2010
	politologia IV, studia europejskie, gr 2 Elżbieta Woźnica

[Zjednoczone królestwo wielkiej brytanii i irlandii północnej]

Niniejsza praca jest próbą opisu Wielkiej Brytanii pod względem geograficznym, etnicznym, historycznym oraz politycznym. Ma też na celu ukazanie Jej wkładu w integrację kontynentu europejskiego, a w dalszej perspektywie wstąpieniem w struktury Unii Europejskiej.

1. Wstęp

Wielka Brytania, która nosi oficjalną nazwę Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, zajmuje większą część archipelagu Wysp Brytyjskich położonych u północno-zachodnich wybrzeży Europy. W skład Wielkiej Brytanii wchodzą cztery krainy: Anglia, Szkocja, Walia i sześć hrabstw tworzących Irlandię Północną oraz wyspy Man (Morze Irlandzkie) i Wyspy Normandzkie (położone w kanale La Manche, u północno-zachodnich wybrzeży Francji). Powierzchnia 244 110 km² z ludnością 61 383 200 daje gęstość zaludnienia 250,7 osób/km². Oficjalną flagę, która obowiązuje w obecnej postaci od 1801 tworzą połączone trzy flagi, krzyże: z czerwonym Krzyżem św. Jerzego (patrona Anglii) w białym obramowaniu, a w tle po przekątnych nakładające się na siebie krzyże: czerwony św. Patryka (patrona Irlandii) i biały św. Andrzeja (patrona Szkocji). Językiem urzędowym jest angielski. Liczba osób posługująca się językami celtyckimi systematycznie maleje. Ponadto na wyspach Normandzkich obowiązują dwa języki: angielski i francuski.

2. Środowisko geograficzne

Obszar Wielkiej Brytanii charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem geologicznym i geograficznym. Lekko pofałdowane tereny południowej i środkowej Anglii kontrastują z surowym i górzystym krajobrazem północnej Szkocji, Anglii, Walii i Irlandii Północnej.

1. Ukształtowanie geograficzne

Wyspy Szetlandy, Orkady, Hebrydy wraz ze Szkocją tworzą najbardziej wysunięte na północ tereny Wielkiej Brytanii. Na ich terytorium można wyróżnić trzy wielkie krainy: Góry Kaledońskie na północy, niziny w części środkowej i Wyżynę Południowoszkocką na południu. Wzgórza Cheviot stanowią naturalną granicę między Anglią i Szkocją. Dalej na południe wznosi się łańcuch Gór Pennińskich, biegnących równolegle do wybrzeży przez środkową Anglię. W północno-wschodniej części Anglii, w hrabstwie North Yorkshire, występują torfowiska porośnięte wrzosem. Najdłuższa rzeka Wielkiej Brytanii, Tamiza, mająca swe źródła na wzgórzach Cotswold, przepływa przez centrum Londynu i uchodzi do Morza Północnego. Od zachodu z Anglią graniczy Walia, którą od północy oblewają wody Morza Irlandzkiego, od zachodu - Kanału Świętego Jerzego, a od południa - Kanału Bristolskiego. W środkowej części Walii wznoszą się Góry Kambryjskie. Ma tu swoje źródła druga pod względem długości rzeka Wielkiej Brytanii, Severn, uchodząca do Kanału Bristolskiego. Morze Irlandzkie oddziela Wielką Brytanię od wyspy Irlandia. 5/6 powierzchni Irlandii zajmuje Republika Irlandii, natomiast pozostałą część, na północnym wschodzie, brytyjska prowincja - Irlandia Północna. Na północ od Belfastu - stolicy prowincji, wznoszą się góry Antrim, których kredowo-bazaltowe stoki opadają stromo i są przedłużeniem południowo-zachodniego wybrzeża Szkocji.

2. Klimat

Klimat jest dość łagodny. Zetknięcie ciepłych mas powietrza, napływających z południa, wraz z Prądem Północnoatlantyckim, z zimnym i wilgotnym powietrzem znad Islandii i obszarów arktycznych, powstają silne wiatry i obfite opady deszczu. W górach zachodniej Szkocji występują intensywne opady śniegu. Irlandia Północna ma klimat wilgotny, z niewielkimi tylko opadami śniegu zimą. Klimat Walii charakteryzuje się chłodnymi latami i łagodnymi zimami, z dużymi opadami na wyżynach. W Anglii na południu notowane są bardzo duże amplitudy temperatury - najwyższe temperatury latem i mroźne zimy.

