralnego i publicznego, 11/12 - różne normy prawne.

JURYSPRUDENCJA KLASYCZNA.
O jurysprudencji klasycznej można mówić od początku pryncypatu do czasów Dioklecjana 284 r. n.e. .
Charakterystyczną cechą tego okresu była prawotwórcza działalność jurystów zdanie, których nabrało w owych czasach mocy wiążącej w rozpatrywaniu sporów prawnych. (IUS respondendi ex auctoritate principis). 
Ius respondendi otrzymywali prawnicy osiadli w Rzymie, przez co ich liczba nie była wielka a autorytet, jakim byli obdarzeni sprawiał, że opinie przez nich wydawane były respektowane w analogicznych sprawach. W ten sposób dzieła prawników zaczęto stawiać na równi z obowiązującym prawem. W przypadkach, gdy dwóch prawników zajęło przeciwstawne sobie pozycje decydującym głosem było zdanie sędziego, który mógł przychylić się do jednej z opinii. W owych czasach powstały dwie szkoły przwnicze nazwane od nazwisk swoich przywódców: Sabinianie i Prokulejanie
Sławnymi jurystami owych czasów byli: LEBEO - konserwatywny pogląd z zachowaniem dawnego ustroju republikańskiego, który był śmiałym nowatorem w swoich pracach. SABINUS, którego dzieła stały się podstawą do ułożenia digestów a praca o prawie cywilnym była jedną z najważniejszych w owych czasach. JULIAN, który rozstrzygał w swoich pracach wiele kwestii będących -spornymi i wątpliwymi.
KODYFIKACJA, JUSTYNIAŃSKA.
Po objęciu władzy przez Justyniana I w 527 nasiliły się tendencje do odbudowy dawnej świetności Imperium a co za tym idzie do odnowienia, ujednolicenia i stabilizacji systemu prawnego. Projekt tego systemu miał za zadanie utrwalić władzę cesarza i umocnić istniejące stosunki społeczne. W rok po objęciu władzy Justynian powołał komisję, której zadaniem było zebranie praw obowiązujących i usystematyzowanie ich. Stworzono Codex, vetus który z czasem okazał się niepoprawny i pełny sprzeczności, co zmusiło Justyniana do powołania nowej komisji złożonej z przewodniczącego Tryboniana i licznych wybitnych prawników.
W 533r. komisja ta przedłożyła na ręce cesarza dzieło zwane digestami lub, pandectami. Obok tego zbioru na polecenie cesarza powstawał także podręcznik do nauczania prawa nazywany Instytucjami, który ogłoszono także w 533r. Po stworzeniu Instytucji i Digestów uaktualniono jeszcze kodeks z 529 r., co zasadniczo zamknęło prace kodyfikacyjne za czasów Justyniana I. Za czasów swojego panowania wielokrotnie jeszcze Justynian wydawał Nowele [konstytucje] będące sposobem reformowania systemu prawnego. Prace prawników za czasów Justyniana można nazwać zwieńczeniem myśli prawniczej rzymian wykształconej w ciągu wieków.
Powstały w ten sposób Codex iuris civilis składający się z 4 części [ Codex, Digesta, Institutiones i Novella]
3 pierwsze składają się na właściwe dzieło Justyniana, 4 zaś obejmuje 2 późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców. Justynian nadał kodyfikatorom prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach poprzez usuwanie nazw nieistniejących instytucji czy też dodawanie nowo powstałych, co umożliwiało stałe ujednolicanie kodeksu. W ten sposób ujednolicono dzieło i pozbawiono je wewnętrznych sprzeczności.
CORPUS IURIS CIVILE.
Justynian I zwany Wielkim nie nadał stworzonym przez siebie dziełom [ Instytucjom, Digestom, Kodeksowi] wspólnej nazwy. Dopiero w średniowieczu te dzieła zaczęto określać mianem Corpus Iuris civilis jako całość ustawodawcza stworzona przez Justyniana wespół z Nowelami przez niego stworzonymi. Codex iuris civilis składa się z 4 części [ Codex, Digesta, Institutiones i Novella]
3 pierwsze składają się na właściwe dzieło Justyniana, 4 zaś obejmuje 2 późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców. Justynian nadał kodyfikatorom prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach poprzez usuwanie nazw nieistniejących instytucji czy też dodawanie nowo powstałych, co umożliwiało stałe ujednolicanie kodeksu. W ten sposób ujednolicono dzieło i pozbawiono je wewnętrznych sprzeczności.

HISTORIA ROZWOJU PROCESU RZYMSKIEGO.
W związku z faktem, iż w czasach najdawniejszych jedyną drogą dochodzenia swoich praw prywatnych była tzw. pomoc własna rozrastała się w coraz większym stopniu anarchia i bezprawie. Działania prawodawcze miały za zadanie skrócenie tego procederu i wprowadzenie rozwiązywania sporów przed oblicze sądów. Już Marek Aureliusz w decretum divi Marci stwierdza utratę wierzytelności dochodzonej z pominięciem drogi sądowej a konstytucje późniejszych cesarzy mówią o utracie prawa własności dochodzonej w ten sam sposób. Prawo w coraz to szerszy sposób regulowało sposoby nabywania i zbywania własności zmuszając obywateli do trzymania się litery prawa. Zakaz przemocy pod groźbą nieważności i wiele innych przepisów dało początek rozwojowi procesu rzymskiego, który dawał początek praworządności i likwidował bezprawie. Pomoc własna została zastąpiona pomocą państwową. Pierwszym typem procesu rzymskiego był proces legisakcyjny który pojawił się już w ustawie XII tablic. W III w. p.n.e. Pojawił się drugi typ procesu zwany formułkowym i choć pojawił się tak wcześnie to praktycznie obowiązywał dopiero od ok.130r. p.n.e. Proces legisakcyjny zniesiono w 17 r. p.n.e. Likwidując w ten sposób dualizm procesowy, lecz taki stan rzeczy nie trwał długo gdyż już w okresie pryncypatu pojawia się nowy proces - kognicyjny. Początkowo jest to proces nadzwyczajny, lecz z czasem przejmuje on dominującą rolę i wypiera całkowicie proces formułkowy.

ROLA PRETORA W PROCESIE CYWILNYM.
Wymiar sprawiedliwości spoczywał początkowo w rękach władzy państwowej jednak wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym i co za tym idzie zwiększoną ilością sporów, które należało rozstrzygać, władcy znajdowali sobie zastępców. Zastrzegli jednak sobie możliwość sprawowania kontroli oraz interwencję w każdą prowadzoną sprawę. Początkowo wymiar sprawiedliwości przejęli konsulowie jednak po 367r., kiedy to wprowadzono pretury powinność ta przeszła w ręce pretorów. Pretorowie byli delegowani z Rzymu lub też powoływani przez władze municypalne. Pretor miał za zadanie czuwanie nad przebiegiem procesu w pierwszej fazie, udzielał ochrony poza procesowej oraz prowadził nadzór nad sprawowaniem opieki. Nieodzowny był udział pretora w niektórych czynnościach prawnych a po 242 r. p.n.e. Pretor sprawował także jurysdykcję w sporach, w których przynajmniej jedną ze stron był obywatel z poza cesarstwa.

POMOC WŁASNA I OBRONA KONIECZNA.
Pomoc własna była w dawnych czasach jedynym sposobem dochodzenia swoich praw. Była ona stosowana zarówno przez jednostki jak i zorganizowane grupy ludzi. O ile stosowanie pomocy własnej w sprawach jasnych i oczywistych było uzasadnione o tyle coraz częściej zaczęto stosować ją dla własnych celów i dla uzyskania stosownych korzyści. Pomoc własna mogła być, więc zaczepna, czyli zmierzająca do zmiany istniejącego stanu rzeczy i obronna, czyli taka, która miała za zadanie utrzymanie danego stanu rzeczy. Pomoc własna o charakterze zaczepnym była bardzo groźna dla ładu i porządku publicznego, ponieważ prowadziła do anarchii i co najważniejsze do bezprawia, z którym nie mogła godzić się władza państwowa. Wprowadzono liczne ustawy zabraniające stosowania tego typu pomocy pod bardzo surowymi sankcjami z konfiskatą majątku i infamią włącznie. Obrona konieczna jest typem pomocy własnej o charakterze defensywnym i opiera się na słowach Paulusa, że:można bronić się przed siłą przy pomocy siły. Trudno jednakże ocenić po pierwsze granice obrony koniecznej, co do siły, przed którą należy się bronić a po wtóre, z jaką siłą należy się bronić.
POLUBOWNE ROZSTRZYGANIE SPORÓW.
Rozstrzyganie sporów mogło odbywać się na sposób: pomocy własnej, interwencji państwowej i polubownego rozstrzygania sporów. Polubowne rozstrzyganie sporów polegało na powołaniu w drodze nieformalnego porozumienia (compromissum) arbitra ( prywatnej osoby, która podejmowała się rozstrzygnięcia danego sporu) Orzeczenie arbitra było zagwarantowane przez same strony pod rygorem kar umownych. Wykonanie funkcji arbitra po dobrowolnym jej przyjęciu gwarantował pretor środkami urzędowego nacisku. Rozstrzygnięcia takie cechowały się szybkością i łagodnością rozwiązywania sporów oraz umożliwiała tzw. zamknięcie sporu w kręgu poinformowanych ludzi bez wiedzy szerokiej opinii publicznej.

JURYSDYKCJA.
Pojęcie iurisdictio w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych (gł. Pretorów). We współczesnym procesie cywilnym jurysdykcja oznacza kompetencje i uprawnienia właściwego organu państwa do rozstrzygania sporów cywilnych. Jurysdykcja oznacza również zakres terytorialny, osobowy i rzeczowy, którego te kompetencje dotyczą. Jurysdykcja wynika z mocy przepisów prawa lub z mocy decyzji zainteresowanych stron. Iurisdictio była częścią najwyższej władzy państwowej -początkowo sprawowana przez konsuli następnie przez pretorów a obok nich funkcje tę sprawowali również edylowie kuralni (jurysdykcja karna) i na prowincjach namiestnicy. W okresie republiki rzymskiej i pryncypatu iurisdictio w sprawach prywatnych to udzielanie ochrony prawnej w postaci przyznania skargi, powództwa (dare actionem, ) co oznaczało danie upoważnienia rozstrzygania sprawy przez sędziego prywatnego(jednoosobowo) lub przez zespół sędziów. W tym sensie w procesie legisakcyjnym i formułkowym (okres przedklasyczny i klasyczny) nie wolno było wiązać jurysdykcji z kompetencjami do rozstrzygania sporów prywatnoprawnych. W rzymskim procesie karnym urzędnik rozstrzygał sprawę orzekając karę publiczną (istniała możliwość odwołania się od decyzji do zgromadzenia ludowego. Ochrona prawna, której udzielał prawnik jurysdykcyjny odbywała się poprzez danie skargi / powództwa. Skargi te dzieliły się na: Iudicia legitima (miały miejsce, gdy proces odbywał się w Rzymie lub w odległości jednej mili od miasta sprawę rozstrzygał sędzia jednoosobowo a rozstrzygnięcie musiało nastąpić nie później jak w ciągu półtora roku) Iudicia quae imperio continentur ( sprawa spełniająca warunki iudicia legima była prowadzona przez zespół sędziów, była prowadzona poza granicami Rzymu lub, choć jedna ze stron lub sędzia nie mieli obywatelstwa rzymskiego a proces taki winien zakończyć się w czasie trwania kadencji urzędnika). Pojęcie iurisdictio zmieniło się w okresie rozwiniętego procesu kognicyjnego, gdy urzędnik stał się sędzią rozstrzygającym sprawę z nadania władzy cesarskiej. Termin iurisdictio nabrał wtedy znaczenia, w jakim używany jest do dzisiaj.

MAGISTRATURY JURYSDYKCYJNE.
Rzymska magistra tura jurysdykcyjna miała za zadanie utrzymanie ładu wewnętrznego przy pomocy prawa (nie zawsze określonego), co doprowadziło do sytuacji, w której magistra tury obracały się pomiędzy stosowaniem a tworzeniem prawa. Chociaż magistratury nie miały władzy ustawodawczej to faktycznie tworzyli nowe prawo na mocy "imperium i ius, edicendi" ( imperium - zakres władzy magistratury nie ściśle określony, ius edicendi - prawo ogłaszania zakresu praw, jaki będzie stosowany przez magistraturę. Początkowo ustny a następnie w formie pisemnego edyktu mającego moc wiążącą w czasie trwania kadencji magistratury. Edykty magistratur rzymskich doprowadziły do uformowania osobnego prawa obowiązującego pod nazwą ius honorarium
Ochrona praw prywatnych iurisdictio należała najpierw do konsulów (jurysdykcja niesporna) a następnie do pretorów (jurysdykcja sporna). Magistratury składały się z magistratusa, który dobierał sobie radę przyboczną ( uczeni juryści) niższy personel (pisarze, posłańcy)

JURYSDYKCJA SPORNA (PROCESOWA) I NIESPORNA ( NIEPROCESOWA)
Władza rozstrzygania sporów nazywała się władzą jurysdykcyjną (iurisdictio) a tę można podzielić na: 
Iurisdictio voluntaria ( niesporna) - polegała na wykonywaniu przez magistraturę pewnych aktów prawnych pomiędzy stronami nie będącymi w sporze a prowadził ją głównie pretor lub konsul.
Iurisdictio contentiosa (sporna) - przysługiwała magistraturą rzymskim w i była wykonywana wówczas, gdy strony procesu pozostawały w sporze a spór ten rozstrzygano na drodze procesowej, w której magistratury udzielały odpowiedniej skargi osobom o to proszącym. 
SĘDZIA W PRAWIE RZYMSKIM.
Sędzia w prawie rzymskim był typową postacią procesu legisakcyjnego i formułkowego. Sędzia jednostkowy (iudex unus) był osoba prywatną (iudex privatus) powoływaną tylko do rozpatrzenia konkretnej sprawy. Sędziego powoływała magistratura lub uczestnicy sporu. Lista sędziów była ograniczona do (w okresie republiki) osób wyznaczonych przez pretorów (o okresie cesarstwa) wyznaczonych przez cesarza. W procesie formułkowym strony mogły powoływać sędziego z poza listy byle by tylko spełniał on określone wymogi i uzyskał aprobatę pretora. Od sędziego nie wymagano wykształcenia prawniczego.

SĄDY KOLEGIALNE.
W Rzymie poza procesami rozstrzyganymi przez sędziów jednoosobowo istniały i były bardzo popularne sądy kolegialne (recuperatores), które zajmowały się bardzo szerokim wachlarzem spraw. Sądy decemwiralne ( 10-osobowe) rozstrzygały procesy o wolność, centumwiralne (105 osobowe- sąd stu mężów)zajmowały się procesami spadkowymi a sprawami peregrynów zajmowały się sądy kolegialne ( 3-5 sędziów) 
Sady kolegialne zajmowały się - - w zasadzie sprawami mieszanymi tzn. dotyczącymi rzymian i Peregrynów oraz sprawami szczególnej wagi.

SĄD CENTUMWIRALNY I DECEMWIRALNY.
Sąd centumwiralny i decemwiralny to odmiany sądu kolegialnego różniły się od siebie zarówno ilością sędziów jak i zakresem rozpatrywanych spraw. Nazwa pierwszego pochodzi od ilości sędziów ( sąd stu mężów- faktycznie obradowało 105) a w poszczególnych sprawach występowały tylko wyznaczone z całości zespoły. Zajmował się on w zasadzie poważnymi sprawami spadkowymi lub częściowo sprawami o własność gruntów. Obowiązywała tu zawsze procedura procesu legisakcyjnego. Sąd decemwiralny - 10 osobowy rozstrzygał spory o wolność.

ZDOLNOŚĆ PROCESOWA.
Zdolność procesowa to zdolność do występowania w procesie w ogóle. Zaznaczyć należy, że nie każda osoba mogła występować w roli strony procesowej (należało mieć zdolność procesową i legitymację procesową). Zdolności procesowej nie posiadały: Osoby niedojrzałe, chore umysłowo, niewolnicy, kobiety (do czasów Dioklecjana).

ZDOLNOŚĆ PROCESOWA A LEGITYMACJA PROCESOWA.
Zdolność procesowa to zdolność do występowania w procesie w ogóle., Legitymacja procesowa zaś była uprawnieniem do występowania w konkretnej sprawie w charakterze bądź to powoda (legitymacja czynna) czy też pozwanego ( legitymacja bierna).

LEGITYMACJA PROCESOWA.
Uprawnienie do występowania w konkretnej sprawie w charakterze bądź to powoda (legitymacja czynna) czy też pozwanego ( legitymacja bierna).

ZASTĘPSTWO PROCESOWE.
Swój początek wywodzi z bardzo uciążliwego wymogu w procesie legisakcyjnym polegającego na osobistym prowadzeniu sprawy. Osoby chore mogły z biegiem lat wyznaczać sobie zastępców procesowych, którzy mieli za zadanie bronić jej interesów. W procesie formułkowym zaczęto dopuszczać kognitorów i prokuratorów jako osoby będące zastępcami procesowymi. Kognitor był ustanawiany w sposób formalny w obecności przeciwnika procesowego, prokurator zaś najczęściej był osobą podległa stronie wyznaczającej go na swojego zastępcę a więc pełnił on tę funkcję w ramach szeroko pojętych swoich obowiązków dla danej osoby. Prokuratorów wyznaczały, więc w szczególności osoby zamożne. Zastępca taki miał, więc upoważnienie nadane mu w sposób nieformalny bez obecności przeciwnika a zdarzały się także przypadki go osoba taka nie miała upoważnienia w ogóle ( falsus procurator) Z biegiem lat funkcja kognitora zanikła i pozostał tylko procurator.

CZAS I MIEJSCE, POSTEPOWANIA SĄDOWEGO.
Czas - postępowania przed sądami mogły być przeprowadzane tylko w dni dozwolone (dies fasti) natomiast nie można było tego czynić w dni poświęcone bogom lub też w dni obrad zgromadzenia ludowego. Ponadto dla sędziów prywatnych wyłączone z obrad były dni ferii wiosennych i jesiennych. Miejsce - w Rzymie obowiązywała zasada jawności procesu, której skrzętnie przestrzegano tak, więc procesy odbywały się najczęściej na głównych placach w centrum miasta (forum). Odstępstwem od tej zasady były procesy niesporne takie jak wyzwolenie niewolnika, które z racji niskiej rangi odbywały się nawet na ulicy podczas zaczepienia pretora przez strony zainteresowane.

WŁAŚCIWOŚĆ SĄDOWA.
Właściwość sądową w Rzymie podzielono na: właściwość rzeczową tj. podzielono kompetencje poszczególnych organów prawnych do rozpatrywania tylko i wyłącznie spraw będących w jej jurysdykcji (np. sprawy spadkowe sądy centumwiralne). Właściwość miejscowa zaś była odzwierciedleniem do dziś istniejącej zasady Actor sequitur forum rei a więc powód idzie za sądem pozwanego. W Rzymie istniało odstępstwo od tej zasady wtedy, gdy obie strony się w ten sposób umówiły, bądź też np., gdy proces toczył się o nieruchomość i dla łatwiejszego gromadzenia dowodów łatwiej było go prowadzić w miejscu położenia nieruchomości.
ACTOR SEQUITUR FORUM REI.
Właściwość miejscowa zaś była odzwierciedleniem do dziś istniejącej zasady Actor sequitur forum rei a więc powód idzie za sądem pozwanego. W Rzymie istniało odstępstwo od tej zasady wtedy, gdy obie strony się w ten sposób umówiły, bądź też np., gdy proces toczył się o nieruchomość i dla łatwiejszego gromadzenia dowodów łatwiej było go prowadzić w miejscu położenia nieruchomości.
PROROGATIO FORI.
W Rzymie istniały odstępstwa od zasady Actor sequitur forum rei, które nazywano Prorogatio fori lub też forum prorogatum. Polegały one na zmianie miejsca prowadzenia procesu. Występowały one 10 wtedy, gdy obie strony się w ten sposób umówiły, bądź też np., gdy proces toczył się o nieruchomość i dla łatwiejszego gromadzenia dowodów łatwiej było go prowadzić w miejscu położenia nieruchomości.

ACTIO.
Actio jest podstawowym terminem prawniczym Rzymian i oznaczało ogół działań prawniczych. Był to ogół czynności procesowych dotyczących zarówno powoda jak i pozwanego sankcjonowanych przez przedstawiciela władzy państwowej. Można, więc stwierdzić, że actio w szerokim znaczeniu to działanie, czyn, rozprawa sądowa w węższym zaś czynność o charakterze procesowym (skarga / powództwo).
Wg, Celsus Actio jest prawem sądowym dochodzenia tego, co się komuś należy. W procesie legisakcyjnym actio było działaniem podejmowanym przez wszystkich uczestników postępowania a w procesie formułkowym przez actio określano ogół czynności powoda. W ten sposób sprecyzowano actio jako skargę czy też powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego.

CHARAKTERYSTYKA PROCESU LEGISAKCYJNEGO.
Proces legisakcyjny jest najstarszym procesem rzymskim i służył do ochrony praw prywatnych a był wprowadzony w celu zahamowania samopomocy poprzez zastosowanie odpowiednich praw. Nazwa pochodzi od słów lex i actio i choć trudno jest określić początki stosowania tego procesu dosyć dokładnie dowiadujemy się o nim z przekazów Gaiusa. W związku z faktem, iż proces ten mógł być stosowany tylko i wyłącznie w sprawach określonych w obowiązujących ustawach a unormowania prawne w owych czasach były niezwykle rzadkie proces ten miał wąski zakres stosowania. Postępowanie w procesie legisakcyjnym było ustne i bardzo sformalizowane - polegało w pierwszej fazie na wygłaszaniu ściśle określonych formułek procesowych i dokonywaniu określonych gestów. Najmniejszy nawet błąd doprowadzał do przegrania całości procesu a zasada Bis de eadem re agere non licet uniemożliwiała powtórnego dochodzenia swych praw. Zaznaczyć także należy, że proces ten został stworzony wyłącznie dla Rzymian i z biegiem lat stawał się on bezużyteczny. Proces ten miał wiele odmian takich jak, legis actio per iudicis postulationem, legis actio per condictionem, legis actio sacramento, legis actio per pignoris capionem. Procesy legisakcyjne były niezwykle kosztowne (wymagały złożenia zabezpieczenia (ofiary) przed procesem która podlegała zwrotowi dla zwycięzcy i konfiskacie dla przegranego co było niejednokrotnie powodem że tylko ludzie zamożni mogli z niego korzystać a i ci bali się o stratę większej wartości zabezpieczenia na skutek błędu formułkowego niż mogli odzyskać. Proces legisakcyjny z biegiem lat został wyparty przez proces formułkowy bardziej dostosowany do zmieniających się warunków społeczno - gospodarczych.

RODZAJE LEGISAKCJI.
Proces legisakcyjny przybrał ostatecznie 5 form i tak wyróżniamy : legis actio sacramento, legis actio per condictionem, legis actio per iudicis postulationem - obie służyły do rozstrzygania sporów pomiędzy stronami procesu oraz legis actio per manus iniectionem, legis actio per pignoris capionem jako procesy egzekucyjne. Wszystkie te odmiany oparte były na trudnej sztuce formułek i gestów procesowych w których najmniejszy nawet błąd przepłacany był przegraną całego procesu.

ACTIONES IN REM I ACTIONES IN PERSONAM
Actiones in rem czyli forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczą w szczególności zaś prawa własności. W procesie takim jak i w większości procesów legisakcyjnych konieczna była obecność wszystkich stron sporu ( brak zastępstwa procesowego) oraz rzecz lub symbol tę rzecz reprezentujący która była przedmiotem sporu. Sam proces opierał się na wygłaszaniu ściśle określonych formułek i gestów nad prawidłowością których czuwał sędzia powoływany w ciągu 30 dni od daty zawiązania się sporu. Rzecz sporna w czasie trwania procesu była deponowana bądź to u jednej ze stron bądź też u osób postronnych (sequester). Strony musiały przed przystąpieniem do procesu złożyć sacramentum (określonej wartości rzeczy) celem zabezpieczenia procesowego. Sędzia w wyroku orzekał które sacramentum przepada (strona przegrana) a które podlega zwrotowi. Podobny charakter miał proces legisakcyjny legis actio sacramento in personam z tą tylko różnicą że służył on do dochodzenia należności o charakterze osobistym.

ACTIONES UTILES
Actiones utiles czyli powództwa analogiczne były formą skarg pretorskich. Powództwa analogiczne polegały na rozszerzeniu ochrony procesowej poprzez przyznawanie określonej grupie osób praw osób znajdujących się w podobnej sytuacji. Powództwa takie doprowadziły do możliwości zastępstwa procesowego w procesie formułkowym. Skargi analogiczne stosowane były wtedy gdy brak było jakiejś wymaganej przez ius civile przesłanki odpowiedzialności.

ACTIONES IN IUS - IN FACTUM (CONCEPTAE)
Pretorowie w swojej działalności prawniczej opierali się na prawie in ius. Gwałtowny wzrost gospodarczy, terytorialny, społeczny doprowadził do sytuacji w której prawo pozostawało w tyle za zmianami społeczno-ekonomicznymi. W związku z powyższym pretorowie rozpoczeli samodzielną działalność jurysdykcyjną polegającą na wprowadzaniu w życie m.in. Actiones utiles (powództwa analogicznego) czy też actiones in factum conceptae tj. ochrony procesowej za pomocą formułek osnutych na faktach. Taki stan faktyczny który nie znajdował odbicia w ius civile podlegał ocenie samego pretora który wydawał wyrok. Tak więc Actiones in factum jest to udzielenie przez pretora skargi nie opartej na prawie lecz na fakcie który miał miejsce a który winien uzyskać ochronę ze względu na zasady słuszności.

KONKURENCJA SKARGI (ACTIONES)
W odróżnieniu od procesu legisakcyjnego w którym każda skarga miała przydzieloną sobie formułkę w procesie formułkowym w którym istniała dowolność formułowania skargi pojawił się problem doboru odpowiedniej formuły z licznych które przysługiwały w danej sytuacji. Czasami dla ochrony jakiegoś uprawnienia prawo przewidywała wiele powództw. Była to tzw. konkurencyjność skargi. Powód mógł w dowolny sposób dobrać sobie jakąś actio. W związku z powyższym narodził się problem czy te actio należy kumulować czy też wykluczać. Strona zmuszona została do ścisłego określenia actio do momentu zakończenia pierwszej fazy procesu (in iure) a więc do litis consestatio. Po tym momencie wszelkie dalsze następstwa mogły wynikać już tylko i wyłącznie z określonej wcześniej actio.

ACTIONES POENALES.
Actiones poenales a więc skargi penalne miały miejsce przy dochodzeniu roszczeń z tytułu przestępstwa celem wyegzekwowania przez poszkodowanego pewnych kwot tytułem kary prywatnej od sprawcy przestępstwa. Przy dochodzeniu roszczeń z tytułu przestępstwa miało bardzo istotne znaczenie miał podział powództw. Actiones poenales nie mogła być stosowana wobec dziedziców sprawcy mogła być stosowana przez dziedziców poszkodowanego. 
SKARGI ODSZKODOWAWCZE I PENALNE.
Przy dochodzeniu roszczeń z tytułu przestępstwa miało bardzo istotne znaczenie miał podział powództw. Generalnie powództwa dzielono na actiones poenales czyli skargi penalne które miały za zadanie wymierzenie kary prywatnej (najczęściej wyegzekwowanie kwoty pieniężnej od sprawcy przestępstwa) oraz actiones rei persecutoriae których celem było pokrycie przez sprawcę wyrządzonej szkody. Niektóre skargi mogły pełnić rolę podwójną (actiones mixtae) a więc zmierzały one zarówno do pokrycia szkody jak i ukarania sprawcy.

ACTIO POPULARIS.
Skarga którą mógł wnosić każdy obywatel. Taka skarga z tytułu zniszczenia jakiejś rzeczy nie była ograniczona terminem jednak w przypadku skargi z tytułu uszkodzenia ciała człowieka wolnego lub w przypadku jego śmierci była ograniczona terminem rocznym.

POWÓDZTWO DZIAŁOWE (ACTIONES DIVISORIAE).
W powództwach tego rodzaju sędziemu przysługiwało upoważnienie do podziału rzeczy wspólnej z możliwością dopłaty przez jedną ze stron przy podziale fizycznie nierównym lub gdy rzecz była niepodzielna poprzez oddanie jej we władanie jednej ze stron z nakazaniem spłaty równowartości udziałów w stosunku do stron pozostałych. Do powództw tego rodzaju należały : actio familiae (powództwo o podział spadku pomiędzy współspadkobierców), powództwo o podział wspólnej rzeczy pomiędzy współwłaścicieli czy też powództwo o uregulowanie granic pomiędzy sąsiadami.

LEGIS ACTIO SACRAMENTO IN REM - IN PERSONAM.
Actiones in rem czyli forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczą w szczególności zaś prawa własności. W procesie takim jak i w większości procesów legisakcyjnych konieczna była obecność wszystkich stron sporu ( brak zastępstwa procesowego) oraz rzecz lub symbol tę rzecz reprezentujący która była przedmiotem sporu. Sam proces opierał się na wygłaszaniu ściśle określonych formułek i gestów nad prawidłowością których czuwał sędzia powoływany w ciągu 30 dni od daty zawiązania się sporu. Rzecz sporna w czasie trwania procesu była deponowana bądź to u jednej ze stron bądź też u osób postronnych (sequester). Strony musiały przed przystąpieniem do procesu złożyć sacramentum (określonej wartości rzeczy) celem zabezpieczenia procesowego. Sędzia w wyroku orzekał które sacramentum przepada (strona przegrana) a które podlega zwrotowi. Podobny charakter miał proces legisakcyjny legis actio sacramento in personam z tą tylko różnicą że służył on do dochodzenia należności o charakterze osobistym. Zobowiązanie to było określane słowami dare oportare a wyrok sędziego stworzał obowiązek zapłaty sacramentum oraz jako iudicatum obowiązek spełnienia świadczenia, które było podstawą procesu lub wynikało z egzekucji.

BIS DE EADEM RE AGERE NON LICET.
Bis de eadem re agere non licet -Nie można się dwa razy procesować w tej samej sprawie - zasada która uniemożliwiała powtórne dochodzenie praw. Osoba która przegrała proces bądź to z powodu błędu formułkowego, bądź też na mocy decyzji sędziego nie mogła ponownie sądzić się w tej samej sprawie. 
LEX AEBUTIA; LEGES IULIAE ( IUDICIARIAE).
Lex aebutia ustawa z ok.130 r. p. n.e. która udostępniła proces formułkowy do rozstrzygania wszelkich sporów w których obie strony były obywatelami rzymskimi. Po wejściu w życie tej ustawy w Rzymie obowiązywał przez ponad 100 lat dualizm procesowy (można było korzystać zarówno z procesu archaicznego jakim był proces legisakcyjny jak i z nowo wprowadzonego procesu formułkowego przystosowanego do zmieniającej się sytuacji społeczno - gospodarczej. W roku 17 p.n.e. uchwalono leges iuliae iudiciariae na mocy której całkowicie zniesiono proces legisakcyjny pozostawiając tylko proces formułkowy który przetrwał do czasu wejścia w życie procesu kognicyjnego( ok. 342 r. n.e. )

IN IUS VOCATIO.
In ius vocatio to akt o charakterze prywatnym stosowany przez powoda celem wezwania pozwanego do stawiennictwa się w określonym terminie przed urzędnikiem państwowym. Początki tego prawa znajdujemy już w Ustawie XII tablic "si in ius vocat ito" Jeżeli ktoś pozywa przed sąd niechaj idzie". Prawo do do wezwania pozwanego tymi słowami przysługiwało wyłącznie powodowi a pozwany miał obowiązek natychmiastowego stawiennictwa się przed urzędnikiem. Początkowo powód w przypadku braku reakcji ze strony pozwanego miał prawo do użycia siły celem doprowadzenia opornej osoby celem rozpoczęcia postępowania in iure. Z czasem jednak wykształcił się system poręczycieli Vindex którzy gwarantowali stawiennictwo pozwanego w określonym terminie.

VINDEX I VADIMONIUM.
Vindex czyli gwaranci, poręczyciele były to osoby które gwarantowały stawiennictwo przed urzędnikiem osoby pozwanej. Vindex składał poręczenie za pozwanego w przypadku gdy ten nie stawił się w określonym terminie lub interwencja Vindexa wstrzymywała wykonanie kar jakie spoczęły na pozwanym na skutek jego niestawiennictwa w określonym terminie. Vindexem mogła być tylko osoba o podobnym stanie prawno -finansowym jak osoba pozwana. Vadinonium to praktyka gwarantowania stawiennictwa przed sądem pozwanego w określonym terminie (na zasadzie umowy) pod rygorem zapłaty przeciwnikowi procesowemu określonej z góry kary pieniężnej w przypadku nie wywiązania się z gwarancji. Kwota ta była tylko kwotą wynikającą z niedotrzymania gwarancji i nie zwalniała pozwanego od zapłaty dochodzonej w procesie należności.

POZYCJA POZWANEGO W STADIUM IN IURE.
Stadium in iure było pierwszą fazą postępowania w rzymskim procesie legisakcyjnym i formułkowym początek nadawało mu wezwanie powoda do stawiennictwa przed urzędnikiem państwowym (in ius vocatio) a kończyło go litis consestatio a więc wykształcenie przez powoda i pozwanego określonych formułek w pełni oddających właściwości sporu. Pozwany w stadium in iure był zobowiązany do : po pierwsze primo stawiennictwa w określonym terminie przed urzędnikiem państwowym( w przypadku nie dotrzymania terminu mógł on zostać skazany na karę pieniężną lub stratę majątkową), po drugie secundo w zależności od treści powództwa do złożenia sacramentum a więc określonej wartości która była zabezpieczeniem dalszego procesu i podlegała zwrotowi w stosunku do strony wygranej i przepadkowi w stosunku do strony przegranej. Pozwany mógł przed urzędnikiem uznać roszczenia powoda (confessio in iure) kończąc tym samym proces w tej fazie lub zaprzeczyć przysięgą co do istnienia roszczenia zawartego w actio. Powodowało to bądź zakończenie procesu ( brak negacji ze strony powoda w stosunku do przysięgi pozwanego) lub ustalenie formułki procesowej i przejście do drugiej fazy postępowania.

CONFESSIO IN IURE.
Confessio in iure jest to przyznanie przez pozwanego racji co do actio powoda a więc uznanie roszczeń wynikających ze skargi procesowej. Samo confessio stanowiło w tym momencie wyrok i było tytułem egzekucyjnym. Pozwany był zobowiązany do wywiązania się z ustalonych roszczeń natomiast proces ulegał zakończeniu w fazie pierwszej procesu in iure nie pociągając za sobą dalszych zdarzeń prawnych.

CONFESSUS PRO IUDICATO EST.
Zasada tej treści że" uznający stoi na równi z zasądzonym."

ŚRODKI OBRONY POZWANEGO.
Typowymi środkami obrony pozwanego w procesach rzymskich legisakcyjnym i formułkowy było zaprzeczenie ( negatio , infitiatio ) lub podniesienie zarzutu (exceptio). Istniała także możliwość biernej postawy pozwanego tzn. nie podejmował on obrony i nie wdawał się w spór. Zaprzeczenie było najpopularniejszym sposobem obrony. Polegało ono na negacji formułek stawianych przez powoda. W myśl zasady iż to na powodzie ciąży obowiązek prowadzenia dowodów, pozwany nie musiał stosować zawiłych formułek lecz jedynie negować istniejące Z biegiem lat jednak sposób ten stał się niebezpieczny gdyż bezpodstawna negacja prowadziła do wyroku na mocy którego od pozwanego wymagano zapłaty podwójnego roszczenia. Inną formą obrony było exceptio czyli podniesienie przeciw twierdzeniom formułkowym i żądaniom powoda. Sposób ten był bardziej subtelny gdyż pozwany nie negował roszczenia lecz przedstawiał go w innym świetle lub przedstawiał inne okoliczności mające wpływ na roszczenie. 
EXCEPTIO.
Exceptio czyli podniesienie przeciw twierdzeniom formułkowym i żądaniom powoda . Stosowane w procesach legisakcyjnych i farmułkowych było jednym ze sposobów obrony procesowej pozwanego. Sposób ten był bardzo subtelny gdyż pozwany nie negował roszczenia lecz przedstawiał go w innym świetle lub przedstawiał inne okoliczności mające wpływ na roszczenie. Istniały różne rodzaje exceptio takie jak zarzut pozwanego, że sprawa była już raz osądzana (exceptio rei iudicatae) czy też że dochodzona należność została wymuszona. Jeżeli twierdzenia zawarte w exceptio okazały się prawdziwe sędzia powinien wydać wyrok oddalający actio powoda.

EXCEPTIO REI IUDICATAE.
Exceptio rei iudicatae było formą obrony procesowej przysługującej pozwanemu. Pozwany poprzez tę formułę zarzucał powodowi fakt, iż spór który on wytoczył był już rozstrzygany a w myśl rzymskiej zasady nie można było się sądzić w tej samej sprawie dwa razy.

LETIS CONSESTATIO.
Letis consestatio było to formalne ugruntowanie sporu i zakończenie tym samym pierwszej fazy postępowania w procesach legisakcyjnym i formułkowym nazywanej in iure. Był to akt bardzo istotny dla całości procesu gdyż powodował on powoływanie sędziego prywatnego (zakończenie pracy urzędnika państwowego) za zgodą oby stron przez pretora. Letis consestatio było możliwe tylko za zgodą wszystkich stron procesu, bierna postawa jednej strony uniemożliwiała jej dokonania.

SKUTKI LETIS CONSESTATIO.
Skutkiem letis consestatio było powstanie zobowiązania stron do poddania się wyrokowi sędziego prywatnego na którego wyrokowanie się zgodziły. Skutkiem letis było działanie sędziego który powoływany przez pretora za obopulną zgodą stron zobowiązywał się do rozstrzygnięcia sporu i wydania słusznego wyroku. Letis consestatio stanowiło ostateczne ustalenie przedmiotu (podmiotu) sporu i wg takiego stanu odbywało się dalsze wyrokowanie.

FORMUŁKA PROCESOWA.
Formułkę procesową ustalał pretor lecz także strony procesowe mogły wywierać na nią istotny wpływ. Formula stanowiła instrukcję dla sędziego prywatnego który miał rozstrzygać dany spór jakie okoliczności faktyczne ma ustalić i jaki wydać wyrok. Pretor po ustaleniu treści formułki wyznaczał jej adresata a więc sędziego prywatnego lub zespół sędziów przed którym miała odbyć się druga faza procesu.

TREŚĆ FORMUŁKI PROCESOWEJ.
Formułka procesowa miała zazwyczaj formę zdania warunkowego. Jego pierwsza część -intentio- stanowiła przedstawienie warunku tj. stan faktyczny jaki miał miejsce w chwili zawiązania sporu pomiędzy powodem a pozwanym. Część druga zaś nazywana condemnatio była konkluzją czyli stwierdzała projekt wyroku który sędzia winien orzec w przypadku potwierdzenia hipotezy zawartej w intentio.

CZĘŚCI FORMUŁKI PROCESOWEJ.
Części formułki procesowej możemy podzielić na dwa rodzaje. Pierwsze z nich to części zwyczajne zawierane we wszystkich formułkach procesowych. Należały do niej intentio (część w której zawarte jest żądanie powoda), condemnatio (część w której sędzia przyjmuję władzę osądzenia sporu), demonstratio (jako opis stanu faktycznego w momencie zawiązania sporu) i adiudicatio czyli zezwolenie na przyznanie przez sędziego rzeczy spornej dla strony która wygra proces. Istniały także części formułki nadzwyczajne a więc takie które zamieszczane były w zależności od woli stron były to exceptio i praescriptio. Istniało także replicatio, duplicatio czy triplicatio jako dalsze części składowe formułki procesowej w zależności od stopnia jej komplikacji.

FORMUŁKI (ACTIONES) PREJUDYCJALNE (PREIUDICIALES).
Procesy w których wykorzystywana była formułka prejudycjalna służyły w szczególności celom przygotowawczym do danego procesu. Jedyną częścią składową tej formułki było intentio które miało za zadanie rozwiać wątpliwości prawne co do danego stanu rzeczy. Sędzia w takim procesie miał jedynie wyjaśnić wątpliwości prawne. Podsumowując należy stwierdzić że stronia w takim procesie nie domagała się zasądzenia kary czy też egzekucji finansowej a wytyczenie procesu miało za zadanie ustalenie istnienia lub nie istnienia pomiędzy stanami spornego uprawnienia. Za pomoca takiej skargi można było stwierdzić czy ktoś jest dziedzicem określonego spadkobiercy, czy jest osobą wolną lub czy jest wyzwoleńcem określonej osoby.

ZWYCZAJNE I NADZWYCZAJNE CZĘŚCI FORMUŁKI PROCESOWEJ.
Części formułki procesowej możemy podzielić na dwa rodzaje. Pierwsze z nich to części zwyczajne zawierane we wszystkich formułkach procesowych. Należały do niej intentio (część w której zawarte jest żądanie powoda), condemnatio (część w której sędzia przyjmuję władzę osądzenia sporu), demonstratio (jako opis stanu faktycznego w momencie zawiązania sporu) i adiudicatio czyli zezwolenie na przyznanie przez sędziego rzeczy spornej dla strony która wygra proces. Istniały także części formułki nadzwyczajne a więc takie które zamieszczane były w zależności od woli stron były to exceptio (zarzut procesowy stosowany przez pozwanego) i praescriptio( zastrzeżona dla powoda możliwość dochodzenia części wierzytelności bez obawy utraty możliwości dochodzenia pozostałej części).

EXCEPTIO DOLI.
Exceptio doli jest to zarzut podstępu który wykształcił się w Rzymie jako odpowiedź przeciwko nieuczciwości międzyludzkiej. W oparciu o tę exceptię pozwany mógł się uchylić od skutków zobowiązania zaciągniętego podstępem przez powoda.

EKSCEPCJE DYLATORYJNE I PEREMPTORYJNE.
Są to ekscetie niweczące a więc takie które wywierają trwały skutek prawny i odraczające wywierające tymczasowy skutek prawny. W niektórych procesach rzymskich możliwość udzielenia zarzutu procesowego była ograniczona w czasie wtedy właśnie stosowano exceptio dilatoriae które jedynie odraczały możliwość wystąpienia z procesem przez powoda (np. nieformalna umowa odraczająca dług). Exceptio peremptoriae określone przez Gaiusa jako niweczące jeżeli zostały udowodnione przez pozwanego kończyły proces i uniemożliwiały powodowi w myśl zasady że nie można w tej samej sprawie sądzić się dwa razy ponowne występowanie z tą samą actio. Do tego rodzaju ekscepcji należał zarzut podstępu.

POSTEPOWANIE APUD IUDICEM.
Postępowanie apud iudicem było następstwem zmian społeczno - prawnych jakie zachodziły w społeczeństwie rzymskim. Postępowanie to odbywało się podobnie jak proces in iure przed sędzią prywatnym najczęściej w miejscach ogólnodostępnych (place) w godzinach przedpołudniowych. Różnicę w tym procesie stanowił fakt, iż jedna ze stron mogła się nie stawić. W takim przypadku sędzia wydawał wyrok pod nieobecność strony w myśl zasady że należy zasądzić daną rzecz osobie obecnej. Celem tego postępowania było stwierdzenie stanu faktycznego jaki miał miejsce i utworzenie formułki procesowej a następnie wydanie wyroku.

POSTĘPOWANIE DOWODOWE.
Postępowanie dowodowe w rzymskim procesie opierało się na zasadzie że "przeprowadzanie dowodów obciąża powoda". Głównym zadaniem postępowania dowodowego było ustalenie stanu faktycznego jaki istniał podczas zawiązania się sporu. Powód miał obowiązek przedstawić dowody a do sędziego należało tylko swobodne ich interpretowanie. Postepowanie dowodowe mogło opierać się na zeznaniach świadków (testes) czy też na dokumentach (instrumenta), opiniach biegłych oraz wizjach lokalnych czy też oględzinach.

CIĘŻAR DOWODU.
Ciężar przeprowadzania dowodu ciążył na obu ze stron. Do sędziego należało wyznaczenie strony która ma prowadzić dowód. W Rzymie utarła się zasada że prowadzenie dowodów obciąża powoda a więc musi to robić ten co twierdzi a nie ten co przeczy. Powód musiał udowodnić prawdziwość swojego intentio zaś pozwany jeżeli je negował musiał udowodnić prawdziwość swojego exceptio. Pod względem ciężaru dowodu pozwany traktowany był jak powód. Postępowanie dowodowe mogło opierać się na zeznaniach świadków (testes) czy też na dokumentach (instrumenta), opiniach biegłych oraz wizjach lokalnych czy też oględzinach.

ŚRODKI DOWODOWE.
Środkami dowodowymi w procesach rzymskich byli najczęściej świadkowie (testes ) którzy mieli za zadanie potwierdzić intentio powoda czy też exceptio pozwanego. Dopuszczano także do wprowadzania do sprawy inne środki dowodowe takie jak dokumenty (instrumenta), opinie biegłych czy też wizje lokalne i oględziny rzeczy spornej. Sędzia musiał wszystkie dowody ocenić jednak ich interpretację mógł ocenić w sposób dowolny.

ZASADY SĘDZIOWSKIEJ OCENY DOWODÓW.
Ocena dowodów przez sędziego była niczym nie skrępowana i dowolna. Sędzia mógł po ocenie dowodów wydać wyrok jaki uważał za słuszny. Blokadą była tutaj tylko i wyłącznie treść formułki zawarta w condemnatio która uniemozliwiała mu wyjście poza ramy procesu. Wyrok mógł jedynie zasądzić lub uniewinnić pozwanego. 
PLURIS PETITIO.
Pluris petitio czyli nadmierne żądanie miało miejsce wtedy gdy powód określił w swoim actio (intentio i condemnatio) określoną wartość jaką pragnie wyegzekwować od pozwanego. Była to decyzja bardzo niebezpieczna w swoich skutkach gdyż mogla doprowadzić do sytuacji w której pozwany poprzez stwierdzenie nadmiaru żądań ze strony powoda definitywnie wygrywał proces. Sędzia nie miał możliwości zredukowania żądania. Można było doprowadzić do tego w 4 sytuacjach : 1. re (chodziło o przedmiot sporu - powód żądał za dużo niż mu się słusznie należało), 2. Tempore (co do czasu - powód żądał czegoś co nie było jeszcze terminowo mu należne), 3. Loco (miejsce - powód żądał swojej należności w miejscu w którym mu się ona nie należała) 4. Causa ( przyczyna - powód żądał od pozwanego innej rzeczy niż ta na jaką został zawarty kontrakt).

ZASADA KONDEMNACJI PIENIĘŻNEJ.
Condemnatio pecuniaria swój początek wywodzi wraz z pojawieniem się pieniądza a kończy się praktycznie wraz z końcem procesu formułkowego. Generalnie zasada ta polegała na zwrocie przez pozwanego określonej kwoty pieniężnej tytułem skargi jaką powód wniósł. O ile gdy w grę wchodziły sprawy o charakterze finansowym były proste do rozstrzygnięcia o tyle sprawy dotyczące rzeczy których wartość finansową jest trudno obliczyć nastręczały wielu kłopotów. Sprawy takie nie mogły być wytaczane przed oblicze sądu a powód musiał zadowolić się oszacowaną wartością którą pozwany był zobowiązany mu zwrócić. Prowadziło do sytuacji w której pozwany pomimo wadliwego posiadania rzeczy mógł ją mieć w zamian za wypłacone pieniądze. Można więc stwierdzić że zasada ta polegała na zasądzeniu od pozwanego w procesach o rzeczy tylko określonej kwoty pieniężnej.

ACTIONES ARBITRARIAE.
Było to powództwo które powstało na skutek rozbudowanej gospodarki pieniężnej a co za tym idzie pojawienia się zasady kondemnacji pieniężnej która to umożliwiała pozwanemu pozostawienie rzeczy wadliwie nabytej w zamian za odszkodowanie. Aby uchronić się przed takim rozstrzygnięciem sporu powód posługiwał się skargą arbitralną. Umieszczał on wtedy w formułce procesowej klauzulę arbitralną na mocy której sędzia w postępowaniu dowodowym stwierdzał że rzecz należy się powodowi i wzywał pozwanego aby ten dobrowolnie ją zwrócił. W przypadkach braku reakcji ze strony pozwanego, powód miał prawo sam oszacować wartość rzeczy spornej przyjmując jako kryterium nie tylko wartość rynkową ale także wartość osobistą. Powództwo to umożliwiało pozwanemu zwrot rzeczy lub równowartości w naturze jeżeli zgodził się na to powód przed wynikiem rozstrzygającym co zapobiegało dalszym dolegliwym karą.

WYROK I JEGO TREŚĆ.
Wyrok był zakończeniem procesu. Wydawał go sędzia i był on od razu prawomocny. Sędzia mógł nie wydawać wyroku jeżeli sprawa była dla niego nie jasna. Wówczas przekazywał sprawę pod rozstrzygnięcie innemu sędziemu lub zespołowi sędziów. Wyrok był ogłaszany ustnie i nie wymagał żadnej bliżej określonej formy czy też uzasadnienia. Początkowo treść wyroku była bardzo prosta. Zasądzała lub uwalniała pozwanego lecz nawet te sformułowania musiały mieścić się w ramach formułki która ograniczała sędziego. Dopiero z biegiem lat wyroki nabierały charakteru kształtującego nowy stosunek prawny

SKUTKI WYROKU.
Pierwszym skutkiem wyroku było wygasnięcie władzy sędziego prowadzącego proces co wywoływało skutek niemożności nawet przez niego samego zmiany wyroku. Najważniejszym jednak skutkiem prawnym było zakończenie procesu które nie wywoływało skutków prawnych w przypadku uniewinnienia pozwanego lub też rodziło nowe stosunek prawny w przypadku zwycięstwa powoda. Mógł on wtedy rozpoczynać proces egzekucji

RES IUDICATA.
Można krótko stwierdzić że res iudicata to sprawa - rzecz rozstrzygnięta wyrokiem sędziego.

SPOSOBY PODWAŻANIA WYROKU.
W prawie rzymskim istniały możliwości obrony przed wyrokiem który względem strony był niesłuszny i zawierał błędy. Była to rzecz niezwykle ważna z racji zasady że nie można o te samą rzecz sądzić się dwa razy. Chodziło tu głównie o błędy spowodowane chorobą umysłową sędziego czy też poprzez przekroczeniem przez sędziego uprawnień określonych w formułce procesowej. Należało to jednak czynić niezwłocznie po zapadnięciu wyroku gdyż w przypadku gdy został on już wykonany nie można było żądać zwrotu należności. Wyrok mógł być podważony w przypadku stwierdzenia przekupstwa sędziego lub sfałszowania dokumentów (instrumenta). Osoba upowaznioną do kasacji wyroku był pretor który przywracał stan jaki miał miejsce przed zaistnieniem skargi poprzez poza procesowy środek ochrony jakim było restitutio in integrum . Z czasem w prawie rzymskim zaczęła pojawiać się apelacja. Sędzia zaś który ze swej winy wydał wyrok nieprawidłowy "czynił spór swoim" poprzez ściągnięcie na siebie pełnej odpowiedzialności za straty poniesione przez stronę pokrzywdzoną w podwójnej wysokości.

POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE.
Postępowanie egzekucyjne zmieniało się wraz ze zmianami procesowymi. W procesie legisakcyjnym było to manus iniectio natomiast do wszczęcia egzekucji w procesie formułkowym prowadziło nowe powództwo oparte na wyroku zwane actio iudicati. Doprowadziło to do sytuacji w której powód pomimo wygranego procesu i prawomocnego wyroku zmuszony był do odczekania 30 dni. Po tym okresie jeżeli określone w wyroku świadczenie nie zostało spełnione powód występował z actio iudicati które najczęściej kończyło się w fazie in iure i dawało mu tytuł egzekucyjny. Istniała jednakże także możliwość w której pozwany mógł w tym postępowaniu zakwestionować wydanie samego wyroku czy też stwierdzić że sędzia był przekupiony. Sprawę tę rozstrzygał pretor który to bądź przyjmował do wiadomości zastrzeżenia pozwanego i kierował sprawę ponownie do rozpatrzenia przez sędziego lub też odrzucał zarzuty z w związku z nadużyciem obrony nakładał na pozwanego podwójny obowiązek świadczenia wynikającego z wyroku (duplum). Istniały 4 rodzaje egzekucji osobista i majątkowa, syngularne i uniwersalna.

POJĘCIE I RODZAJE EGZEKUCJI.
Egzekucja była i jest formą zaspokojenia roszczeń powoda na podstawie prawomocnego wyroku. W prawie rzymskim dokonywała się ona po dokonaniu conffesio lub po ponownym zasądzeniu na podstawie actio iudicati. Pretor po rozpatrzeniu pozwu w actio iudicati po uznaniu przez pozwanego roszczenia upoważniał powoda do rozpoczęcia egzekucji. Istniały następujące rodzaje egzekucji : osobista polegająca na zabraniu dłużnika do więzienia prywatnego w którym to on miał za zadanie odpracować szkody wyrządzone powodowi lub przez okres jaki tam przebywał zwrócić powodowi należności wynikające z wyroku. Początkowo była to egzekucja bardzo popularna jednak wraz ze zmianami społeczno - gospodarczymi wykształciła się bardziej popularna egzekucja majątkowa która dzieliła się na uniwersalną (bardzo radykalną która doprowadzała dłużnika do ruiny i niesławy) i syngularną (złagodzoną a stosowaną w stosunku do osób szanowanych, nieletnich czy też chorych umysłowo) 
EGZEKUCJA MAJĄTKOWA.
Egzekucja majątkowa była oprócz egzekucji osobistej jedną z form dochodzenia swoich roszczeń wynikających z prawomocnego wyroku jako przysługiwała powodowi. Można śmiało stwierdzić że nawet egzekucja osobista miała znamiona majątkowe gdyż wymagała od dłużnika spłatę zobowiązania pomimo niewoli w jakiej się znajdował. Egzekucja ta początek swój miała w decyzji pretora zezwalającej powodowi wejście w posiadanie majątku dłużnika (missio in bona) poprzez proscriptio tj. publiczne ogłoszenie egzekucji. Uniwersalny charakter tej egzekucji uwidaczniał się poprzez zajęcie całości majątku wierzyciela bez względu na jego zadłużenie a poza tym umożliwiała przystąpienie do egzekucji wszystkich osób które posiadały u dłużnika wierzytelności pomimo faktu iż nie były one stronami procesowymi. A więc egzekucja wywołana przez jednego wierzyciela mogła jeżeli majątek dłużnika na to pozwalał zaspokoić wszystkich. W pierwszej fazie dążono do zabezpieczenia majątku i ustanowienia nad nim kuratora (mógł nim być jeden z wierzycieli). Najczęściej majątek ten był sprzedawany w drodze licytacji temu kto zapewnił najwyższą wartość zaspokojenia wierzytelności (venditio bonorum). Osoba taka zwana bonorum emptor wchodziła w posiadanie majątku dłużnika i odpowiadała za jego długi do wysokości ustalonej na licytacji. Posiadała ona także prawo do egzekwowania należności które przysługiwały dłużnikowi. Sam dłużnik zaś po egzekucji majątkowej popadał w niesławę.

FORMY EGZEKUCJI MAJĄTKOWEJ.
Uniwersalna i syngularna. Pierwsza niezwykle surowa doprowadzała najczęściej do licytacji całości majątku dłużnika o samego dłużnika okrywała niesławą lub skazywała na infamię. Z biegiem lat została wprowadzona druga forma egzekucji zwana syngularną a dotycząca osób szanowanych, chorych umysłowo czy też nieletnich.

CESSIO BONORUM
Cessio bonorum było złagodzoną formą egzekucji majątkowej stosowaną w stosunku do dłużników którzy popadli w trudności finansowe bez swojej winy ( np. na skutek klęsk żywiołowych). Główną cechą tej egzekucji był fakt dobrowolnego odstąpienia swojego majątku przez dłużnika -na podstawie zezwolenia pretora- wierzycielom. Zaletą tej egzekucji był brak konsekwencji osobistych w stosunku do dłużnika

EGZEKUCJA MAJĄTKOWA UNIWERSALNA I SYNGULARNA.
Egzekucja majątkowa uniwersalna polegała w głównej mierze na zabezpieczeniu majątku dłużnika(poprzez wejście w jego posiadanie) przez wierzyciela na podstawie zezwolenia pretora- missio in bona. Uniwersalny charakter tej egzekucji uwidaczniał się poprzez zajęcie całości majątku wierzyciela bez względu na jego zadłużenie a poza tym umożliwiała przystąpienie do egzekucji wszystkich osób które posiadały u dłużnika wierzytelności pomimo faktu iż nie były one stronami procesowymi. A więc egzekucja wywołana przez jednego wierzyciela mogła jeżeli majątek dłużnika na to pozwalał zaspokoić wszystkich. W pierwszej fazie dążono do zabezpieczenia majątku i ustanowienia nad nim kuratora (mógł nim być jeden z wierzycieli). Najczęściej majątek ten był sprzedawany w drodze licytacji temu kto zapewnił najwyższą wartość zaspokojenia wierzytelności (venditio bonorum). Osoba taka zwana bonorum emptor wchodziła w posiadanie majątku dłużnika i odpowiadała za jego długi do wysokości ustalonej na licytacji. Posiadała ona także prawo do egzekwowania należności które przysługiwały dłużnikowi. Sam dłużnik zaś po egzekucji majątkowej popadał w niesławę. Z biegiem lat została wprowadzona druga forma egzekucji zwana syngularną a dotycząca osób szanowanych, chorych umysłowo czy też nieletnich. Główną zaletą tej egzekucji było brak możliwości zastosowania venditio bonorum i infamii a więc rzeczy które doprowadzały do ujmy na honorze. PROCES KOGNICYJNY.
Proces kognicyjny nie zastąpił od razu procesu formułkowego lecz został wprowadzony obok niego i stanowił postępowanie nadzwyczajne a sama nazwa czyli cognitio extra ordinem określała jego funkcję jako "rozpoznanie poza porządkiem". Proces kognicyjny w zasadniczy sposób różnił się od wcześniejszych typów procesów tj. legisakcyjnego i formułkowego. Podstawowe zmiany polegały na : delegacji sędziego który miał upoważnienie z ręki mocodawcy a przy jego wyborze strony nie mogły decydować. Sędzia był ściśle powiązany z aparatem władzy administracyjnej gdyż mógł nim być jedynie urzędnik. Zmieniał się także struktura procesu z dwu fazowego na jedno fazowy czyli proces był jednolity i odbywający się od początku do końca przed ta samą osobą. Wprowadzono formę pisemną co ograniczało w znacznym stopni jawność procesową. Znacznym podwyżką uległy także koszty sądowe. Już pierwsza czynność jaką było pozwanie dłużnika było teraz aktem na wpół urzędowym. Powód składał w sądzie pismo procesowe (libellus conventionis) które po wstępnym rozpatrzeniu przez sędziego było dostarczane pozwanemu przez pracownika sądu -exsecutora. Pozwany musiał zagwarantować swoją obecność w sądzie w wyznaczonym terminie. W odróżnieniu od wcześniejszych procesów istniała tu możliwość zaoczności procesowej. W przypadku nieobecności jednej ze stron proces mógł się odbywać a co najważniejsze nie wpływało to ujemnie na osobę nieobecna. Litis consestatio w procesie kognicyjnym było zawarte na początku procesu zaraz po przestawieniu sprawy przez powoda i odpowiedzi na nią pozwanego. Ważnym punktem wprowadzonym przez ten proces było także zniesienie tzw. konsumpcji procesowej a więc zasady która uniemożliwiała procesowanie się w tej samej sprawie dwukrotnie. W chwili obecnej jeżeli powód doszedł swych roszczeń można było powtórnie zakładać proces np. poręczycielom dłużnika o tę samą rzecz.. Środki dowodowe pozostały praktycznie niezmienione lecz inna była interpretacja ich wartości dowodowej (ważniejsze dokumenty niż świadkowie). Bardzo poważną zmiana była także ocena sędziego co do wydawanego wyroku. Sędzia mógł już nie tylko zmieniać roszczenia powoda w przypadkach udowodnienie ekscepcji pozwanego ale także mógł oskarżyć powoda jeżeli na to wskazywały dowody.

PRAWOMOCNOŚĆ WYROKU I APELACJA.
W czasach gdy w Rzymie obowiązywały procesy legisakcyjny i formułkowy wyrok był od chwili ogłoszenia pełnomocny. Inna sytuacja ma miejsce w procesie kognicyjnym w którym to za sprawą hierarchii urzędów istniała możliwość apelacji. Wyrok po odczytaniu na publicznym posiedzeniu sądu mógł być zaskarżony do wyższej instancji. Hierarchia i kompetencje sądów były zgodne z podziałem administracyjnym państwa (gminy, prowincje, diecezje i prefektury. Najwyższą instancją był oczywiście cesarz oraz prefekci. Appellatio czyli odwołanie się od wyroku można było wnosić do organów wyższej instancji z cesarzem na czele. Polegała ona na tym ze na wniosek jednej ze stron (libellus appellationes) sąd wyższej instancji na nowo rozpatrywał sprawę i wydawał oddzielny wyrok który miał moc obowiązującą. Wyrok sądu niższej instancji do czasu zakończenia apelacji pozostawał w zawieszeniu. Strona która wnosiła apelację musiała jednak liczyć się z możliwością osądzenia sprawy powtórnie na swoją niekorzyść a to prowadziło do znacznych kar z utratą połowy majątku włącznie. W Rzymie przyjęła się zasada że apelację można wnosić do dwóch instancji lub bezpośrednio do samego cesarza (supplicatio) 
ŚRODKI OCHRONY POZAPROCESOWEJ.
Do środków ochrony poza procesowej zalicza się : stypulacje pretorskie (polegały na zawarciu kontraktu prawnego na wezwanie pretora na mocy którego osoba obawiająca się w przyszłości jakiegoś zdarzenia prawnego mogła otrzymać od osoby z której strony to zdarzenie zagrażało obietnicy pokrycia wyrządzonych ewentualnie szkód) missiones - oparte na prawie przyznawania wierzycielowi majątku dłużnika w przypadku gdy ten nie wywiąże się z zaciągniętych zobowiązań (missio in bona czy missio in rem) Missiones zatem było środkiem ochrony poza procesowej umożliwiającym stronie zabezpieczenie się przed skutkami możliwych strat poprzez zajęcie majątku osoby która stwarzała ewentualne zagrożenie. Interdykty - czyli interwencje osób upoważnionych (magistratury (pretor, prokonsul)) na prośbę jednej ze stron a mające na celu głównie ochronę interesów jednostki lub państwa. Interdykty miały doniosłe znaczenie gdyż osoba wydająca zakaz lub nakaz cieszyła się zawsze niezwykłym autorytetem z racji sprawowanej funkcji. Restitutio in integrum - czyli przywrócenie do stanu pierwotnego było także instrumentem w rękach pretora. Osoba pokrzywdzona bardzo surowym wyrokiem mogła ostatecznie zwrócić się do pretora w sprawie zastosowania tego środka ochrony. Restitutio było stosowane niezwykle rzadko przez pretorów po dokładnym zbadaniu całej sprawy. STYPULACJE GWARANCYJNE - CAUTIO DAMNI INFECTI.
Stypulacje gwarancyjne były środkiem ochrony poza procesowej polegającej na zawarciu kontraktu prawnego na mocy którego osoba obawiająca się w przyszłości jakiegoś zdarzenia prawnego mogła otrzymać od osoby z której strony to zdarzenie zagrażało obietnicy pokrycia wyrządzonych szkód. Stypulacja o charakterze gwarancyjnym nazywała się cautio i służyły do udzielenia stronie zabezpieczenia umożliwiającego realizację roszczeń na wypadek szkody. Powiązane jest to bardzo ściśle z cautio damini infecti a więc szkody niedokonanej szkody mogącej zdarzyć się w przyszłości której powstanie zmuszało stronę która zawiniła do pokrycia strat jakie z tej szkody wynikały.

STYPULACJE PRETORSKIE ORAZ MISSIONES.
stypulacje pretorskie (polegały na zawarciu kontraktu prawnego na wezwanie pretora na mocy którego osoba obawiająca się w przyszłości jakiegoś zdarzenia prawnego mogła otrzymać od osoby z której strony to zdarzenie zagrażało obietnicy pokrycia wyrządzonych ewentualnie szkód) missiones - oparte na prawie przyznawania wierzycielowi majątku dłużnika w przypadku gdy ten nie wywiąże się z zaciągniętych zobowiązań (missio in bona czy missio in rem) Missiones zatem było środkiem ochrony poza procesowej umożliwiającym stronie zabezpieczenie się przed skutkami możliwych strat poprzez zajęcie majątku osoby która stwarzała ewentualne zagrożenie.

INTERDYKTY.
Interdykty - czyli interwencje osób upoważnionych (magistratury (pretor, prokonsul)) na prośbę jednej ze stron a mające na celu głównie ochronę interesów jednostki lub państwa. Interdykty miały doniosłe znaczenie gdyż osoba wydająca zakaz lub nakaz cieszyła się zawsze niezwykłym autorytetem z racji sprawowanej funkcji.

RESTITUTIO IN INTEGRUM.
Restitutio in integrum - czyli przywrócenie do stanu pierwotnego było także instrumentem w rękach pretora. Osoba pokrzywdzona bardzo surowym wyrokiem mogła ostatecznie zwrócić się do pretora w sprawie zastosowania tego środka ochrony. Restitutio było stosowane niezwykle rzadko przez pretorów po dokładnym zbadaniu całej sprawy a podstawami uzasadniającymi były tutaj : przymus, podstęp, błąd, niedojrzałość do podejmowania decyzji czy też nie umotywowana nieobecność. ZDOLNOŚĆ PRAWNA.
Czyli podmiotowość prawna była warunkiem brania udziału w życiu prawnym. Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawna nie była równoznaczna zdolności do czynności prawnej. Niektóre osoby takie jak np. dojrzały niewolnik miały zdolność do niektórych czynności prawnych natomiast nie posiadały zdolności prawnej.

NASCITURUS.
Było to dziecko nie narodzone - płód. Nasciturus w prawie rzymskim nie był uważany jako odrębna osoba a pomimo to wykształciła się fikcja prawna na mocy której z chwilą narodzenia dziecka żywego rozciągano nad nim korzyści w datą wsteczną tj. od chwili poczęcia. Zaznaczyć jednak należy że były to tylko korzyści a nie obciążenia - utarło się to w formule która brzmiała : ten kto ma się narodzić uważany jest już za urodzonego ilekroć chodzi o jego korzyści. Fikcja prawna dotyczy tutaj czasu - momentu nabycia zdolności prawnej.

POCZATEK I KONIEC ZDOLNOSCI PRAWNEJ.
Początkiem zdolności prawnej wg prawników rzymskich było narodzenie się człowieka i to człowieka żywego (dającego oznaki życia poprzez krzyk, oddychanie ) oraz całkowicie uformowanego. Od tej sytuacji istniał jednak wyjątek a mianowicie nasciturus który w myśl zasady : ten kto ma się narodzić uważany jest już za urodzonego ilekroć chodzi o jego korzyści nabywał zdolność prawną już w łonie matki pod warunkiem szczęśliwego porodu. Koniec zdolności prawnej był oznaczony w sposób naturalny wraz ze śmiercią osoby fizycznej. W przypadkach budzących wątpliwości datę a więc czas śmierci mógł ustalić sąd w normalnym procesie. Należy także zaznaczyć iż pełna zdolność prawna była ograniczona spełnianiem trzech statusów : civitatis, libertatis, familiae czyli wolność, obywatelstwo i stanowisko zajmowane w rodzinie.

ZDOLNOŚĆ PRAWNA I ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNEJ.
Czyli podmiotowość prawna była warunkiem brania udziału w życiu prawnym. Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawna nie była równoznaczna zdolności do czynności prawnej. Niektóre osoby takie jak np. dojrzały niewolnik miały zdolność do niektórych czynności prawnych natomiast nie posiadały zdolności prawnej. Należy także zaznaczyć iż pełna zdolność prawna była ograniczona spełnianiem trzech statusów : civitatis, libertatis, familiae czyli wolność, obywatelstwo i stanowisko zajmowane w rodzinie.

ZDOLNOŚĆ PRAWNA - STATUS.
Należy zaznaczyć iż pełna zdolność prawna była ograniczona spełnianiem trzech statusów : civitatis, libertatis, familiae czyli wolność, obywatelstwo i stanowisko zajmowane w rodzinie. A więc zdolność prawna - status było to czy osoba fizyczna spełniała wszystkie te warunki. Osoba wolna, obywatelstwa rzymskiego i nie podległa nikomu w obrębie rodzinny posiadała pełną zdolność prawną określaną mianem caput

STATUS LIBERTATIS.
Status libertatis a więc wolność osoby fizycznej była najstarszym i najważniejszym podziałem w państwie rzymskim. Już Gaius jako podstawowy podział osób wymienia podział na wolnych i niewolników (servus). Osoby fizyczne mogły być wolne od urodzenia lub też stać się wyzwoleńcami tzn. przejść ze stanu niewoli do stanu wolnego. Podobna sytuacja miała miejsce w drugą stronę a więc osoby wolne mogły popaść np. w infamię czy ignomanię zmieniajac tym samym swój status libertatis. KATEGORIE OSÓB ZE WZGLĘDU NA STATUS.
1. status libertatis - kategoria rozdzielająca osoby fizyczne ze względu na stan wolności : wolni, niewolnicy, wyzwoleńcy
2. status civitatis - kategoria rozdzielająca osoby ze względu na obywatelstwo : obywatele rzymscy, nie obywatele (peregryni)
3. status familiae - stanowisko jakie dana osoba zajmowała w rodzinie.

INFAMIA I TURPITUDO.
Infamia i turpitudo są to przyczyny które poza statusem wywierały ujemny wpływ na zdolność prawną. Infamia jest to umniejszenie czci obywatelskiej tzw. uszczerbek na honorze. Infamia była najczęściej konsekwencją wyroku sądowego na obywatelu który popełnił poważne wykroczenie (np. kradzież) lub też samego czynu i jego zachowanie wymagało dezaprobaty społecznej. Osoby dotknięte infamią i turpitudo doznawały licznych uszczerbków prawnych nie tylko w obrębie prawa publicznego ale także prawa cywilnego, spadkowego i familijnego. 
Trupitudo było także ujmą na czci obywatelskiej, postać ta z biegiem lat zatarła różnice pomiędzy infomią i weszła w jej skład.

CAPITIS DEMINUTIO.
Capitis deninutio można śmiało określić jako śmierć cywilną (prawną) człowieka, a więc termin ten oznacza umniejszenie osobowości prawnej. Można była wyróżnić parę rodzajów capitis : c.d. maxima (zachodzi wtedy gdy podmiot traci wolność, powodowała utratę zdolności prawnej w ogóle), c.d. media (gdy podmiot tracił obywatelstwo rzymskie, powodowało utratę zdolności prawnej na gruncie prawa rzymskiego), c.d. minima (zachodziła wtedy gdy podmiot zmieniał swój status w rodzinie- najbardziej łagodna opierała się głównie na zakazie do spadkobrania)

POSTLIMINIUM ; FICTIO LEGIS CORNELIAE.
Postliminii było to prawo powrotu a dotyczyło głównie jeńców wojennych którzy to wraz z niewolą dotknięci zostali capitis deminutio. Aby uchronić ich przed konsekwencjami utraty wolności zostały wprowadzone fikcje prawne zmierzające do przywrócenia stanu prawnego sprzed momentu wzięcia do niewoli. Jedną z tych fikcji było ius postliminii które umożliwiało zachowanie władzy ojcowskiej oraz praw majątkowych. Była to fikcja oparta na zachowaniu tych instytucji w zawieszeniu w czasie trwania niewoli. Drugą fikcją była lex Cornelia którą stosowano w przypadku śmierci obywatela rzymskiego w niewoli. Polegała ona na tym że w takich przypadkach w sprawach sądowych przyjmowano stan faktyczny z momentu poprzedzającego moment niewoli . Umożliwiało to utrzymanie w mocy testamentu zmarłego a więc mozliwość dziedziczenia po nim jako po czlowieku wolnym.

POWSTANIE NIEWOLI.
Powstanie niewoli mogło odbyć się w wielu płaszczyznach i tak możemy wyróżnić powstanie niewoli poprzez : wzięcie w niewolę nieprzyjacielską w wyniku działań wojennych, urodzenie się z matki niewolnicy ( z zastrzeżeniem faktu gdy matka choćby przez chwilę podczas ciąży była osobą wolną - wówczas dziecka także rodziło się wolne w myśl favor libertatis), sprzedaż w niewolę - trans tiberim - niewypłacalnego dłużnika. Generalnie należy stwierdzić iż większość niewolników (servus) pochodziła z działań wojennych prowadzonych przez państwo rzymskie oraz co za tym idzie z dzieci narodzonych przez owych jeńców w niewoli. Z czasem wykształciła się tez niewola dla kobiet wolnych które utrzymywały stosunki z niewolnikami. Kobiety takie jeżeli czyniły to bez zgody właściciela niewolnika same traciły wolność i stawały się własnością właściciela niewolnika.

SENATUS CONSULATUM CLAUDIANUM.
W prawie rzymskim w I w. n.e. powstała nowa instytucja która wywoływała utratę wolności przez kobietę. Instytucja ta była stworzona dla kobiet wolnych które utrzymywały stosunki z niewolnikami. Kobiety takie jeżeli czyniły to bez zgody właściciela niewolnika same traciły wolność i stawały się własnością właściciela niewolnika. Istniały formy złagodzenia tego prawa polegające na umowach pomiędzy kobietą wolną a włascicielem niewolnika a polegające na oddaniu fructus (dzieci) z tego związku jako niewolników podległych właścicielowi ojca. Kobieta natomiast w myśl zawartej umowy pozostawała wolna. S.C. Claudianum została ostatecznie zniesiona przez Justyniana. 
SYTUACJA PRAWNA NIEWOLNIKÓW.
Niewolnik (servus) w prawie rzymskim traktowany był jako przedmiot a nie jako podmiot. Dominus - jego pan miał nad nim władze absolutna zwaną potestas uprawniającą go do decydowaniu o jego życiu lub śmierci. Sytuacja prawna niewolników była niemalże żadna. W wielu przepisach traktowani są oni jak rzeczy. Niewolnik nie mógł posiadać majątku, jego związki osobowe z partnerami nie były traktowane jako powstanie rodziny nie miał on żadnych praw publicznych. Niewolnik mógł natomiast być stroną nabywczą w stosunkach cywilnych z tą tylko różnica że wszelkie nabytki stawały się własnością jego pana. Za zobowiązania niewolnika pan nie odpowiadał lecz odpowiadał za jego przestępstwa lecz w formie złagodzonej. Na uwagę zasługuje także fakt kar jakie ponosili niewolnicy. Za każde przestępstwo groziła im kara o wiele drastyczniejsza niż by to było w stosunku do osoby wolnej. Wielokrotnie też stosowano kary zbiorowe. 107. PECULIUM.
Peculium jest to ogół wartości majątkowych które właściciel powierzał niewolnikowi w zarząd zachowując jednakże nad nimi prawo własności i możliwości likwidacji peculium w każdej chwili. Poprzez peculium niewolnik stawał się posiadaczem lecz nie właścicielem określonych dóbr lecz zazwyczaj pobierał z tego tytułu część dochodów. Peculium doprowadziło do polepszenia się sytuacji niektórych niewolników a nawet do możliwości samodzielnego wykupienia się z niewoli. Poprzez peculium niewolnicy uzyskali pewne elementy zdolności prawnej.

PECULIUM CASTRENSE I QUASI CASTRENSE.
Znaczy to w tłumaczeniu dokładnym majątek obozowy i niby obozowy. Filius familias mógł zatrzymać dla siebie wszystko to co zdobył w czasie służby wojskowej. Za czasów Augusta syn uzyskał zdolność majątkową a peculium po raz pierwszy było kreowane jako twór prawny. Syn mógł swobodnie rozporządzać majątkiem który otrzymał od rodziców czy krewnych lub sam zdobył w czasie wypraw wojennych a których by nie posiadał gdyby w wojsku nie przebywał. Majątek taki w przypadku śmierci dziedziczył pater familias. Peculium quasi castrense był tworem który powstał w okresie poklasycznym a stanowił go majątek zdobyty przez syna w czasie pełnienia funkcji cywilnej i będący jego własnością. 
SPOSOBY WYZWOLANIA NIEWOLNIKÓW.
Niewola generalnie gasła przez wyzwolenie na mocy ius civile wg (manumissio) w którego skład wchodziły : m. vindicata - czynność wyzwalająca dokonana w obecności pretora i świadka przez właściciela niewolnika. ; m. censu - poprzez wpisanie niewolnika na listę obywateli; m. testamento czyli nadanie wolności w ostatniej woli właściciela; m. in ecclesia - w czasach chrześcijańskich dokonywana przed biskupem. Można było także uzyskać wolność na mocy prawa pretorskiego poprzez oświadczenie właściciela niewolnika w obecności świadków o zmianie jego pozycji lub też listownie oświadczając podobną treść.
Godne zauważenia jest także wyzwolenie na mocy przepisów państwowych. Niewolnik odzyskiwał wówczas wolność za zasługi jakie odniósł dla państwa lub w czasach cesarstwa gdy rozpoczął się kryzys niewolniczy na mocy stwierdzenia faktu złego traktowania przez właś.

SYTUACJA PRAWNA WYZWOLEŃCÓW.
Wyzwoleniec zwany libertinus stawał się człowiekiem wolnym lecz upośledzonym w sferze prawa publicznego i w znacznej części prywatnego. Nie mieli oni prawa do ius honorum a więc dostępu do sprawowania urzędów państwowych a do końca swojego życia byli podlegli osobie która je wyzwoliła - patronowi. Wyzwoleniec musiał świadczyć bezpłatnie usługi na rzecz opiekuna (operae) i to on miał prawo dziedziczenia po wyzwoleńcu w przypadkach gdy umierał on nie wskazując spadkobierców. Taka sytuacja prawna w której to dopiero dzieci wyzwoleńców były osobami wolnymi doprowadzała do faktu iż wyzwoleńcy byli de facto osobami zawieszonymi pomiędzy wolnością swych dzieci a niewolą którą musieli bezpłatnie świadczyć na rzecz swoich patronów.

LATINI IUNIANI.- latyni juniańscy.
Była to kategoria wyzwolenia osób na mocy prawa pretorskiego unormowana w lex iunia norbana z 19 r. n.e. Latyni należeli do kategorii ludzi teoretycznie wolnych. Latinus Iunianus czyli wyzwoleniec wyzwolony nieformalnie był mieszkańcem gmin miejskich - latium. W związku z faktem, iż prawo latyńskie było bardzo zbliżone do prawa rzymskiego mogli oni w wielu przypadkach bezpośrednio korzystać z norm prawa rzymskiego. Latiniatas jako obywatelstwo pośrednie było zatem aktem wyzwolenia lecz z tym upośledzeniem że cały majątek uzyskany na mocy Latini iuniani po śmierci właściciela przekazywany był w ręce osoby która ga wyzwoliła. USTAWOWE OGRANICZENIA WYZWOLEŃ NIEWOLNIKÓW.
W związku z gwałtownym spadkiem napływu niewolników połączonym z faktem ustawicznego ich wyzwalania gospodarka rzymska oparta w głównej mierze na systemie niewolniczym zaczęła kuleć. Zmusiło to organy władzy do podjęcia kroków ograniczających możliwości wyzwoleń niewolników. Najważniejszymi ustawami dotyczącymi ograniczenia wyzwoleń były : lex fufia caninia i lex aelia sentia .

LEX FUFIA CANINIA - LEX AELIA SENTIA - LEX IUNIA NORBANA.
Ustawy ograniczające wyzwolenia niewolników wprowadzone na skutek kryzysu niewolniczego w celu jego zahamowania. Lex fufia caninia z 2r. p.n.e. wprowadzała ograniczenia co do ilości wyzwalanych niewolników w testamentach. Na jej mocy tylko nieliczną ilość niewolników można było wyzwolić w swoim testamencie. Lex aelia sentia z 4 r. n.e. nie dotyczyła ilości wyzwalanych niewolników lecz ograniczała sposoby ich uwalniania. Wprowadzono ograniczenia wiekowe co do osoby która wyzwalała do 20 lat i w stosunku do niewolnika do 30 lat. Poza tym w sprawach wyjątkowych określała zakres niewolników którzy nie mogli być wyzwalani. I tak należeli do nich osoby karane czy też uczestnicy igrzysk.

PRAWO PATRONATU.
Prawo patronatu (ius patronatus) było następstwem wyzwoleń niewolników. Stawali się oni osobami teoretycznie wolnymi a praktycznie ograniczonymi prawem patronatu. Główną istotą tego prawa była konieczność bezpłatnych świadczeń jakie musiała wykonywać osoba wyzwolona w stosunku do swojego patrona. Patron nie tylko miał w dalszym ciągu darmowa siłę roboczą ale także w przypadkach gdy nie pozostawiała ona dziedziców był jedynym dziedzicem spadku jaki pozostawał po wyzwoleńcu. Można więc stwierdzić że stosunki pomiędzy patronem a wyzwoleńcem były podobne jak w przypadku władzy pater familias a więc na zasadzie ojciec - dziecko.

OSOBY PÓŁWOLNE.
Osoby półwolne były to osoby zawieszone pomiędzy niewolnictwem a wolnością. Kategoria ta skupiała bardzo dużą rzeszę osób do których zaliczamy : dłużników poddanych egzekucji osobistej (addicti), osoby wykupione z niewoli od nieprzyjaciela do chwili spłacenia za to długu najemni gladiatorzy, koloni i osoby sprzedane przez swych ojców na mocy władzy ojcowskiej.

PERSONAE IN MANCIPIO.
Kategoria osób półwolnych do której zaliczały się dzieci sprzedane przez swych ojców na terytorium Rzymu. Osoby takie przechodziły praktycznie do stadium niewolniczego z tą tylko różnicą że zachowywały część praw publicznych oraz prawo do ochrony swej godności. Różnicę stanowił tutaj sposób wyzwolenia gdyż personae in mancipio było stadium przejściowym który można było zlikwidować na zasadzie normalnej umowy cywilnej w żaden sposób nie ograniczonej.