3. Roślinność i zwierzęta

Świat zwierzęcy został znacznie przetrzebiony, na wolności pozostały, m.in. jelenie, lisy, borsuki, wydry, gronostaje oraz wiele gatunków ptaków i ryb. Naturalne środowisko chronione jest w 13 rezerwatach biosfery i kilku parkach narodowych, m.in. Lake District. Ponad 5000 lat temu większą część Wielkiej Brytanii pokrywały gęste lasy liściaste. Do dnia dzisiejszego zachowało się niewiele takich leśnych kompleksów i dominują gównie wrzosowiska.

3. Społeczeństwo

To na Wyspach Brytyjskich narodziła się nowoczesna demokracja parlamentarna i rewolucja przemysłowa. Stąd pochodzi jeden z najczęściej używanych języków świata, angielski. Jako język narodowy używa go 350 milionów ludzi, a następny miliard posługuje się nim jako drugim językiem.

1. Historia

Początki osadnictwa datowane są na 10 000 lat p.n.e. Po wysoce rozwiniętej kulturze neolitycznej pozostały liczne budowle megalityczne (Stonhenge). Osadnictwo Celtów z Europy Środkowej (m.in. Brytów) jest datowane na około 450 r. p.n.e. Celtowie przynieśli do Brytanii umiejętność stosowania żelaza i fakt ten miał dalekosiężne znaczenie dla dalszego rozwoju cywilizacji na wyspie. Najlepiej rozwinięte ośrodki ich życia mieściły się w południowej i południowo-wschodniej części wyspy. Na tych obszarach były najlepsze ziemie uprawne, pastwiska, kopalnie, kuźnie, osiedla będące centrum władzy politycznej, administracji i handlu.

Najważniejsze dane o Celtach pochodzą od Juliusza Cezara, który w latach 55 i 54 p.n.e. dokonał dwóch najazdów na Brytanię w związku ze swoimi wojnami w Galii. Obie wyprawy Cezara do Brytanii nosiły charakter zwiadowczy, lecz wbrew oczekiwaniom nie przyniosły żadnych rezultatów politycznych. Wydarzenia w Rzymie zmusiły Cezara do powrotu i przez następne 90 lat ekspansja polityczna Rzymu na Brytanię została zahamowana. W ciągu tych lat, pomiędzy nieudaną próbą podboju Brytanii przez Cezara a jej zdobyciem przez Klaudiusza, rozwinął się na znaczną skalę handel między Brytanią a cesarstwem. W okresie inwazji Klaudiusza Brytania była już cywilizacyjnie przygotowana w dużym stopniu przez rzymską penetracją kulturalną i handlową do wejścia w obręb cesarstwa. Brytowie prawie wcale nie stawiali oporu, chociaż przez wiele lat, zwłaszcza na północy, Rzymianie musieli niejednokrotnie tłumić zbrojne powstania. Ważną rolę w zorganizowaniu rzymskiej administracji w Brytanii odegrał Juliusz Agricola, który dokończył podboju Walii, a następnie w 80r. podbił całą Anglię północną, w 81r. zaś południową Szkocję do linii Clyde - Forth. Umocnił on zdobyte terytoria całym systemem fortów, a jednocześnie przez zmniejszenie świadczeń podatkowych, sprawiedliwsze uregulowanie służby wojskowej oraz rozwinięcie sądownictwa samorządowego przyczynił się do poprawy stosunków między zdobywcami a podbitymi. Rzymska okupacja trwała od I do V w. przynosząc chrześcijaństwo i język łaciński.

Kiedy imperium rzymskie upadło, celtyccy Brytowie zostali zepchnięci daleko na północ i południowy zachód przez nowych osadników germańskich z północy Europy: Anglów, Sasów i Jutów. Nowi panowie utworzyli siedem królestw (tzw. heptarchia), które uległy chrystianizacji poczynając od 597 r.

W VIII i IX w. północno-wschodnia i wschodnia część Anglii dostały się pod panowanie wikingów z Norwegii i Danii. Na początku X w. Anglia, jako pojedyncze królestwo, odzyskała niepodległość, tracąc ją na rzecz Duńczyków. Swoje panowanie w Anglii sprawowali w latach 1016-42.