KOLONI.
Koloni wywodzili się z reguły z ludzi wolnych którzy poprzez dzierżawę gruntów rolnych od wielkich właścicieli ziemskich stopniowo od dobrowolnych umów dzierżawy poprzez pobierane zobowiązania a następnie zadłużenia z tytułu spłat popadali w zależność finansową. Konieczność spłaty długów doprowadzała do sytuacji że stawali się oni osobami półwolnymi i uzależnionymi od właścicieli ziemskich. Z czasem ich sytuacja ulegała pogorszeniu poprzez przywiązanie do ziemi pod grozbą niewoli zarówno ich samych jak i dziedziców. Z praw pozostawiono im jednak możliwość swobodnego obrotu gospodarczego

STATUS CIVITATIS.
Status civitatis był to podział mieszkańców zamieszkujących państwo rzymskie ze względu na zajmowane stanowisko w państwie pośrednio zresztą uwarunkowane pochodzeniem. Z biegiem lat wyodrębniły się 3 kategorie mieszkańców tj. obywatele rzymscy, Latynowie i peregryni Status civitatis był to podział mający istotny wpływ na zdolność prawną powiązaną z zasadą występowaniem w procesach publicznych i prywatnych.

NABYCIE OBYWATELSTWA RZYMSKIEGO.
Nabycie obywatelstwa rzymskiego - civis Romani mogło nastąpić w następujący sposób : Urodzenie się w związku małżeńskim uznanym przez prawo rzymskie z rodziców wolnych będących obywatelami rzymskimi; wpisanie przez patrona na listę obywateli sporządzaną co 5 lat w drodze wyjątku jako przywilej np. za zasługi dla państwa; poprzez wyzwolenie dokonane w formie przyjętej przez prawo rzymskie; Latynowie mogli otrzymywać obywatelstwo na podstawie osiedlania się w Rzymie (ius migrandi); wreszcie w celu populacji obywateli państwa cesarze rozpoczęli wydawać ustawy na mocy których całe gminy zostawały przyjęte w poczet obywateli rzymskich.
STATUS FAMILIAE.
Status familiae jest to jeden z trzech (obok wolności i obywatelstwa) czynników wywierających wpływ na zdolność prawną w rzymskim prawie. Status ten jednym słowem określał pozycję danej jednostki w rodzinie. Osoba taka mogła mieć status osoby nie podległej niczyjej władzy (sui iuris) lub też podlegała władzy męskiej zwierzchnika familii - alieni iuris. Pełną władzę miała oczywiście osoba nikomu nie podległa.

AGNACJA I KOGNACJA.
Agnacja jest to pokrewieństwo w linii męskiej, obejmujące także osoby wchodzące do rodziny przez adopcję czy małżeństwo. Osoby wchodzące w skład tej rodziny to agnaci, a istniejąca więz między nimi to agnacja albo pokrewieństwo agnacyjne. Krewni agnacyjni są to te osoby, które podlegają tej samej władzy ojcowskiej (pater familias) lub podlegały by gdyby on żył. Pokrewnieństwo agnacyjne mogło powstać jedynie ze strony ojca gdyż tylko mężczyzna mógł być pater familias. Kognacja jest to pokrewieństwo oparte na naturalnych więzach krwi, które nie wystarczały do tego by stać się agnatem. Pokrewieństwo powstawało również ze strony matki.

RODZINA AGNACYJNA.
Rodzina agnacyjna była rodziną połączoną ze sobą na zasadzie pokrewieństwa w linii męskiej. Najważniejszą osobą był tutaj pater familias który stał na czele rodziny i miał nad wszystkimi jej członkami władzę zwierzchnią. Rodzina taka była więc monokratyczna i patriarchalna. O przynależności do rodziny agnacyjnej decydowało pokrewieństwo lecz wyłącznie ze strony pater familias (pokrewieństwo ze strony kobiety nie było możliwe) lub węzeł prawny na mocy którego osoby w akcie prawnym oddawały się pod władze głowy rodziny. Z chwilą śmierci ojca rodzina ta rozpadała się na tyle składników ile osób było bezpośrednio podległych zwierzchnikowi rodziny. W sytuacjach takich osobnicy męscy stawali się zwierzchnikami swoich rodzin a kobiety stawały się osobami nad którymi nikt nie miał władzy lecz one także nie mogły jej posiadać w stosunku do innych.

KOGNACJA.
Kognacja jest to pokrewieństwo oparte na naturalnych więzach krwi, które nie wystarczały do tego by stać się agnatem. Pokrewieństwo takie mogło powstawać nie tylko jak to miało miejsce w agnacji ze strony mężczyzny lecz również ze strony kobiety. Kognacja z biegiem lat stawała się o wiele silniejszym związkiem niż agnacja aby w końcu wyprzeć ją całkowicie za czasów justyniańskich. 
QUOT GENERATIONES, TOT GRADUS.
Tzn. ile urodzeń tyle stopni oznacza to że stopnie pokrewieństwa oblicza się w obydwu liniach według liczny urodzeń. System obliczania stopnia pokrewieństwa była bardzo ważny w szczególności przy rozpatrywaniu spraw spadkowych czy też przeszkód do zawarcia małżeństwa. System oparty na tej zasadzie dzielił osoby na ascendentów i descendentów czyli wstępni lub zstępni. Ascendentami (wstępnymi) byli rodzice, dziadkowie itd. Natomiast descendentami (zstępnymi) były dzieci, wnuki itd.

POWINOWACTWO.
Powinowactwo w prawie rzymskim jest to wzajemny stosunek łączący jednego małżonka z krewnym drugiego małżonka. Podstawa powinowactwa było małżeństwo. Powinowatym jest zatem krewny małżonka albo małżonek krewnego. Stopni powinowactwa nie obliczano.

OSOBY SUI I ALIENI IURIS.
Sui iuris były to osoby obywatelstwa rzymskiego które nie podlegały żadnej władzy zwierzchnika familijnego. Taka osoba posiadała pełną zdolność prawną a jeżeli była płci męskiej nosiła miano pater familias. Do tej grupy osób zaliczamy także kobiety nie będące w małzeństwie i nie mające zwierzchnika familijnego oraz osoby nie będące w familii agnacyjnej np. dzieci z małżeństw nie uznanych przez prawo i dzieci pozamałżeńskie. Alieni iuris to natomiast obywatele rzymscy podlegający władzy zwierzchnika familijnego. Różnica jaka wynikała pomiędzy tymi dwoma podziałami osób była bardzo poważna. Pierwsze mogły praktycznie dokonywać wszystkiego na co zezwalało im prawo, zdolność prawna drugich natomiast była znacznie ograniczona

SYTUACJA PRAWNA OSÓB ALIENI IURIS.
Alieni iuris to obywatele rzymscy podlegający władzy zwierzchnika familijnego. Posiadali oni ograniczoną zdolność prawną -podmiotowość bierną. Mogli oni co prawda występować jako podmioty praw i obowiązków wynikających z ius civile lecz przy procesach egzekucyjnych napotykali problemy w zwierzchności głowy rodziny. Cokolwiek osoby te nabywały stawało się ipso iure własnością zwierzchnika familijnego. Z czasem system prawny zaczął normować wzajemne stosunki pomiędzy synem a pater familia zwłaszcza w kwestii odpowiedzialności którą to rozciągnięto na synów za niektóre zobowiązania ojców. Nihil suum habere potest - nie mogła mieć nic własnego.
OSOBY PRAWNE W PRAWIE RZYMSKIM.
Osobą prawną może być albo zespół osób (stowarzyszenie, korporacja) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady) którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną. Podstawową zasadą jest tutaj przyjęcie założenia że za wierzytelności i zobowiązania osób prawnych nie odpowiadają poszczególni członkowie osobiście lecz dana osoba prawna jako całość.
KORPORACJE I FUNDACJE.
Korporacja - universitates - jest to osoba prawna powstała w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych zmierzających do osiągnięcia określonego celu. Osoby fizyczne stają się członkami owej organizacji. W Rzymie korporacje znane były od dawna wymienia je już Ustawa XII tablic lecz w dawnych czasach miały one charakter prywatny. W okresie republiki majątek takiej korporacji był albo majątkiem wspólnym członków korporacji zrzeszonych na zasadach spółki albo stanowił własność jednego z jej członków. Rozwój życia gospodarczego zrodził potrzebę ekonomicznego scentralizowania działalności takich osób i to było bezpośrednią przyczyną ukształtowania się osób prawnych. Idea oderwania zdolności prawnej od osoby fizycznej jest jednym z największych osiągnięć myśli prawnej rzymian z której świat korzysta do dnia dzisiejszego. Fundacje - piae causae jest to osoba prawna której powstanie, rodzaj i sposób działalności oraz jej cel określa fundator w akcie fundacyjnym. Fundacje z Rzymie dzieliły się na niesamodzielne do których należały majątki powierzane gminom, osobom prywatnym czy stowarzyszeniom z obowiązkiem obracania ich na ściśle określone cele ( przytułki dla sierot itp.) oraz fundacje samodzielne dysponujące odrębnym majątkiem a zarządzane specjalnie do tego powołanym organem.
OGRANICZENIA ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH.
Podstawowymi ograniczeniami zdolności do czynności prawnych były : status libertatis, status civitas, status familiae. Te trzy statusy wyłączały praktycznie takie osoby jak niewolnik, cudzoziemiec, osoba podległa ze zdolności do czynności prawnych. Oprócz tego w prawie rzymskim zdolność do czynności prawnych ograniczona była przez 4 czynniki : wiek, płeć, chorobę umysłową i marnotrawstwo.
Płeć - dotyczy kobiet które pomimo pełnoletności miały ograniczoną zdolność do czynności prawnych poprzez nakaz zgody opiekuna.
Wiek- podział wg schematu :dzieci do 7 lat, niedojrzali 7-14 chłopcy i 12 dziewczęta, dojrzali do 25 roku życia, dojrzali po 25 roku, 
Choroba umysłowa -furiosi czyli chorzy umysłowo byli wyłączeni gdyż czyny ich nie byli oni w stanie do podejmowania decyzji.
Marnotrastwo - prodigi - odbierano majątek osobą którzy trwonili majątek otrzymany w spadku.

OGRANICZENIA ZDOLNOŚCI PRAWNEJ ZE WZGLĘDU NA WIEK.
Wiek- podział wg schematu :
1. dzieci do lat 7 (infantes) podział opierający się na niemożności pisania i czytania - całkowity brak czynności prawnych.
2. Niedojrzali od 7 lat górna granica była płynna aż do ustalenia jej do 12 lat dla dziewcząt i 14 lat dla chłopców. Ograniczona zdolność prawna polegająca na niemożności zawierania ważnych małżeństw ani sporządzania testamentu. W prawie własności ograniczenia polegały głównie na władzy pater familias który sprawował pieczę nad nimi -to jemu przysługiwały wszelkie dobra nabyte przez niedojrzałych. Jeżeli osoba nie podlegała takiej władzy mogła dla siebie nabywać majątek.
3. Dojrzali poniżej 25 roku życia - minores - czynności prawne teoretycznie były ważne jednak ograniczony w sposób chroniący ich przed ujemnymi skutkami podejmowanych decyzji z racji małego doświadczenia
4. Dojrzali - puberes powyżej 25 roku życia mogli posiadać pełną zdolność prawną chyba że ograniczały ją inne okoliczności.

NEGOTIUM CLAUDICANS.
Była ta tak zwana czynność prawna kulejąca a dotycząca osób niedojrzałych czyli pomiędzy 7 a 14 rokiem życia dla chłopców i 7 a 12 dla dziewcząt. Czynność ta polegała na wywieraniu wyłącznie skutków korzystnych w stosunku do tych osób w przypadkach gdy zawarły one stosunek prawny przynoszący zarówno korzyści jak i straty a nie zostały zaakceptowane przez opiekuna danej osoby.

FURIOSUS I PRODIGUS.
Furiosus była to osoba chora umysłowo który z racji nie możności w samodzielnym podejmowaniu decyzji nie wywoływał żadnych skutków prawnych. Osoba taka mogła odzyskać zdolność do czynności prawnych pod warunkiem czasowego lub stałego wyzdrowienia. Majatkiem takiej osoby a więc także podejmowaniem za nią decyzji i czynności prawnych zajmował się specjalny kurator.
Prodigus był to marnotrawca a więc osoba która uzyskała majątek najczęściej w drodze spadkowej i bezprawnie go trawiła. Ograniczenie zdolności do czynności prawych takiej osoby opierało się na decyzji pretora która zakazywała działań co do dalszego pomniejszania majątku lecz zezwalała na jego przysparzanie.

POJĘCIE I RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH.
Czynność prawna jest to oświadczenie woli strony zmierzające do powstania, zmiany czy wygaśnięcia danego stosunku prawnego. Oświadczeniu takiemu musiały towarzyszyć dodatkowe działania podmiotu określone dla danych czynności prawnych (wpisy, farmułki itp.)
Czynności prawne dzieliły się na jednostronne (do wykonania prawidłowej czynności wystarczyło oświadczenie woli jednej osoby np. testament) dwustronne ( do wywołania skutku prawnego potrzeba zgodnego oświadczenia dwu stron np. zawarcie umowy) obciążające (nakładające obowiązek jakiejś czynności lub zachowania na obie strony) Można było też wyróżnić podziały czynności prawnych na czynności : zawierane pomiędzy zyjącymi, na wypadek śmierci, formalne, zobowiązujące i rozporządzające, odpłatne i nieodpłatne.

CZYNNOŚCI PRAWNE MORTIS CAUSA.
Czynności prawne mortis causa były to czynności na wypadek śmierci. Najczęstszą formą był tutaj testament. Głównym elementem tej czynności był fakt, iż dochodziły one do skutlu dopiero po śmierci osoby je sporządzające.

CZYNNOŚCI PRAWNE ROZPORZĄDZAJĄCE I ZOBOWIĄZUJĄCE.
Czynności prawne rozporządzające jakie dokonywała strona wywoływały natychmiastowe przeniesienie, obciążenie lub zniesienie istniejącego prawa majątkowego osoby rozporządzającej. Czynności prawne zobowiązujące zaś zobowiązywały stronę do przyrzeczenia drugiej stronie umowy spełnienie w przyszłości świadczeń majątkowych.

FORMA CZYNNOŚCI PRAWNYCH.
Forma czynności prawnych w prawie rzymskim z biegiem lat ulegała zmianom. Pierwotnie formy te polegały na wypowiadaniu określonych formułek czy też dokonywania gestów w obecności świadków. Wraz z napływem kultury greckiej bardzo spopularyzowała się forma pisemna lecz dominującą dla rzymian pozostała jednak forma ustna. Istniały czynności które miały ściśle określoną formę a także i takie które nie miały tego rygoru. Te nieformalne czynności były wraz z rozwojem gospodarczym coraz częściej stosowane w celu uproszczenia i przyspieszenia działań. Zaznaczyć należy że w takich przypadkach że forma taka nie musiała być nawet objawiana bezpośrednio wystarczającym był bowiem sam fakt wyraznego określenia swej woli nawet przez posłańca.

CZYNNOŚCI FORMALNE PRAWA RZYMSKIEGO.
Formalnymi czynnościami w prawie rzymskim były przede wszystkim : mancypacja, nexum, in iure cessio. Czynności te były czynnościami formalnymi gdyż ich ważność wymagała zastosowania odpowiedniej formy w przeciwieństwie do nieformalnych dla zawarcia których prawo nie stawiało żadnych wymogów.

MANCYPACJA I JEJ ZASTOSOWANIE.
Mancypacja w dosłownym tłumaczeniu oznacza chwytanie ręką. Była to farma przeniesienia prawa własności która przez lata przechodziła głębokie zmiany w swojej formie. Początkowo był to formalny akt kupna oparty na wydaniu nabywcy rzeczy w zamian za określoną wartość. Transakcja ta była w formie ustnej połączona z całym ceremoniałem formułek oraz ważenia kruszcu jakim była zapłata. W miarę pojawiania się pieniądza mancypacja zaczęła przybierać także inne formy. Był to akt właściwy tylko dla obywatela rzymskiego odbywający się pomiędzy stronami mancypacji w obecności co najmniej 5 innych obywateli którzy spełniali funkcję świadków. Z tradycji pozostała funkcja osoby trzymającej wagę jako symbol zapłaty za towar. Mancypacja wreszcie stała się tworem abstrakcyjnym oderwanym całkowicie od swego pierwowzoru i zaczęła nabierać formy dzięki której była stosowana do celów ekonomicznych. Zastosowanie mancypacji znależć możemy w sposobach przenoszenia własności kwirydalnej na res mancipi, przy adopcji i emancypacji czy też był to sposób na wprowadzenie żony pod władzę agnacyjną męża.

IN IURE CESSIO.
In iure cessio była to forma przenoszenia prawa własności. Był to pozorny proces podejmowany dla dokonania zamierzonej z góry zmiany stosunku prawnego. Tryb postępowania do stypulacji w którym nie było sporu a obie strony zgodnie dążyły do zmiany jakiegoś stanu prawnego i co najważniejsze do urzędowego potwierdzenia alienacji. Nabywca występował jako pozorny powód a zbywca jako pozorny pozwany. Pretor potwierdzał prawa nabywcy czyli potwierdzał przeniesienie jakiegoś prawa przed sadem. Do in iure cessio byli dopuszczani wyłącznie obywatele rzymscy z wyłączeniem takich osób jak alieni iuris. In iure cessio działało obok mancypacji gdyż mogło służyć do przenoszenia rzeczy niematerialnych takich jak np. spadek. Ostatecznie forma ta została zlikwidowana w okresie poklasycznym.
SKŁADNIKI TRESCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH.
Aby mówić o składnikach treści czynności prawnych należy za rzymianami podzielić czynności prawne na typowe i nietypowe. Składniki treści czynności typowych zawierały minimum treści niezbędnej aby ta czynność doszła do skutku. Najczęściej były to słowa określające strony czynności, rzecz oraz cenę. Obok tych podstawowych treści mogły pojawić się także dodatki które nie były konieczne lecz zwyczajowo przyjęły się w obrocie gospodarczym. W czynnościach nietypowych obok treści już wymienionych pojawiały się postanowienia szczegółowe dotyczące zwłaszcza: warunków, terminów i czasu czynności prawnych.

ESSENTIA, NATURALIA I ACCIDENTALIA NEGOTII.
Te trzy wyrażenia są odnoszone co do treści czynności prawnych w prawie rzymskim. Essentialia negotii są to elementy składowe które decydują do jakiego typu dana czynność należy, brak ich uniemożliwia dokonanie czynności prawnej. Naturalia negotii były to sformułowania załączone do czynności prawnej nie mające jednak na nią wpływu. Te dodatki niekonieczne stosowano bardziej z przyzwyczajenia niż z konieczności. Accidentalia negotii są to natomiast postanowienia szczegółowe zawierane w większości umów nietypowych a określające warunki, terminy i czas konieczne do bardziej precyzyjnego sformułowania czynności prawnej.

WARUNEK I TERMIN.
Warunek i termin wchodziły w skład czynności prawnych nietypowych jako accidentalia negotii . Warunek - condicio - jest to zastrzeżenie w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależniony jest od jakiegoś zdarzenia mającego nastąpić w przyszłości które jest niepewne. 
Warunek niejednokrotnie dzielono na zawieszający lub rozwiązujący daną czynność prawną co bardzo spopularyzowało jego stosowanie.
Termin- dies - ma takie samo znaczenie jak warunek z tą tylko różnicą że był on zawsze pewny i ściśle określony.

POJĘCIE I RODZAJE WARUNKU.
Warunek - condicio - jest to zastrzeżenie w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależniony jest od jakiegoś zdarzenia mającego nastąpić w przyszłości które jest niepewne. Warunek dzielono na zawieszający i rozwiązujący. Warunek zawieszający wywoływał skutki prawne dopiero po spełnieniu tego warunku natomiast warunek rozwiązujący wywoływał skutki prawne od razu jednak mógł je cofnąć w przypadku spełnienia się owego warunku. Istniały także warunki mieszane zawierające w sobie elementy zarówno zależne od woli strony jak i od niej niezależne, kazualne zależne od przypadku, niemożliwe do spełnienia, potestatywne czyli uzależnione od woli osoby zainteresowan

POLECENIE MODUS. Polecenie - modus- było dodatkową klauzulą do czynności prawnych o charakterze nieodpłatnym. Pomimo zawarcia polecenia czynność prawna była skuteczna od razu a osoba obciążona poleceniem była zobowiązana do jego spełnienia. Wypełnienie polecenia było początkowo niezaskarżalne lecz od czasów cesarstwa nabyło moc ochronną w postaci skargi o zwrot przysporzenia wynikającego z czynności prawnej.

CAUSA CURIANA.
Był to proces spadkowy z 92 r. p.n.e. w którym jeden z retorów przeprowadził przed sądem interpretację testamentu wg woli spadkodawcy przeciw literalnej wykładni użytych słów. Proces ten był następstwem coraz większego znaczenia samej woli osoby która podejmowała czynności prawne a nie tylko ściśle określonych formułek zachowania w danych przypadkach.

WADY OŚWIADCZENIA WOLI.
Wola jest to objawiony na zewnątrz element składowy czynności prawnej. Wola może być objawiona w sposób wyrazny jak i można jej się domyślać na podstawie konkretnego zachowania. Czynność prawna w której występuje nieprawidłowość w interpretacji woli strony bądź też niezgodność woli z oświadczeniem jest czynnością wadliwą. Wady oświadczeń woli w Rzymie można było podzielić na zamierzone takie jak pozorność czy oświadczenie złożone dla żartu (cechowały się tym że niezgodność pomiędzy wolą a oświadczeniem była zamierzona) i błędy będące przypadkiem rozbieżności nie zamierzonej. Wadami oświadczeń woli nie zamierzonym był także dolus -podstęp, metus- bojazń.

SYMULACJA CZYNNOŚCI PRAWNEJ.
Symulacja czynności prawnej była to zamierzona wada oświadczenia woli. Symulacja a więc pozorność polegała na tym że strony czynności dokonywały poprawnej pod względem zewnętrznym czynności prawnej lecz pomiędzy sobą umawiały się co do jej nieprzestrzegania. Symulacja taka niejednokrotnie była i jest wykorzystywana w celu obejścia niektórych przepisów prawnych ( fikcyjne małżeństwo )

BŁĄD W CZYNNOŚCI PRAWNEJ.
Error - błąd jest to niezamierzony przypadek rozbieżności pomiędzy wolą a jej oświadczeniem na zewnątrz. Składający błędne oświadczenie jest w błędzie co do treści lub co do wyobrażenia istniejącej rzeczywistości. W czynnościach prawnych prawa rzymskiego możemy wyróżnić błąd co do właściwości rzeczy (error in materia) i błąd co do identyczności osoby lub przedmiotu czynności (error in corpore). Błędy te miały taką cechę że unieważniały czynność prawną. Nie miały mocy prawnej natomiast błędy co do samej jakości czy oznaczenia danej rzeczy. W prawie rzymskim generalnie przyjęto zasadę na mocy której brano pod uwagę jedynie błędy co do okoliczności faktycznych a nie co do błędów prawnych gdyż nieznajomość prawa szkodzi.

DOLUS I METUS.
Dolus czyli podstęp był to błąd w oświadczeniu woli popełniony przez stronę która została celowo zmylona przez inną osobę i w ten sposób naraziła się na szkody wynikające z zawartej czynności prawnej. Przez wiele lat w prawie rzymskim podstęp nie był karalny jednak z czasem osobom dotkniętym tym błędem zaczęły przysługiwać środki ochrony e postaci exceptio doli.
Metus czyli bojazń występowała wówczas gdy strona w czynności prawnej dokonywała jej pod grozbą a więc działała pod wpływem bojazni W głównej mierze chodziło tu o grożbę psychiczną gdyż przymus fizyczny sam z siebie wywoływał brak ważności danej czynności prawnej. Wg ius civile taka czynność także była ważna lecz działalność pretorów zmierzała do ukrócenia takiego stanu rzeczy (nie uznam tego co zostało dokonane z powodu bojazni)

NABYCIE PRAWA.
Skutkiem czynności prawnej było powstanie, zmiana lub wygaśnięcie jakiegoś prawa podmiotowego. Nabycie takiego prawa wg rzymian mogło odbywać się na dwa sposoby : pierwotny i pochodny. Nabycie jest pierwotne jeśli ktoś staje się podmiotem praw a niezależnie od praw tej osoby która je utraciła lub też nabywa prawo które uprzednio do nikogo nie należało. Nabycie jest pochodne jeśli prawa to przechodzi z jednego podmiotu na drugi. Nabywca przejmuje prawa zbywcy. O ile nabycie pierwotne może być translatywne tzn. nie powodujące przekształcenia się prawa o tyle nabycie pochodne może być konstytutywne tzn. że podmiot nabywający prawa może od zbywcy otrzymać prawa przez niego pomniejszone.

WYMOGI WAŻNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ.
Czynność prawna była ważna i wywoływała zamierzone skutki prawne jeżeli spełniała następujące warunki: dokonała jej osoba zdolna do czynności prawnych, czynność ta była poprawna pod względem treści i formy jaka obowiązywała w przypadku danej czynności prawnej i co najważniejsze nie sprzeciwiała się obowiązującemu prawu oraz dobrym obyczajom. Wszelkie czynności w których brak było choćby jednego z wyżej wymienionych składników powodował nieważność czynności prawnej a więc brak jakichkolwiek skutków prawnych.

KONWALIDACJA (KONWALESCENCJA) I KONWERSJA CZYNNOŚCI PRAWNYCH. Konwalidacja była wyjątkiem od stosowanej w prawie rzymskim zasady, iż to co od początku jest wadliwe nie może być z biegiem czasu naprawione. Konwalidacja służyła więc temu aby nieważnej w zasadzie czynności prawnej nadać jakieś znaczenie. Było to typowe omijanie obowiązującego porządku prawnego polegającego m.in. na tym że zabroniona między małżonkami darowizna stawała się skuteczna poprzez śmierci darczyńcy. Podobnym celom służyła konwersja dzięki której możliwe było częściowe pozostawienie w mocy obowiązującej nieważnej czynności prawnej poprzez podciągnięcie jej pod normy obowiązujące dla innych typów czynności.

CZYNNOŚCI PRAWNE WZRUSZALNE.
Do czynności prawnych wzruszających należały czynności poprawne pod każdym względem prawnym lecz pozbawiane wynikających z nich skutków prawnych na podstawie prawnego działania osób zainteresowanych. Do czynności takich zaliczyć także możemy czynności dokonane pod grozbą czy też z bojazni które z mocy obowiązującego prawa były ważne lecz na skutek działań pretora nie wywoływały skutków prawnych.

ZASTĘPSTWO W CZYNNOŚCIACH PRAWNYCH.
Proces zastępstwa w czynnościach prawnych w systemie prawnym rzymian wykształcał się bardzo powoli i najczęściej przybierał bardzo skomplikowaną postać. W procesie legisakcyjnym konieczne było stawiennictwo osobiste zmiany nastąpiły dopiero wraz z pojawieniem się procesu formułkowego i to nie od razu. Rozwój społeczno gospodarczy uniemożliwiał w wielu przypadkach osobiste stawiennictwo strony na procesie co doprowadziło do powstania zastępstwa procesowego. Przybrało ono dwie formy: zastępstwo pośrednie i bezpośrednie. Zastępstwo pośrednie wynikało m.in. bezpośrednio z przywilejów jakie posiadały niektóre osoby np. pater familias który pośrednio nabywał wszelkie owoce jakie w czynnościach prawnych nabyły osoby mu podległe. Zastępstwo pośrednie generalnie polegało na tym że zastępca działał tylko i wyłącznie wobec osób postronnych i to we własnym imieniu przez co nabywał fructa dla siebie a dopiero pózniejm zbywał je osobie którą zastępował. Odmienna forma zastępstwa tj. zastępstwo bezpośrednie polegało na tym że przedstawiciel działał w cudzym imieniu a co za tym idzie wszelkie skutki jego działania spadały bezpośrednio na osobę którą reprezentował

CZYNNOŚCI PRAWNE KAZUALNE I ABSTRAKCYJNE.
Czynności prawne kazualne czyli przyczynowe polegały na tym że przypadek jest celem społeczno gospodarczym od którego istnienia określony porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli. Czynnością prawną abstrakcyjną zaś jest to taka czynność która jest prawnie od tej przyczyny oderwana.

NEMO PLU IURIS AD ALIUM TRANSFERRE POTEST,QUAM IPSE HABERET.
Podstawowa zasada prawa własności mówiąca że nikt nie może przenosić na drugą osobę więcej praw niż sam posiada czyli suma uprawnień nabywcy nie może być większa niż ta którą posiada zbywca. Logiczna zasada potwierdzająca to że nie można zbyć czegoś czygo się samemu nie posiada.

SUKCESJA UNIWERSALNA I SYNGULARNA.
Sukcesja inaczej następstwo jest to zajęcie przez jedną osobę pozycji podmiotu praw i obowiązków jakizajmowała inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa lub obowiązku. Sukcesja może ograniczyć się do pojedynczego prawa lub też do ogółu praw jakie miał poprzednik. Przejęcie pojedynczego prawa nazywamy sukcesją syngularną lub też następstwem pod tytułem szczególnym. Przejecie całości praw i obowiązków nazywamy sukcesją uniwersalną lub też następstwem pod tytułem ogólnym.

MAŁŻEŃSTWO RZYMSKIE.
Małżeństwo rzymskie zwane nuptiae lub matrimonium było związkiem monogamicznym a więc uznanym przez prawo wzajemnym pożyciem jednej kobiety i jednego mężczyzny. Skutki zawarcia małżeństwa dotyczą wzajemnych praw i obowiązków współmałżonków a dzieci uchodzą za prawa i należą do rodziny tylko wtedy gdy poczęte zostaną w czasie trwania małżeństwa. Prawo rzymskie nie wymagało żadnej szczególnej formy zawarcia małżeństwa i mogło się to odbywać za pomocą np. confarocatio czyli sakralnej formy wejścia żony pod władzę męża, coemptio - kupno żony, usus - nabycie przez męża władzy nad żona na skutek jednorocznego nieprzerwanego pożycia czyli w formie zasiedzenia. Związek małżeński był więc związkiem o faktycznej naturze w niewielkim tylko stopniu regulowanym przez prawo. Pomimo tego faktu sam akt małżeństwa pociągał za sobą liczne skutki prawne które miały poważne znaczenie dla każdej ze stron.

MAŁŻEŃSTWA I ZWIĄZKI PODOBNE.
Związek małżeński wg prawa rzymskiego był związkiem o faktycznej naturze w niewielkim tylko stopniu regulowanym przez prawo. Pomimo tego faktu sam akt małżeństwa pociągał za sobą liczne skutki prawne które miały poważne znaczenie dla każdej ze stron. 
Małżeństwu rzymskiemu przeciwstawiano inne związki takie jak konkubinat, związki mieszane Latynów i Peregrynów z Rzymianami czy tez między samymi latynami czy Peregrynami. Związki takie nie były małżeństwem lecz również miały na celu wspólne pożycie kobiety i mężczyzny. Dzieci zrodzone w takich związkach uchodziły za dzieci poza małżeńskie i dzieliły los prawny swojej matki. Z biegiem lat konkubinat został prawnie dopuszczony i uchodził za niższą formę małżeństwa.

KONKUBINAT I CONTUBERNIUM.
Konkubinat była to forma wzajemnego pożycia kobiety i mężczyzny nie mający cech prawnych małżeństwa lecz w ówczesnych czasach akceptowany społecznie. Podstawowe różnice prawne jakie dzieliły konkubinat od małżeństwa to : sytuacja prawna narodzonych w tym związku dzieci które uchodziły za dzieci poza małżeńskie i dzieliły los prawny swojej matki, kobieta nie mogła mieć pozycji prawnej jaką miała żona czyli także ani ona ani ich dzieci nie mogły dziedziczyć po ojcu majątku lecz przez to mogła natomiast otrzymywać darowizny zabronione w małżeństwie. Wraz z ekspansją chrześcijaństwa konkubinat zaczął zanikać. Contubernium było to w dosłownym tłumaczeniu przebywanie we wspólnym namiocie osób z których chociaż jedno pozostawało niewolnikiem. Związek taki nie był uznawany jako małżeństwo lecz jako stan faktyczny akceptowany społecznie. 
WYMOGI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA.
Aby małżeństwo było pełnoprawne musiało spełniać parę niezbędnych do tego kryteriów takich jak: conubium czyli zdolności małżeńskiej którą powinni posiadać kandydaci do małżeństwa czyli brak przeszkód zawarcia małżeństwa, dojrzałość fizyczna czyli wiek okreslony w prawie rzymskim na 14 lat dla chłopców i 12 lat dla dziewcząt oraz consensus czyli zgoda zainteresowanych stron. Poza tymi kryteriami występowały tez liczne przeszkody małżeńskie takie jak choroba umysłowa, pokrewieństwo, powinowactwo czy też w przypadku osób podległych zwierzchnikowi familijnemu jego osobista zgoda. Z biegiem lat wprowadzono mezalians a więc zakaz małżeństw ludzi z różnych

NUPTIAS NON CONCUBITUS, SED CONSENSUS FACIT.
Nie taktyczne współżycie lecz zgodne porozumienie tworzy małżeństwo. Paremia która wprowadzała element zgodnych oświadczeń woli koniecznych do trwałości małżeństw. W myśl tej zasady małżeństwo nie musiało być skonsumowane aby miało moc prawną wystarczała jedynie chęć kobiety do bycia żona a mężczyzny do bycia mężem.

PRZESZKODY DO ZAWARCIA MAŁZEŃSTWA.
Rzymianie przeszkodę traktowali jako brak concubium , czyli brak przesłanki pozytywnej. Concubium a więc brak zdolności małżeńskie składało się z przeszkody wiekowej (12 lat kobiety, 14 mężczyzni ) pokrewieństwa, powinowactwa, brak zgody zwierzchnika familijnego w przypadku osób alieni iuris i choroby umysłowej. Poza tymi kryteriami ustawodastwo rzymskie wprowadzało liczne zakazy zawierania małżeństw np. przez urzędników prowincji z mieszkankami tych prowincji oraz zakaz małżeństw żołnierzy

USTAWODASTWO MAŁŻEŃSKIE CESARZA AUGUSTA.
Cesarz August w czasie swojego panowania wprowadził liczne zakazy w zawieraniu małżeństw ograniczając w znacznym stopniu dostęp do tej instytucji. Wymienić tutaj możemy : lex Iulia de matritandis ordinibus czy też lex Papia Poppaea obie z 18 r. p.n.e. Generalnie ustawodawstwo Augusta sprowadzało się do zakazów i nakazów w sprawach małżeństw. Wprowadził on liczne zakazy co osób uprawnionych do zawarcia małżeństwa i tak nie można było wejść w związek z cudzołożnicami czy kobietami skazanymi w postępowaniu karnym, senatorowie i ich potomkowie nie mogli zawierać małżeństw z wyzwoleńcami. August ponadto nakazywał w swych ustawach osobom pomiędzy 20 a 60 rokiem życia stałe pozostawanie w związkach małżeńskich a ponadto winny one posiadac co najmniej trije dzieci w przypadku wolno urodzonych i czworo w przypadku wyzwoleńców. W przypadkach rozwiązań małżeństwa kobiety miały nakaz zawarcia kolejnego przed upływem 2 lat. Ustawy Augusta były niepopularne i choć małżeństwa zawarte wbrew tym ustawą były ważne to nie posiadały one większości praw jakie przysługiwały małżeństwom zawartym zgodnie z ustawodawstwem cesarza Augusta. Większość z jego ustaw samoczynnie zanikła z biegiem czasu.

ZARĘCZYNY.
Zaręczyny a więc sponsalia były wstępnym krokiem do zawarcia małżeństwa. Początkowo była to instytucja wywierająca znaczące skutki prawne. Sponsalia mogły być zawierane pomiędzy samymi osobami zainteresowanymi jeżeli były to osoby pozbawione władzy zwierzchnika familijnego lub też w przypadkach osób alieni iuris w ich imieniu zaręczyn dokonywali zwierzchnicy familijni. W tym drugim przypadku dojść mogło do zaręczyn nawet gdy kandydaci do małżeństwa były jeszcze dziećmi. Zaręczyny w czasach dawniejszych były umową prawną polegająca na wzajemnym obiecaniu spełnienia nie tylko związku małżeńskiego ale również zagwarantowaniu sobie wzajemnie kar w przypadku zerwania obietnicy której można było dochodzić na drodze sądowej. Z biegiem lat zaręczyny przeszły głębokie przemiany polegające głównie na zniesieniu sankcji je zrywających. Zaręczyny były ceremoniałem ustnym który nakładał na narzeczonych obowiązek wierności.

MAŁŻEŃSTWO CUM MANU I SINE MANU.
Małżeństwo cum manu polegało na wejściu kobiety w skutek zawarcia małżeństwa pod władzę agnacyjną męża natomiast małżeństwo sine manu polegało na pozostaniu kobiety pod władzą agnacyjną dotychczasowego zwierzchnika familijnego. Małżeństwo cum manu prowadziło do faktu iż w przypadkach rozwodów potrzebny był jeszcze jeden akt prawny który odrywał kobietę od rodziny agnacyjnej męża. W drugim przypadku związek kobiety z mężem był o wiele luzniejszy i nie powodował rozciągnięcia na kobietę większości praw jakie wynikały z rodziny agnacyjnej a w przypadku rozwodu nie było potrzeby odrywania od rodziny agnacyjnej męża. Zaznaczyć należy ze małżeństwo było w Rzymie czynności formalną i prywatną a więc nie wymagano tutaj ani określonej formy zawarcia ani także obecności urzędników państwowych i religijnych

ROZWIĄZANIE MAŁŻEŃSTWA.
Rozwiązanie małżeństwa wg prawa rzymskiego następowało z chwilą braku dobrej woli do utrzymywania małżeństwa u jednego z małżonków. Wynikało to z samej idei małżeństwa które nie było aktem prawnym lecz czynnością prywatną i formalną opartą na woli jego stworzenia przez obie strony. Naturalnym rozwiązaniem małżeństwa była oczywiście śmierć jednego z małżonków. Istniały poza tym następujące możliwości rozwiązania małżeństwa : długotrwałe zaginięcie jednego z małżonków (ok.5lat), niewola u wroga która równała się śmierci cywilnej oraz utrata obywatelstwa przez jednego z małżonków. Do rozwiązania małżeństwa mógł przyczynić się także pater familias jednej ze stron który na mocy swojej władzy w rodzinie agnacyjnej mógł zerwać istniejące małżeństwo. Z czasem w prawie rzymskim pojawia się instytucja rozwodu. Była to czynność tak jak małżeństwo czysto prywatna, nie wymagająca obecności ani urzędnika państwowego ani religijnego, nie było potrzeby podawania przyczyn i skutków rozpadu a co najważniejsze czynność taka była możliwa za zgodą tylko jednej ze stron związku. Rozwód był obok odtrącenia najpopularniejszym sposobem rozwiązania związku małżeńskiego.

MAŁŻEŃSKIE PRAWO MAJĄTKOWE.
Małżeńskie prawo majątkowe należy omawiać w dwóch aspektach w zależności od typu małżeństwa tzn. sine manu i cum manu. W małżeństwie cum manu żona jako osoba która przechodziła do rodziny agnacyjnej swojego męża nie miała zdolności prawnej. Wszelkie nabytki żony z racji zwierzchnictwa familijnego przypadały mężowi. Jeżeli kobieta przed zawarciem małżeństwa była osobą sui iuris jej cały majątek przechodził na męża. W przypadkach kobiet alieni iuris traciły one także prawa spadkowe w poprzedniej rodzinie agnacyjnej lecz nabywały je w rodzinie agnacyjnej męża. Ciężary utrzymania zarówno zony jak i całej rodziny spoczywały za to na mężczyżnie. Mężczyzna więc był w małżeństwie podmiotem uprawnionym który mógł w dowolny sposób dysponować całym majątkiem wspólnym. Całkiem inna sytuacja miała miejsce w przypadkach małżeństw sine manu a więc w takich w których kobieta pomimo zawarcia związku małżeńskiego w dalszym ciągu pozostawała pod zwierzchnictwem dawnego zwierzchnika familijnego, nie przechodziła więc do rodziny agnacyjnej męża. W małżeństwach takich obowiązywała rozdzielność majątkowa. Mąż mógł co prawda za zgodą żony być dysponentem tego majątku lecz zgodę taką mogła ona w każdej chwili cofać. Kobieta nie miała obowiązku wnosić do małżeństwa ewentualnych zysków jakie nabywała z majątku parafernalnego, natomiast mąż tak jak w poprzednim przypadku miał jednostronny obowiązek utrzymywania żony i całej rodziny. 
Na zaznaczenie zasługuje także tutaj fakt bezwzględnego zakazu darowizn wśród małżonków.

POSAG.
Posag po łacinie dos był majątkiem wniesionym przez kobietę w związku z zawarciem małżeństwa. Posag mógł pochodzić od zwierzchnika familijnego kobiety (dos profecticia) jak i od każdej innej osoby (dos adventicia). Głównym celem posagu było ulżenie mężowi w ciężarach utrzymywania rodziny lecz także służył on zabezpieczeniu kobiety gdyż podlegał on zwrotowi w przypadku rozwiązania związku małżeńskiego (dos recepticia). Przedmiotem posagu były wartości majątkowe zarówno w nieruchomościach, ruchomościach jak i wierzytelnościach czy innych dobrach. Posag mógł być ustanawiany w różny sposób i tak wyróżniamy : dotis datio czyli przeniesienie prawa własności przedmiotów posagowych na męża; dotis promissio przez przyrzeczenie stypulacyjne; dotis dictio jako jednostronne przyrzeczenie ustanawiajace posag; i pactum dotale czyli nieformalną umowę ustanawiającą posag i osobę przyjmującego.

SPOSOBY POWSTANIA WŁADZY OJCOWSKIEJ.
Władza ojcowska powstawała w sposób sztuczny w myśl zasady matka jest zawsze pewna a ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo. Władza ojcowska za to była nieograniczona z prawem do życia i śmierci włącznie. Pod władzę tę wchodziły dzieci narodzone w czasie trwania związku małżeńskiego lecz narodzone nie wcześniej jak po 182 dniu od jego zawarcia bądź też narodzone maksimum 300 dni po jego rozwiązaniu. Zaznaczyć również należy że powstanie władzy ojcowskiej w licznych przypadkach wymagało zgody samego pater familiae który mógł zaakceptować lub odrzucić potomka. Oprócz tych naturalnych sposobów powstania władzy ojcowskiej wyróżniamy w prawie rzymskim jeszcze inne możliwości takie jak adrogacja i adopcja jako czynności prawne mające na celu objęcie władzy ojcowskiej nie tylko nad swoim własnym potomstwem lecz również nad osobami obcymi. Istniała taka możliwość była ona jednak obwarowana licznymi utrudnieniami i warunkami które należało bezwzględnie spełniać. Ostatnim sposobem powstania władzy ojcowskiej było legitymatio które dotyczyło osób żyjących w konkubinacie a zawarcie przez nich małżeństwa powodowało automatycznie legalizację dzieci.

DOMNIEMANIE OJCOSTWA.
W prawie rzymskim istniały dwa domniemania ojcostwa pierwsze oparte w myśl zasady matka jest zawsze pewna a ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo. Istniały od tego domniemania pewne wyjątki wykluczające ojcostwo takie jak długotrwała nieobecność męża czy też brak współżycia. Drugim domniemaniem był termin narodzin dziecka. Pod władzę tę wchodziły dzieci narodzone w czasie trwania związku małżeńskiego lecz narodzone nie wcześniej jak po 182 dniu od jego zawarcia bądź też narodzone maksimum 300 dni po jego rozwiązaniu.

PATER IS EST QUEMNUPIATE DEMANSTRAT.
W tłumaczeniu : Ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo. Jest to część sentencji łacińskiej która mówi że matka jest zawsze pewna a ojcem........ . W prawie rzymskim było to jedno z dwu domniemań ojcostwa umożliwiające dziecku wejście pod jego władzę i czerpanie z tego owoców. Drugim domniemaniem był termin narodzin dziecka. Pod władzę tę wchodziły dzieci narodzone w czasie trwania związku małżeńskiego lecz narodzone nie wcześniej jak po 182 dniu od jego zawarcia bądź też narodzone maksimum 300 dni po jego rozwiązaniu.

PRZYSPOSOBIENIE DZIECKA WG PRAWA RZYMSKIEGO.
Przysposobienie dziecka wg prawa rzymskiego mogło odbywać się w formie adopcji która miała dwie gałęzie adrogację i adopcję właściwą. Przysposobienie miało na celu włączenie dziecka do rodziny poprzez określony akt prawny. Było ono obwarowane licznymi warunkami które należało spełniać. Pierwszym z nich był wiek. Osoba adoptująca winna być starsza od adoptowanej o jedno pokolenie tj. ok. 18 lat. 
Adopcja właściwa dotyczyła osób alieni iuris które na jej mocy przechodziły z jednej rodziny do drugiej. Aby osoba adoptowana nie ponosiła strat winien się troszczyć zwierzchnik rodziny oddającej dziecko dlatego też odbywało się to w ściśle określony sposób. Adopcja dokonywana była aktem prawnym zawieranym przez strony zainteresowane pod nadzorem urzędnika państwowego i miało na celu zwolnienie dotychczasowego pater familiae z obowiązków oraz przekazanie tych praw i obowiązków nowemu zwierzchnikowi. Z biegiem lat forma ta ulegała zmianom przyjmując ostatecznie formę umowy prywatnej w której zawarta była jedynie zgoda stron co do przeprowadzenia adopcji. Adrogacja była bardziej skomplikowaną formą adopcji gdyż dotyczyła osób sui iuris a więc osób nie posiadających zwierzchnika familijnego. Poprzez adrogację stawali się oni alieni iuris a wszelkie ich prawa przejmował nowy zwierzchnik familijny. Ten sposób adopcji był niezwykle rzadki gdyż wymagał zgody zgromadzenia ludowego

AROGATIO I ADOPTIO.
Adopcja właściwa dotyczyła osób alieni iuris które na jej mocy przechodziły z jednej rodziny do drugiej. Aby osoba adoptowana nie ponosiła strat winien się troszczyć zwierzchnik rodziny oddającej dziecko dlatego też odbywało się to w ściśle określony sposób. Adopcja dokonywana była aktem prawnym zawieranym przez strony zainteresowane pod nadzorem urzędnika państwowego i miało na celu zwolnienie dotychczasowego pater familiae z obowiązków oraz przekazanie tych praw i obowiązków nowemu zwierzchnikowi. Z biegiem lat forma ta ulegała zmianom przyjmując ostatecznie formę umowy prywatnej w której zawarta była jedynie zgoda stron co do przeprowadzenia adopcji. Adrogacja była bardziej skomplikowaną formą adopcji gdyż dotyczyła osób sui iuris a więc osób nie posiadających zwierzchnika familijnego. Poprzez adrogację stawali się oni alieni iuris a wszelkie ich prawa przejmował nowy zwierzchnik familijny. Ten sposób adopcji był niezwykle rzadki gdyż wymagał zgody zgromadzenia ludowego.

ADOPTIO PLENA I MINUS PLENA.
Adoptio plena było formą adopcyjną czyli polegało na przysposobieniu osoby adoptowanej przez osobę z jej rodziny. Następowało w ten sposób wzmocnienie węzła naturalnego zwane adoptio plena. Przeciwieństwem tego było adoptio minus plena czyli przysposobienie osoby adoptowanej przez osoby obce z tym tylko zastrzeżeniem że osoba adoptowana w dalszym ciągu pozostawała pod zwierzchnictwem familijnym swojego ojca naturalnego. Na mocy adoptio minus plena adoptowany miał prawo jako członek nowej rodziny dziedziczyć po ojcu adoptującym.

LEGITYMACJA DZIECKA.
Legitymacja dziecka dotyczyła osób żyjących w konkubinacie. Wraz z rozwojem chrześcijaństwa oraz z wieloma utrudnieniami prawnymi jakie wynikały z nieformalnych związków kobiet i mężczyzn państwo dążyło do likwidacji konkubinatów. Doprowadziło to do sytuacji w której na mocy obowiązującego prawa osoby które żyły do tej pory w konkubinacie mogły zawrzeć związek małżeński co powodowało że dzieci wcześniej narodzone były legalizowane jako dzieci małżeńskie czyli otrzymywały wszelkie prawa z tego wynikające.

ZAGAŚNIĘCIE WŁADZY OJCOWSKIEJ.
Naturalnym sposobem zagaśnięcia władzy ojcowskiej była śmierć pater familiae gdyż funkcja ta była dożywotnia. Znane są jednak inne przypadki zagaśnięcia tej władzy. Są nimi przede wszystkim utrata wolności lub obywatelstwa przez zwierzchnika familijnego lub osóby mu podległe; Przejście pod władzę innego zwierzchnika familijnego; objęcie wysokich funkcji kapłańskich przez osobę podległą czy w końcu władza ta mogła wygasnąć za karę czyli w przypadku rażącego zaniedbania osoby alieni iuris przez pater familiae. Utrata władzy zwierzchniej mogła także nastąpić na skutek emancypacji osoby podległej zwierzchnikowi familijnemu. Wygaśnięcie władzy ojcowskiej następowało także po trzeciej sprzedaży dziecka przez ojca. 
EMANCYPACJA.
Emancypacja była aktem prawnym, uzewnętrznionym przejawem woli zwierzchnika familijnego polegającą na zwolnieniu osoby podległej spod władzy agnacyjnej pater familiae. Osoba taka uzyskiwała statut sui iuris lecz traciła wszelkie prawa wynikające z przynależności do agnacji. Nie mogła więc ona dziedziczyć spadku po ewentualnej śmierci ojca lecz w dalszym ciągu istniał węzeł kognacyjny który z biegiem lat stawał się coraz ważniejszy. Emancypacja więc mogła być następstwem kary jaką dawał zwierzchnik osobie podległej lub wręcz nagrody gdyż osoba emancypowana nabierała pełnej zdolności prawnej. Emancypacja najczęściej powiązana była z nadaniem peculium jako zabezpieczenia osoby emancypowanej na nowej drodze życia.

TREŚĆ WŁADZY OJCOWSKIEJ.
Zakres władzy ojcowskiej był niemal nie ograniczony. Miał on władzę nad życiem i śmiercią osoby podległej poprzez ius vitae necisque, czerpał korzyści z działań tej osoby nie mając przy tym niemal żadnych zobowiązań. Władza ojcowska z biegiem lat była systematycznie ograniczana przez ustawodawstwo lecz niezmiennie główną treścią tej władzy były: uprawnienia do dysponowania życiem, wolnością i małżeństwem dzieci. Władza ojcowska więc umożliwiała zabójstwo dziecka w "uzasadnionych" przypadkach, sprzedaż dziecka bądź to poza granice państwa- Trans Tiberim, bądź też wewnątrz państwa- in mancipio oraz była konieczna do zawarcia ważnego związku małżeńskiego. Do treści władzy ojcowskiej wchodziły też obowiązki polegające głównie na konieczności utrzymania, odpowiedniego wychowania, oraz wyposażania w przypadkach gdy te odchodziły z rodziny.

OPIEKA I KURATELA.
Opieka lub kuratela była instytucją sprawowaną nad osobami sui iuris nie posiadającymi zdolności prawnej z czego pierwsza dotyczyła w zasadzie osób niedojrzałych lub kobiet druga zaś sprawowana była nad osobami chorymi umysłowo lub marnotrawcami. Opiekę lub kuratelę ustanawiano na podstawie testamentu (tutela testamentaria) , ustawy ( tutela legitima ) lub poprzez wyznaczenie przez pretora na ten urząd określonej osoby( tutela devita). Na podstawie tych trzech powołań ustanawiano opiekuna (tutor) lub kuratora. Z zaznaczeniem jednak że w pierwszych dwóch przypadkach władza ta mogła być odrzucona lub przeniesiona na kogoś innego co było zakazane w trzecim przypadku. Funkcję tę oddawano mężczyzną posiadającemu zdolność prawną najczęściej z rodziny osoby nad którą roztaczano opiekę a władza jaka z tego wynikała była zbliżona do władzy ojcowskiej.

OPIEKA NAD DZIEĆMI I NIEDOJRZAŁYMI.
Opiekę ustanawiano na podstawie testamentu (tutela testamentaria) , ustawy ( tutela legitima ) lub poprzez wyznaczenie przez pretora na ten urząd określonej osoby( tutela devita). Na podstawie tych trzech powołań ustanawiano opiekuna (tutor). Z zaznaczeniem jednak że w pierwszych dwóch przypadkach władza ta mogła być odrzucona lub przeniesiona na kogoś innego co było zakazane w trzecim przypadku. Opieka ustanawiana była nad osobami sui iuris nie posiadającymi zdolności prawnej. Władza to była bardzo zbliżona do władzy ojcowskiej a więc opiekun przejmował władzę zarówno nad osobą mu oddaną jak i jej majątkiem. Władza nad majątkiem początkowo niczym nie ograniczona z biegiem lat została poddana kontroli przez urzędników państwowych. Aby ograniczyć nadużycia wynikające z tego tytułu wprowadzono liczne akty prawne które umożliwiały osobie podległej opiece lub stronie mu bliskiej dochodzić swych praw majątkowych od opiekuna na drodze sądowej. Były to : powództwa popularne wnoszone przez każdego obywatela w czasie trwania opieki, powództwo w sprawach rozdzielenia rachunków wnoszone przez osobę zainteresowaną po skończeniu opieki o zwrot podwójnej wysokości tego co opiekun mu rozmyślnie roztrwonił lub też actio tutelae jako środek procesowy na mocy którego można było dochodzić od opiekuna po zakończeniu opieki zwrotu pożytków i majątku jakie przysługiwały osobie nad którą on opiekę sprawował.

SPOSOBY POWOŁYWANIA OPIEKUNA.
Opiekę ustanawiano na podstawie testamentu (tutela testamentaria) , ustawy ( tutela legitima ) lub poprzez wyznaczenie przez pretora na ten urząd określonej osoby( tutela devita). Na podstawie tych trzech powołań ustanawiano opiekuna (tutor). Z zaznaczeniem jednak że w pierwszych dwóch przypadkach władza ta mogła być odrzucona lub przeniesiona na kogoś innego co było zakazane w trzecim przypadku.

ZAKRES WŁADZY I OBOWIĄZKI OPIEKUNA.
Władza to była bardzo zbliżona do władzy ojcowskiej a więc opiekun przejmował władzę zarówno nad osobą mu oddaną jak i jej majątkiem. Władza nad majątkiem początkowo niczym nie ograniczona z biegiem lat została poddana kontroli przez urzędników państwowych. Aby ograniczyć nadużycia wynikające z tego tytułu wprowadzono liczne akty prawne które umożliwiały osobie podległej opiece lub stronie mu bliskiej dochodzić swych praw majątkowych od opiekuna na drodze sądowej. Po skończonej opiece opiekun winien zdać sprawozdanie z tego co uczynił i z tego co nie uczynił i odpowiadał prawnie za brak staranności w granicach swojej winy.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ OPIEKUNA.
Odpowiedzialność opiekuna wynikała z mocy obowiązującego prawa oraz było stale kontrolowana poprzez opinię publiczną. Aby ograniczyć niebezpieczeństwo roztrwonienia majątku wprowadzano gwarancje jakie miał zapewnić opiekun co do nie uszczuplenia majątku osoby nad którą sprawował opiekę. W przypadkach gdy dochodziło do nadużyć można było sprawy wnosić do sądu. Władza nad majątkiem początkowo niczym nie ograniczona z biegiem lat została poddana kontroli przez urzędników państwowych. Aby ograniczyć nadużycia wynikające z tego tytułu wprowadzono liczne akty prawne które umożliwiały osobie podległej opiece lub stronie mu bliskiej dochodzić swych praw majątkowych od opiekuna na drodze sądowej. Były to : powództwa popularne wnoszone przez każdego obywatela w czasie trwania opieki, powództwo w sprawach rozdzielenia rachunków wnoszone przez osobę zainteresowaną po skończeniu opieki o zwrot podwójnej wysokości tego co opiekun mu rozmyślnie roztrwonił lub też actio tutelae jako środek procesowy na mocy którego można było dochodzić od opiekuna po zakończeniu opieki zwrotu pożytków i majątku jakie przysługiwały osobie nad którą on opiekę sprawował. 
KURATELA I JEJ ZASTOSOWANIE.
Kuratela była sprawowana była nad osobami chorymi umysłowo lub marnotrawcami. Kuratela -Cura była bardzo zbliżona do opieki z tą tylko różnicą że w zasadzie dotyczyła ona zarządu nad majątkiem niż nad osobą. Kurator zarządzał majątkiem sam a za swe działania odpowiadał na zasadach prawa dotyczących prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia. Kuratela podobnie jak opieka powstawała na mocy ustawowej z nominacji urzędnika. Kuratelę testamentową zaś traktowano jako rodzaj wskazania osoby która miała być następnie mianowana na kuratora. W prawie rzymskim wykształciło się porę gatunków kurateli i tak możemy wyróżnić : Cura prodigi i cura furiosi stosowane w stosunku do osób chorych umysłowo i marnotrawców- w tych przypadkach kuratorem zostawała zazwyczaj osoba z rodziny. Cura minorum czyli kuratela dla osób niezupełnie niedojrzałych (do 25 roku życia) stworzona dla umożliwienia tym osobom dokonywanie czynności prawnych a więc zdobycie zdolności prawnej za pomocą kuratora. W prawie rzymskim spotykamy także instytucję kuratora stworzoną dla ochrony praw dziecka poczętego lecz nie urodzonego lub też dla majątku dłużnika.

SUKCESJA UNIWERSALNA I SYNGULARNA W PRAWIE SPADKOWYM.
Sukcesja uniwersalna należy do dziedzin prawa spadkowego. Polegała ona na przejęciu przez spadkobiercę całości praw i obowiązków jakie przysługiwały spadkodawcy. Spadkobierca - heres lub successor nabywał więc oprócz zdolności prawnej jaka mu przysługiwała po śmierci zwierzchnika (sui iuris) całość składników majątkowych które mógł włączyć do swojego majątku jako kontynuator osobowości prawnej zmarłego. Odmiennym typem była sukcesja syngularna która tak jak poprzednia opierała się na zasadzie dziedziczenia przez heres rzeczy po zmarłym lecz akt prawny to dokonujące dotyczył nie całości majątku lecz rzeczy jednostkowej. Nabywca wstepuje tu w pewien wycinek praw podmiotowych zbywcy.

POJĘCIE I RODZAJE DZIEDZICZENIA.
Dziedziczenie było to przejęcie przez dziedzica lub dziedziców (heres) spadku po osobie zmarłej czyli krótko mówiąc przejście spadku na jedną lub więcej osób. Podstawę dziedziczenia stanowi testament lub ustawa na mocy której wchodziło się w prawa po zmarłym. Wg prawa rzymskiego wyróżniamy dziedziczenia: testamentowe(ex testamento), beztestamentowe(ab intestato),przeciw testamentowe(contra tabulas). Od rodzaje dziedziczenia zależało powołanie do spadku.

DZIEDZICZENIE I SPADEK.
Dziedziczenie patrz powyżej. Spadek czyli sukcesja mógł być uniwersalny lub syngularny a był to ogół cywilno-majątkowych praw i obowiązków zmarłego przechodzących w drodze dziedziczenia na spadkobierców. Można więc stwierdzić że spadkobranie jest to wejście w ogół praw które posiadał zmarły. Dziedzicem mógł być tylko ten kto miał testimenti factio pasiva.

HEREDITAS I BONORUM POSSESSIO.
Hereditas i bonorum possessio jest to dwoistość dziedziczenia pierwsza według prawa cywilnego druga zaś wg prawa pretorskiego. Hereditas w prawie rzymskim oznaczało nie tylko spadek ale również dziedziczenie wg praw ius civile. Zasady dziedziczenia wg tego prawa zostały ustalone w ustawie XII tablic lecz z biegiem czasu stawały się one nieaktualne i wymagały osobistych rozstrzygnięć których dokonywał pretor doprowadziło to do powstania drugiej możliwości dziedziczenia na podstawie orzeczeń pretora a więc na mocy bonorum possessio. Ogólnie można powiedzieć że oba te prawa opierały się na ogólnych zasadach dziedziczenia a orzecznictwo pretora sprowadzało się do wyznaczania dziedziców w przypadkach ich braku lub też w przypadkach gdy pominięte zostały osoby które mogły być włączone do otrzymania masy spadkowej.

POWOŁANIE DO SPADKU - POJĘCIE I PODSTAWY.
Samo powołanie do spadku - delacja było formą zaaferowania spadku z której osoba powoływana mogła lecz nie musiała korzystać. Powołanie do spadku było podstawą dziedziczenia a następowało ono: testamentowo(ex testamento), bez testamentowo(ab intestato),przeciw testamentowo(contra tabulas). Pierwsze dwa wynikały z woli spadkodawcy natomiast trzecie z mocy ustawy. Podstawy do dziedziczenia a więc do spadku mógł mieć każdy wskazany w testamencie lub w przypadku jego braku cała rodzina agnacyjna. Z mocą ustawy powołanie do spadku otrzymywali najbliżsi krewni zmarłego lub osoby wyznaczone przez pretora.

POWOŁANIE, PRZYJĘCIE I NABYCIE SPADKU.
Samo powołanie do spadku - delacja było formą zaaferowania spadku z której osoba powoływana mogła lecz nie musiała korzystać. Powołanie do spadku było podstawą dziedziczenia a następowało ono: testamentowo(ex testamento), bez testamentowo(ab intestato),przeciw testamentowo(contra tabulas). Pierwsze dwa wynikały z woli spadkodawcy natomiast trzecie z mocy ustawy. Drugim warunkiem stania się dziedzicem oprócz powołania do spadku był akt nabycia spadku czyli akwizacja spadku która określała wolę osoby do przyjęcia spadku. Powoływany stawał się dziedzicem dopiero w momencie nabycia spadku. Nabycie spadku było wejściem w ogół praw i obowiązków pozostawionych przez zmarłego przez jego dziedzica.

POJĘCIE I TREŚĆ TESTAMENTU.
Testament w prawie rzymskim było to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, sutanawiajace dziedzica lub prawny wyraz tego co ma się stać po śmierci testora. Testament jest to więc czynność prawna jednostronna polegająca na uzewnętrznieniu woli testora bez udziału osób zainteresowanych. Akt ten był zmienny do chwili śmierci testora a jego moc prawna obowiązywała dopiero z chwilą jego śmierci. Treścią testamentu było najczęściej ustanowienie dziedzica lub dziedziców oraz rozdzielenie pomiędzy nich składników majątkowych które testor pozostawiał po sobie. Testament mógł sporządzać tylko ten kto miał do tego określoną zdolność testamenti factio activa.

FORMY TESTAMENTU.
Początkowo podstawową forma testamentu była wypowiedz ustna i publiczna dokonana na zgromadzeniu ludowym przez testora. W wojsku mogła to być wypowiedz dokonywana bezpośrednio przed walką na wypadek śmierci. Z czasem jednak wykształciły się testament mancypacyjny polegający na ustnym ustanowieniu powiernika majątku w obecności świadków który miał spadek po śmierci testora podzielić wg wskazanych mu osób. Taki testament przyjmował także formy pisemne spisywane za tabliczkach opieczętowanych przez uczestniczących świadków. Każda osoba która po śmierci testora zgłaszała się z ową tabliczką do pretora była uwzględniana w powołaniu do spadku. Takie postępowanie dało początek dziedziczeniu wg prawa pretorskiego gdyż pretor to udzielał bonorum possessio osobom upoważnionym. Oprócz testamentów wg prawa cywilnego i pretorskiego pojawiły się testamenty publiczne i prywatne. Pierwsze z nich polegały na wpisaniu do akt sądowych lub gminnych ostatniej woli testora lub bezpośrednie złożenie testamentu u cesarza. Testamenty prywatne zaś nabrały formy pisemnej i były sporządzane początkowo w obecności świadków lecz z czasem powstał testament holograficzny tzn. spisany i podpisany własnoręcznie przez testora który nie wymagał dla swej ważności obecności świadków. W prawie rzymskim specyficzną formę przyjęły testamenty szczególne które z racji wyjątkowych okoliczności nie wymagały spełnienia ogólnych wymogów prawnych. Dotyczyły one głównie żołnierzy lub były sporządzane w miejscach klęsk żywiołowych.

TESTAMENTUM TRIPERTITUM, TESTAMENT HOLOGRAFICZNY.
Powstanie testamentu tripertitum było następstwem zmian jakie zachodziły przez lata w stosunku do formy testamentu. Testament ten stworzony przez Teodozjusza II i Walentyniana III łączył w sobie 3 typy testamentów jakie obowiązywały w ówczesnym przwie rzymskim. Z ius civile brał on dla swej ważności konieczność obecności świadków z prawa pretorskiego określał ich ilość na 7 osób z koniecznością opieczętowania przez nie testamentu natomiast z prawa pretorskiego testament ten przejmował konieczność zawarcia na dokumencie podpisu testora i obecnych świadków. Przeciwieństwem takiej formy stał się testament holograficzny który poprzez prostotę swej budowy zdominował z czasem wszystkie formy testamentowe. Per holographam scripturam był dokumentem który dla swej ważności musiał być napisany i podpisany własnoręcznie przez testora. Najważniejszą zmianą w stosunku do poprzednich typów testamentów stała się tutaj możliwość formułowania ostatniej woli bez obecności świadków.

TESTAMENTY SZCZEGÓLNE.
Testamenty szczególne akceptowane przez prawo rzymskie miały zastosowanie w specyficznych sytuacjach. Do takich należały epidemie i klęski żywiołowe, wojny oraz inne sytuacje gdzie życie ludzie było zagrożone. Z testamentów tych korzystali więc najczęściej żołnierze bądź też osoby zagrożone nagłą utratą życia. Forma tych dokumentów została znacznie złagodzona poprzez dowolność jej formułowania brak nakazu pisemności czy też obecności określonej ilości świadków.

SEMEL HERES SEMPER HERES.
Zasada prawa rzymskiego mówiąca raz dziedzic zawsze dziedzic. Od zasady tej istniały jednak drobne wyjątki takie jak na przykład po ustanowieniu dziedzica pojawienie się nowego prawnego spadkobiercy jakim było dziecko (pogrobowiec) narodzone po śmierci spadkodawcy występowało wtedy tzw. bonorum possessio sine re a więc władanie spadkiem w sposób prowizoryczny.

CAUTIO MUCIANA.
Cautio Muciana dotyczyło warunkowego prawa spadkowego. Głównym założeniem tego prawa stworzonego przez wybitnego rzymskiego jurystę było stworzenie odpowiednich przepisów prawnych zabezpieczających spadek przed bezprawnym działaniem dziedzica. Testor w swej ostatniej woli mógł powoływać dziedzica pod warunkiem zawieszającym a więc powoływany w ten sposób dziedzic nabywał spadek od razu pod warunkiem złożenia stypulacyjnego zobowiązania że zwróci spadek jeżeli nie dotrzyma warunków określonych przez testora.

PODSTAWIENIE DZIEDZICA.
Podstawienie dziedzica czyli substitutio następowało wówczas gdy istniała obawa, że wyznaczony dziedzic nie podejmie prawa do spadku. Testor w obawie przed taką sytuacja zabezpieczał się wyznaczając w testamencie dziedzica warunkowego -heres substitutus który nabywał prawa do spadku w przypadku nie dokonania tego przez dziedzica ustanowionego. Podstawienie takie mogło mieć formę : pospolitego, pupilarnego i jak gdyby pupilarnego. Podstawienie pospolite miało formę zaznaczenia w testamencie kolejno po sobie następujących dziedziców. Podstawienie pupilarne następowało wówczas gdy testor powoływał na swego dziedzica osobę niepełnoletnią a wraz z tym ustanawiał z kolei dla niej dziedzica w przypadku gdyby ona zmarła przed osiągnięciem zdolności prawnej a więc przed dojściem do dojrzałości. Podstawienie to wraz z osiągnięciem pozycji sui iuris przez dziedzica traciło swoją ważność. Podstawienie jak gdyby pupilarne było co do treści jednakowe jak pupilarne dotyczyło jednak osób chorych umysłowo i ograniczało ich prawo dziedziczenia do momentu odzyskania zdrowia umysłowego.

TESTAMENT I KODYCYL.
Testament mógł w swej treści być rozszerzony o klauzulę kodycylarną. Kodycyl są to dyspozycje pośmiertne zapisywane w formie listawnej a załączone do testamentu. Odbiorcami kodycyli były osoby dziedziczące po testorze prawa i obowiązki majątkowe. W kodycylu nie można było ustanawiać dziedzica czy też dokonywać wydziedziczenia gdyż było to zastrzeżone dla testamentu, lecz wszelkie inne dyspozycje mogły się w nim zawierać. Kodycyl musiał dla swej ważności być potwierdzony w testamencie jedyną rzeczą jaka wywierała skutki prawne poprzez zawarcie jej w kodycylu nie potwierdzonym w testamencie były fideikomiksy.

AGNACJA I KOGNACJA W DZIEDZICZENIU BEZTESTAMENTOWYM.
Dziedziczenie beztestamentowe początkowo opierało się niemal wyłącznie na więzach familijnych czyli obejmowało rodzinę agnacyjną. Najbliższy krewny agnacyjny obejmował spadek gdy testor umierał bez sporządzenia testamentu lub gdy testament z racji formy był nieważny lub bezskuteczny. Wraz ze wzrostem znaczenia rodziny kognacyjnej nacisk jaki został położony w dziedziczeniu beztestamentowym obrócił się w stronę tego węzła familijnego. Można więc stwierdzić że od sytemu czysto agnacyjnego zawartego w Ustawie XII tablic dziedziczenie przeszło do sytemu mieszanego agnacyjno - kognacyjnego w systemie prawa pretorskiego i zakończyło się w Nowelach Justyniańskich na systemie czysto kognacyjnym.

DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE WG USTAWY XII TABLIC.
Ab intestatio czyli dziedziczenie bez testamentowe w Ustawie XII tablic miało miejsce wówczas gdy zmarły nie pozostawił po sobie określonego dziedzica lub też gdy testament jego był nieważny lub bezskuteczny. W takich sytuacjach obowiązywało dziedziczenie oparte na pokrewieństwie agnacyjnym. W ustawie tej możemy wyróżnić trzy grupy dziedziców a mianowicie: sui heredes, proximi agnati i gentiles. Sui heredes byli to dziedzice z rodziny agnacyjnej którym prawo do spadku przysługiwało w naturalny sposób a podział majątku następował na zasadzie podziału według głów lub według szczepów. Jeżeli zmarły nie posiadał osób sui heredes prawa spadkowe przejmowali agnaci najbliższego stopnia pokrewieństwa i to z wyłączeniem faktu iż pozostawała pomiędzy nimi w dalszym ciągu władza agnacyjna. Ostateczną formą dziedziczenia wg Ustawy XII tablic było dziedziczenie w przypadkach braku osób z więzi agnacyjnej. Doprowadzało to do dziedziczenia wg nazwiska (gentiles) a więc przez współrodowców w dalszym stopniu spokrewnionych ze spadkodawcą.. generalnie można stwierdzić że dziedziczenie wg tej ustawy było w wielu przypadkach niesprawiedliwe istniała duża ilość osób które pomimo bliskości z osoba zmarłą były pomijane w dziedziczeniu a na skutek jednorazowości powoływania do spadku wiele osób nie mogło go w ogóle otrzyma PRETORSKIE DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE.
Bonorum possessio ab intestato było następstwem licznych nieporozumień spadkowych wynikających na skutek stosowania Ustawy XII tablic. Na mocy imperium pretorowie wprowadzali jednostkowe zmiany które w głównym stopniu sprowadzały się do uprzywilejowania osób z rodzin kognacyjnych. Na mocy tych edyktów wykształcił się system dziedziczenia według prawa pretorskiego. Podstawowe zmiany dotyczyły sposoby powoływania dziedziców. System ten dzielił się na 4 klasy. W pierwszej znajdowały się osoby liberi czyli potomkowie spadkodawcy i to zarówno związani węzłem agnacyjnym jak i emancypowani. Jeżeli nikt z potomków nie podjął spadku stosowana była zasada unde legitima a więc dziedziczyli kolejno dziedzice z rodziny agnacyjnej po raz wtóry, agnaci najbliższego stopnia pokrewieństwa a w przypadkach ich braku gentiles czyli współrodowcy. Jeżeli w dalszym ciągu brak było spadkobierców pretor stosował unde cognati a więc powoływał spadkobierców z rodziny kognacyjnej. Ostatnim sposobem podjęcia spadku przez spadkobierców było unde vir et uxor czyli podjęcie spadku przez małżonkę, w przypadkach małżeństw agnacyjnych cum manu stawało się to po raz wtóry.

DZIEDZICZENIE WG GŁÓW I WG SZCZEPÓW.
Dziedziczenie wg głów i wg szczepów było sposobem stosowanym w beztestamentowym dziedziczeniu wg prawa XII tablic. Podział majątku spadkowego opierał się tutaj głównie na osobach sui heredes czyli osobach tego samego stopnia pokrewieństwa. Podział według głów był podziałem równym tzn. wszystkie osoby do tego uprawnione nabywały równe części spadku. Przeciwieństwem tego podziału był podział według szczepów który dotyczył osób o różnym stopniu pokrewieństwa. Ten nierówny podział masy spadkowej opierał się na zasadzie że osoby dalszego stopnia pokrewieństwa dostawały do podziału tylko tę część spadku która przysługiwała by osobie bliższego stopnia i wartość tę musiały dzielić między sobą. 
DZIEDZICZENIE AB INTESTATIO WG PRAWA JUSTYNIAŃSKIEGO.
Podstawową różnicą dziedziczenia według prawa Justyniańskiego od poprzedzających go praw było wprowadzenie dziedziczenia opartego na rodzinie kognacyjnej i na zasadzie równouprawnienia płci. Justynian w swoich prawach podzielił dziedziców na 4 grupy z których każda się wzajemnie wykluczała. Pierwszą kategorią dziedziców byli zstępni z zastrzeżeniem tylko że żyjący zstępni wykluczali swoich zstępnych a w miejsce zmarłych zstępnych powoływano ich zstępnych. Do drugiej kategorii należeli wstępni a w szczególności rodzeństwo lub ich potomkowie. Trzecia klasa dotyczyła rodzeństwa przyrodniego lub też potomków tego rodzeństwa i ostatnią kategorię tworzyli wszelcy inni krewni boczni którzy w przypadkach równego stopnia pokrewieństwa dziedziczyli według głów a bliżsi krewni wykluczali dalszych.

DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE MAŁŻONKÓW W PRAWIE RZYMSKIM.
Dziedziczenie beztestamentowe małżonków w prawie rzymskim odbywało się bądź to z mocy węzła agnacyjnego na zasadach ogólnych przyjętych dla rodziny agnacyjnej (małżeństwo cum manu) bądź też na zasadzie wprowadzonej w prawie pretorskim unde vir et uxor w którym była na ostatnim miejscu w hierarchii dziedziców. Według prawa pretorskiego żona w małżeństwie cum manu jako agnatka dziedziczyła ponadto w drugiej klasie natomiast dla takiej samej sytuacji w ustawie XII tablic mogła otrzymać spadek w pierwszej kolejności
Jeszcze inna sytuacja miała miejsce według Justyniana na mocy którego małżonkowie powoływani byli do spadku na ostatnim miejscu po kognatach z wyjątkiem jednak przypadków gdy wdowa uchodziła za ubogą. Mogła wówczas otrzymać 1/4 spadku gdy zmarły mąz nie pozostawił więcej niż troje dzieci.

DZIEDZICZENIE CONTRA TABULAS.
Contra tabulas -wbrew tablicy był to rodzaj dziedziczenia przeciw testamentowego stworzony w celu ochrony interesów rodziny zmarłego. Dziedziczenie takie dochodziło do skutku pomimo istnienia ważnego testamentu a miało na celu ochronę przeciw testamentową najbliższych członków rodziny zarówno agnacyjnej jak i kognacyjnej testora. Ochrona ta polegała przede wszystkim na niemożności pominięcia kogokolwiek z sui heredes w testamencie. Każda osoba musiała otrzymać bądź to przysposobienie bądź też musiała zostać wydziedziczona. Aby zapobiec nieporozumieniom wprowadzono ściśle określone formy wydziedziczenia polegające na stosowaniu form imiennych lub określonych formułek. Z mocy prawa cywilnego w stosunku do dzieci emancypowanych nie było potrzeby ustanawiania ich spadkobiercami ani wydziedziczać. To jednak pretor dokonał modyfikacji sposobu dziedziczenia poprzez wprowadzenie obowiązku wydziedziczania i to nie tylko osób sui heredes ale także wszystkich liberi. Jeżeli nie zostało to przez testora wykonane miały one prawo do dziedziczenia przeciw testamentowego pretorskiego tzn. pretor udzielał osobie pominiętej na jej żądanie bonorum possessio contra tabulas do tej części spadku która by jej przysługiwała gdyby testor nie pozostawił spadku. Ogólnie można stwierdzić że dziedziczenie to polegało na tym że na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby testora wbrew jego odmiennej woli w testamencie.

WYDZIEDZICZENIE I JEGO SKUTKI.
Exheredatio czyli wydziedziczenie nie wymagało dla swej ważności żadnego uzasadnienia lecz aby doszło do skutku należało przestrzegać prawnie określonej formy dla tej czynności. I tak aby wydziedziczyć syna tylko stosując w formułce jego imię, pozostałych sui heredes należało ująć w ściśle określonej formułce pod rygorem nieważności. Głównym skutkiem wydziedziczenia było w przypadku ważnego testamentu brak powołania do spadku osoby wydziedziczonej. Jednak system prawny znacznie łagodził osobowe skutki wydziedziczenia sprawiając że w większości przypadków skutkiem wydziedziczenia zawartego w testamencie było bądź ta unieważnienie testamentu bądź też dziedziczenie przeciw testamentowe.

DZIEDZICZENIE PRZECIW TESTAMENTOWE.
Dziedziczenie takie wykształciło się na skutek ścierania się dwóch przeciwstawnych zasad : swobody testowania i praw do objęcia spadku Dziedziczenie przeciw testamentowe stworzone zostało w celu ochrony interesów rodziny zmarłego. Dziedziczenie takie dochodziło do skutku pomimo istnienia ważnego testamentu a miało na celu ochronę najbliższych członków rodziny zarówno agnacyjnej jak i kognacyjnej testora. Ochrona ta polegała przede wszystkim na niemożności pominięcia kogokolwiek z sui heredes w testamencie. Było to pierwotne, formalne dziedziczenie przeciw testamentowe. Z końcem republiki pojawia się nowa forma dziedziczenia przeciw testamentowego - dziedziczenie konieczne. Dochodziło ono do skutku w przypadkach gdy osoby z najbliższej rodziny nie otrzymywały w spadku co otrzymywały by w przypadku dziedziczenia beztestamentowego. Mogli one na mocy prawa obalić testament i dziedziczyć przeciw testament

QUERELA INOFFICIOSI TESTAMENTI.
Zasada to należąca do prawa spadkowego oraz do dziedziczenia przeciw testamentowego miała na celu ochronę interesów najbliższej rodziny zmarłego. Na skutek opinii publicznej i działalności pretorów wykształcił się w prawie rzymskim jak gdyby obowiązek majątkowego zabezpieczenia osób najbliższych przez testora pod rygorem obalenia całości testamentu. Querela inofficiasi testamenti jest to właśnie środek procesowy służący do pozbawienia testamentu który nie zapewnia osobom najbliższym testorowi odpowiedniego zachowku. Była to więc krótko mówiąc skarga przysługująca rodzinie testora zmierzająca do obalenia jego ostatniej woli. Skarga ta była obwarowana jednak wieloma ograniczeniami. Pierwszy z nich dotyczył osób które mogły ją składać- przysługiwała wyłącznie krewnym w linii prostej połączeni z testorem drugim warunkiem był fakt iż osoba wnosząca skargę nie mogła wcześniej otrzymać ze spadku co przysługującej mu części.

ZACHOWEK.
Zachowek czyli pars legitima była to część majątku testora która przypadała na osobę uprawnioną do dziedziczenia po nim w przypadku dziedziczenia beztestamentowego. Zwyczajowy wymiar zachowku w prawie rzymskim wynosił 1/4 części jaką otrzymywałby spadkowbierca w przypadku dziedziczenia beztestamentowego. Poszerzenie zapisu testamentowego o zachowek miało charakter osobisty a więc gasło w przypadku śmierci osoby do tego uprawnionej.

SPOSOBY PRZYJĘCIA SPADKU. ACQUISITIO HEREDITATIS.
Dziedzicem według prawa rzymskiego stawał się tylko ten kto spadek nabył czyli acquisitio hereditatis . Przyjęcie spadku było wolą dziedzica do przyjęcia spadku wraz z e wszystkimi obciążeniami jakie do niego należą. Istniało parę sposobów przyjęcia spadku. Cretio jako ustny formalny objaw woli dziedzica wypowiedziany w obecności świadków. Nuda voluntas czyli nieformalne oświadczenie woli także prowadziło do nabycia spadku z pełnym skutkiem prawnym podobnie jak pro hedere gestio czyli samo zachowanie z którego już wynika wola przejęcia spadku. Na uwagę zasługuje fakt że wszystkie te pojęcia mogły być dokonywane w różny sposób a uwarunkowane było to przede wszystkim pozycją dziedzica. Wynika to z faktu, iż dziedzice konieczni czyli sui heredes nie musiały wyrażać swej woli spadek i tak im przysługiwał. Musiały natomiast dokonywać tego osoby voluntaris heredes czyli osoby z zewnątrz które aby nabyć spadek do którego byli w jakiś sposób uprawnieni musiały wyrazić swą wolę i chęć nabywczą.
SPADEK LEŻĄCY. HEREDITAS IACENS
Spadek leżący czyli hereditas iacens stanowiły składniki majątkowe czyli prawa i obowiązki testora od chwili jego śmierci aż do czasu podjęcia go przez osobę uprawnioną-dziedzica. Instytucja ta polegała na możliwości zasiedzenia składników majątkowych przez osobę która była w ich posiadaniu (usucapio pro herede) w skróconym prawnie terminie (1 rok). Działanie takie miało na celu przyspieszenie dokonywania przyjęcia spadku przez dziedziców. Usucapio pro heredes umożliwiało nabycie spadku przez osobę bez tytułu i dobrej wiary do nabycia spadku.