W 1066 nastąpił podbój Anglii przez Normanów pod wodzą księcia Wilhelm I Zdobywcy, który zapoczątkował trwającą do dziś ciągłość dynastyczną i instytucjonalną monarchii angielskiej. Wstąpienie na tron Henryka II Plantageneta na trzy wieki połączyło historię państw po obu brzegach Kanału La Manche (1154).

Irlandia została podbita w końcu XII w. . Pełne zjednoczenie Walii z Anglią nastąpiło w 1586. W 1314 Edward II został zmuszony do uznania Roberta de Bruce królem Szkocji. Terytorialne spory z Francją doprowadziły do wojny stuletniej (1337 - 1453), w wyniku której wojska angielskie zostały wyparte z ziemi francuskiej.

Po krwawej, wyniszczającej wojnie domowej pomiędzy gałęziami Plantagenetów — Yorkami i Lancasterami (wojna dwóch róż), W 1485 na tron wstąpiła dynastia Tudorów. Drugi z jej przedstawicieli, Henryk VIII ogłosił się głową Kościoła, zwanego odtąd anglikańskim i zerwał z Rzymem (1532-34). Za rządów jego córki Elżbiety I (1533- 1603), Anglia weszła w „złoty wiek”, rozwinęła się gospodarka, kwitła literatura i dokonywano licznych odkryć geograficznych. Flota pokonała w 1586 hiszpańską „niezwyciężoną” armadę, co dało początek angielskiemu panowaniu na morzach. W tym samym czasie założono kolonie brytyjskie w Ameryce Północnej.

Następca Elżbiety, król Szkocji Jakub VI Stuart został królem Anglii jako Jakub I (1566-1625) jednocząc oba te królestwa. W okresie jego panowania tysiące szkockich i angielskich protestantów zasiedliło ziemie należące do katolików w Irlandii Północnej, zasiewając w ten sposób ziarno niezgody religijnej, która przetrwała do dnia dzisiejszego. Karol I, syn Jakuba I, chcąc rozszerzyć władzę królewską, popadł w konflikt z parlamentem. Doprowadziło to ostatecznie do wojny domowej. Po której przegraniu został stracony w 1649. Władzę przejął generał stojący na czele wojsk parlamentu, Lord Protektor Republiki Olivier Cromwell. Jednak w 2 lata po jego śmierci poproszono Karola II Stuarta (1630-1685) o powrót na tron, już z ograniczoną władzą królewską. Za panowania ostatniej ze Stuartów, królowej Anny w 1707 nastąpiło zjednoczenie Anglii, Walii i Szkocji w Królestwo Wielkiej Brytanii. W 1714 tron przejęła niemiecka dynastia hanowerska. W połowie XVIII w. ukształtował się system rządów gabinetowych (stronnictwa wigów i torysów).

Trwająca nieprzerwanie od końca XVI w. ekspansja kolonialna na wszystkich kontynentach znalazła swoją kulminację w XIX w., kiedy to wokół Zjednoczonego Królestwa powstało największe imperium światowe, obejmujące czwartą część zamieszkałych lądów. Symbolem tej epoki stała się panująca 1837-1901 królowa Wiktoria.

Poważnym zagrożeniem dla jedności Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii
i Irlandii Północnej (powstałego formalnie 1800) były emancypacyjne dążenia katolickich Irlandczyków, żądających autonomii (home rule). Kwestia irlandzka przerodziła się w konflikt zbrojny (powstanie wielkanocne w Dublinie 1916) i doprowadziła do oderwania się większości Irlandii.

Począwszy od Edwarda VII (1901-10), na tronie brytyjskim zasiada dynastia Koburgów, która w 1917, zmieniła niemiecko brzmiące nazwisko na Windsor. Od drugiej połowy XIX wieku postępował proces usamodzielniania się kolonii, które uzyskiwały ograniczoną suwerenność państwową jako tzw. dominia, z monarchą brytyjskim jako władcą.

Wielka Brytania wzięła udział w I wojnie światowej jako członek zwycięskiej ententy.
Na mocy traktatu wersalskiego rozszerzyła swoje posiadłości kolonialne o poniemieckie i potureckie mandaty w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Oceanii.

Po okresie polityki ustępstw (appeasementu) wobec III Rzeszy rząd brytyjski zdecydował się 3 IX 1939 wypowiedzieć wojnę Niemcom, nie przystępując do działań zbrojnych. Po klęsce Francji wiosną 1940 Wielka Brytania pozostała najważniejszym, do czasu przystąpienia 1941 USA i ZSRR, członkiem koalicji antyhitlerowskiej dźwigając cały ciężar wojny (bitwa o Anglię, walki w Afryce i na Dalekim Wschodzie).

W 1949 Zjednoczone Królestwo zostało członkiem NATO, 1960-72 — EFTA, od 1973 EWG (od 1993 UE). Przyznanie niepodległości Indiom i Pakistanowi 1947 zapoczątkowało rozpad imperium kolonialnego (głównie 1956-66). 1969 wybuchł długotrwały i krwawy konflikt w Irlandii Północnej między protestancką większością i katolikami, zażegnany dopiero 1998 po podpisaniu porozumienia wielkanocnego. W latach 70. silny kryzys gospodarczy i społeczny wyniósł do władzy najpierw Partię Pracy, a następnie konserwatystów (1979-97 rządy M. Thatcher i J. Majora), którzy radykalne liberalne reformy gospodarcze przyniosły poprawę sytuacji ekonomicznej. W 1997 do władzy powróciła Partia Pracy (premier A. Blair). W 1999 weszły w życie postanowienia prawne o dewolucji czyli nadaniu samorządu Szkocji i Walii, w których powstały krajowe parlamenty i rządy.

2. Ustrój

Wielka Brytania jest dziedziczną monarchią o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów. Obecnym monarchą brytyjskim jest królowa Elżbieta II, która została koronowana w 1953. Dzisiaj jej funkcje są głównie ceremonialne, a rzeczywiste rządy spoczywają w rękach premiera - Gordona Browna. Z rządem odpowiedzialnym przed parlamentem.

Nie posiada ona konstytucji w znaczeniu jednolitej ustawy zasadniczej. Kwestie te regulują ustawy i prawa precedensowe, a także tzw. konwenanse konstytucyjne (niepisane zwyczaje). Do aktów prawa mówiących o ustroju państwa zaliczamy: Wielka Karta Swobód z 1215, Petycja o prawo z 1628, Habeas Corpus Act z 1679, Bill of Rights z 1689, Act of Settlement z 1701; spośród nowszych ustaw o charakterze konstytucyjnym: ustawy o Parlamencie z 1911 i 1949, ustawy o prawach wyborczych (ostatnia z 1969).

Zgodnie z zasadami sukcesji tronu — król lub królowa. Symbolizuje jedność państwa, jest też głową Wspólnoty Narodów (a także głową niektórych należących do niej suwerennych państw) oraz zwierzchnikiem („najwyższym rządcą”) anglikańskiego Kościoła Anglii, który ma status Kościoła państwowego w Anglii (w Szkocji status taki ma prezbiteriański Kościół Szkocji).

Parlament składa się z Izby Gmin (Izba Niższa) i Izby Lordów (Izba Wyższa). Izba Lordów liczy ok. 700 parów, w tym 26 duchownych, 90 świeckich dziedzicznych i parów mianowanych dożywotnio. Izba Gmin ma 659 posłów (529 z Anglii, 59 Szkocji, 40 Walii, 18 Irlandia Północna) wyłanianych w wyborach powszechnych, bezpośrednich i równych, w głosowaniu tajnym, w okręgach 1-mandatowych, na okres 5 lat. Królewskie prawo do weta wyborczego nie zostało użyte od XVIII w.

Na poziomie lokalnym hrabstwa ( w Szkocji regiony) i okręgi posiadają swoje własne, wybierane lokalne rady. Szkocja i Walia, w których rośnie poczucie tożsamości narodowej, mają własna administrację podlegającą parlamentowi. Szkocja ma też swój własny system prawny.

3. Ludność

Wielka Brytania jest krajem wielonarodowościowym, zamieszkanym przez 4 główne grupy narodowościowe, zachowujące wiele odrębności etnicznych i kulturowych. Według spisu z 2001r. 55% ankietowanych podało jako swoją przynależność narodowościową, szkocką, walijską lub irlandzką, 31% opisało siebie jako Brytyjczyków, 13% jako Brytyjczyków i Anglików, Szkotów, Walijczyków bądź Irlandczyków. Ponad 8% mieszkańców Wielkiej Brytanii urodziło się poza jej granicami. Napływ imigrantów, zwłaszcza w latach 50. i 60., z Azji (Indusi, Pakistańczycy, Arabowie, Cypryjczycy), Afryki (gł. Wschodniej) i Ameryki Środkowej był związany z rozpadem imperium brytyjskiego. Od początku lat 90. zwiększa się liczba imigrantów z Hongkongu i RPA, od 2004 m.in. z Polski.