TRANSMISJA POWOŁANIA - TRANSMISSIO.
Transmisja powołania dotyczyła osób które z mocy obowiązującego prawa były dziedzicami testora. Prawo do przyjęcia spadku miało charakter osobisty i nie przechodziło początkowo na dziedziców powołanego. Osoba powołana do spadku winna w terminie 1 roku określić czy spadek przyjmuje czy też go odrzuca. Transmisję powołania polegała na wyznaczeniu osoby która mogła starać się o nabycie spadku.

NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA. INDIGNITAS.
Niegodność dziedziczenia odnosiła się do osób które nabyły spadek lecz z biegiem czasu okazało się że nie są oni godni do jego otrzymania. Przyczynami niegodności były zwłaszcza: przyczynienie się do śmierci spadkodawcy czy zniszczenie jego testamentu. W takich przypadkach odbierano mu przysporzenia wynikające z nabycia spadku które najczęściej przechodziły na rzecz państwa. Niegodność dziedziczenia stwierdzano w postępowaniu extra ordinem.

SKUTKI NABYCIA SPADKU.
Przez nabycie spadku dziedzic wchodził w miejsce spadkodawcy. Skutki nabycia spadku były uzależnione od sytuacji jaką pozostawiał po sobie testor. Można krótko określić że głównymi skutkami nabycia spadku było zlanie się masy spadkowej z majątkiem dziedzica. Połączenie takie doprowadzało do sytuacji że dziedzic w przypadkach zobowiązań które przejmował wraz z wierzytelnościami odpowiadał całym swoim majątkiem w stosunku do długów które przyjął. Skutkiem nabycia była również możliwość dochodzenia swoich praw w stosunku do osób które przejęły część spadku w sposób nieuprawniony.

WSPÓŁDZIEDZICZENIE I JEGO NASTĘPSTWA.
Współdziedziczenie było najczęściej konsekwencją dziedziczenia beztestamentowego i polegało na prawie do spadku większej ilości osób. Consortium czyli całość odziedziczonym składników majątkowych znajdujących się pod wspólnym zarządem dzieliła się proporcjonalnie do udziałów poszczególnych dziedziców. To znaczy że wszyscy współdziedzice odpowiadali wspólnie za długi spadkowe jak i mieli wspólne prawa do zysków z niego wynikających. Wspólność majątkową można było znieść na mocy powództwa actio familiae erciscundae. Natomiast w przypadku śmierci jednej z osób powołanych do spadku następował przyrost masy spadkowej osoby zmarłej na rzecz pozostałych dziedziców.

PRZYROST ( ADCRESCENDI) W PRAWIE SPADKOWYM.
Przyrost w prawie spadkowym miał miejsce w przypadkach współdziedziczenia masy spadkowej przez większą ilość osób do tego powołanych. Przyrost dokonywał się z mocy prawa i nikt z dziedziców nie miał na to wpływu. Pojawiał się on w przypadku śmierci jednej z osób powołanych co powodowało przeniesienie jej praw spadkowych w sposób proporcjonalny na pozostałych dziedziców.

ZALICZENIE NA DZIAŁ SPADKOWY. COLLATIONES BONORUM.
Zaliczenie na dział spadkowy miało miejsce wówczas gdy do spadku były dopuszczone osoby które już za życia spadkodawcy posiadały pełną zdolność prawną (sui iuris) co umożliwiło im wejście w posiadanie własnego majątku. Powołanie takiej osoby na dziedzica wywoływało powstanie nierówności pomiędzy spadkobiercami którzy do końca pozostawali alieni iuris. Aby temu zapobiec wprowadzono prawo na mocy którego osoba sui iuris powołana do spadku aby móc dziedziczyć winna do niego dołączyć także swój własny majątek nabyty w czasie oderwania od rodziny. Majątek ten zlewał się z pozostałą masą spadkową a następnie był dzielony proporcjonalnie według udziałów na dziedziców. Zaliczenie na dział spadkowy mogło przyjmować następujące formy : collatio emancipati, dotis i decendentium

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE.
W Rzymie obowiązywała zasada nieograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe tzn. Dziedzic wraz z przyjęciem majątku spadkowego przyjmował na siebie także ciężar długów zaciągniętych i nie spłaconych przez spadkodawcę. Co gorsza po przyjęciu spadku a więc zlaniu masy spadkowej z własnym majątkiem spadkobierca odpowiadał za nie całymi nawet swoimi dobrami. Mogła zaistnieć także odmienna sytuacja w której to majątek spadkobiercy był zadłużony i przejęcie przez niego spadku mogło doprowadzić do strawienia go na spłatę własnych zobowiązań bez pokrycia długów spadkowych. Ustawodawstwo rzymskie stworzyło dwie instytucje mające na celu obronę w takich sytuacjach było to : separatio bonorum i beneficium inventarii. Pierwszy ustanawiany w przypadku podejrzanego dziedzica na wniosek wierzycieli spadkowych przez pretora polegał na oddzieleniu majątków i ustanowieniu kuratora który zarządzał majątkiem spadkowym. Drugi natomiast umożliwiał zabezpieczenie się dziedzica przed skutkami nadmiernego obciążenia wynikającego z zadłużonego spadku poprzez spis inwentarza spadkowego i odpowiedzialność za długi do jego wysokości.

BENEFICIUM INVENTARII.
Beneficium inventarii czyli dobrodziejstwo inwentarza wprowadzone przez Justyniana w 531r. było środkiem ochronnym dziedzica przed przyjęciem zadłużonego spadku. Ustawa to opierała się na zasadzie że spadkobierca w obawie przed nadmiernymi długami wynikającymi z przyjętego spadku mógł w określonym terminie dokonać jego spisu i wyceny. Jeżeli tego dokonał nie odpowiadał za długi spadkowe całym swoim majątkiem lecz tylko był zobowiązany do spłaty zadłużenia do wysokości spisanego inwentarza.

POJĘCIE I RODZAJE ZAPISÓW.
Zapisem jest przyznanie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli korzyści majątkowych kosztem przychodów uzyskanych ze spadku. Prawo rzymskie wykształciło dwa rodzaje zapisów a mianowicie starsze zwane legatami wedle prawa cywilnego i młodsze czyli fideikomisy wedle prawa cesarskiego. Były więc to cząstkowe przysporzenia ze spadku nie połączone z odpowiedzialnością za długi spadkowe.

LEGATY I FIDEIKOMISY.
Legaty i fideikomisy były zapisami testamentowymi w prawie rzymskim. Były więc to cząstkowe przysporzenia ze spadku nie połączone z odpowiedzialnością za długi spadkowe. Ustanowienie legatu mogło nastąpić tylko i wyłącznie na podstawie zapisu testamentowego i to wyrażonego w ściśle określony sposób. Na podstawie formułki w jakiej był on zapisany rozróżniamy rodzaje legatów z których najpopularniejsze stały się legaty windykacyjny, damnacyjny. Obok legatów powstały fideikomisy czyli nieformalne prośby spadkodawcy o dokonanie przysporzenia majątkowego określonej osobie. Prośby te kierowane były do osób uzyskujących korzyści ze spadku. O wielkiej popularności fideikomisów zadecydował fakt iż nie musiały one posiadać żadnej określonej formy przekazu (mogły być ustne) i mogły dotyczyć wszystkich osób które otrzymały coś w spadku. LEGAT WINDYKACYJNY I DAMNACYJNY.
Legat windykacyjny i damnacyjny są to cząstkowe przysporzenia ze spadku nie połączone z odpowiedzialnością za długi spadkowe. Pierwszy legat służył legatariuszowi do domagania się na mocy rei vindicatio rzeczy która została mu zapisana przez spadkodawcę od osoby która tę rzecz posiadała. Było to więc formalne uszczuplenie spadku. Legat damnacyjny natomiast nie przenosił od razu prawa rzeczowego na zapisobiorcę lecz umożliwiał mu skierowanie roszczenia do dziedzica co do wypełnienia treści zapisu. Dziedzic więc w takiej sytaucji stawał się dłużnikiem zapisobiorcy i miał obowiązek wydania określonej rzeczy lub też spłatę jej w inny ustalony między stronami sposób.

LEX FALCIDIA I TZW. KWARTA FALCYDYJAŃSKA.
Lex falcidia była aktem prawnym wydanym w 40r. p.n.e. a zmierzającym do ograniczenia zapisów testamentowych i związanych z tym obciążeń dla spadkobierców. Sprowadzała się ona do określenia wartości ustanawianych zapisów w maksymalnej wysokości 3/4 części całego majątku spadkowego. 1/4 część musiała pozostać wolna od obciążeń. Ustawa ta była następstwem licznych spadków które posiadały większą ilość obciążeń niż dochodów majątkowych a co za tym idzie stawały się one mało atrakcyjne dla dziedziców którzy ich niepodejmowali. Owa wartość 1/4 majątku wolnego od obciążeń stała się tzw. kwartą falcydyjańską i miała zachęcić dziedziców do podejmowania spadków.

FIDEIKOMIS UNIWERSALNY.
Fideikomis uniwersalny generalnie polegał na przekazaniu przez dziedzica całości spadku który otrzymał od testora lecz musiał go zbyć na podstawie fideikomisu - fideikomisariuszowi. Posługiwano się nim przeważnie go jakaś osoba nie miała zdolności spadkowej czyli testamenti actio passiva a mogła uzyskać zapis fideikomisowy. Na mocy tego fideikomisu dziedzic był zobowiązany zbyć spadek w całości osobie wyznaczonej przez spadkodawcę najczęściej po spełnieniu określonego warunku lub terminu.

RES CORPORALES I INCORPORALES.
Prawo rzymskie nie definiuje nad w sposób precyzyjny pojęcia rzeczy lecz w sposób bardzo dokładny omawia nam ich podział. Właśnie res corporales i res incorporales jest podziałem na rzeczy materialne i niematerialne. Podział ten jest wynikiem pojmowania przez rzymian rzeczy w bardzo szerokim świetle. Do res corporales należały wszelkie rzeczy naterialne które można było dotknąć czyli grunty, niewolnicy, dobra ruchome i nieruchomości itd. Do res incorporales należały natomiast twory abstrakcyjne czyli rzeczy niematerialne pod pojęciem których rzymianie rozumieli rzeczy których nie można było dotknąć. Należały tutaj na przykład służebności, spadek i wiele innych które obowiązywały w oparciu o prawo rzymskie.

RZECZY WYŁĄCZONE Z OBROTU.
Jednym z podziałów rzeczy był podział na rzeczy będące majątkiem prywatnym res in patrimonio lub res in commercio i rzeczy będące własnością publiczną i z tego tytułu w zasadzie były wyjęte z obrotu res extra patrimonium lub res extra commercium . Rzeczy wyjęte z obrotu ponadto dzieliły się na rzeczy wyjęte według prawa boskiego do których należały rzeczy poświęcone kultowi bogów (świątynie) i kultowi zmarłych (cmentarze) oraz rzeczy wyłączone według prawa ludzkiego do których należały rzeczy służące do powszechnego użytku (powietrze, woda) i rzeczy należące do państwa czy też osób prawnych a służące ogółowi ( drogi, teatry, place). RES MANCIPI I RES NEC MANCIPI.
Jednym z podziałów rzeczy był podział na rzeczy będące res mancipi i res nec mancipi. Był to archaiczny podział rzeczy który z biegiem lat przestał obowiązywać. Do rzeczy res mancipi rzymianie zaliczali najwartościowsze swoje przedmioty a więc nieruchomości i rzeczy niezbędne dla osiągania zysków czy tez służebności wiejskie z res incorporales. Zbywalność tych rzeczy była utrudniona i wymagała stosowania specjalnych form przewidzianych dla res mancipi. Natomiast res nec mancipi według tego podziału zaliczano wszelkie inne rzeczy znajdujące się w swobodnym władaniu które można było zbyć już na podstawie traditio.

RZECZ NICZYJA - THESAURUS (SKARB).
Rzecz niczyja czyli res nullus była to rzecz pozbawiona władztwa nad nią bądź to w sposób naturalny (np. dzikie zwierzęta, nie odkryte wyspy, rzeczy porzucone) bądź też na skutek prawa ( rzeczy człowieka pochodzącego z kraju toczącego wojnę z Rzymem). Rzeczami niczyimi były więc rzeczy które można chwytać, łapać w powietrzu czy łowić w morzu. Zaliczano tutaj także res delicta czyli rzeczy porzucone a więc pozostawione z zamiarem pozbycia się ich.
POJĘCIE NIERUCHOMOŚCI.
Nieruchomością wg prawa rzymskiego były rzeczy jak mówi sama nazwa których nie można przenosić. Nieruchomością według prawa rzymskiego jest więc grunt oraz wszystkie składniki które znajdują się na nim i są z nim w sposób trwały związane Rzymianie do gruntu zaliczali wszystko to co znajduje się nad i pod danym gruntem w myśl zasady superficies solo cedit czyli że wszystko to co zostało związane z gruntem w sposób trwały staje się jego częścią.
SUPERFICIES SOLO CEDIT.
Zasada rzymska związana z pojęciem nieruchomości. Mówiła ona że wszystko to co zostało związane z gruntem w sposób trwały staje się jego częścią. Zasada to odnosiła się nie tylko do budynków wybudowanych na określonym gruncie ale także do drzew które zapuściły korzenie czy tez innych roślin i rzeczy które na nim się znajdowały a były połączone w sposób trwały.

GENUS I SPECIES.
Jednym z podziałów rzeczy był podział na rzeczy będące oznaczone według cech indywidualnych czyli species do których należały rzeczy ściśle określone i wskazane nazywane tez rzeczami niezamiennymi. Przeciwieństwem tego były rzeczy zamienne- genus które określały nam ogół rzeczy danego rodzaju czy gatunku. Przynależność do określonego gatunku umożliwiała rozpoznanie tej rzeczy lecz również określała jej zamienność na rzeczy tego samego gatunku.

RZECZY PODZIELNE I NIEPODZIELNE.
Podział ten opierał się głównie na istocie fizycznego uszczerbku dla rzeczy a co za tym idzie do zmniejszenia jej wartości majątkowej. Z racji tego jako rzecz podzielną określali rzymianie rzecz która można było podzielić na części fizyczne bez uszczerbku dla jej istoty i wartości. Rzeczami niepodzielnymi więc były wszystkie pozostałe czyli rzeczy których nie można było podzielić na fizyczne części bez uszczerbku dal ich przydatności i wartości.

RZECZY ZUŻYWALNE I NIE ZUŻYWALNE.
Jednym z podziałów rzeczy był podział na rzeczy będące zużywalnymi i nie zużywalnymi. Podział ten określał nam rzecz zużywalną jako rzecz która ulega jednorazowemu zużyciu tzn. nie można z niej po raz wtóry korzystać. Rzymianie określenie to traktowali w sposób dosłowny np. zjedzenie chleba lub też w sposób przenośny np. wydanie pieniędzy przez co czynili i chleb i pieniądz rzeczami zużywalnymi. Przez odwrotność możemy ustalić definicję rzeczy nie zużywalnych tzn. są to rzeczy których byt fizyczny nie kończy się z chwilą ich jednorazowego użycia. 
POŻYTKI - FRUCTUS.
Poprzez pożytki czyli fructus (owoce) rozumieli rzymianie wszelkie korzyści majątkowe wypływające z użytkowania danej rzeczy lub też poprzez fructus rozumiane były korzyści płynące z danego stosunku prawnego. Można krótko stwierdzić że pożytki to wszelkie dobra uzyskane z eksploatacji danej rzeczy lub danych praw.

RZECZ ZŁOŻONA I RZECZ ZBIOROWA.
Rzecz złożona (universitas rerum cohe rentium) według rzymian była to rzecz która składała się z kilku lub kilkunastu pojedyńczych elementów połączonych ze sobą w sposób trwały tak że tworzyły jedną rzecz. Rzeczą zbiorową (universitas rerum distantium)natomiast była rzecz składająca się z wielu pojedyńczych rzeczy które w swojej całości służą jednemu celowi. Można na przykład zaliczyć do takiej kategorii bibliotekę składającą się z wielu książek lecz służąca jednemu celowi.

FRUCTUS NATURALES I FRUCTUS CIVILES.
Poprzez pożytki czyli fructus (owoce) rozumieli rzymianie wszelkie korzyści majątkowe wypływające z użytkowania danej rzeczy lub też poprzez fructus rozumiane były korzyści płynące z danego stosunku prawnego. Można krótko stwierdzić że pożytki to wszelkie dobra uzyskane z eksploatacji danej rzeczy lub danych praw. Fructus naturales były więc to wszelkie płody rolne wynikające z eksploatacji gruntu natomiast poprzez fructus civile rozumiemy wszelkie korzyści majątkowe wynikające z danego stosunku prawnego np. odsetki

RODZAJE WŁADZTWA NAD RZECZAMI.
Rodzaje władztwa nad rzeczami możemy podzielić na dwa główne typy. Pierwszy z nich jest to władztwo faktyczne nad rzeczą w skład którego wchodzi possessio (posiadanie) i detencio (dzierżenie w cudzym imieniu). Drugim typem jest prawne władztwo nad rzeczą w skład którego wchodzi własność (proprietas, dominium) lub ograniczone prawo rzeczowe składające się z zastawu, służebności, wieczystej dzierżawy i prawa powierzchni.

POSIADANIE A WŁASNOŚĆ.
Posiadanie było typem władztwa faktycznego nad rzeczą i mogło się ono dzielić na posiadanie rzeczy której się było właścicielem lub też na dzierżenie rzeczy w czyimś imieniu. Własność nazywana przez rzymian dominium lub proprietas była prawnym władztwem nad rzeczą. Właściciel prawny mógł być też posiadaczem lub też mógł danej rzeczy nie posiadać lecz ciągnąć z niej pożytki fructa.

POJĘCIE POSIADANIA.
Possessio czyli posiadanie można krótko określić jako faktyczne władztwo nad rzeczą. Posiadanie to mogło być z zamiarem zachowania danej rzeczy dla siebie lub też z zamiarem pobierania z tej rzeczy pożytków. Posiadaczem mógł być w końcu właściciel czy też osoba nie posiadająca prawa własności. Prawnicy rzymscy uważali posiadanie jako stan faktyczny a nie jako prawo.

CORPUS I ANIMUS.
Corpus i animus to pojęcia rzymskie związane z possessio czyli faktycznym władztwem nad rzeczą. Posiadanie według rzymian miało dwa elementy. Pierwszym z nich był element obiektywny a więc corpus jako władztwo faktyczne polegające na robieniu z rzeczą tego co się posiadaczowi podoba natomiast drugi trudniejszy do określenia aspekt subiektywny polegający na zamiarach co do danej rzeczy. Animus był więc to element psychiczny dostrzegalny dopiero na zewnątrz kiedy to posiadacz określi go w stosunku do danej rzeczy.

SKUTKI PRAWNE POSIADANIA.
Najważniejszym skutkiem posiadania danej rzeczy było zasiedzenie (usucapio), a więc nabycie prawa własności nad daną rzeczą pod warunkiem spełniania określonych kryteriów. Ponadto skutkiem prawnym posiadania była ochrona prawna zwana ochroną posesoryjną (interdykty) mająca na celu unormowanie sytuacji prawnej wynikającej z posiadania danej rzeczy.

POSSESSIO CIVILIS - POSSESSIO NATURALIS.
Possessio civilis to posiadanie prawne prowadzące do zasiedzenia. Było to posiadanie charakteryzujące się chęcią a więc wolą posiadacza do zachowania rzeczy wyłącznie dla siebie w oparciu o podstawę prawną uznaną w prawie cywilnym. Posiadanie takie prowadziło jeżeli spełniało określone warunki do zasiedzenia ( usucapio). Possessio naturalis było także rodzajem posiadania rzeczy lecz nie wywierającym skutków prawnych ani na podstawie ius civile ani prawa pretorskiego. Posiadanie takie otrzymało nazwę detentio a więc dzierżenie.

DZIERŻENIE - DETENTIO.
Dzierżenie czyli detentio było to posiadanie danej rzeczy na podstawie possessio naturalis. Detentio więc jest to faktyczne władztwo nad rzeczą w którym występuje jedynie corpus a posiadacz nie ma animus czyli zamiaru zachowania tej rzeczy dla siebie. Było to wykonywanie władztwa w czyimś imieniu alieno nomine. Dzięki dzierżeniu posiadacz mógł nabywać fructa z danej rzeczy.

POSSESIO AD INTERDICTA.
Possessio ad interdicta był to rodzaj posiadania w którym posiadacze chronieni byli przez prawo pretorskie wyrażone w interdyktach. Było więc to posiadanie uznane przez prawo czyli faktyczne władztwo nad rzeczą chronione w drodze interdyktów. Ochrona ta dotyczyła w szczególności właściciela rzeczy,posiadacza w dobrej wierze, posiadacza w złej wierze, oraz niektórych wierzycieli zastawnika i prekarzysty

POSSESIO AD USUCAPIONAEM.
Possessio ad usucapionem jest to posiadanie rzeczy a więc faktyczne władztwo nad rzeczą które prowadzi do zasiedzenia. Aby mogło dojść do zasiedzenia winny być spełnione warunki: possessio, fides, titulus, tempus, res habilis.

PRECARIUM.
Posiadanie prekaryjne to takie którego udzielano na prośbę zainteresowanej osoby z obowiązkiem zwrotu na każdorazowe wezwanie. Osoba posiadająca nazywała się prekarzystą tzn. osobą korzystającą z rzeczy cudzej. Precarium stosowane było najczęściej przez osoby bogate gdyż obwarowane było ono solidnymi zabezpieczeniami co do zwrotu rzeczy.

POSIADANIE W DOBREJ I W ZŁEJ WIERZE.
Posiadanie mogło odbywać się w dobrej (bona fides) lub w złej (malae fidei) wierze. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z przypadkiem w którym posiadacz jest przeświadczony że posiada daną rzecz zgodnie z prawem. Takie posiadanie mogło prowadzić do zasiedzenia. Posiadanie w złej wierze było jego odwrotnością tzn. posiadacz niesłuszny wie że jego posiadanie nie jest oparte na prawie.

QUASI POSSESSIO IURISPIONAEM.
Jak gdyby posiadanie było związane z rzymską zasadą że posiadać można było wyłącznie rzeczy materialne a więc in corporales. Słowo quasi czyli jak gdyby umożliwiło rzymianom stosowanie posiadania dla rzeczy niematerialnych w wyjątkowych sytuacjach. Z takim przypadkiem mamy do czynienia w prawie spadkowym na mocy którego można posiadać np. prawo do spadku. Generalnie należy stwierdzić że rzymianie zapoczątkowali funkcję posiadania prawa która rozwinęła się dopiero po ich upadku.

NABYCIE POSIADANIA.
Nabycie posiadania mogło nastąpić na wiele różnych sposobów głównym jednak warunkiem nabycia posiadania była konieczna obecność animus i corpus. Nabycie posiadania w przypadku gdy osoba ma taką wolę oraz faktycznie tę rzecz posiada nazywało się corpore et animo. Był to naturalny sposób nabycia posiadania. Istniał także wyjątkowy sposób nabycia posiadania pod nazwą solo animo który różnił się tym od corpore et animo że nie było tutaj wręczania rzeczy lecz jedynie zmiana podstawy prawnej co do władania rzeczą. Nabycie takie w prawie rzymskim przyjęło dwie formy - traditio brevi manu i constitutum possessorium.

NEMO SIBI IPSE CAUSAM POSSESSIONIS MUTARE POSSE.
Zasada ta mówiła że nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania. Głównym zamierzeniem wprowadzenia tej zasady była obrona właścicieli a stosunku do nieuczciwych posiadaczy. Detentor nie zostać posiadaczem poprzez wewnętrzną wolę zatrzymania rzeczy zgodnie z inną zasada prawa rzymskiego że przechowawca nie staje się posiadaczem, gdy postanawia nie zwrócić oddanej mu rzeczy. Nie może korzystać on z ochrony posesoryjnej.
NABYCIE POSIADANIA SOLO ANIMO.
Nabycie posiadania solo onimo było nabyciem wyjątkowym gdyż w odróżnieniu od corpore et animo nie występował tutaj element fizycznego przekazania rzeczy lecz jedynie następowała zmiana podstawy prawnej co do posiadania. Zmiana to była następstwem porozumienia zawartego między zainteresowanymi stronami możliwymi w dwóch formach: traditio brevi manu i constitutum possessorium.

TRADITIO BREVI MANU ORAZ CONSTITUTUM POSSESSIORIUM.
Traditio brevi manu i constitutum possessorium są to formy nabycia posiadania. Pierwsze z nich polega na nabyciu posiadania przez dotychczasowego dzierżyciela danej rzeczy, drugie natomiast polega na tym że następowało przeniesienie posiadania a dotychczasowy posiadacz stawał się dzierżycielem. Oba te przypadki należały do formy zwanej solo animo tzn. że nabycie posiadania następowało tu tylko za pomocą animus czyli wolą strony zachodzącą w psychice człowieka chęcią posiadania bez użycia corpus czyli faktycznego przekazania rzeczy.
OCHRONA POSIADANIA.
Początkowo ochrona posiadania opierała się niemal wyłącznie na samopomocy i obronie koniecznej. Spowodowane było to nie przystosowaniem prawa do rozstrzygania spraw o posiadanie rzeczy. Sprawy według procesu legisakcyjnego czy też formułkowego trwały długo i niejednokrotnie doprowadzały do nieodwracalnych strat na rzeczy. W związku z powyższym prawo rzymskie wprowadziło odrębną ochronę samego tylko posiadania zwaną ochroną posesoryjną a opartą na interdyktach pretorskich. Podobną funkcję sprawowała ochrona perytoryjna lecz dotyczyła ona prawa własności. Ochrona na podstawie interdyktów cechowała się szybkością i sprawnością orzekania Pretor niemal natychmiast określał osobę która ma prawo posiadać rzecz a sprawcę naruszenia porządku prawnego karał finansowo. OCHRONA POSESORYJNA I PETYTORYJNA.
Ochrona posesoryjna była to ochrona posiadania oparta na interdyktach pretorskich i cechowała się szybkością i skutecznością orzecznictwa. Ochrona na podstawie interdyktów cechowała się szybkością i sprawnością orzekania Pretor niemal natychmiast określał osobę która ma prawo posiadać rzecz a sprawcę naruszenia porządku prawnego karał finansowo. Podobną funkcję sprawowała ochrona perytoryjna lecz dotyczyła ona prawa własności.
INTERDYKTY POSESORYJNE.
Interdykty posesoryjne prawnym środkiem ochrony posiadania. Dotyczyły one wszystkich posiadaczy z wyjątkiem dzierżycieli. Na uwagę zasługuje tutaj fakt iż ochrona ta dotyczyła także nieuczciwych posiadaczy. Ochrona na podstawie interdyktów cechowała się szybkością i sprawnością orzekania Pretor niemal natychmiast określał osobę która ma prawo posiadać rzecz a sprawcę naruszenia porządku prawnego karał finansowo i nakładał na nią obowiązki odszkodowawcze. POSIADANIE WADLIWE - POSSESSIO VITIOSA.
Posiadanie wadliwe następowało wówczas gdy osoba posiadająca daną rzecz weszła w jej posiadanie w sposób niezgodny z obowiązującym prawem na przykład na skutek przemocy, siły, potajemnie lub nie zwrócenie rzeczy właścicielowi na jego żądanie. Posiadacz taki był pozbawiony ochrony posesoryjnej co umożliwiało właścicielowi powrotne zabranie rzeczy siłą w ramach samopomocy.

PRAWA RZECZOWE.
W prawie rzymskim nie znajdujemy ogólnego pojęcia ani definicji prawa rzeczowego a dział stosunków prawnych znanych pod tą nazwą to prawa które dotyczą rzeczy. Prawa rzeczowe nie tylko dotyczyły samych rzeczy ale również omawiały prawa podmiotowe bezwzględne dotyczące danej rzeczy co doprowadziło do wykształcenia się powództw o charakterze rzeczowym. Tak więc rzymianie zaliczali do praw rzeczowych m.in. władzę nad osobami i rzeczami a co za tym idzie specyficzna ochronę procesową. Można więc stwierdzić że najpełniejszym zbiorem praw rzeczowych u rzymian było prawo własności a następnie posiadanie. Obok właściwych praw rzeczowych w jurysdykcji rzymskiej powstały ograniczone prawa rzeczowe czyli prawa na rzeczy cudzej. Prawa rzeczowe są skuteczne wobec wszystkich.

OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE.
Ograniczone prawa rzeczowe w prawie rzymskim opierały się głównie na najstarszym prawie jakim było prawo własności czyli prawie ustanowionym na rzeczy własnej. Ograniczone prawa rzeczowe oparte były mianowicie na prawie na rzeczy cudzej iura in re aliena. W prawie rzymskim można wyróżnić następujące rodzaje ograniczonego prawa własności : służebność, wieczystą dzierżawę, zastaw, prawo powierzchni.

IURA IN RE ALIENA.
Iura in re aliena było to prawo na rzeczy cudzej czyli ograniczone prawo własności. Należały tutaj takie oprawa jak : służebność, wieczystą dzierżawę, zastaw, prawo powierzchni, hipoteka. Służebność servitutes jest to ograniczone prawo rzeczowe które umożliwiało osobie cudzej korzystanie z rzeczy w ściśle określonym kierunku lub w określony przez prawo sposób. Służebność dzieliła się na gruntową (prediorum) i osobistą (personalum). Wieczysta dzierżawa jest to prawo zbywalne i dziedziczne do eksploatacji cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia czynszu. Zastaw w postaci pignus i hipoteki służył jako forma zabezpieczenia było więc to prawo dodatkowe ustanawiane w celu zabezpieczenia istniejącego zobowiązania. Prawo powierzchni (superficies) czyli prawo do zamieszkiwania w budynku jako prawo dziedziczne i zbywalne zbudowanym na cudzym gruncie z obowiązkiem płacenia czynszu. 
POJĘCIE WŁASNOŚCI - DOMINIUM PROPRIETAS.
Własność jest to bezwzględne, nieograniczone, najszersze prawo rzeczowe do korzystania i rozporządzania rzeczą z wyłączeniem osób trzecich.

WŁASNOŚĆ KWIRYDALNA I BONITARNA.
Własność kwirydalna była to oficjalna forma własności rzymskiego prawa uznawana przez ius civile ograniczona następującymi czynnikami dostępna wyłącznie dla obywateli rzymskich sui iuris, ustanawiana była wyłącznie na gruntach rzymskich, w jej skład mogły wchodzić rzeczy ruchome włącznie z niewolnikami, przeniesienie własności kwirydalnej mogło nastąpić tylko w określony przez prawo sposób, właścicielowi kwirydalnemu przysługiwały specjalne środki ochrony i uprawnienia. Własność bonitarna powstała na skutek nieformalnego przenoszenia prawa własności na podstawie traditio z właściciela kwirydalnego na nowego nabywcę. Nieformalne przeniesienie danej rzeczy powodowało że dana rzecz była w dalszym ciągu w własnością kwirydalną zbywcy lecz posiadaczem lub jak go pózniej określano właścicielem bonitarnym stawał się nabywca. Było to nowa forma nabycia własności według prawa pretorskiego. Nieformalny nabywca miał daną rzecz w swoim majątku mógł z niej korzystać i pobierać pożytki. Właściciel bonitarny mógł stac się właścicielem kwirydalnym danej rzeczy przez zasiedzenie lub po upływie 2 lat. Właścicielowi bonitarnemu przysługiwały specjalne środki ochrony pretotyjnej na które składały się : interdykty posesoryjne, ekscepcje i powództwa petytoryjne a w szczególności actio publiciana

WSPÓŁWŁASNOŚĆ - COMMUNIO PRO INDIVISIO.
Współwłasność czyli communi pro indiviosio według prawa rzymskiego była to jedyna dopuszczalna forma własności nad daną rzeczą przez większą ilość właścicieli. Współwłaściciele w prawie rzymskim posiadali zazwyczaj udziały w stopniu zaokrąglonym tzn. w 1/2 w 1/4 itd. Na uwagę zasługuje fakt iż indywidualnie współwłaściciele mieli jedynie prawa do rzeczy natomiast nie mogli oni indywidualnie decydować o samej materii rzeczy. Swoje udziały mogli więc w sposób dowolny sprzedawać czy też obciążać lecz o samej rzeczy musieli wspólnicy decydować wspólnie, jednogłośnie podobnie jak o zniesieniu współwłasności.

ZAKRES UPRAWNIEŃ WŁAŚCICIELA.
Prawo własności jako najszersze prawo rzeczowe powoduje że właściciel ma bezwzględne prawa do rzeczy i tak :
Ius possidendi /atrybut/ właściciel może tą rzecz posiadać; ius fruendi może i ma czerpać korzyści z wykorzystywania danej rzeczy; ius utendi jako prawo do używania danej rzeczy; ius abutendi właściciel może rzecz zniszczyć lub zmienić w coś innego lub zużyć; ius dispondendi czyli możliwość rozporządzania daną rzeczą i to zarówno za życia jak i po śmierci.

OGRANICZENIE PRAWA WŁASNOŚCI.
Prawo własności jako najszersze, bezwzględne, nieograniczone prawo rzeczowe do korzystania i rozporządzania rzeczą z wyłączeniem osób trzecich nie było jednak pozbawiane pewnych ograniczeń ustanowionych głównie ze względu na dobro państwa lub współżycia społecznego Z tego tez powodu możemy wyróżnić następujące ograniczenia : w sferze obyczajowej dotyczące głównie marnotrawców których piętnowali cenzorowi; w sferze prawa publicznego dotyczące głównie wywłaszczeń dla celów społecznych czy też ograniczeń ze wzgledów sanitarnych, budowlanych i komunikacyjnych; w sferze prawa prywatnego opierały się głównie na prawie sąsiedzkim oraz w sferze ograniczeń zawartych przez samych właścicieli w drodze czynności prawnych.

TZW. ELASTYCZNOŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI.
Elastyczność prawa własności opiera się na samych założeniach jakie stworzyli rzymianie formułując to prawo. Właściciel danej rzeczy nie przestaje być podmiotem własności jeśli nawet utraci którąkolwiek z cech własności a więc: Ius possidendi /atrybut/ właściciel może tą rzecz posiadać; ius fruendi może i ma czerpać korzyści z wykorzystywania danej rzeczy; ius utendi jako prawo do używania danej rzeczy. Elastyczność w tym przypadku uwidacznia się w ten sposób ze nie przestaje ona przysługiwać właścicielowi nawet wtedy gdy jego prawa z tytułu ograniczeń zmaleją niemal całkowicie.

POCHODNE SPOSOBY NABYCIA WŁASNOŚCI.
Pochodne sposoby nabycia własności cechowały się tym że nabycie następowało z udziałem poprzednika tzn. nabywca wywodzi swoje prawa od zbywcy. Na gruncie prawa rzymskiego istniały trzy rodzaje pochodnego nabycia własności które możemy podzielić na dwie gałęzie z czego pierwsza wywodziła się z ius civile i należały do niej in iure cesio, mancypacio natomiast do drugiej gałęzi należało traditio.
In iura cesio był to pozorny proces windykacyjny w którym zbywca był pozwanym a nabywca powodem. Mancypacio jest to pochodne nabycie prawa własności poprzez czynności formalne ograniczone dla uprawnionych osób natomiast traditio powstałe na gruncie ius gentium było najprostszym i naturalnym sposobem przenoszenia prawa własności poprzez przekazanie rzeczy z ręki do ręki.

PIERWOTNE SPOSOBY NABYCIA WŁASNOŚCI.
Pierwotne sposoby nabycia własności czyli nabycie własności bez udziału poprzednika dzieliły się na : zawłaszczenie (okupacio) jako nabycie prawa własności w stosunku do rzeczy niczyjej; przetworzenie (specyficatio) jako przetworzenie lub przekształcenie cudzej rzeczy bez wiedzy właściciela w ten sposób że powstaje rzecz nowa (specium nova); połączenie (commixtio,confusio); zasiedzenie (usucapio) jako nabycie prawa własności na skutek posiadania rzeczy w określonym przez prawo czasie; nabycie owoców (fructus)

POCHODNE NABYCIE WŁASNOŚCI.
Pochodne nabycie własności było to nabycie prawa własności z udziałem poprzednika. Było to zamierzony i celowy akt woli zmierzający na przekazaniu nabywcy własności danej rzeczy przez zbywcę. W prawie rzymskim obowiązywała zasada nemo plus iuris in alium transfere potest quam ibsen habet a więc stwierdzająca że nikt nie może przekazać więcej praw niż sam posiada. Pochodne nabycie własności mogło opierać się na in iure cesio, mancipacio i traditio

TRADYCJA JAKO SPOSÓB PRZENIESIENIA WŁASNOŚCI.
Traditio powstało na gruncie ius civile i z biegiem lat stało się podstawową forma przenoszenia prawa własności. Tradicio jest to prosty i naturalny sposób przenoszenia prawa własności poprzez przekazanie rzeczy z ręki do ręki. Samo słowo tradicio pochodzi od słowa tradere a więc wydawać i aby mogło być spełnione wymagało następujących warunków : ten kto dokonywał tradycji musiał być właścicielem danej rzeczy, dokonanie musiało dokonywać się na zasadzie umowy a wydanie rzeczy musiało być uzasadnione słuszną przyczyną. Owe słuszne przyczyny tradycji to causa obligandi, causa solvendi i causa donandi czyli wydawało się rzecz aby kogoś zobligować, zwolnić lub obdarować. 
IUSTA CAUSA TRADITIONES.
Tradycja była czynnością prawną która wymagała causa a więc przyczyny jako jednej z trzech wymogów. Owe słuszne przyczyny tradycji to causa obligandi, causa solvendi i causa donandi czyli wydawało się rzecz aby kogoś zobligować, zwolnić lub obdarować. Nabywca który otrzymywał rzecz bez słusznej przyczyny w myśl prawa rzymskiego nie stawał się właścicielem a słuszny właściciel danej rzeczy mógł mu ja odebrać za pomocą powództwa wydobywczczego.

ZASIEDZENIE.
Zasiedzenie - usucapio jest to nabycie prawa własności na skutek posiadania danej rzeczy w czasie określonym przez prawo i przy spełnieniu warunków przewidzianych przez to prawo. Głównymi funkcjami zasiedzenia w prawie rzymskim było usunięcie wad formalnych i materialnych prawa własności. Zasiedzenie było możliwe pod rygorem spełnienia określonych warunków na które składały się : possessio, bona fides, titulus, tempus, res habilis.

PRZESŁANKI ZASIEDZENIA.
Aby dana rzecz można było przejąć jako własność na podstawie zasiedzenia winny być spełnione następujące przesłanki : possessio a więc daną rzecz winno się mieć w posiadaniu; bona fides czyli przy najmniej na początku posiadania musiał posiadacz działać w dobrej wierze; titulus czyli słuszny tytuł posiadania danej rzeczy tj. wejście w jej posiadanie zgodnie z prawem; tempus czyli posiadanie rzeczy przez określony w prawie czas oraz res habilis czyli rzecz musiała być zdatna do zasiedzenia.

ZAWŁASZCZENIE.
Occupactio czyli zawłaszczenie było najstarszym sposobem nabycia własności. Zawłaszczenie jest to nabycie prawa własności w stosunku do rzeczy niczyjej (res nullos). Za rzeczy niczyje rzymianie uważali rzeczy które można było chwytać, łapać w powietrzu czy też łowić w morzu jak i również należały tutaj rzeczy porzucone z zamiarem pozbycia się ich, skarb jako rzecz dużej wartości która zatraciła się w pamięci co do właściciela lub też rzeczy należące do wroga a pozostawione na terytorium Rzymu.

NABYCIE WŁASNOSCI POPRZEZ POŁĄCZENIE RZECZY.
Nabycie własności poprzez połączenie rzeczy było następstwem uproszczeń jakie stosowali rzymianie co do samej materii własności. Starano się eliminować stosunki w których określenie własności będzie niepewne. W związku z powyższym powstała zasada accesio cedit principali która ustalała hierarchię połączonych rzeczy. Na mocy tej zasady połączenie rzeczy uważanej za ważniejszą z rzeczą mniej ważną prowadzi do rozszerzenia prawa własności przez rzecz ważniejszą i likwidację prawa własności rzeczy mniej ważnej. Według prawa rzymskiego łączyć się mogły : nieruchomość z nieruchomością ( na skutek sił natury) nieruchomość z ruchomością (w myśl zasady superficies solo cedit) oraz dwie ruchomości połączone w sposób trwały.

ACCESIO CEDIT PRINCIPALI.
Zasada rzymska dotycząca nabycia własności poprzez połączenie się rzeczy a mówiąca że : "Przyrost przypada temu co główne". ustalała przez to hierarchię połączonych rzeczy. Na mocy tej zasady połączenie rzeczy uważanej za ważniejszą z rzeczą mniej ważną prowadzi do rozszerzenia prawa własności przez rzecz ważniejszą i likwidację prawa własności rzeczy mniej ważnej.

NABYCIE WŁASNOŚCI NA POŻYTKACH.
Nabycie prawa własności na pożytkach (fructus) było możliwe dopiero z chwilą odłączenia ich od rzeczy macierzystej. Kwestia nabycia własności na pożytkach w prawie rzymskim była uwarunkowana od wielu czynników. Początkowo to właściciel rzeczy był automatycznie właścicielem wszystkich owoców jakie dana rzecz przynosiła. Z czasem wraz z rozwojem posiadania owoce mogły przypadać także posiadaczowi pod warunkiem tylko iż był on posiadaczem w dobrej wierze podobna sytuacja miała miejsce co do użytkownika i emfiteuty którzy nabywali owoce na podstawie własnych praw rzeczowych.

PRZETWORZENIE RZECZY ( SPECYFICATIO).
Specyficatio było pierwotnym sposobem nabycia prawa własności i jest to przetworzenie lub przekształcenie rzeczy cudzej bez wiedzy właściciela w ten sposób że powstaje rzecz całkiem nowa (species nova). Rzecz taka przyznawana była specyfikantowi lub przysługiwała właścicielowi rzeczy pierwotnej w zależności od media sententia czyli od faktu czy daną rzecz można powtórnie przywrócić do poprzedniej formy czy też nie. Jeżeli można było ją przywrócić właściciel pozostawał ten sam jeżeli nie było takiej możliwości własność species nova przypadała specyfikantowi.
SPOSOBY OCHRONY WŁASNOSCI.
Podstawowym sposobem ochrony własności były skargi a więc powództwa składane przez właściciela danej rzeczy przeciwko wadliwemu czy też nieuczciwemu posiadaczowi. I tak możemy wyróżnić następujące rodzaje skarg mających na celu ochronę własności : rei vindicatio i actio negatoria jako skargi słuzące ochronie własności kwirydalnej oraz actio publicjana jako ochrona własności bonitarnej.

SKARGA WINDYKACYJNA.
Rei vindicatio czyli skarga windykacyjna lub wydobywcza. Uprawnionym do tej skargi był właściciel kwirydalny nie posiadający (wyzuty z posiadania) danej rzeczy a kierowana ona była przeciwko posiadaczowi rzeczy spornej. W skardze windykacyjnej chodziło o zwrot rzeczy oraz z tytułu fructus i impense czyli zysków i nakładów. Podstawa rozstrzygnięcia stawała się tutaj bona fides czyli dobra wiara. Jeżeli posiadacz działał w dobrej wierze mógł zatrzymać przy sobie owoce jakie wynikał z posiadania danej rzeczy lecz wyłącznie do chwili rozstrzygnięcia sporu. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku zwrotu nakładów tzn. zwrot nakładów następował po rozpatrzeniu fides oraz określeniu typów nakładów a mogły one być impense necesarie -konieczne, impense utiles- podnoszące wartość użytkową lub impense volumbtarie czyli zbytkowne.

ACTIO NEGATORIA.
Skarga negacyjna była to skarga która służyła ochronie własności kwirydalnej i przysługiwała właścicielowi kwirydalnemu posiadającemu daną rzecz który występował z żądaniem zaprzestania naruszania jego praw. Skarga ta stosowana była przeciwko osobie naruszającej prawa właściciela kwirydalnego. Następstwem tej skargi miało być zaprzestanie naruszania praw, odszkodowanie wynikające z tego naruszania oraz zabezpieczenie ze strony osoby łamiącej prawo ze nie będzie tego czynić w przyszłości.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ POZWANEGO SKARGĄ WINDYKACYJNĄ ZA POŻYTKI I NAKŁADY.
Podstawa rozstrzygnięcia stawała się tutaj bona fides czyli dobra wiara. Jeżeli posiadacz - pozwany działał w dobrej wierze mógł zatrzymać przy sobie owoce jakie wynikał z posiadania danej rzeczy lecz wyłącznie do chwili rozstrzygnięcia sporu. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku zwrotu nakładów tzn. zwrot nakładów następował po rozpatrzeniu fides oraz określeniu typów nakładów a mogły one być impense necesarie -konieczne, impense utiles- podnoszące wartość użytkową lub impense volumbtarie czyli zbytkowne.

SŁUŻEBNOŚCI.
Służebności servitutes jest to ograniczone prawo rzeczowe które umożliwia osobie cudzej częściowe korzystanie z rzeczy w ściśle określonym kierunku lub w określony przez prawo sposób. Służebności dzieliły się na gruntowe(prediorum) i osobiste (personalum)

SŁUŻEBNOŚCI GRUNTOWE.
Służebności gruntowe jako rodzaj ograniczonego prawa rzeczowego dla swojego powstania wymagają spełnienia określonych warunków a są to: konieczność istnienia dwóch gruntów władnącego i służebnego z których jeden przynosi drugiemu stałą korzyść. Grunty te muszą znajdować się w sąsiedztwie lecz nie muszą do siebie przylegać. Prawo własności na tych gruntach może ulegać zmianie lecz nie ma to wpływu na istniejącą służebność czyli że podmiotami w służebności jest każdorazowy właściciel gruntu panującego i każdorazowy właściciel gruntu służebnego. Pierwszy z tych podmiotów ma prawo korzystać z gruntu służebnego lecz w sposób ograniczony natomiast właściciel gruntu służebnego musiał akceptować że osoba nie będąca właścicielem może korzystać z jego gruntu ograniczając w ten sposób jego prawa własności.

SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE.
Służebności osobiste jako rodzaj ograniczonego prawa rzeczowego dzielą się na usus czyli prawo do korzystania z cudzej rzeczy bez możliwości pobierania z niej pożytków; usus fructus czyli prawo do korzystania i pobierania korzyści z rzeczy cudzej z obowiązkiem zachowania jej substancji oraz habitacio jako prawo do zamieszkania w cudzym domu lub też prawo do korzystania z cudzych niewolników czy zwierząt. Służebności osobiste były prawami dozgonnymi i niezbywalnymi. Można wyróżnić jeszcze quasi usus fructus czyli służebność na rzeczach które się zużywają takich jak na artykuły spożywcze.

USUS I USUSFRUCTUS.
Usus i ususfructus są to służebności osobiste. Usus czyli prawo do korzystania z cudzej rzeczy bez możliwości pobierania z niej pożytków; usus fructus czyli prawo do korzystania i pobierania korzyści z rzeczy cudzej z obowiązkiem zachowania jej substancji. Można wyróżnić jeszcze quasi usus fructus czyli służebność na rzeczach które się zużywają takich jak na artykuły spożywcze.

UŻYTKOWANIE.
Użytkowaniem nazywali rzymianie rzeczowe prawo do używania rzeczy cudzej i pobierania z niej pożytków z obowiązkiem zachowania jej pierwotnej substancji. Osobisty charakter użytkowania polegał na tym że prawo to było dozgonne i nie zbywalne.

ZASADY OGÓLNE SŁUŻEBNOSCI.
Służebność nie nakładała obowiązku pozytywnego działania lecz zobowiązywała do znoszenia czegoś lub do nie czynienia czegoś ; Nie można było mieć służebności na służebności ; nie można mieć służebności na własnym prawie własności gdyż uprawnienia wynikające ze służebności zawarte są we własności ; ze służebności należy korzystać z maksymalnym poszanowaniem gruntu ; grunty winny być po sąsiedzku lecz nie muszą się stykać ; grunt służebny winien przynosić stałą korzyść gruntowi dominującemu.

POWSTANIE, ZGAŚNIĘCIE I OCHRONA SŁUŻEBNOSCI.
Istniały następujące sposoby powstania służebności : testament, dedukcja, mancypacja, zasiedzenie, in iure cessio. Służebność gasła na skutek zrzeczenia się uprawnionego, poprzez długoletnie z niej nie korzystanie, w przypadku nabycia własności rzecz obciążonej służebnością przez osobę uprawnioną do servitutu a oprócz tego w przypadku służebności osobistej przez śmierć uprawnionego.
Ochrona służebności była możliwa na podstawie interdyktów pretorskich oraz powództw o charakterze rzeczowym do których należało : vindicatio servitutis i actio confesoria.

EMFITEUZA.
Emfiteuza jest to ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomościach. Polegała ona na dziedzicznym i zbywalnym uprawnieniu do wykorzystywania cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia czynszu. Z takiej wieczystej dzierżawy wynikały następujące prawa i obowiązki płacenie czynszu oraz ciężarów publicznych wynikających z dzierżawy gruntu, utrzymywanie gruntu w takim stanie w jakim się go odebrało W przypadku sprzedaży dzierżawca miał obowiązek powiadomić o tym właściciela a właściciel miał prawo pierwokupu jeżeli z niego nie skorzystał to przysługiwało mu 2% wartości od sprzedanej ceny, dzierżawca miał prawo do korzystania i pobierania owoców z gruntu mógł on w sposób swobodny prowadzić zmiany w uprawach.

PRAWO POWIERZCHNI (SUPERFICIES).
Superficies czyli prawo powierzchni jest to ograniczone prawo rzeczowe dziedziczne i zbywalne do zamieszkania w budynku zbudowanym na cudzym gruncie z obowiązkiem płacenia czynszu. Znamienna jest tutaj rzymska zasada superficies solo cedit czyli wszystko to co znajduje się na gruncie i jest z nim w sposób trwały związane należy do tego gruntu.

PRAWO ZASTAWU.
Prawo zastawu jest to prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami. Tak więc zastaw jest niczym innym jak jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelności.

ZASTAW JAKO PRAWO AKCESORYJNE.
Zastaw jako prawo akcesoryjne a więc dodatkowe objawia się tym że jest to dodatkowe zabezpieczenie istniejącego już zobowiązania. Zastawca najczęściej bywa osobiście dłużnikiem zastawnika a zastaw ma służyć dodatkowemu poręczeniu spłaty długu.

PIGNUS I HYPOTHECA.
Pignus jest formą zastawu ręcznego na mocy którego zastawca celem dodatkowego zabezpieczenia swojego długu przekazywał zastawnikowi daną rzecz ruchomą. Rzecz ta pozostawała jego własnością lecz w związku z brakiem possessio nie mógł on z niej czerpać korzyści ani nie mogła ona służyć innym zastawom. Odmienna sytuacja miała się w przypadku hipoteki czyli zastawu umownego który polegał na zabezpieczeniu długu przez zastawcę lecz bez jego przekazywania. Przedmiot zastawu mógł pozostawać w rękach dłużnika co umożliwiało mu pobieranie z tego tytułu korzyści oraz umożliwiało mu dalsze zastawianie tej samej rzeczy.

PRZEDMIOT ZASTAWU.
Początkowo w państwie rzymskim przedmiotami nadającymi się do zastawienia były wszelkie rzeczy materialne a więc ruchomości i nieruchomości. Sytuacja ta z biegiem lat ulegała zmianie przez co umożliwiała rozszerzenie kręgu rzeczy będących przedmiotami zastawu. Przedmiotami zastawu stały się więc oprócz rzeczy materialnych także rzeczy niematerialne a więc wszelkie prawa majątkowe. U szczytu swej popularności zastaw mógł się więc składać ze wszelkich rzeczy ruchomych, nieruchomości, praw majątkowych i wszystkiego innego co tylko można było spieniężyć. 
REALIZACJA PRAWA ZASTAWU.
Realizacja prawa zastawu polegała na zaspokojeniu swoich należności przez wierzyciela poprzez sprzedaż rzeczy zastawionej w przypadku gdy zastawca nie wywiązał się z długu. Za otrzymane w ten sposób środki zastawnik pokrywał dług zastawcy natomiast ewentualną nadwyżkę był on zobowiązany mu zwrócić. Taka realizacja prawa zastawu była możliwa w przypadkach gdy zastawnik był w posiadaniu przedmiotu zastawu. W przypadku gdy przedmiotu tego nie posiadał zmuszony on był do przejęcia go od osoby zastawcy. Mogło się to odbywać na podstawie vindicatio pignoris czyli powództwa skutecznego wobec każdego a mającego na celu wydobycie rzeczy.

KLAUZULE DODAWANE DO ZASTAWU.
Klauzule dodawane do zastawu miały za zadanie najczęściej wyeliminować ewentualne spory lub niejasności wynikające z samego zastawu. W Rzymie wykształciły się trzy podstawowe klauzule bardzo często stosowane przez strony zastawu a były to : pactum de vendendo czyli umowa w sprawie zbycia przedmiotu zastawu w przypadku nie wywiązania się dłużnika ze swojego zobowiązania; lex commissoria czyli klauzula mówiąca o przepadku zastawu na rzecz zastawnika w przypadku niespłacenia zobowiązania przez zastawcę i antichresis czyli upoważnienie złożone przez zastawcę do pobierania pożytków z zastawu w czasie jego zastawienia i zaliczanie ich na poczet bądź to kapitału bądź też odsetek.
WIELOŚĆ ZASTAWÓW.
Wielość zastawu polegał na wielokrotnym zastawianiu tej samej rzeczy i była możliwa w przypadku nie wyczerpania pełnej wartości danej rzeczy oraz jeżeli pozycja dotychczasowego zastawnika nie uległa zmianie. Możliwe to było w szczególności zastawów umownych kiedy to przedmiot zastawu nie był oddawany w ręce zastawnika. Wielość zastawów różniła się tym że o kolejności spłacania długu decydowała kolejność ustanawiania zastawów a działo się to w myśl zasady kto pierwszy co do czasu ten lepszy co do prawa. Tak więc to osoba która jako pierwsza ustanowiła zastaw mogło w przypadku nie zaspokojenia swoich roszczeń sprzedać przedmiot zastawu a ewentualne nadwyżki ze sprzedaży przekazywać dalszym zastawnikom w kolejności w jakim były te zastawy ustanawiane. Od tej zasady pierwszeństwa wyjątek stanowiły zastawy uprzywilejowane.

HIPOTEKA GENERALNA; PODZASTAW, ZASTAW UPRZYWILEJOWANY.
Wszystkie te pojęcia związane są z prawem rzeczowym a zwłaszcza z prawem rzeczowym na rzeczy cudzej. Pignus i hipoteka były to formy dodatkowe zabezpieczenia długu. Hipoteka generalna była to hipoteka obejmująca cały majątek zastawcy w tym także owoce mające powstać w przyszłości. Podzastaw zaś była to specyficzna forma zastawu na zastawie możliwa w prawie rzymskim na skutek zawiłych czynności prawnych. Zastaw uprzywilejowany był zastawem szczególnie popularnym w prawie poklasycznym a cechował się on tym że nie obowiązywała w nim zasada pierwszeństwa był on zawsze na pierwszym miejscu bez względu na kolejność jego powstania. Z zastawu takiego korzystało najczęściej państwo w celach fiskalnych lub żona w celu zabezpieczenia roszczeń o zwrot posagu.

POJĘCIE ZOBOWIĄZANIA.
Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym na podstawie którego jedna ze stron zwana wierzycielem (creditor) ma prawo domagać się określonego świadczenia zaś druga strona zwana dłużnikiem (debitor) winna owo świadczenie wykonać. Czyli zobowiązanie jest węzłem prawnym które zmusza kogoś do czynienia czegoś zgodnie z prawami państwa.
WIERZYTELNOŚĆ I DŁUG.
Wierzytelność i dług są to dwa elementy zobowiązania. Wierzytelność (nomen lub creditum ) ukazuje nam prawa wierzyciela do domagania się od dłużnika określonego zachowania polegającego na spłaceniu zaciągniętego zobowiązania. Dług czyli debitum jest to obowiązek dłużnika (debitor) do spełnienia świadczenia. Te dwa elementy (creditum i debitum ) są niezbędne do powstania zobowiązania.

RZYMSKIE DEFINICJE ZOBOWIĄZANIA.
Definicje w prawie rzymskim były zjawiskiem rzadkim lecz z biegiem lat sytuacja ta ulegała zmianie. Gaius omawiając zobowiązania nie potrafił w sposób zwięzły ich zdefiniować aczkolwiek uczynił to w sposób zbliżony omawiając actio in personam poprzez określenie że jest ono wówczas kiedy prowadzimy proces przeciw komuś kto jest w stosunku do nas zobowiązany albo z kontraktu albo z deliktu tzn. że musi on nam coś dać, uczynić lub świadczyć. Te trzy słowa dare, facere i praestare w sposób ścisły określają obowiązek dłuznika wobec wierzyciela i stanowiły podstawę do definicji zawartej w Instytucjach Justyniańskich które mówią że zobowiązanie jest węzłem prawnym który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według obowiązującego prawa. O wiele dokładniejszą jest jednak definicja z digesti : Istota zobowiązania nie polega na tym aby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą , lecz na tym aby zmusić kogoś do dania, czynienia lub świadczenia nam czegoś.
ZRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ.
Wyróżniamy 4 żródła zobowiązań ze względu na ich powstanie : Z kontraktu; jak gdyby z kontraktu; z przestępstwa i jak gdyby z przestępstwa. Wszystkie one dzielą się następnie na : EX CONTRACTU - realne (depozitum, pignus, fiducja), werbalne (stipulactio, dotis dictio), literalne (transcrypctio, synografia) i konsensualne QUASI EX CONTRACTU negociorum gestio i bezpodstawne wzbogacenie EX DELICTO dzielące się na pochodzące z przestępstwa kradzież, rabunek, zniewaga i bezprawne wyrządzenie szkody w cudzym majątku oraz z prawa pretorskiego czyli podstęp, bojażń, działanie na szkodę ; QUASI EX DELICTO

ZOBOWIĄZANIA KONTRAKTOWE I DELIKTOWE.
Zobowiązanie kontraktowe była to umowa uznana przez prawo cywilne a co za tym idzie było to zobowiązanie zaskarżalne.
Zobowiązanie deliktowe (delikt - maleficium) jest to przestępstwo prawa prywatnego rodzące zobowiązanie. Delikty należy odróżnić od crimen czyli przestępstw prawa publicznego
ZOBOWIĄZANIA QUASI EX CONTRACTU.
Zobowiązanie jak gdyby z kontraktu był to stan faktyczny zblizony do kontraktu lecz nie będący nim należały tutaj takie typy zobowiązań jak : prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia a więc negociorum gestio oraz bezpodstawne wzbogacenie.

ZOBOWIĄZANIA QUASI EX DELICTO.
Zobowiązania jak gdyby z deliktu czyli jak gdyby z przestępstwa były to zobowiązania zbliżone do deliktów jednak nie będące nimi. Należały tutaj takie zobowiązania jak positum auxum pensum czy też jeżeli sędzia wydał zły wyrok.

ZOBOWIĄZANIA JEDNOSTRONNIE I DWUSTRONNIE ZOBOWIĄZUJĄCE.
Jednym z podziałów zobowiązań z punktu widzenia podmiotu zobowiązania jest podział na zobowiązania jedno i dwu stronne. Jednostronne to takie gdzie jedna strona jest dłużnikiem a druga wierzycielem. Dwustronnie zobowiązujące następują wtedy gdy poszczególne strony są zarówno dłużnikami jak i wierzycielami. Zobowiązania dwustronne dzieliły się następnie na zobowiązania zupełne tzn. gdy od razu powstawały dwa węzły obligacyjne natomiast niezupełne mają miejsce gdy początkowo na miejsce jeden węzeł obligacyjny a na skutek dalszych okoliczności powstaje drugi węzeł obligacyjny. W węzłach obligacyjnych możemy mówić jedynie o stronach a nie o osobach gdyż stroną może być większa ilość podmiotów.

ZOBOWIĄZANIA NATURALNE.
Zobowiązania naturalne to takie które nie są zaskarżalne lecz wywołujące skutki prawne takie jak np. jeżeli wierzyciel przyjął świadczenie to mógł je zatrzymać. Zobowiązania naturalne można było umocnić poprzez poręczenie osobowe lub poręczenie majątkowe. Znaczenie tych zobowiązań polegało na tym że dłużnikowi który dobrowolnie zaspakajał pretensje wierzyciela nie przysługiwało powództwo o zwrot świadczenia jako nienależnego.

WIELOŚĆ PODMIOTÓW ZOBOWIĄZANIA.
W każdym zobowiązaniu musi występować co najmniej dwa podmioty a mianowicie dłużnik i wierzyciel. Istniały jednak stosunki w których występowała większa ilość osób należących do zobowiązania. Dlatego też w węzłach obligacyjnych możemy mówić jedynie o stronach a nie o osobach gdyż stroną może być większa ilość podmiotów.

ZOBOWIĄZANIA PODZIELNE.
Przy zobowiązaniu podzielnym powstaje najczęściej tyle stosunków obligacyjnych ilu jest dłużników lub wierzycieli. Zobowiązania takie mogły zachodzić w przypadkach gdy przedmiot zobowiązania można było rozłożyć na określone części bez straty na jego wartości w myśl zasady wierzytelności dzieli się z mocy samego prawa.

ZOBOWIĄZANIA KUMULATYWNE.
Zobowiązanie kumulatywne powstawało najczęściej na skutek popełnienia delictu powstawało wówczas wielu współdłużników. Było wówczas tyle świadczeń do wykonania ilu było współdłużników. W odróżnieniu od zobowiązania solidarnego w tym przypadku wykonanie zobowiązania przez jednego z dłużników nie zwalniało pozostałych z tego obowiązku i musieli się oni z niego wywiązywać osobiście.

ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE.
Zobowiązanie solidarne jest to jedno świadczenie do wykonania w całości nie ważne przez którego z dłużników. Jeżeli jeden z dłużników wykonał świadczenie w całości to zobowiązanie wygasało zwalniając tym samym pozostałych dłużników z konieczności wykonania zobowiązania. Powstawało w ten sposób tzw. zobowiązanie bierne.

PRAWO REGRESU W ZOBOWIĄZANIACH SOLIDARNYCH.
Na skutek wykonania zobowiązania przez jednego z dłużników w stosunku do wierzyciela w całości co prowadziło do zwolnienia pozostałych dłużników z tego obowiązku pojawiał się problem regresu czyli dochodzenia przez niego należności wynikającej z wykonania świadczenia. Podobna była sytuacja w przypadkach współwierzycieli solidarnych z których jeden odebrał całość świadczenia przewidzianego w zobowiązaniu. Prawo rzymskie określało takie stosunki jako prawo regresu czyli roszczenia zwrotnego. Początkowo z prawa tego mogły korzystać jedynie osoby powiązane oprócz węzła zewnętrznego jakim było zobowiązaniu węzłem wewnętrznym który mógł im zapewnić zwrot nakładów ze strony współdłużników lub rozłożenie wierzytelności na wszystkich wierzycieli przez osobę która tę wierzytelność otrzymała. Ostatecznie rozszerzono prawo regresu poprzez stwierdzenie że wynika ono z samej solidarności i nie wymaga od stron dodatkowego węzła wewnętrznego na mocy którego można było dochodzić roszczeń zwrotnych.

ŚWIADCZENIE.
Treścią każdego zobowiązania w prawie rzymskim było świadczenie. Rzymianie w ślad za Gaiusem określali je w trzech słowach dare, facere i praestare czyli danie czegoś, czynienie czegoś lub świadczenie czegoś. Tak szeroko pojęte świadczenie było możliwe tylko i wyłącznie pod warunkiem spełnienia określonych wymogów takich jak: treść świadczenia nie może być sprzeczna z prawem ani z dobrymi obyczajami, przedmiot świadczenia winien być określony w pieniądzu, niemożliwe nie może być przedmiotem zobowiązania, przedmiot świadczenia winien być dokładnie określony.

PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA.
Przedmiotem każdego zobowiązania w prawie rzymskim było świadczenie. Rzymianie w ślad za Gaiusem określali je w trzech słowach dare, facere i praestare czyli danie czegoś, czynienie czegoś lub świadczenie czegoś. Krótko mówiąc przedmiotem zobowiązania było więc działanie lub zaniechanie działania.

PODMIOTY I PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA.
W zobowiązaniu musiały wystąpić co najmniej dwa podmioty z których jeden był wierzycielem a drugi dłużnikiem. Mogło w zobowiązaniu wystąpić jednak wielkość podmiotów i to z różnych względów. Po pierwsze ze względu na rodzaj zobowiązania czy było ono jednostkowe czy po stronie wierzyciela lub dłużnika występowała większa liczba osób. Mogła w końcu nastąpić także zmiana podmiotów na podstawie na przykład cesji (novatio) na skutek której powstawał nowy węzeł obligacyjny lub też poprzez zastępstwo procesowe na mocy którego mianowana przez wierzyciela osoba mogła zatrzymać dla siebie wyegzekwowane świadczenie. Podmioty zobowiązań posiadały żciśle określone prawa i obowiązki charakterystyczne dla każdej ze stron a zależne od sposobu zawiązania węzła obligacyjnego. Przedmiotem każdego zobowiązania w prawie rzymskim było świadczenie. Rzymianie w ślad za Gaiusem określali je w trzech słowach dare, facere i praestare czyli danie czegoś, czynienie czegoś lub świadczenie czegoś. Krótko mówiąc przedmiotem zobowiązania było więc działanie lub zaniechanie działania.

GENUS I SPECIES W ZOBOWIĄZANIACH.
W myśl zasady wymogów co do przedmiotów świadczenia która mówi że przedmiot świadczenia winien być dokładnie określony rzymianie dzielili je bądź to według cech indywidualnych ( species) bądź też według cech gatunkowych ( genus). Podział ten wywierał bardzo istotne skutki gdyż w przypadkach species nie było możliwe spełnienie zobowiązania w przypadku utraty lub zniszczenia ściśle określonej rzeczy. Węzeł obligacyjny w takim przypadku wygasał co nie miało miejsca w przypadku genus gdzie można było zastąpić przedmiot świadczenia inną rzeczą tego samego gatunku.

ODSETKI - ANATOCYZM - LICHWA.
Odsetki w prawie rzymskim były określane podobnie jak obecnie jako wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału obliczane według umówionej stopy procentowej w stosunku do wysokości kapitału. To dodatkowe wynagrodzenie istniejące oprócz podstawowego zobowiązania a więc zwrotu kapitału było w Rzymie intratnym interesem. W związku z nie unormowanymi przez prawo wysokościami odsetek lichwa stała się narzędziem w rękach wielu osób. Anatocyzm czyli pobieranie odsetek od odsetek było bardzo szeroko stosowane. Działalność prawników zmierzała do ustalenia jasnych i precyzyjnych stóp procentowych celem zahamowania działalności lichwiarskiej. Z biegiem lat odsetki ustalono w wysokości od 4 do 12% w stosunku rocznym oraz zabroniono pobierania odsetek od odsetek. Najmniejszy procent mogli więc pobierać osoby najzamożniejsze największy zaś przysługiwał pożyczką niebezpiecznym takim jak np. pożyczka morska. 
ZOBOWIĄZANIA PRZEMIENNE (ALTERNATYWNE).
Zobowiązanie przemienne lub alternatywne pojawiało się wówczas gdy dłużnik miał do spełnienia kilka świadczeń a wykonanie jednego z nich zwalniało go z obowiązku wykonywania pozostałych. Krótko więc mówiąc wierzyciel dawał dłużnikowi celem spłacenia zobowiązania kilka alternatywnych świadczeń z których mógł on sobie wybrać jedno z obowiązkiem jego spełnienia.

UPOWAŻNIENIE PRZEMIENNE.
Upoważnienia przemienne czyli facultac alternativa polega na tym że wierzyciel w zobowiązaniu przedstawia dłuznikowi określone świadczenie zwalniające go z długu lecz obok niego umieszcza dodatkowo jeszcze jedno którego wykonanie także doprowadzi do rozwiązania węzła obligacyjnego. Cechą typową dla tego zobowiązania jest fakt że w przypadku nie możliwości wykonania jednego ze świadczeń bez winy dłużnika jest on zwolniony ze zobowiązania.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ W ZOBOWIĄZANIACH.
Odpowiedzialność w zobowiązaniach była w znacznej mierze uzależniona od rodzaju winy za niewypełnione zobowiązanie. W związku z powyższym można mówić o odpowiedzialności na podstawie dolus i culpa z czego pierwsza oparta była na najwyższym stopniem winy i oznaczała działanie nieuczciwe sprzeczne dobrym obyczajom a druga szeroko pojętą winę a w szczególności niedbalstwo dzieliła się w związku z tym na culpa lata czyli winę zawinioną i culpa levis jako winę niezawinioną. W obu tych przypadkach odpowiedzialność była obustronna i nie można jej było w żaden sposób wyłączyć gdyż było by to sprzeczne z dobrymi obyczajami. Odmienna sytuacja miała miejsce w zobowiązaniach opartych na dobrej wierze gdyż tutaj odpowiedzialność wyznaczana była na podstawie utylitas czyli zasadzie korzyści w myśl której osoba której była korzyść odpowiadała za całość zobowiązania natomiast osoba która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za winę swoją zawinioną lub własne niedbalstwo. W zobowiązaniach prawo wykonania świadczenia zagwarantowana było przymusem państwowym.

PRZESŁANKI ODPOWIEDZIALNOŚCI DŁUZNIKA ZA NIE WYKONANIE ZOBOWIĄZANIA.
Jeżeli dłużnik nie wykonał zobowiązania ponosił odpowiedzialność wobec wierzyciela który mógł na drodze sądowej uzyskać wyrok i tytuł egzekucyjny wobec dłużnika. Jednak odpowiedzialność dłużnika mogła wynikać z sytuacji przez niego nie zawinionych nie ponosił on wówczas takiej samej odpowiedzialności jak w przypadkach zawinionych. W prawie rzymskim możemy mówić o dwóch typach przesłanek odpowiedzialności dłużnika za nie wykonanie zobowiązania. Pierwszym typem jest przesłanka natury przedmiotowej czyli oparta na ryzyku zobowiązania. Decydujący wpływ na tę przesłankę miał fakt czy przedmiot zobowiązania należał do species czy też do genus a więc do rzeczy zamiennych gatunkowych czy do specyficznych jednostkowych. Podobna sytuacja miała miejsce w z chwilą pojawienia się siły wyższej czy przypadku zwykłego. Odpowiedzialność dłużnika była jednak pełna w przypadkach podmiotowych czyli takich które były przez niego zawinione. Zwłoka była także przesłanką odpowiedzialności.

SZKODA W ZOBOWIĄZANIACH KONTRAKTOWYCH I DELIKTOWYCH.
Szkoda czyli według rzymian umniejszenie majątku dzieliła się w prawie rzymskim w zależności od żródła zobowiązania. W przypadku kontraktów powstanie szkody a więc zniszczenie czy też zagubienie świadczenia powodowało modyfikację zobowiązania czyli zawarcie nowego zobowiązania lub zawiązywało węzeł odszkodowawczy czy wreszcie mogło ono w ogóle ulec umorzeniu w przypadku rzeczy species a więc takich których nie można już było zastąpić. Zdarzenia takie były wyjątkowe i powstawały najczęściej na skutek błędu lub niedbalstwa w wykonywaniu zobowiązania. Odmienna sytuacja miała miejsce w przypadkach przestępstw czyli deliktów gdzie to właśnie szkoda rodziła zobowiązanie i zawiązywała węzeł obligacyjny.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SIŁĘ WYŻSZĄ I PRZYPADEK.
Odpowiedzialność za siłę wyższą i przypadek zwykły dotyczyła w większości sytuacji jedynie właściciela rzeczy będącej przedmiotem zobowiązania. Taka sytuacja miała miejsce jeśli rzeczą zobowiązania były przedmioty species a więc takie których nie można było zastąpić. Dłużnik nie odpowiadał więc za przedmiot zobowiązania jeżeli nie mógł on w sposób przez siebie niezawiniony a spowodowany działaniem siły wyższej dotrzymać warunków zobowiązania. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku zwykłym który to w swym założeniu opierał się na niemożności spełnienia świadczenia ze strony dłużnik spowodowanego działaniem przypadku który mógł być w teoretycznym rozumowaniu powstrzymany przez niego. Wyjątek stanowił tutaj obowiązek strzeżenia w którym to dłużnik ponosił pełną odpowiedzialność.

VIS MAIOR.
Vis maior czyli siła wyższa były to zdarzenia losowe mające wpływ na wykonanie świadczenia. W przypadkach siły wyzszej pełną odpowiedzialność za przedmiot zobowiązania ponosił jego właściciel. Dłużnik był z tej odpowiedzialności zwolniony lecz niekiedy stosowano wyjątki a to zwłaszcza na rzeczach oznaczonych gatunkowo które można było zastąpić. W takich przypadkach dłużnik pomimo wystąpienia siły wyższej nie był zwolniony z węzła obligacyjnego.

WINA JAKO PODSTAWA ODPOWIEDZIALNOŚCI DŁUŻNIKA.
Odpowiedzialność w zobowiązaniach była w znacznej mierze uzależniona od rodzaju winy za niewypełnione zobowiązanie. W związku z powyższym można mówić o odpowiedzialności na podstawie dolus i culpa z czego pierwsza oparta była na najwyższym stopniem winy i oznaczała działanie nieuczciwe sprzeczne dobrym obyczajom a druga szeroko pojętą winę a w szczególności niedbalstwo dzieliła się w związku z tym na culpa lata czyli winę zawinioną i culpa levis jako winę niezawinioną. W obu tych przypadkach odpowiedzialność była obustronna i nie można jej było w żaden sposób wyłączyć gdyż było by to sprzeczne z dobrymi obyczajami. Odmienna sytuacja miała miejsce w zobowiązaniach opartych na dobrej wierze gdyż tutaj odpowiedzialność wyznaczana była na podstawie utylitas czyli zasadzie korzyści w myśl której osoba której była korzyść odpowiadała za całość zobowiązania natomiast osoba która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za winę swoją zawinioną lub własne niedbalstwo. W zobowiązaniach prawo wykonania świadczenia zagwarantowana było przymusem państwowym.

CULPA I CUSTODIA.
Culpa czyli wina była w prawie rzymskim podstawą do odpowiedzialności dłużnika za zobowiązanie. Samą winę rzymianie podzielili na dwa rodzaje a mianowicie na culpa lata jako objaw winy zawinionej spowodowanej bądź to przez niedbalstwo bądź też przez celowe działanie oraz culpa levis jako winę niezawinioną czyli lżejsze niedbalstwo. Culpa z biegiem lat została zrównana z dolus a więc odpowiedzialność za culpa tak jak i za dolus była pełna. Nie mniej surową odpowiedzialność rodziła custodia czyli obowiązek strzeżenia. Obowiązek ten opierał się w swych założeniach na dodatkowej odpowiedzialności dłużnika za przedmiot zobowiązania który to winien być w sposób szczególny strzeżony przed zniszczeniem lub zaginięciem.
STOPNIE WINY DŁUŻNIKA.
Stopnie winy dłużnika w prawie rzymskim zostały ściśle sprecyzowane jako dolus, culpa dzieląca się na culpa lata i levis. Odpowiedzialności dolus i culpa z czego pierwsza oparta była na najwyższym stopniu winy i oznaczała działanie nieuczciwe sprzeczne dobrym obyczajom a druga szeroko pojętą winę a w szczególności niedbalstwo dzieliła się w związku z tym na culpa lata czyli winę zawinioną i culpa levis jako winę niezawinioną. W obu tych przypadkach odpowiedzialność była obustronna i nie można jej było w żaden sposób wyłączyć gdyż było by to sprzeczne z dobrymi obyczajami.

ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI ZAWINIONEJ PRZEZ DŁUŻNIKA.
Odpowiedzialność zawiniona w zobowiązaniach była w znacznej mierze uzależniona od rodzaju winy za niewypełnione zobowiązanie. W związku z powyższym można mówić o odpowiedzialności na podstawie dolus i culpa z czego pierwsza oparta była na najwyższym stopniem winy i oznaczała działanie nieuczciwe sprzeczne dobrym obyczajom a druga szeroko pojętą winę a w szczególności niedbalstwo dzieliła się w związku z tym na culpa lata czyli winę zawinioną i culpa levis jako winę niezawinioną. W obu tych przypadkach odpowiedzialność była obustronna i nie można jej było w żaden sposób wyłączyć gdyż było by to sprzeczne z dobrymi obyczajami. Odmienna sytuacja miała miejsce w zobowiązaniach opartych na dobrej wierze gdyż tutaj odpowiedzialność wyznaczana była na podstawie utylitas czyli zasadzie korzyści w myśl której osoba której była korzyść odpowiadała za całość zobowiązania natomiast osoba która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za winę swoją zawinioną lub własne niedbalstwo. W zobowiązaniach prawo wykonania świadczenia zagwarantowana było przymusem państwowym.

SUBIEKTYWNA I OBIEKTYWNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ DŁUŻNIKA.
W prawie rzymskim obserwujemy przekształcanie się odpowiedzialności dłużnika z obiektywnej w subiektywną. Początkowo wszelka odpowiedzialność wynikająca ze zniszczenia lub zagubienia rzeczy będącej przedmiotem zobowiązania spadała na dłużnika i to bez względu na okoliczności z jakich się to stało. Z biegiem lat do głosu zaczęła dochodzić odpowiedzialność subiektywna a więc taka która wyłączała odpowiedzialność dłużnika lub też w sposób radykalny ją ograniczała. Prawo rzymskie przyjęło takie czynniki jak siła wyższa czy przypadek jako czynniki łagodzące lub znoszące odpowiedzialność dłużnika. Działa się tak za sprawą związku przyczynowego pomiędzy działaniem sprawcy a powstaniem szkody. W Rzymie powstała więc kwestia winy jako podstawy odpowiedzialności. Element winy przechylił szalę odpowiedzialności ze strony obiektywnej ku subiektywnej. Odpowiedzialność subiektywna doprowadziła do wykształcenia się stopni winy i form zobowiązań które jej nie podlegały a do których zaliczyć możemy np. obowiązek strzeżenia który oparty był na odpowiedzialności obiektywnej.

SZKODA I ODSZKODOWANIE.
Szkoda jest to naruszenie interesu wierzyciela które wyraża się w prawie podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny. Rzymianie krótko określali szkodę jako umniejszenie majątku. Różne były też przyczyny szkód wyłączając te z przyczyn niezależnych od człowieka jak np. siła wyższa możemy mówić że szkoda powstaje na skutek działania lub zaniechanie działania ze strony człowieka. W związku z powyższym naturalnym następstwem szkody stawało się zobowiązanie polegające na jej naprawieniu czyli dokonanie odszkodowania. W zobowiązaniach z kontraktu lub jak gdyby z kontraktu szkoda była zjawiskiem rzadkim i jak już powstawała była następstwem błędu ludzkiego. W takich przypadkach odszkodowanie opierało się o naprawienie szkody. Było to możliwe wyłącznie w przypadku rzeczy oznaczonych jako genus gdyż rzeczy species nie sposób było zastąpić. W takich przypadkach istniało wiele rodzajów odszkodowań. Można było zawiązać węzeł obligacyjny polegający na naprawieniu szkody lub wypłacić wierzycielowi odszkodowanie w pieniądzu. Jeśli zaś chodzi o zobowiązania z deliktów to właśnie szkoda stawała się powodem zobowiązania i była podstawą do odszkodowania na mocy którego właściciel dochodził swoich praw.

DAMNUM EMERGENS I LUCRUM CESSANS.
Obowiązek uiszczenia odszkodowania według prawa rzymskiego zawierał w sobie nie tylko zwrot rzeczywistej szkody zwanej damnum emergens lecz co najważniejsze zobowiązywał sprawcę do pokrycia ewentualnych zysków jakie mogły powstać w przypadku gdyby szkoda nie miała miejsca czyli utraconego zysku (lucrum cessans). Interes poszkodowanego reprezentował sędzia który według własnej woli ustalał zarówno stratę zasadniczą jak i ewentualne zyski.

KARY PRYWATNE I KARA UMOWNA.
Kary według prawa rzymskiego stanowiły dodatkowy sposób dochodzenia swoich roszczeń przez wierzyciela na dłużniku. W myśl obowiązującego prawa można było jednym powództwem dochodzić zarówno zwrotu rzeczy lub odszkodowania za nią jak i kary. Kar prywatnych dochodzono na drodze procesu cywilnego co było wystarczającym czynnikiem represyjnym przeciwko dłużnikowi. Wraz z pojawieniem się kary prywatnej powstała kara umowna która w swej idei była warunkowym przyrzeczeniem spełnienia w przyszłości określonego świadczenia wyrażonego najczęściej w formie pieniężnej. Warunek far umownych był zawieszający i negatywny tzn. spełniał się on wyłącznie na skutek określonych przesłanek. Kary umowne zawierane były jako forma dodatkowa do zobowiązania i miały na celu umacnianie istniejącego zobowiązania. Reasumując kary wywierały funkcję represyjną na wypadek nie wykonania świadczenia.

ZWŁOKA DŁUZNIKA.
Zwłoka dłużnika (mora debitoris) było to wymagalne i zaskarżalne świadczenie którego dłużnik nie spełnił po upomnieniu.
Czyli zwłoka dłużnika miała miejsce wówczas gdy dłużnik z własnej winy nie wykonał zobowiązania, które było już wymagalne.

ZWŁOKA WIERZYCIELA.
Zwłoka wierzyciela ( mora creditoris) następowała wtedy gdy wierzyciel odmawiał przyjęcia świadczenia zgodnego z treścią zobowiązania.