W Wielkiej Brytanii stopniowo zradzały się trzy ruchy narodowościowe - irlandzki, walijski, a w końcu i szkocki, które postawiły częściowo na tożsamość narodową przeciw państwowej tożsamości brytyjskiej i żądały, aby ta tożsamość została uznana za równoprawną z brytyjską. Nie jest przy tym ważne dla charakteru tych ruchów narodowych, że w perspektywie brytyjskiego imperialnego myślenia były i są terminologicznie sprowadzane do czystego ”regionalizmu”.

1. Irlandczycy

Irlandia już od XII w. była przedmiotem ekspansji normańskich lub angielskich feudałów, którym aż do XVI w. nigdy nie udało się całkowicie poddawać wyspę kontroli. Mocno trzymali tylko urodzajny północny wschód , który skolonizowali. Z nadejściem okresu oświecenia mniejszość irlandzkich protestanckich posiadaczy ziemskich i inteligencji zaczęła występować o tolerancję i domagać się równouprawnienia katolików. Również irlandzka szlachta protestancka już na tyle utożsamiała się z Irlandią, że dla kraju (tj. dla siebie) żądała praw politycznych. W 1783 r. osiągnęła to, że w Irlandii zezwolono na własny parlament, w którym jednak oczywiście nie mogli zasiadać katoliccy Irowie. W końcu stulecia niektórzy, wykształceni w duchu oświecenia i inspirowani ideami wielkiej rewolucji francuskiej, irlandzcy protestanci zjednoczyli się w tajnym związku „Zjednoczeni Irlandczycy”. Podstawowy cel ruchu był polityczny: uwolnienie od rządów brytyjskich. Irlandię ukarano utratą parlamentu i autonomii. W 1801r. została ona całkowicie połączona unią z Wielką Brytanią. W 1840 założono związek walczący o odwołanie unii „Repeal”. Rozpadł się z powodu ciężkiej klęski głodu w 1847r. Program Ligi Galicyjskiej, którą założono w 1893r., było osiągnięcie językowego odrodzenia Irlandii i odnowa jej celtyckiej kultury. Na początku XX w. doszło do ideowego zespolenia ruchu narodowego, na którego czoło wysunęli się zwolennicy przemocy, zjednoczeni w partii Sinn Fein. Ruch osiągnął masowe poparcie dopiero wtedy, kiedy Kościół katolicki zaczął wspierać ruch narodowy i kiedy wprowadził do swojego programu kwestię socjalną. Dopiero wówczas motywowane społecznie niezadowolenie mas mogło stać się integrującą narodowo siłą. Z opóźnieniem zaczęło pełnić funkcję integrującą również zbiorową pamięć przypominającą nie tylko dawną celtycką przeszłość, ale także wielką nędzę irlandzkiego ludu pod hegemonią angielską.

2. Walijczycy

W Walii, po zajęciu wyspy przez germańskie plemiona Anglów, Sasów i Jutów, pierwotna ludność obroniła swoją niezawisłość. Celtycka literatura na terenie owego małego państwa rozwijała się już od X w. i przetrwała także po zajęciu Anglii przez frankońskich Normanów. Po długich walkach pod koniec XIII w. udało się królom angielskim przyłączyć Walię do Anglii jako jej wyodrębnioną część. Od 1301 r. Walia stała się domeną następców tronu. To niczego nie zmieniło w jej celtyckiej kulturze: przeciwnie następne dwa stulecia uważa się za okres jej największego rozkwitu. Opór wielmożów przeciw hegemonii angielskiej stopniowo słabł, a pod koniec wojen dwóch róż Walia stała się zapleczem ostatniego i najskuteczniejszego pretendenta do tronu angielskiego - Henryka Tudora. Nikt nie przeciwstawiał się późniejszym dekretom królewskim, którym ograniczały autonomię Walijczyków i wprowadzały tam język angielski jako urzędowy w administracji i sądownictwie. Niezadowolenie Walijczyków zaczęło się przejawiać dopiero w latach trzydziestych XIX w. w postaci rozruchów motywowanych społecznie a częściowo inspirowanych przez czartyzm. Czynnik narodowy włączał się do tych ruchów pośrednio: walijscy robotnicy na industrializującym się południu protestowali przeciw temu, że są gorzej opłacani niż robotnicy przychodzący z Anglii. W 1847r. utworzono komisję, która uznała, że reakcja Walijczyków jest uzasadniona w związku z nędzą panującą w tym regionie. Wynikało to z nieznajomości języka angielskiego przez Walijczyków. Obniżało to ich możliwość osiągania sukcesu i awansu społecznego. W szkołach państwowych natychmiastowo wprowadzono do programu naukę języka angielskiego. Od początku jednak patrioci byli podzielenia radykałów i na umiarkowanych, którzy chcieli, aby Walijczycy zachowali swoją tożsamość narodową, niezależnie od języka jakim mówią. Nie udało się zatrzymać procesu stopniowej anglikanizacji, w której wyniku na początku XX w. tylko niewielka część Walijczyków mówiła po celtycku.