ZOBOWIĄZANIA KONTRAKTOWE.
Zobowiązania kontraktowe są rodzajem zobowiązań klasyfikowanych ze względu na powstanie zobowiązania. Sam kontrakt jest więc to umowa uznana przez prawo cywilne a przez to zaskarżalna. Zobowiązania kontraktowe dzielące się na realne, werbalne, literalne i konsensualne miały więc podstawową cechę taką że opierały się one na prawie cywilnym i były zaskarżalne. Innym typem zobowiązań kontraktowych były zobowiązania jedno lub dwustronnie obowiązujące.

POJĘCIE I RODZAJE KONTRAKTÓW.
Kontrakt jest to umowa czyli zgodne oświadczenie woli dwóch lub większej ilości stron uznana przez prawo cywilne a przez to zaskarżalna.
Wyróżniamy następujące rodzaje kontraktów: realne, werbalne, literalne, konsensualne jednostronne i dwustronne 
RZYMSKI SYSTEM KONTRAKTOWY.
Rzymski system kontraktowy zbliżony był do obecnego systemu przy swobodzie zawierania umów. System kontraktowy a więc system umów pomiędzy stronami uznawanych przez prawo cywilne a przez to zaskarżalnych w państwie rzymskim dotyczył głównie zobowiązań. Zobowiązania z kontraktu (ex contractu) dzieliły się więc na realne czyli takie gdy pomiędzy stronami nastąpiło fizyczne wydanie rzeczy, werbalne czyli na powstaniu zobowiązania na podstawie wypowiedzianych słów najczęściej określonych formułek, literalne czyli sporządzone na piśmie oraz konsensualne dochodzące do skutku na podstawie porozumienia stron objawionego na zewnątrz bez jakichkolwiek dalszych wymogów. Z biegiem lat system ten był rozszerzany przez stworzenie kontraktów nienazwanych czy też pacta vestita. Innym typem zobowiązań kontraktowych były zobowiązania jedno lub dwustronnie obowiązujące.

RODZAJE KONTRAKTÓW I ROZSZERZENIE SYSTEMU KONTRAKTOWEGO.
Zobowiązania z kontraktu (ex contractu) dzieliły się więc na realne czyli takie gdy pomiędzy stronami nastąpiło fizyczne wydanie rzeczy, werbalne czyli na powstaniu zobowiązania na podstawie wypowiedzianych słów najczęściej określonych formułek, literalne czyli sporządzone na piśmie oraz konsensualne dochodzące do skutku na podstawie porozumienia stron objawionego na zewnątrz bez jakichkolwiek dalszych wymogów. Z biegiem lat system ten był rozszerzany przez stopniowe uznawanie zaskarżalności nowych umów których nie można było zakwalifikować pod żaden ze znanych typów. Działo się to poprzez stworzenie kontraktów nienazwanych, dołączenie do kontraktów realnych oprócz pożyczki użyczenia, przechowania i kontraktu zastawniczego czy też powstanie pacta vestita jako rozszeżenie kontraktów konsensualnych. Innym typem zobowiązań kontraktowych były zobowiązania jedno lub dwustronnie obowiązujące.

KONTRAKTY REALNE.
Kontrakty realne należały do zobowiązań z kategorii podziału ze względu na żródło powstania węzła obligacyjnego. Kontrakty realne dochodziły do skutku na podstawie porozumienia stron któremu towarzyszyło przekazanie rzeczy będącej przedmiotem zobowiązania. Początkowo do kontraktów tych zaliczano jedynie pożyczkę (mutuum) lecz z biegiem czasu zakres kontraktów realnych rozszerzył się o użyczenie (commodatum), przechowanie (depositum), kontrakt powierniczy (fiducia) i kontrakt zastawniczy (contractus pigneraticius). Z kontraktu realnego powstawało zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące na mocy którego wierzyciel posiadał do swej dyspozycji specjalne środki ochrony( condictio) natomiast zobowiązany dłużnik praktycznie nie mógł w żaden sposób dochodzic swoich praw w przypadkach stwierdzenia nieprawidłowości w zawartym zobowiązaniu. Kontrakty realne dochodziły do skutku na podstawie wręczenia rzeczy w sposób nieformalny oparty na tradycji a zobowiązanie opierało się głównie na zwrocie rzeczy. Ewentualne odsetki czy też ine dodatkowe obciążenia winny być zawierane w oddzielnych umowach. KONTRAKTY WERBALNE.
Kontrakty werbalne zawierane verbis a więc poprzez wypowiadanie określonych słów-formułek dzieliły się na stypulację, dotis dictio, iusiurandum lberali. Kontrakty werbalne a zwłaszcza stypulacja były niezwykle popularne ze względu na swą łatwą formę. Nie obyło się jednak bez mankamentów. Po pierwsze początkowo była ona zastrzeżona wyłącznie dla obywateli rzymskich, secundo nie była możliwa dla osób głuchych i niemych, ograniczone ramy formułek początkowo ograniczały zasięg stosowania stypulacji lecz z biegiem czasu wprowadzono stypulację poprzez wypowiadanie dowolnych słów. Stypulacja dla swej ważności nie wymagała świadków lecz z biegiem lat zaczęto stosować praktykę potwierdzania stypulacji na piśmie.

KONTRAKTY LITERALNE.
Kontrakty literalne zawierane litteris opierały się dla swej ważności na odpowiednim wpisie w księdze rachunkowej. A więc stony kontraktu musiały wyrazić swoją wolę w postaci pisemnej. Kontrakty takie przybierały różne formy takie jak transcriptio i to zarówno jako re i personam oraz syngrafia i hirografia . Kontrakty tego typu były mało popularne lecz wraz ze wzrostem znaczenia dokumentu pisanego a co za tym idzie z racji precyzji i skuteczności jaką dawał dokument pisany kontrakty literalne nabrały większej mocy.

KONTRAKTY KONSESUALNE.
Kontrakty konsensualne były wyjątkowe w całej rodzinie kontraktów a to głównie za sprawą samej formy ich zawarcia. Do zawarcia bowiem takiego kontraktu wymagalny był jedynie consensus czyli zgoda stron kontraktu objawiona na zewnątrz bez jakichkolwiek dalszych wymogów. Co najważniejsze zaś nie było wymogu obecności stron wystarczała bowiem wola wyrażona na piśmie lub przekazana przez posłańca. Ta łatwość zawarcia kontraktu była ograniczona według ius civile tylko do określonych czynności i tak wśród kontraktów konsensualnych możemy wyróżnić jedynie emptio venditio czyli sprzedaż, locatio conductio - najem, societas - spółkę, mandatum czyli zlecenie. Kontrakty konsensualne były też wyjątkowe pod względem ochrony procesowej jaką zapewniały zarówno sprzedawcy poprzez actio venditi jak i nabywcy poprzez actio empti.

KONTRAKTY NIENAZWANE.
Kontrakty nienazwane (contractus innominati) wykraczały poza normy systemu zobowiązań. Powstały one w czasach póżniejszych i były odpowiedzią na coraz to bardziej rozleglejsze wymagania stron w stosunkach pomiędzy sobą. Powstały one na skutek rozszerzenia systemu kontraktowego celem swobodniejszego przepływu dóbr i usług w społeczeństwie rzymskim. Kontrakty nienazwane podobne były w swym powstaniu do kontraktów realnych tzn. do ich zawiązania niezbędna stała się oprócz woli stron także spełnienie świadczenia przez jedną ze stron co było bezpośrednim powodem zawiązania się węzła obligacyjnego. W łównej mierze kontrakty nienazwane opierały się na dare i facere czyli na wymianie usług i rzeczy. Do kontraktów tych można zaliczyć zamianę, kontrakty estymatoryjne czy tez ugoda. Podstawową cech tych kontraktów był brak funkcji pieniądza który dla ważności kontraktów nienazwanych nie był potrzebny.

KONTRAKTY ( CONTRACTUS ) A UMOWA ( PACTUM ).
Kontrakty były to umowy pomiędzy stronami uznawane przez prawo cywilne a przez to zaskarżalne. Pacta były to także umowy lecz takie które z różnych przyczyn nie były kontraktami. Mogły one być w prosty sposób podniesione do rangi kontraktu poprzez nadanie odpowiedniej formy, co więcej nawet poprzez ochronę procesową z biegiem lat pacta stawały się kontraktami. Pacta jako umowy nieformalne dochodziły do skutki na mocy prostego porozumienia. Z biegiem lat powstały następujące pacta dzielace się ze względu na ochronę procesową pacta nuda dające podstawę jedynie do ekscepcji, pacta adiecta,praetoria i legitima które posiadały formę zaskarżalności. KONTRAKT POŻYCZKI.
Kontrakt pożyczki (mutuum) było to zobowiązanie kontraktowe realne. Pożyczka dochodziła do skutku na podstawie porozumienia stron któremu towarzyszyło przekazanie rzeczy będącej przedmiotem zobowiązania. Z pozyczki powstawało zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące na mocy którego wierzyciel posiadał do swej dyspozycji specjalne środki ochrony( condictio) natomiast zobowiązany dłużnik praktycznie nie mógł w żaden sposób dochodzić swoich praw w przypadkach stwierdzenia nieprawidłowości w zawartym zobowiązaniu. Kontrakty realne dochodziły do skutku na podstawie wręczenia rzeczy w sposób nieformalny oparty na tradycji a zobowiązanie opierało się głównie na zwrocie rzeczy. Ewentualne odsetki czy też inne dodatkowe obciążenia winny być zawierane w oddzielnych umowach. CONTRACTUS MOHATRAE, DATIO IN SOLUTUM, DATIO SOLUTIONIS CAUSA.
Contractus mohatrae była to forma pożyczki lecz nie wprost. Wierzyciel przekazywał dłużnikowi jakąś rzecz z upoważnieniem na jej sprzedaż a otrzymane w ten sposób pieniądze traktowane były jako pożyczka. Datio in salutum było natomiast formą spłaty zobowiązania. Dłużnik za zgodą wierzyciela na mocy datio in salutem mógł w celu wykonania zobowiązania świadczyć coś innego jakoś rzecz która do tej pory nie była przedmiotem długu. Jak gdyby rozszerzeniem tych praw było datio solutionis causa czyli przyjęcie zobowiązania nie przez wierzyciela osobiście lecz przez osobę do tego celu upoważnioną. Początkowo w prawie rzymskim samo wykonanie zobowiązania czyli solutio nie powodowało automatycznie jego umorzenia. Konieczne było wówczas sporządzenie aktu umarzającego zobowiązanie czyli contrarius actus jako aktu odwrotnego do tego który zawiązał węzeł obligacyjny. 

RODZAJE POŻYCZKI. SENATUS CONSULTUM MACEDONIANUM.
Pożyczka początkowo nazywana nexum a następnie mutuum była stosoawna w następujących rodzajach : pożyczki pieniężnej lub też pożyczki naturalnej. Była ona stosowana zarówno w celach zarobkowych czyli handlowych jak i w celach przyjacielskich . Specyficznym rodzajem pożyczki była pożyczka morska która z racji wysokich odsetek oraz specyficznej formy odpowiedzialności była wyjątkowa. S.C. Macedonianum była to uchwała senatu ograniczajaa w znacznym stopniu ochronę procesową wierzyciela który udzielił pożyczki osobie alieni iuris czyli synowi pozostającemu pod władzą ojca. Na mocy tego dokumentu wierzyciel nie mógł dochodzić swojej należności ani od ojca ani od syna. Wyjątkiem była tu akceptacja udzielonej pożyczki przez ojca co dawało podstawy do jej zwrotu przez syna w chwili dojścia jego do samodzielności. S.C. Macedonianum dotyczyła wyłącznie pożyczek pieniężnych tak więc można ją było obchodzić poprzez udzielania pożyczek winnej formie.
POŻYCZKA MORSKA.
Specyficznym rodzajem pożyczki była pożyczka morska która z racji wysokich odsetek oraz specyficznej formy odpowiedzialności była wyjątkowa. Ze względu na fakt iż żegluga w owym czasie była bardzo ryzykowna pożyczka ta miała w myśl prawa rzymskiego ustanowione najwyższe stopy procentowe które przysługiwały wierzycielowi. Dłużnik zaś celem ochrony swoich interesów nie był tak jak w innych pożyczkach w całkowity sposób odpowiedzialny za pożyczkę. W przypadkach niezawinionych przez dłużnika a w których doszło do zagubienia przedmiotu zobowiązania to wierzyciel ponosił pełna odpowiedzialność. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku zniszczenia towaru w której to dłużnik i wierzyciel odpowiadali solidarnie. Wierzyciel celem zabezpieczenia swoich interesów wyznaczał dłużnikowi określone trasy i terminy.

KONTRAKT UŻYCZENIA ( COMMODATUM).
Użyczenie czyli commodatum było kontraktem realnym dwustronnie zobowiązującym niezupełnym ocenionym według bona fides polegającym na oddaniu przez jedną osobę -komodanta- pewnej rzeczy osobie drugiej - komodatariuszowi- w bezpłatne czasowe lub rodzajowo określone użytkowanie. Forma ta mogła służyć także co było wyjątkiem do użyczania rzeczy zużywalnych pod warunkiem że nie zostaną one zużyte lecz będą służyły np. wyłącznie na pokaz. Komandytariusz otrzymywał rzecz wyłącznie w dzierżawienie i nie miał prawa pobierać z niej pożytków. Miał używać ją jedynie zgodnie z ustalonym przeznaczeniem i zwrócić ją po upływie czasu lub celu na jaki kontrakt został zawarty

PRECARIUM.
Precarium było kontraktem realnym wchodzącym w skład użyczenia i polegającym na użyczeniu przez prekarzystę-dłuznika rzeczy która stawała się przedmiotem zobowiązania natomiast osoba wierzyciela mogła w każdej chwili odwołać zawarty kontrakt powodując konieczność zwrotu przedmiotu użyczenia. Prekarzysta posiadał więc przedmiot umowy nieodpłatnie z możliwością pobierania z niego pożytków lecz węzeł ten mógł być w dowolnym czasie rozwiązany przez wierzyciela. Z biegiem czasu precarium weszło w skład formalnych umów zwanych kontraktami nienazwanymi.

KONTRAKT PRZECHOWANIA (DEPOSITUM).
Kontrakt przechowania (depositum) należał do kontraktów realnych a polegał on na oddaniu przez jedną osobę zwaną deponentem osobie drugiej zwanej depozytariuszem jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowanie z obowiązkiem jej zwrotu na każde wezwanie. Depozyt należał do kontraktów opartych na dobrej woli był on dwustronnie zobowiązujących niezupełnych tzn. że deponent mógł stać się również dłużnikiem jeżeli depozytariusz w związku z przechowaniem rzeczy poniósł jakąś szkodę majątkową. Kontrakt ten jako nieodpłatne leżał w interesie deponenta i dlatego odpowiadał on za omnis culpa podczas gdy przechowawca odpowiadał jedynie za dolus ewentualnie culpa lata. 
W Rzymie wykształciły się oprócz normalnego depozytu jeszcze inne formy tego kontraktu którymi były : depozyt konieczny ustanawiany w sytuacjach nadzwyczajnych, depozyt nieprawidłowy przedmiotem którego były rzeczy określane jako genus czyli zamienne którymi mógł dzierżyciel obracać i w dowolny sposób dysponować lecz zmuszony był do zwrotu ich w tej samej ilości oraz depozyt sekwersowy który objawiał się podczas sporów o daną rzecz i powstawał na skutek złożenia jej u depozytariusza do chwili zakończenia sporu.

SZCZEGÓLNE RODZAJE DEPOZYTU.
W Rzymie wykształciły się oprócz normalnego depozytu jeszcze inne formy tego kontraktu którymi były : depozyt konieczny ustanawiany w sytuacjach nadzwyczajnych, depozyt nieprawidłowy przedmiotem którego były rzeczy określane jako genus czyli zamienne którymi mógł dzierżyciel obracać i w dowolny sposób dysponować lecz zmuszony był do zwrotu ich w tej samej ilości oraz depozyt sekwersowy który objawiał się podczas sporów o daną rzecz i powstawał na skutek złożenia jej u depozytariusza do chwili zakończenia sporu.

DEPOZYT NIEPRAWIDŁOWY.
Depozyt nieprawidłowy należał do kontraktów realnych i miał formę przechowywania czyli depositum. Przedmiotem tego kontraktu były rzeczy określane jako genus czyli zamienne którymi mógł dzierżyciel obracać i w dowolny sposób dysponować lecz zmuszony był do zwrotu ich w tej samej ilości.

KONTRAKT ZASTAWU A PRAWO RZECZOWE ZASTAWU PIGNUS.
Kontrakt zastawu należał do prawa rzeczowego, kontraktów realnych i miał formę zobowiązania dwustronnie zobowiązującego zupełnego. Polegał on na oddaniu w zastaw ręczny rzeczy przez zastawcę przez co zastawnik otrzymywał ograniczone prawo do tej rzeczy zapewniające mu ochronę posesoryjną a więc możliwość wydobycia rzeczy od kogokolwiek i dowolne nią dysponowanie w przypadku nie zaspokojenia własnych roszczeń wynikających ze zobowiązania. Właśnie nie wywiązanie się dłużnika ze zobowiązania doprowadza do zawiązania się nowego węzła obligacyjnego zwanego kontraktem zastawniczym. 
STYPULACJA.
Stypulacja należała do kontraktów werbalnych a więc takich w których węzeł obligacyjny zawiązywał się na mocy wypowiedzianych przez strony słów czyli odpowiednich formułek mających na celu zawarcie zobowiązania. W stypulacji spotykamy stronę przyjmującą przyrzeczenie - stipulatora i osobę składającą przyrzeczenie czyli promissora. Stypulacja dochodziła do skutku poprzez wypowiedziane formułki a osoby ją zawierające musiały być osobiście obecne pod grożbą kar umownych prowadziło to do sytuacji że kontraktów takich nie mogły zawierać osoby ani głuche ani pozbawione mowy. Podstawę stypulacji stanowiło porozumienie stron. Wraz ze wzrostem znaczenia dokumentów jako środków dowodowych stypulację zaczęto podpierać pisemnymi zobowiązaniami będącymi załącznikami do kontraktu. Podobne zmiany zachodziły w samej treści formułek stypulacyjnech które początkowo ściśle określone z biegiem czasu przybrały formę dowolnie wyrażanych słów mających na celu zawarcie kontraktu. Zmiany te rozszerzyły zasięg stosowania stypulacji wielokrotnie ograniczany niemożnością zawarcia kontraktu ze względu na brak odpowiedniej formułki. Stypulacja doprowadzała do powstania zobowiązania jednostronnie zobowiązującego na mocy którego wierzyciel miał prawo dochodzić swoich roszczeń w sposób zależny od treści stypulacji bądź to za pomocą condictio certae creditae pecuniae lub cartae rei oraz actio ex stipulatu.

ADSTIPULATOR, SOLUTIONIS GRATIA ADIECTUS, ADPROMISSOR.
Adstipulator była to osoba zwana wierzcielem ubocznym która działając w jego imieniu mogła przyjąć, zmienić i rozwiązać stypulacyjny węzeł obligacyjny czyli obowiązanie poprzez posiadanie z wierzycielem ściśle osobistego węzła. Jeżeli uczyniła to bez zgody wierzyciela mogła ona być przez niego zaskarżona jako działanie na jego szkodę. Solutionis gratia adiectus także działał po stronie wierzyciela była to osoba która mogła w jego imieniu przyjąć świadczenie wynikające z treści stypulacji. Uprawnienie to było nieodwołalne natomiast nie upoważniało ono do dochodzenia czy też umorzenia należności wynikającej ze zobowiązania. Jedynie adpromissor był osobą działającą po stronie dłużnika. Jego zadanie sprowadzało się do poręczenia swoją osobą za długi jakie przyjmował dłunik w treści zobowiązania. Wszystkie te osoby mogły występować ze względu na osobisty charakter stypulacji i co za tym idzie stworzenie możliwości do mnożenia osób występujących w danym zobowiązaniu.

STYPULACJA JAKO KONTRAKT ABSTRAKCYJNY.
Stypulację nazywamy kontraktem abstrakcyjnym dlatego że w początkowej fazie swego istnienia wierzyciel nie był zobowiązany do przedstawiania konkretnego i ścisłego zobowiązania które miał spełnić dłużnik. Moc wiąrząca stypulacji była nawet wówczas gdy w słowach przyrzeczenia nie umieszczano wzmianki o przyczynach powstania zobowiązania. Poprzez stypulację dłużnik jak gdyby formalnie zobowiązywał się do spełnienia świadczenia które de facto miejsca mieć nie musiało. Abstrakcyjny charakter stypulacji prowadził więc do znacznych nadużyć które z biegiem czasu zostały ograniczone poprzez wprowadzenie skutecznych środków ochrony dłużnika jakimi było: zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy i skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy Ustawodawstwo zmierzające w tym kierunku sprawiło że stypulacja straciła swój abstrakcyjny charakter i stała się instrumentem kazuistycznym.

FUNKCJE STYPULACJI.
Funkcje stypulacji były bardzo zróżnicowane i co najważniejsze możliwe do zastosowania w każdej umowie zgodnej z obowiązującym prawem. Poprzez wprowadzanie węzła stypulacyjnego do umów nadawano im charakter zobowiązań jednostronnych. Typowymi funkcjami stypulacji były więc : ustanawianie kar umownych, ustanawianie i płacenie odsetek, była ona sposobem zawiązywania zobowiązań solidarnych oraz co najważniejsze wprowadzała poręczycieli za długi jako dodatkowe zabezpieczenie. Stypulacja służyła w końcu jako zawiązywania, zmiany i umarzania węzła obligacyjnego.

TRANSCRIPTIO JAKO KONTRAKT LITERALNY.
Kontrakty literalne jako swoją podstawę przyjmowały wolę stron objawioną w formie wpisów do odpowiednich ksiąg rachunkowych. Taka forma była nadzwyczaj jasna i ściśle określała zarówno świadczenie jak i zakresy obowiązków dłużnika i wierzyciela. Transcriptio było najpopularniejszą formą kontraktu literalnego. Najczęściej nie służyło ono zawarciu węzła obilgacyjnego lecz umacniało lub modyfikowało węzeł już istniejący. W związku z powyższym transcriptio dzieliło się na dwa rodzaje. Pierwszy z nich zwany z przedmiotu na osobę dokonywany był pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem i polegał na spisaniu zobowiązania już istniejącego po raz wtóry. Drugi natomiast zwany z osoby na osobę odbywał się przy współudziale co najmniej trzech stron i polegał na zcedowaniu zobowiązania z jednego dłużnika na drugiego który to fikcyjnie kwitował odbiór przedmiotu zobowiązania za zgodą wszystkich stron. Transkrypcja miała za zadanie udokumentować i sprecyzować świadczenie co umożliwiało wierzycielowi łatwiejsze dochodzenie ewentualnych roszczeń natomiast dłużnikowi najczęściej przyznawało dłuższy termin spełnienia świadczenia.

CHIROGRAPHA I SYNGRAPHA.
Chirographa i synographa należały do kontraktów realnych i literalnych a wykorzystywane były przez peregrynów którym nie przysługiwało prawo transkrypcji. Te swoiste skrypty dłużne były w formie aktu pisemnego przedstawiającego uzewnętrzniony objaw woli stron zawierających zobowiązanie. Chirographum wystawiał dłużnik tylko w jednym egzemplarzu natomiast synografia podpisywana była przez obie strony zobowiązania które otrzymywały swoją kopię dokumentu. Synografia jako dokument abstrakcyjny poświadczała długi nieistniejące a więc i oświadczenia w niej zawarte oparte były na fikcji lecz w myśl prawa jeżeli ktoś nie zakwestionował długu który został przez niego potwierdzony a który w rzeczywistości nie istniał był zobowiązany do jego spłaty.

KONTRAKT SPRZEDAŻY.
Kontrakt sprzedaży (emptio venditio był kontraktem konsensualnym na podstawie tego kontraktu osoba sprzedająca zwana venditor zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia swobodnego posiadania jakiejś rzeczy na druga stronę kontraktu zwaną kupującym czyli emptor która to zobowiązywała się do przeniesienia na własność na sprzedającego pewnej kwoty pieniędzy tytułem ceny pretium. Jako kontrakt konsensualny sprzedaż musiała spełniać jego wymogi a więc musiało to być wzajemne porozumienie stron oparte na consensusie bez jakichkolwiek dalszych wymogów. Tak więc kontrakt sprzedaż nie potrzebował dla swej ważności ani zachowania odpowiedniej formy czy to pisemnej czy to ustnej ani nie wymagał osobistego uczestnictwa zainteresowanych stron w trakcie zawarcia zobowiązania. Najwazniejszym kryterium było tutaj osiągnięcie porozumienia co do ceny i przedmiotu sprzedaży.

TOWAR I CENA W KONTRAKCIE SPRZEDAŻY.
Towarem a więc przedmiotem zobowiązania w Rzymie mogło być niemal wszystko. Za towar uchodziły rzeczy zarówno materialne jak i niematerialne wyjątek stanowiły jedynie przedmioty wyjęte z obrotu czyli res habilis. Możliwe stało się także kupno rzeczy jeszcze nie istniejących takich jak płody rolne czy też nie złowione jeszcze ryby. Cenę w kontraktach sprzedaży ustalały sobie same zainteresowane strony które mogły to zynić w sposób dowolny z zachowaniem jednakże ustalonych przez prawo kryteriów którymi były : cena wina być ściśle oznaczona w pieniądzu liczonym a ponadto winna ona być adekwatna do wartości ekonomicznej sprzedawanej rzeczy. Wartości ekonomicznej sami rzymianie nie ustalili pomimo to określili jako niedozwoloną sprzedaż towarów za przysłowiową złotówkę.

EMPTIO SPEI - EMPTIO REI SPERATAE.
Wyrażenia te oznaczają sprzedaż rzeczy spodziewanej w przyszłości lub też szansy majątkowej czyli nadziei na daną rzecz. Emptio spei i emptio rei speratae były więc rzeczami niematerialnymi wchodzącymi w skład umowy sprzedaża czyli w skład kontraktów realnych konsensualnych. Emptio spei jako zakup nadziei było kontraktem bezwarunkowym wiązało się z zapłatą za rzeczy które są z racji swej natury niepewne i jeżeli nie dojdą do skutku pomimo wszelkich starań zapłata za nie będzie się należała. Podobne znaczenie nabierało emptio rei speratae które jako kupno rzeczy spodziewanej miało charakter warunkowy oznaczający się tym że jeżeli przedmiot kontraktu nie powstał to kontrakt ie wywierał żadnych skutków prawnych. CENA W KONTRAKCIE SPRZEDAŻY.
Cenę w kontraktach sprzedaży ustalały sobie same zainteresowane strony które mogły to zynić w sposób dowolny z zachowaniem jednakże ustalonych przez prawo kryteriów którymi były : cena wina być ściśle oznaczona w pieniądzu liczonym a ponadto winna ona być adekwatna do wartości ekonomicznej sprzedawanej rzeczy. Wartości ekonomicznej sami rzymianie nie ustalili pomimo to określili jako niedozwoloną sprzedaż towarów za przysłowiową złotówkę.

OBOWIĄZKI STRON W KONTRAKCIE SPRZEDAŻY.
Obowiązek sprzedającego skupiały się głównie wokół wydania rzeczy będącej przedmiotem sprzedaży kupującemu. Wiązało się z tym czuwanie nad rzeczą aby jej stan nie został pogorszony od momentu zawarcia kontraktu do momentu przeniesienia posiadania. Głównym obowiązkiem sprzedającego było więc faktyczne przeniesienie na kupującego posiadania a więc obowiązek ten polegał na faere. Nie zawsze przeniesienie posiadania szło w parze z przeniesieniem własności lecz jeżeli tego nie czyniło to umożliwiało z racji tego że zostało przeniesienie dokonane słusznym tytułem nabycie własności w czasie pózniejszym na mocy zasiedzenia. Obowiązki nabywcy sprowadzały się do zapłacenia ceny jaka została uzgodniona ze sprzedającym.

PERICULUM EMPTORIS.
Periculum est emptoris czyli zasada mówiąca że ryzyko ponosi kupujący ustalała że przedmiot sprzedaży za który została już zapłacona ustalona cena lecz nie został on jeszcze fizycznie odebrany od sprzedającego należy faktycznie do emptora czyli kupjącego. Tak więc to on ponosi pomimo faktu że nie jest on jeszcze posiadaczem wszelkie ryzyko związane z przedmiotem kontraktu. Stwarzało to sytuację w której kupujący po zapłaceniu kwoty wnikającej ze zobowiązania nie otrzymał rzeczy w związku z jej zniszczeniem lub zagubieniem na skutek siły wyższej.

ACTIO VENDITI I ACTIO EMPTI.
Actio venditi I action empti są to rodzaje powództw jakie przysługiwały sprzedającemu i kupującemu w kontraktach realnych, konsensualnych czyli w kontrakcie sprzedaży. Aba te powództwa oparte na bona fides czyli na dobrej wierze były środkami ochrony jaka przysługiwała stronom przy kontraktach sprzedaży. Na mocy actio venditi sprzedawca mógł dochodzić zapłaty ustalonej wcześniej ceny ponadto mógł on żądać zwrotu nakładów koniecznych jakie poniósł a ponadto jeżeli dana rzecz została wydana to przysługiwały mu także odsetki. Actio empti natomiast jako środek chroniący kupującego umożliwiał mu dochodzenie rzeczy kupionej wraz z prawem przeniesienia posiadania czy własności lub w przypadku gdy rzecz została zniszczona do dochodzenia odszkodowania z tego tytułu.

EWIKCJA.
Ekwicja była według prawa rzymskiego odpowiedzialnością za wady prawne przedmiotu sprzedaży. Za wady prawne uważano sprzedaż rzeczy cudzej lub też sprzedaż rzeczy obciążonej zastawem lub inną formą a sprawiającą że dana rzecz nie nadawała się do zbycia. Odpowiedzialność za wady prawne opierała się na zasadzie ekwicji ta znaczy że osoba która rościła prawa w stosunku do rzeczy winna w pierwszej kolejności w procesie re vindicatio odzyskać sporną rzecz od nabywcy, który to następnie mógł dochodzić swych praw wobec nieuczciwego sprzedawcy. Odpowiedzialności z tytułu ekwicji przybrały trzy formy. Pierwsza opierała się na odpowiedzialności sprzedawcy w podwójnej wysokości w stosunku do ceny sprzedaży, druga opierała się na stypulacyjnym przyrzeczeniu zapłaty jaka składał sprzedajacy nabywcy i wreszcie trzecia stwierdzała konieczność pełnej wypłaty odszkodowania nabywcy przez sprzedającego. Evictio czyli odebranie

ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPRZEDAWCY ZA WADY PRAWNE I FIZYCZNE.
Odpowiedzialność sprzedawcy za wady prawne opierała się w głównym stopniu na ewikcji czyli na odbiorze przedmiotu kontraktu przez osobę mającą roszczenia w stosunku do niej od nabywcy. Odpowiedzialności z tytułu ekwicji przybrały trzy formy. Pierwsza opierała się na odpowiedzialności sprzedawcy w podwójnej wysokości w stosunku do ceny sprzedaży, druga opierała się na stypulacyjnym przyrzeczeniu zapłaty jaka składał sprzedający nabywcy i wreszcie trzecia stwierdzała konieczność pełnej wypłaty odszkodowania nabywcy przez sprzedającego. Evictio czyli odebranie. Problem wad fizycznych rzymianie rozstrzygali na dwa sposoby. W przypadku rzeczy genus stwierdzenie wady fizycznej wiązało się z niewykonaniem zobowiązania i prowadziło bądź to do naprawienia szkody bądź też do odszkodowania. W przypadku rzeczy species rzymianie wprowadzili dwa powództwa a mianowicie actio redhibitoia którą nabywca mógł wnosić w terminie 6 miesięcy od daty zakupu i miała ona na celu odzyskanie pieniędzy w zamian za zwrot rzeczy oraz actio quanti minoris jako powództwo skuteczne w ciągu roku a mające na celu obniżenie ceny ze względu na wady fizyczne. Z czasem wady fizyczne podciągnięto pod actio empti i nabywca nie był ograniczony żadnym terminem. Sprzedawca ponosił pełną odpowiedzialność za wady fizyczne sprzedawanych rzeczy nawet jeżeli o nich nie wiedział.

RĘKOJMA ZA WADY FIZYCZNE RZECZY SPRZEDANEJ.
Sprzedawca ponosił pełną odpowiedzialność za wady fizyczne sprzedawanych rzeczy nawet jeżeli o nich nie wiedział. W przypadku rzeczy genus stwierdzenie wady fizycznej wiązało się z niewykonaniem zobowiązania i prowadziło bądź to do naprawienia szkody bądź też do odszkodowania. W przypadku rzeczy species rzymianie wprowadzili dwa powództwa a mianowicie actio redhibitoia którą nabywca mógł wnosić w terminie 6 miesięcy od daty zakupu i miała ona na celu odzyskanie pieniędzy w zamian za zwrot rzeczy oraz actio quanti minoris jako powództwo skuteczne w ciągu roku a mające na celu obniżenie ceny ze względu na wady fizyczne. Z czasem wady fizyczne podciągnięto pod actio empti i nabywca nie był ograniczony żadnym terminem w dochodzeniu swoich roszczeń.

ACTIO REDHIBITORIA I ACTIO QUANTI MINORIS.
Actio redhibitoria I action quanti minoris były to powództwa służące nabywcy jako środek ochronny w przypadku nabycia rzeczy z wadami fizycznymi. actio redhibitoia była powództwem które nabywca mógł wnosić w terminie 6 miesięcy od daty zakupu i miała ona na celu odzyskanie pieniędzy w zamian za zwrot rzeczy oraz actio quanti minoris jako powództwo skuteczne w ciągu roku a mające na celu obniżenie ceny ze względu na wady fizyczne. Z czasem wady fizyczne podciągnięto pod actio empti i nabywca nie był ograniczony żadnym terminem w dochodzeniu swoich roszczeń. 
UMOWY DODATKOWE DO KONTRAKTU SPRZEDAŻY.
Kontrakt sprzedaży jako kontrakt konsensualny należał do typu bona fidei w którym to strony kontraktu mogły w sposób dowolny modyfikować jego treść poprzez umowy dodatkowe czy też pacta. Najczęściej dotyczyły one następujących problemów : klauzula przepadku -lex commissoria polegająca na ustaleniu terminu zapłaty całości ceny jaka została ustalona pod rygorem nieważności kontraktu i przepadku zaliczki jaka została przez nabywcę uiszczona, in diem addictio jako zastrzeżenie lepszej oferty umożliwiało sprzedawcy zbycie w określonym terminie rzeczy osobie trzeciej oferującej wyższą cenę i tym samym unieważniającej zawarty kontrakt oraz pactum displicentiae traktowaną jako sprzedaż próbną czyli umożliwiającą nabywcy zwrot rzeczy w określonym terminie w przypadku gdy nie będzie ona odpowiadała jego wymaganiom. 
KLAUZULE PRZEPADKU ( LEX COMMISSORIA).
Klauzula przepadku była to umowa dodatkowa do kontraktów realnych, konsensualnych czyli kontraktów sprzedaży. Lex commissoria polegała na ustaleniu terminu zapłaty całości ceny jaka została ustalona pod rygorem nieważności kontraktu i przepadku zaliczki jaka została przez nabywcę uiszczona w przypadku nie dotrzymania ustalonego terminu.

POJĘCIE I RODZAJE NAJMU.
Najem czyli locatio conductio był to kontrakt realny konsensualny na podstawie którego jedna osoba - condudtor- była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie lub też świadczyć ustalone usługi lub też wykonywać jakieś dzieło za co druga osoba zwana locator była zobowiązana do pieniężnego jej wynagrodzenia. Najem dotyczył następujących rodzajów : rzeczy (locatio conductio rei), usług )locatio coductio operarum) oraz dzieła (locatio conductio operis). Każdy rodzaj najmu czyli najem rzeczy, usług i dzieła stanowiły zródło powstania zobowiązania dwu stronie zobowiązującego
NAJEM, DZIERŻAWA - PODNAJEM.
Najem, dzierżawa podnajem wchodziły w skład kontraktów realnych i konsensualnych a dotyczył najmu rzeczy. Zakres korzystania z rzeczy będących przedmiotami kontraktu określała sama rzecz. Niektóre rzeczy można było tylko i wyłącznie oddać do użytkowania (najem) inne zaś mogły służyć do pobierania z nich owoców np. dzierżawa. Umowy dotyczące tych kontraktów zawierano na czas z reguły oznaczony a wysokość opłat była z góry ustalona lecz mogła być z czasem modyfikowana. Jeżeli kontrakt był zawarty na czas nie określony strony mogły go w każdej chwili zerwać. W kontraktach najmu i dzierżawy występowały dwie strony czyli locator jako najczęściej właściciel rzeczy którego obowiązkiem było wydanie rzeczy do używania oraz dbanie o nią przez cały czas trwania kontraktu aby mogła spełniać funkcje związane z przeznaczeniem. Ponosił on ponadto ryzyko związane z rzeczą w trakcie trwania kontraktu. Locator posiadał poza tym prawo do wnoszenia zastwu na rzeczach wniesionych do wynajętego lokalu przez Najemcę lub w przypadku dzierżawy do jego zbiorów. Pozycja locatora była więc bardzo silna w przeciwieństwie do conductora który to posiadał daną rzecz tylko i wyłącznie w dzierżeniu i był nawet pozbawiony ochrony posesoryjnej. Podnajem jest rodzajem najmu lecz stroną która występuje w roli locatora nie jest w tym przypadku właściciel lecz posiadacz któryma prawo do dalszego przekazania rzeczy z możliwością ciągnięcia z niej pożytków.

KONTRAKT NAJMU DZIEŁA.
Kontrakt najmu dzieła wchodził w skład kontraktów realnych i konsensualnych a dotyczył korzystania z cudzej pracy a w szczególności dotyczył owoców tej pracy czyli dzieła. Locatorem był tutaj zamawiający który to winien dostarczyć conductorowi czyli wykonawcy niezbędne składniki do wykonania dzieła. Ze składników tych wykonawca wykonywał określone w kontrakcie dzieło i za ustalonym wynagrodzeniem oddawał go zamawiającemu. Wykonawca ponosił pełną odpowiedzialność zarówno za jakość wykonanej pracy jak i za składniki dostarczone mu przez zamawiającego Zapłata następowała po wykonaniu, zaakceptowaniu i przyjęciu dzieła.

LEX RHODIA DE IACTU.
Lex rhodia de iactu było to prawo dotyczące umowy o dzieło jakim był transport morski. Prawo to wchodziło w skład kontraktów realnych i konsensualnych a dotyczył korzystania z cudzej pracy polegającej na przewożeniu drogą morską towarów. Z racji wielkich niebezpieczeństw jakie niosła za sobą żegluga w owych czasach sytuacja ta była wyjątkowa i rodziła ciągłe spory co do odpowiedzialności wynikłe z strat poniesionych z tego tytułu. Na mocy tego prawa ustanowiono równomierny podział strat pomiędzy właścicieli i przewożnika co do ładunku który uległ zniszczeniu z przyczyn niezawinionych przez przewożnika. Przewoznik szacował straty i mógł dochodzć swoich praw na mocy actio conducti natomiast włościciele ładunku dochodzili swoich praw na mocy actio locati.

KONTRAKT SPÓŁKI.
Kontrakt spółki był kontraktem realnym, konsensualnym na mocy którego dwie lub większa ilość osób zwanych wspólnikami socii zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Istotnymi elementami spółki były więc porozumienie -consensus wspólników, wspólne świadczenia wnoszone do spółki w postaci rzeczy lub pracy oraz wspólny cel jaki przyświecał wszystkim wspólnikom. Spółka rozpoczynała istnienie poprzez nieformalny konsens a kończyła je na skutek jednego choćby ze wspólników i to nie tylko naturalną lecz tajkże i cywilną lub też ze sprawą bankructwa, straty zaufania lub rozwiązania przez wspólników.

OBOWIĄZKI I UPRAWNIENIA WSPÓLNIKÓW.
Podstawowymi obowiązkami wspólników było wniesienie do spółki wkładu finansowego umożliwiającego byt spółki który to mógł być wyrażony w pieniądzu lub też w innym dobrze jak i również wkładem tym mogła być praca wykonywana na rzecz spółki. Ponadto wspólnicy zobowiązani byli do działania na rzecz spółki celem odniesienia zamierzonego celu. Uprawnienia wspólników sprowadzały się do czerpania zysków z prowadzonej działalności lub też do pokrywania strat przez nią wyrządzonych. Zarówno wkłady jak i zyski oraz straty były dzielone na wspólników w zależności od umowy co do tej kwestii.

KONTRAKT ZLECENIA.
Zlecenie czyli mandatum były to kontrakty realnych i konsensualnych na ich mocy zleceniobiorca jakim był mandatariusz zobowiązywał się wobec zleceniodawcy mandanta do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej. Aby taki konrakt mógł być stworzony winny być spełnione następujące wymagania : pomiędzy stronami zlecenia musiało zaistnieć porozumienie stron, faktyczne działanie mandatariusza oraz zachodzący interes mandanta lub osoby trzeciej. Przedmiotem zlecenia mogły być zarówno czynności faktyczne polegające na fizycznej pracy jak i czynności prawne polegające na wykonaniu zlecenia prawnego określonego w zleceniu. 
OBOWIĄZKI MANDANTA I MANDATARIUSZA.
Mandant i mandatariusz są to strony w kontrakcie zlecenia czyli w kontrakcie realnym i konsensualnym. Mandant czyli zleceniodawca miał za zadanie dostarczyć zleceniobiorcy składniki niezbędne do wykonania usługi, zwrócić mu wszelkie koszty związane z realizacją zlecenia, czyli krótko mówiąc głównym obowiązkiem mandanta było zapłacenie za wykonanie zlecenia. Obowiązki mandatariusza sprowadzały się do należytego wykonania powierzonego mu dzieła. Mógł on to zrobić bezpośrednio lub też za pomocą innych osób jeżeli nie było to sprzeczne z kontraktem. Po zakończonej czynności zleceniobiorca miał zdać rachunek ze swej działalności a powstałą rzecz przekazać zamawiającemu
ZLECENIE KREDYTOWE.
Kontrakt kredytowy był szczególną formą zlecenia czyli czynności należącej do kontraktów realnych i konsensualnych. Kontrakt ten powstawał zatem podobnie jak zlecenie pomiędzy mandantem a mandytariuszem z czego pierwszy zlecał drugiemu udzielenie kredytu osobie trzeciej. W takiej sytuacji powstawał węzeł obligacyjny na mocy którego zleceniobiorca udzielając kredytu ma do dyspozycji podwójne zabezpieczenie o wiele wygodniejsze niż w formie stypulacji. Zlecenie kredytowe dochodziło do skutku nieformalne i było odwoływalne aż do chwili pobrania pożyczki.

KONSTRUKCJA I SYSTEMATYKA KONTRAKTÓW NIENAZWANYCH.
Kontrakty nienazwane powstały na skutek załamania się gospodarki towarowo pieniężnej co doprowadziło do powstania w społeczności rzymskiej rodzajów kontraktów nie mieszczących się w żadnych kryteriach kontraktowych. Nowe kontrakty zwane bezimiennymi lub nienazwanymi były w swej konstrukcji podobne do kontraktów realnych czyli wymagały consensusu czyli porozumienia stron a poza tym świadczenie jednej ze stron musiało być już spełnione co było podstawą zawiązania się węzła obligacyjnego. Czyli krótko mówiąc na mocy spełnionego świadczenia przez jedną stronę powstawała podstawa do żądania aby druga strona także wywiązała się ze swojego obowiązku. Do kontraktów nienazwanych należały świadczenia typu dare i facere była więc to wymiana rzeczy lub usług i była przedstawiana w następujących układach: daję żebyś dał, daję żebyś uczynił, czynię żebyś dał, czynię żebyś uczynił. Do kontraktów nienazwanych czyli takich które nie mieściły się w ramach żadnego z kontraktów nazwanych a przez to pozbawionych ochrony procesowej należały :kontrakt estymatoryjny, ugoda oraz zamiana .

KONTRAKT ESTYMATORYJNY.
Kontrakt estymatoryjny był jak bysmy to dzisiaj nazwali formą komisu. Polegał on na oddaniu przez jedną stronę kontraktu rzeczy już oszacowanej drugiej stronie celem jej sprzedania. Odbiorca rzeczy zobowiązywał się sprzedać rzecz będącą przedmiotem kontraktu za oszacowaną cenę i zwrócić pieniądze lub w przypadku nie uczynienia tego zobowiązywał się do zwrotu rzeczy. Odbiorca ponosił pełną odpowiedzialność za rzecz w trakcie jej posiadania. Kontrakt ten chroniony był ogólną actio praescriptis verbis.

ZAMIANA ( PERMUTATIO).
Zamiana należąca do kontraktów nienazwanych była następstwem nawrotu do gospodarki naturalnej i polegała na przeniesieniu przez jedną stronę kontraktu własności jakiejś rzeczy na drugą stronę kontraktu w zamian za przyrzeczenie przez nią przeniesienia własności innej rzeczy
Pomimo wykonania świadczeń zobowiązanie nie musiało wygasać gdyż istniała jeszcze możliwość wad fizycznych i prawnych rzeczy zamienionych. Zamiana była konstrukcyjnie zbliżona do kontraktów sprzedaży i pomimo sporów gdzie należy ją zakwalifikować ostatecznie znalazła ona iejsce wśród kontraktów bezimiennych.

UGODA (TRANSACTIO).
Ugoda należała do kontraktów bezimiennych czyli nienazwanych wktórej to obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych bądź niepewnych roszczeń. Krótko więc mówiąc na mocy ugody jedna strona zrzekała się wątpliwego uprawnienia lub rezygnowała z prowadzenia niepewnego procesu w zamian za to że druga strona uczyni podobne ustępstwa.

ACTIO PRAESCRIPTIS VERBIS.
Actio praescriptis verbis było powództwem dzięki któremu można było w każdym przypadku spełnienia świadczenia własnego dochodzić wypełnienia umówionego świadczenia wzajemnego.Ponadto powództw tych używano w celu wyrównania strat jakie poniosła strona zobowiązania na skutek niewywiązania się przez dłużnika z e świadczenia z jego winy. Powództwo to było niezbędne w związku z powstaniem kontraktów nienazwanych.

PACTA NUDA I PACTA VESTITA.
Pacta jako umowy nieformalne dochodziły do skutki na mocy prostego porozumienia. Z biegiem lat powstały następujące pacta dzielace się ze względu na ochronę procesową pacta nuda dające podstawę jedynie do ekscepcji, pacta adiecta,praetoria i legitima które posiadały formę zaskarżalności. Te trzy rodzaje umów otrzymały wspólną nazwę pacto vestitia. Pacta były to więc umowy nieformalne które nie mieściły się w ramach ani kontraktów nazwanych ani też kontraktów nienazwanych. Wyłoniły się one z umów nie mających ochrony prawnej lecz faktycznie przez rzymian uprawianymi. Pacta nuda jako nagie umowy takie pozostały natomiast pacta vestitia jako umowy ubrane w szatę zaskarżalności posiadały ochronę pretorską która to umożliwiała im stanie się kontraktami.

PACTA PRAETORIA.
Pacta praetoria czyli pakty preorskie należały do typów paktów które posiadały ochronę pretorską lecz nie stanowiło to dla nich etapu przejściowego do stania się kontraktami. Niektóym pacta nuda pretorowie przyznawali ofensywną ochrone procesową na mocy której stronie przysługiwało wniesienie actio. Hermetycznie traktowane kontrakty uniemożliwiały przyjęcie pakt pretorskich pod swoje kryteria. Do najbardziej typowych paktów pretorskich należały : constitutum debiti, receptum argentarii, receptum nautarum, auponum i stabulariorum.

CONSTITUTUM DEBITI.
Constitutum debiti była to forma paktu pretorskiego a więc taka której na mocy swojego imperium pretorowie umożliwiali ochrony procesowej umozliwiajacej wniesienie actio. Było to nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już istniejącego. Przerzeczenia takiego dokonywał sam dłuznik jako costitutum debiti proprii lub zamiast niego osoba trzecia jako constitutum debiti alieni. Celem tego paktubyło najczęściej odroczenie terminu wykonania zobowiązania ze strony dłuznika a ze strony wierzyciela potwierdzenie i przez to dodatkowe zabezpieczenie istniejącej wierzytelności.

RECEPTA.
Recepta była to forma paktu pretorskiego a więc taka której na mocy swojego imperium pretorowie umożliwiali ochrony procesowej umozliwiajacej wniesienie actio. Recepta była formą zobowiązania gwarancyjnego przyjmowanego przez jednego z uczestników zobowiązania. Krótko więc mówiąc recepta było to potwierdzenie przyjęcia zobowiązania.

RECEPTUM ARGENTARII.
Recepta argentarii była to forma paktu pretorskiego a więc taka której na mocy swojego imperium pretorowie umożliwiali ochrony procesowej umozliwiajacej wniesienie actio> Do zawarcia takiej formy paktu niezbędna stawała się obecność co najmniej tzrech stron zobowiązania z których jedna była bankierem. Dłużnik który miał u bankiera otwarte konto kredytowe mógł u osoby trzeciej zaciągnąć zobowiązanie którego gwarantem stawał się bankier. Na mocy tego paktu z chwilą nie wywiązania się dłuznika z zawartego zobowiązania bankier winien spłacić na rzecz wierzyciela świadczenie dłużnika.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WŁAŚCICIELA STATKÓW, GOSPÓD I STAJNI ZAJEZDNYCH.
Odpowiedzialność tych osób zamykała się w paktach nazywanych receptum nautarum, auponum i stabulariorum. Było to przyjęcie przez właścicieli statków, gospód i stajni zajezdnych zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u nich przez gości czy tez podróznych. Pczątkowo odpowiedzialność tych osób była absolutna czyli obejmowała nawet siłę wyższą lecz z biegiem lat została ograniczona.Formą ochrony była pretorska skargo actio de recepto natomiast za szkody wyrządzone przez osoby podwładnewłaścicielom odpowiedzialność wynikała jak gdyby z przestępstwa.

PACTA LEGITIMA.
Pacta legitima były to umowy które uzyskały ochrone procesową na podstawie konstytucji cesarskich (leges). Środkiem procesowym było tu powództwo zwane condictio ex lege a do najbardziej typowych pakt tego rodzaju należały : poactu dotaleczyli nieformalna umowa o ustanowienie posagu, compromissum jako kompromis oraz donatio czyli darowizna.

COMPROMISSUM I RECEPTUM ARBITRI.
Receptum compromissum I receptum arbitri były to umowy które uzyskały ochrone procesową na podstawie konstytucji cesarskich (leges). Kompromis polegał na powierzeniu przez strony paktu prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie istniejącego pomiędzy nimi sporu. Umowa taka była niezaskarżalna chyba że strony wzmocniły ją stypulacjam karnym. Z czasem jednakpowstało prawo umozliwiajace stronom dochodzenie kar bez zawarcia stypulacji a na mocy samego paktu. Pełną zaskarżalność uzyskał kompromis dopiero w prawie justyniańskim o ile jednak zapis dotyczący sądu polubownego został umocniony przysięgą stron i aritra, ewentualnie jeżeli strony pisemnie uznawali rozstrzygnięcie śadu polubownego lub też nie kwestionowali jego orzeczenia w ciągu 10 dni. Receptumarbitri było uzupełnieniem tego paktu a dotyczyło ono sędziego który jeżeli przyjął sprawę do rozstrzygniecia i tego nie uczynił nararzał się na kary administracyjne.

DAROWIZNA W PRAWIE RZYMSKIM.
Darowizna czyli donatio w myśl prawa rzymskiego było to przeniesienie wartości majątkowych z jednej osoby na drugą bez otrzymania za tę czynność ekwiwalentu czyli zapłaty. Krótko mówiąc darowizna jest to nieformalna umowa napodstawie której darczyńcazobowiązuje się za zgodą obdarowanego kosztem swego majatku dokonać na jego rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej.

UMOWA DAROWIZNY.
Darowizna za sprawą tego że obdarowany musiał wyrazić na nią zgodę była umową. Początkowo umowa taka jako pactum nudum była niezaskarżalna. Dopieroza czasów Justyniana który to nadał jej szaty zaskarżalności stała się ona pacta legitima. Umowa darowizny nie znajowała uzasadnienia na płaszczyżnie ekonomicznejw związku z powyższym rzymianie obwarowywali ją licznymi zakazami. Umowa taka nie mogła być sporządzana pomiędzy małżonkami, następnie wprowadzono granicę bliżej nam nie znaną do jakiej można było dokonywać darowizny, wprowadzono obowiązek rejestracji darowizn czy też wprowadzono możliwość odwołania umowy przez darczyńce z uzasadnionego powodu.

SZCZEGÓLNE RODZAJE DAROWIZN.
Darowizna czyli donatio w myśl prawa rzymskiego było to przeniesienie wartości majątkowych z jednej osoby na drugą bez otrzymania za tę czynność ekwiwalentu czyli zapłaty. Do darowizn szczególnego rodzaju należały : darowizna pomiędzy małżonkami, darowizny z polecenia, darowizny warunkowe i terminowe oraz darowizny na wypadek śmierci.

NEGOTORIUM GESTIO.
Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia należało do zobowiązań quasi ex contractu czyli jak gdyby z kontraktu. Zobowiązanie takie występowało wówczas gdy jedna osoba gestor bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzić jakąś sprawę w interesieosoby trzeciej. - dominus negotii. Z takiego jednostronnego działania mógł powstać stosunek zobowiązujacy pomiędzy gestorem a osobą w której imieniu on działał. Aby negotorium gestio mogło mieć miejsce winny być spełnione następujące warunki: gestor winien mieć zamiar prowadzenia cudzych spraw, celem jego działania winno być osiągnięcie celu bądź to fizycznego bądź też prawnego dla osoby której sprawa się zajmuje, działanie to winno być skierowane w stronę osiągnięcia pozytywnych celów. Zwiąek obilgacyjny zawiązywał się tutaj nie tylko bez porozumienia stron consensusu lecz nawet bez wiedzy jednej strony a pomimo to powstawało zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełnie.Obowiązkiem gestora w tym przypadku było : rozpoczętą pracę doprowadzić do końca, złozyć z niej sprawozdanie oraz rozliczyć się z wszelkich korzyści jakie miały zwiazek z prowadzeniem sprawy. Obowiązkiem dominus negotii było zaś zwrócenie gestorowi wszelkich nakładów poniesionych z tytułu prowadzenia jego sprawy oraz zwolnienie go ze wszelkich zobowiązań jakie wynikłay z tego tytułu. Znaczenie tegojak gdyby kontraktu było w Rzymie bardzo wielkie ponieważ umożliwiało ludziom wolnym prowadzić swoje sprawy nawzajem i wzajemnie się wspierać w przypadkach niemożliwości tego czynienia w swoim imieniu przez właścicie

BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE.
Bezpodstawne wzbogacenie należało do zobowiązań quasi ex contractu czyli jak gdyby z kontraktu. Zobowiązanie takie występowało wówczas gdy zbywcaprzez przypadek lub pomyłkę albo też na skutek sytuacji przymusowej umniejszył swój majątek na rzecz drugiej osoby W prawie rzymskim powstała opinia że winien on posiadać atrubuty do tego aby móc domagac się zwrotu tego co znalazło się u drugiej osobyz niesłusznej przyczyny. W związku z powyzszym przypadki bezpodstawnego wzbogacenia można było zlikwidować za pomocą conditio podobnie jak pożyczki. Conditiones były to powództwa należące do prawa ścisłego a więc nie posiadały sankcji kanych ani też nie zapewniały stronie odszkodowania. Na ich podstawie mógł on jedynie domagać się zwrotu przysporzeń dokonanych bezpodstawnie. W prawie zymskim wykształciły się następujące rodzaje conditio dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia : indebiti, ob rem dati, sine causa i conditio ob. turpem vel iniustam causam.

CONDICTIO - POJĘCIE, ZASTOSOWANIE.
Condictio były to powództwa należące do prawa ścisłego a więc nie posiadały sankcji kanych ani też nie zapewniały stronie odszkodowania. Na ich podstawie strona mógła jedynie domagać się zwrotu przysporzeń dokonanych bezpodstawnie. Tak więc condictio było powództwem abstwakcyjnym mającym na celu wydobycie tego co odbiorca w rzeczywistości otrzymał

CONDICTIO IN DEBITI.
Conditio in debiti było jednym ze środków ochrony jakie przysługiwały stronie w celu odzyskania wartości majątkowych które zostały bez słusznej przyczyny przekazane na drugą osobę. Powództwo to było skuteczne w przypadku spełnienia nienależnego świadczenia czyli jak ktoś spełnił świadczenie będąc w błędnym przekonaniu o istnieniu długu. Condictio in debeti było skuteczne tylko i wyłącznie po spełnieniu okerślonych warunków którymi były : faktyczne przesunięcie majątkowe w celu likwidacji długu który w rzeczywistaści nie istniał oraz strony pomiędzy którymi odbyło się przesuniecie działały w przeświadczeniu że w rzeczywistości dług istnieje.

CONDICTIO OB TURPEM VEL INIUSTAM CAUSAM.
Conditio ob. turpem vel iniustam casam było jednym ze środków ochrony jakie przysługiwały stronie w celu odzyskania wartości majątkowych które zostały bez słusznej przyczyny przekazane na drugą osobę. Powództwo to dotyczyło takich świadczeń których spełnienie służyło celowi niemoralnemu. Niemoralne w y przypadku winno być przyjęcie świadczenia gdyż jeżeli samo wręczanie też było niemoralne powództwo to stawało się bezskuteczne.
ŚWIADCZENIA NIEZGODNE Z PRAWEM LUB NIEMORALNE.
Do świadczeń niezgodnych z prawem i niemoralnych należały Conditio ob. turpem vel iniustam casam oraz condictio sine causa. Pierwsze z nich dotyczyło takich świadczeń których spełnienie służyło celowi niemoralnemu. Niemoralne w y przypadku winno być przyjęcie świadczenia gdyż jeżeli samo wręczanie też było niemoralne powództwo to stawało się bezskuteczne. Drugie natomiast dotyczyło wzbogacenia dokonanego bez przyczyny czyli niezgodnie z prawem.

CRIMINA I DELICTA.
Delict czyli meleficium jest to przestępstwo prawa prywatnego które rodziło za sobą powstanie zobowiązania. Delikty należy odróżniac od crimen czyli przestępstw prawa publicznego karą w których najczęściej była śmierc lub infamia a więc sankcje o wiele gorze niż w przypadku deliktów.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA.
Odpowiedzialność deliktowa w prawie rzymskim była odpowiedzialnością jednostkową czyli nie mogła dotyczyć większej liczby osób odpowiedzialnych za dane przestępstwo. Odpowiedzialność ta wynikająca z przestępstwa prywatnego niosła za sobą zawiązanie węzła obligavyjnego wiążącego sprawcę przestępstwa i osobę poszkodowaną. Odpowiedzialność sprawcy przestępstwa początkowo opierała się na zemscie prywatnej czyli odwecie jaki stosowała wobec niego osoba poszkodowana z czasem prawo rzymskie ograniczyło tę formę odpowiedzialności do kar najczęściej wyrażanych w pieniądzu lub innych odszkodowań które najczęściej porokrotnie przewyrzszały wartość strat poniesionych przez poszkodowanego. Poszkodowany miał do dyspozycji trzy formy dochodzenia swoich praw. Były to powództwo karne , odszkodowawcze oraz mieszane posiadające znamiona zarówno karne jak i odszkodowawcze.

POJĘCIE I RODZAJE CZYNÓW NIEDOZWOLONYCH ( DELIKTÓW).
Delict czyli meleficium jest to przestępstwo prawa prywatnego godzące w dobro jednostki lub też jakiejś grupy które rodziło za sobą powstanie zobowiązania. Z biegiem lat w prawie rzymskim ukształtowały się następujące rodzaje deliktów. Pierwsze wynikajace z ius civile w skład których wchodziły furtum-kradzież, rapina-rabunek, damnum iniura datum-bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy, iniuria-zniewaga drugie natomiast z prawa pretorskiego metus -przymus psychiczny, dolus-podstęp, fraus creditorum jako działanie na szkodę wierzycieli.

FURTUM - POJĘCIE I RODZAJE.
Furtum czyli kradzieżbył było to przestępstwo wynikające z prawa cywilnego. Kradzież według prawa rzymskiego było to umyślne zagarnięcie rzeczy cudzej dla osiągnięcia korzyści bądź to z niej samej bądź też z jej używania lub posiadania. Według prawa rzymskiego istniało kilka rodzajów kradzierzy. Tak więc można wymienić kradzież samej rzeczy jako furtum rei, kradzież używania czyli furtum usus, kradzież posiadania czyli furtum possessionis. Te rodzaje dotyczyły przedmiotu przestępstwa natomiast w przypadkach gdy chodziło o sposób ujęcia złodzieja mówimy o kradzieży jawnej czyli furtum manifestum w której to złodziej został złapany na gorącym uczynku lub też o furtum nec manifestum w której to winę sprawcy udowodniono w inny sposób.

ACTIO FURTI I CONDICTIO FURTIVA.
Były to procesowe środki ochrony jakie krzysługiwały poszkodowanemu. Prawo do wniesienia actio furti a więc legitymację miała każda osoba która była odpowiedzialna za strzezenie danej rzeczy. W zalezności od tego czy dochodziło do actio furti manifesti czyli czy sprawca został złapany na goracym uczynku czy też do actio furti nec manifesti na sprawcę spadałakara poczwórnej lub podwójnej wysokości w stosunku do przedmiotu przestępstwa. Niezależnie od tego na sprawcę spadał obowiązek zwrotu rzeczy oraz infamia. Dodatkiem do tego powództwa było condictio furtiva na mocy którego poszkodowany mógł domagać się zwrotu rzeczy od sprawcy w przypadkach gdy dana rzecz nie znajdowała się już u złodzieja lub gdy uległa ona zniszczeniu albo zagubieniu i to bez winy sprawcy.Było to powództwo windykacyjne a więc nie mogło się kumulować z innymi powództwami windykacyjnymi.

FURTUM I RAPINA.
Furtum czyli kradzieżbył było to przestępstwo wynikające z prawa cywilnego. Kradzież według prawa rzymskiego było to umyślne zagarnięcie rzeczy cudzej dla osiągnięcia korzyści bądź to z niej samej bądź też z jej używania lub posiadania. Rzyiamie odróżniali kradzież od rabunku który okreslali jako gwałtowną napaść w której osoba poszkodowana nie ma szans obrony a przez to nie może złapać sprawców na gorącym uczynku co uniemożliwiało skazanie według furtum manifestum. W związku z powyższym powstało powództwo actio vi bonorum raptorum które rabunek odłanczało od kradzieży tworząc w ten sposób oddzielny delikt. Powództwo z tego tytułu miało charakter mieszany zasadzający od pozwanego odszkodowanie oraz potrójna wartość jako karę.
DAMNUM INIURIA DATUM.
Damnum iniuria datum było to przestępstwo (delikt) polegajace na bezprawnym uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzej rzeczy. Przez to przestępstwo rzymianie rozumieli zabicie lub zranienie niewolnika lub zwierzęcia, palenie, łamanie i wyrywanie cudzej własności. Z czasem zaczęto traktować te delikty nie tylko ze strony obiektywnie bezprawnej (damnum iniuria datum) lecz również jako subiektywne.

LEX AQUILIA I BEZPRAWNE WYRZĄDZENIE SZKODY.
Ustawa z 286 r. pne dotycząca bezprawnego uszkodzenia lub zniszczenia cudzej własności. Ustawa ta w głównym stopniu regulowała sprawy zabójstwa cudzego niewolnika lub zwierzęcia czworonożnego lub ich zranienia. W przypadkach tych sprawca był zmuszony do wypłacenia odszkodowania w wysokości najwyższej wartości jaką dana rzecz miała w przypadku zabójstwa w ciągu roku w przypadku zranienia w ciągu ostatnich 30 dni. Dalsze rozszerzenia ustawy przyczyniły się w głównym stopniu do ustalenia związku przyczynowego pomiędzy działaniem lub brakiem działania ze strony sprawcy a wyżądzoną szkodą. Ustawa dzięki temu stała się podstawą systemu odszkodowawczego.
INIURIA - POJĘCIE I TREŚĆ.
Iniuia czyli zniewaga w dosłownym tłumaczeniu działanie niezgodne z prawem Początkowo delikt ten skupiał się na obrażeniach fizycznych lecz z czasem przekształcił się w przestępstwo dotyczące zarówno uszkodzeń cielesnych jak i strat doznanych na godności i dobrym imieniu. Delikty ten mogły powstawać zarówno poprzez czyny ręczne jak i słowa mówione lub pisane. Początkowa ochrona polegała głównie na prawie talionu lub odszkodowaniu pieniężnym a dopiero reformy pretorskie ustaliły jednolity środek procesowy jakim była actio iniuriarum aestimatoria. Na jej mocy to sam poszkodowany lub w przypadku ciężkich trat nawet pretor określał wysokość odszkodowania jakie winno przysługiwać poszkodowanemu. Było to powództwo karne o charakterze osobistym nie przechodzące na dziedziców po zadnej ze stron. Dzięki niemu wykształciły się w Rzymie zasady nietykalności osobistej i ochrony godności człowieka gwarantowane środkami publicznego prawa karnego
DELIKTY PRAWA CYWILNEGO I PRAWA PRETORSKIEGO.
Delikty czyli przestępstwa dzieliły się w Rzymie na delikty prawa cywilnego w skład których wchodziły kradzież furtum, rabunek rapina, zniewaga iniurai oraz damnum iniuria datum czyli bezprawne wyżądzenie szkody w cudzym majątku. Obok tych przestępstw wykształciły się delikty prawa pretorskiego które obejmowały przypadki nie mieszczące się w ramach przestępstw ius civile były to między innymi dolus podstęp, metus bojazń, fraus creditorum czyli działanie na szkodę wierzyciela oraz servi corruptio jako gorszenie niewolnika.

DOLUS I METUS JAKO DELIKTY.
Dolus jako delikt czyli przestepstwo prawa pretorskiego oznaczał rozmyślne działanie mające na celu wyżądzenie szkody majątkowej pod wpływem wprowadzenia w błąd poszkodowanego. Metus była także przestępstwem prawa pretorskiego a polegała ona na bezprawnym zmuszeniu jakiejś osoby do wykonania dla niej niekorzystnej czynności prawnej. Osoba ta działała pod wpływem przymusu czyli bojazni.

FRAUS CREDITORUM.
Było to działanie na szkodę wierzyciela polegające na celowym działaniu dłuznika który poprzez swoje czynności uniemożliwiał wierzycielowi zaspokojenia swoich roszczeń. Działanie to polegało najczęściej na dokonywaniu fikcyjnych czynności prawnych celem prawnego pozbycia się majatku aby nie został on zobezpieczony przez wierzyciela na poczet spłaty długów. Na mocy interdyktu pretorskiego umozliwiono wierzycielom wydobycie od osób trzecich majatku który w ten sposób został przekazany. Ostatecznie srodkiem ochrony wierzycieli stała się actio pauliana. ACTIO PAULIANA.
Actio Pauliana było to skarga pauliańska przysługujaca wierzycielowi który został przez zachowanie dłuznika pokrzywdzony. Skarga ta kierowana była do osób które korzystały z rozporządzających fraudacyjnych działań dłuznika działającego na szkodę swojego wierzyciela. Jezali udowodniono w trakcie procesu że osoba nabywająca majatek nie wiedziała o fraudacyjnym charaterze czynów dłuznika a otrzymała te dobra bezpłatnie była zobowiązana do ich zwrotu. Pozwany który natomiast odpłatnie otrzymał przysporzenia majątkowe odpowiadał tylko wówczas gdy udowodniono by wiedzę o fraudacyjnym charakterze czynów dłużnika.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ SĘDZIEGO ZA PROWADZENIE PROCESU.
Odpowiedzialnośc sędziego za prowadzenie procesu podlegała przestępstwom jak gdyby z deliktu. Jeżeli sedzia poprzez naruszenie swoich obowiązków rozstrzygnął spór w sposób niewłasciwy narażając tym samym daną strone na straty majatkowe ściągał spór na samego siebie. Na mocy tego strona poszkodowana mogła dochodzić od sędziego wyrównania swoich strat czyli wynagrodzenia powstałej szkody spowodowanej działaniem sędziego. Sędzia odpowiadał zarówno za zły zamiar czyl dolus jak i za brak roztropnosci w prowadzeniu sprawy. Pod terminem braku roztropnosci rozumieli rzymianie obrazę prawa, błędne obliczenia czy też zaniedbanie terminu przez sedziego. Wszelkie te jakby przestępstwa nie odnosiły się do sędziego skorumpowanego któremu w myśl prawa należała się kara smierci.

DEIECTUM VEL EFFUSUM.
Terminy oznaczające wyrzucenie lub wylanie. Generalnie termiy te dotyczyły odpowiedzialności za wyżądzenie krzywdy osobie na którą zostały zrzucone lub wylane przedmioty z jakiejś nieruchomosci. Prawo określało że odpowiedzialność za takie czyny ponosi tylko i wyłącznie włascicielnieruchomości z której to owe przedmioty zostały wyżócone bez względu na watpliwego sprawcę.

POSITUM AUT SUSPENSUM.
Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu polegające na zawieszeniu lub położeniu jakiegoś przedmiotu w miejscach które mogły stwarzać niebezpieczeństwo dla przechodniów. W takich przypadkach każdy obywatel mógł wnieść pozew przeciwko sprawcy który stworzył niebezpieczeństwo o odszkodowanie nawet w przypadkach kiedy nikt fizycznie nie ucierpiał

ACTIONES ADIECTICIAE QUALITATIS.
Były to powództwa o charakterze dodatkowym Powództwa te dotyczyły zobowiązań jakie ciążyły na osobach alieni iuris czyli takich które podlegały z racji swego statusu prawnego władzy zwierzchniej. Za zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris zwierzchnik według ius civile praktycznie nie odpowiadał. Wraz z rozwijem gospodarczym konieczna stała się możliwość częściowego choćby usamodzielnienia się osób alieni iuris w celu swobodnej możliwości prowadzenia działalnosci. W związku z powyzszym pretorzy stworzyli actiones adiecticiae qualitatis. Na jego mocy wierzyciel który udzielił pożyczki osobie alieni iuris miała dwie możliwości. Po pierwsze mógł pozwać zwierzchnika danej osoby do spłaty zadłużenia jakie poczynił jego podwładny po wtóre mógł czekac do chwili usamodzielnienia się osoby alieni iuris celem jej pozwania. Zaznaczyć należy że odpowiedzialność zwierzchnika zawsze była w jakimś stopniu ograniczona.

ACTIO DE PECULIO.
Actio de peculiopolegało na odpowiedzialności zwierzchnika czy też właściciela za długi niewolnika któremu wyznaczył on peculium do wysokości tego peculium. Na uwage zasługuje tutaj prawo dedukcji które miało zastosowanie wówczas gdy właściciel był także wierzycielem. Przysługiwało mu wówczas prawo zaspokojenia swoich roszczeń w pierwszej kolejności.

ACTIO EXERCITORIA I ACTIO INSTITORIA.
Actio exercitoria I action institoria należały do zobowiązań zaciągniętych przez osoby podległe czyjejś władzy. Pierwsza dotyczy właścicieli statków których obarcza się pełną odpowiedzialnością za długi i zobowiązania poczynione przez wynajętych przez nich kapitanów poszczególnych statków. Druga natomiast dotyczy włascicieli sklepów czy też innych placówek dochodowych. W tym przypadku podobnie jak i w przypadku statków właściciele odpowiadali w pełnej wysokości za długi zaciągnięte przez osoby podległe.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ NOKSALNA.
Odpowiedzialność noksalna dotyczyła odpowiedzialności za dokonane przestępstwa czyli delikty przez osoby alieni iuris. Odpowiedzialność ta jasno prezyzowała że za takie osoby odpowiedzialność ponosi zwierzchnik czyli ten kto ma nad nimi władzę. Właściciel miał w przypadku jego pozwania do wyboru dwie możliwości. Jedna polegająca na wypłaceniu kary pieniężnej druga natomiast polegała na wydaniu sprawcy delkitu osobie poszkodowanej zwalniając tym samym właściciela z dalszych odpowiedzialności.

NOXA CAPUT SEQUITUR.
Zasada dotycząca odpowiedzialności noksalnej o mówiąca że odpowiedzialność postępuje za głowę sprawcy. Jednym słowem oznaczało to że odpowiedzialność ciążyła na aktualnym właścicielu sprawcy deliktu choćby była to osoba która w czasie popełnienia przez niego przestępstawa faktycznie tej funkcji nie sprawowala. Pozwany miał prawo pozwać aktualnego właściciela. 
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODY WYRZĄDZONE PRZEZ ZWIERZĘTA.
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta miała charakter noksalny czyli że odpowiedzialność z deliktu przez nie wyrządzonego spadała na ich właściciela. Poszkodowany w takim przypadku miał do swojej dyspozycji actio de pauperie. Właściciel odpowiadał do wysokości wartości zwierzęta które wyrządziło szkodę i tylko wówczas gdy stało się to wbrew naturze zwierzęcia. Odszkodowanie mogło być zastapione poprzez wydanie zwierzęcia poszkodowanemu.

SPOSOBY UMOCNIANIA ZOBOWIĄZAŃ.
Poprzez umocnienie zobowiązań rozumieli rzymianie takie prawa na rzeczy (zabezpieczenia rzeczowe) lub stosunki obligacyjne (zabezpieczenie osobowe) na podstawie których wierzyciel w przypadku nie zaspokojenia swych roszczeń przez dłuznika mógł zaspokoić swoją należność z rzeczy lub tez z pozwania osoby trzeciej. Na mocy umocnienia zobowiązania wierzyciel zabezpieczał się i stwarzał sobie możność sądowego pozwania dłuznika. Do rzeczowych zabezpieczeń zobowiązań należały pignus jako zastaw ręczny, hipoteka jako zastaw umowny i umowa powiernicza z wierzycielem. Za osobowe umocnienia zobowiązań uważano mandat kredytowy, przyjęcie przez osobę trzecią obowiązku wykonania zobowiązania zarówno składane przez bankiera jak i inną osobę fizyczną czy wreszcie poręczenie. Ponadto już w prawie rzymskim możemy zauważyć inne srodki majace na celu umocnienie zobowiązania jaimi sa zadatek, stypulacja karna czy constitutum debiti proprii.

PORĘCZENIE,
Poręczenie (adpromissio) była to stypulacja zawarta pomiędzy wierzycielem a osobą tzrecią zawną poręczcielem( adpromissor) na której ta ostatnia przyjmowała odpowiedzialność za cudzy dług. Poręczenie w prawie rzymskim przyjęło trzy formy a były to sponsio dostępne wyłącznie dla rzymian, fideipromissio dostępne także dla obcokrajowców i fideiussio jako werbalne zabezpieczenie zobowiązania dostępne dla Rzymian i peregrynów a słuzace do zabezpieczen wszelkich wierzytelności powstałych zgodnie z prawem.Poręczenie jako prawo akcesoryjne przenosiło na poręczyciela tyle zobowiązan ile posiadał dłuznik nie mógł odpowiadac za więcej. Wierzyciel miał prawo w przypadku nie zaspokojenia swoich roszczeń przez łuznika zaspokoić je od wierzyciela bez konieczności procesowania się z tym pierwszym.

PRAWO REGRESU W ZOBOWIĄZANIACH.
Prawo regresu w zoboiązaniach objawiało się porzez dochodzenie przez osobę która poręczała i spłaciła zobowiązanie dłużnika zwrotu kosztów jakie poniosła.. W zobowiązaniach opartych na sponsio osobie takiej przysługiwało zadoścuczynienie w podwójnej wysokosci lecz sprawa w przypadku fideiussio przybierała bardziej skomplikowany obrót. Początkowo oparte to było tylko i wyłącznie na wewnetrznych rozstrzygnięciach pomiedzy poręczycielem a dłuznikiem. Sprawa zmieniła się na skutek wprowadzenia beneficium cedendarum actionum. Na mocy tego powództwa osoba która spłaciła długi dłuznika mogła domagac się od osoby wierzyciela przekazania wszelkich praw na mocy których dochodził on swojej wierzytelności a więc scedowanie ich na poreczyciela który stawał się tym samym nowym wierzycielem.

INTERCESJA.
Intercessio było według prawa rzymskiego to przyjęcie wszelkiej odpowiedzialności za cudze długi. Najczęściej spotykana forma intercesji było poręczenie lecz obok niego istniały jeszcze inne formy takie jak zabezpieczenie cudzego długu za pomocą zastawu, przyjęcie obowiązku współdłuznika solidarnego czy też zaciągnięcie lub przyjecie na siebie długu cudzego. Intercesia było to więc przyjmowanie na siebie odpowiedzialnosci majątkowej za cudze długi bez żadnej korzyści dla siebie. Ustawodastwo rzymskie starało się chronić przed tym nierozważnym krokiem kobiety. Stworzono specjalne prawo S.C. Velleianum na mocy którego intercesja przez nie zawarta była nieważna.

CESJA W PRAWIE RZYMSKIM.
Cesja czyli przeniesienie wierzytelności z wierzyciela dotychczasowego na nowego poprzez czynność prawną była w Rzymie wprowadzana niezwykle powoli. Wiązało się to z faktem osobistego traktowania węzła obligacyjnego. Jednak z biegiem lat można zaobserwować początki cesji poprzez powstanie surogatów. Początkami cesji były takie czynności jak zastępstwo procesowe i nowacja a uzupełnieniem tego systemu stało się wprowadzeniie do rzymskiego systemu prawnego actio utilis.

ZMIANA WIERZYCIELA LUB DŁUŻNIKA W ZOBOWIĄZANIACH.
Zmiana wierzyciela w zobowiązaniach polegała na cesji lub przelewie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela który przybierał nazwę cedenta na nowego wierzyciela nazywanego cesjonariuszem. Sytuacja taka powstawała na skutek zawartej pomiędzy tymi osobami umowy cesyjnej która była możliwa bez zgody dłuznika.Umowa ta była czynnoscią abstrakcyjną czyli pozostawała ważna nawet w przypadku gdy podstawa do cesji okazywała się wadliwa. Innym sposobem zmiany wierzyciela była nowacja czyli zawarcie do tego samego zobowiązania nowej umowy zobowiązującej dłużnika do spełnienia świadczenia wobec nowego wierzyciela natomiast rozwiązującej węzeł obligacyjny ze starym. Nowacja wymagała zgody dłuznika. Odmienna sytuacja miała miejsce w przypadku zmiany dłuznika albowiem w kazdym przypadku sytuacja taka wymagała zgody wierzyciela. Można było stosowac tutaj także nowację dokonaną za zgoda dłużnika. Nowacja mogła być także w tym przypadku dokonana bez zgody dłunika tylko i wyłącznie mocy porozumienia pomiedzy wierzycielem i nowym dłuznikiem.

SPOSOBY UMORZENIA ZOBOWIĄZAŃ.
W prawie rzymskim występowały następujące sposoby umorzenia zoboaiązań : wykonanie zobowiązania solutio, zwolnienie z długu dokonane przez wierzyciela, nowację, poprzez confusio czyli zejście się długu i wierzytelności w jednej osobie lub też poprzez zbieg tytułów nieodpłatnych. Wszystkie te sposoby należały do ius civile natomiast istniały jeszcze sposoby umorzenia zobowiązań według prawa pretorskiego a należały do nich : pactum de non petendo jako nieformalna umowa w której wierzyciel rezygnował z długu oraz poprzez kompensację czyli potrącenie.

WYKONANIE ZOBOWIĄZANIA.
Wykonanie zobowiązania czyli solutio było najczęstrzym sposobem umorzenia stosunku obligacyjnego pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem. Spełnione świadczenie mogło polegać na czynności prawnej lub faktycznej lecz przedmiot wykonania musiał być zgodny z treścią zawartego zobowiązania. Zobowiązanie wygasało jednak również gdy dłużnik za zgodą wierzyciela spełnił inne zobowiązanie.

STYPULACJA AKWILIAŃSKA.
Stypulacja akwiliańska została stworzona przez znanego prawnika od którego imienia wzięła swoją nazwę. Przy jej zastosowaniu przeprowadzano nowację wszelkich stosunków obligacyjnych między dwoma podmiotami co umożliwiało ich umorzenie za pomocą jednej tylko czynności prawnej.
NOWACJA (ODNOWIENIE) ZOBOWIĄZANIA.
Nowacja czyli zawarcie do tego samego zobowiązania nowej umowy zobowiązującej dłużnika do spełnienia świadczenia wobec nowego wierzyciela natomiast rozwiązującej węzeł obligacyjny ze starym. Nowacja wymagała zgody dłużnik. Nowacja mogła być także dokonana bez zgody dłunika tylko i wyłącznie mocy porozumienia pomiedzy wierzycielem i nowym dłuznikiem. Jednym słowem nowacja jest to przelenie dawnego długu na inne zobowiązanie to znaczy że na starej podstawie prawnej tworzy się nowy węzeł obilgacyjny a stary w tym czasie gaśnie. CONFUSIO W PRAWIE RZECZOWYM I W ZOBOWIĄZANIACH.
Confusio czyli zlanie się w jedną całość. Termin ten w zobowiązaniach dotyczył zejścia się w jednej osobie zarówno wierzytelności jak i długu przez co zobowiązanie wygasało. Podobną sytuację obserwujemy w prawie rzeczowym gdzie to poprzez confusio ograniczone prawo rzeczowe wygasało wraz ze zlaniem się w jednej osobie z prawem własności.

POTRĄCENIE ( KOMPENSACJA).
Kompensacja czyli potrącenie pojawiało się wtedy gdy mieliśmy do czynienia z węzłem obligacyjnym dwustronnie zobowiązującym. Strony kontraktu były zarówno wierzycielami jak i dłuznikami. Na tej podstawie mogło gasnąć zobowiązanie poprzez potrącenie przez jedną stronę długu dłużnika z wierzytelności jaka mu przysługiwała. Kompensacja przybierała rozmaite formy mogła więc być dobrowolna czyli zawarta w umowach dodatkowych do kotraktu lub też przymusowa na mocy której jedna ze stron narzucała drugiej zwrot zobowiązania poprzez potrącenie.

---