3. Szkoci

Szkocja była samodzielnym królestwem aż do początku XVII w., kiedy weszła jako słabszy partner w unię personalną z Anglią (1603). Do unii realnej została jednak zmuszona sto lat później, w roku 1707, jako składnik ustanowionej jedności Wielkiej Brytanii. Zbrojny opór przeciw angielskiej hegemonii, do którego doszło w 1715 i 1745 r., występował w imię Stuartowskich pretensji do tronu, które znalazły poparcie głównie w katolickich rodach w górzystej północnej części kraju. Ich porażka została ukarana rozbiciem systemu rodowego i konfiskatami ziemi, co spowodowało znaczną emigrację na południe. Prezbiteriańska, gospodarczo lepiej rozwinięta część południa przyjęła unię. W ramach Wielkiej Brytanii Szkocja utraciła wiele ze swojej odrębności, a o jej losie decydowano w Londynie, gdzie wprawdzie zasiadali także posłowie ze Szkocji, ale ich polityczny wpływ nie był uwzględniany. Pomimo to szkocka ludność swą przynależność do Wielkiej Brytanii przyjmowała dość pozytywnie. Dopiero w okresie powojennym (1944) żądanie utworzenia szkockiego państwa narodowego stopniowo zyskiwało coraz większe wsparcie, zwłaszcza że przynależność do Wielkiej Brytanii nie przynosiło już takich korzyści jak w przeszłości. Przy interpretacji szkockiego ruchu narodowego trzeba wziąć pod uwagę, że szkocka tożsamość nigdy nie przestała istnieć, choć zmieniało się jej miejsce w hierarchii. Jeśli w XIX w. dominowała raczej tożsamość regionalna, której podporządkowana była państwowa - brytyjska, to w ciągu ostatnich dziesięcioleci tego stulecia nastąpił zwrot i szkocka tożsamość podporządkowana brytyjskiej.

4. Religia

Większość Brytyjczyków to chrześcijanie ok. 72% Funkcjonują tam 2 kościoły państwowe: Kościół Anglii (anglikański) i Kościół Szkocji (prezbiteriański) poza tym działa Szkocki Kościół Episkopalny. Małe grupy stanowią wyznawcy innych religii pretestestanckich, wśród których najwięcej jest metodystów (400 tys.) i baptystów (150 tys.) 12% mieszkańców Wielkiej Brytanii stanowią wierni Kościoła rzymsko-katolickiego.

Początek anglikanizmowi dał zatarg króla Henryk VIII z papieżem i ogłoszenie się przez tego władcę głowę Kościoła w Anglii (parlament uznał ten fakt w 1534r.) I choć była to zrazu jedynie schizma (oderwanie się od Kościoła rzymskokatolickiego bez wprowadzania zmian doktrynalnych), lata następne, a potem panowanie Edwarda VI (1547 - 1553) i Elżbiety I (1558 - 1603) przyniosły wiele zmian w Kościele anglikańskim pod wpływem nauki Lutra i Kalwina. Podstawą doktrynalną anglikanizmu stała się Confessio Anglicana (Wyznanie Anglikańskie) z 1563 r. Uznano w niej zasadę usprawiedliwienia przez wiarę, choć zachowano jednocześnie wartość osobistego wysiłku człowieka w dziedzinie zbawienia. Podkreślono, że źródłem Objawienia jest Biblia interpretowana w duchu Tradycji. Anglikanizm przyjmuje, że Chrystus ustanowił dwa sakramenty: chrzest i eucharystię. Pozostałe zaś - wynikające z praktyki Kościoła apostolskiego - są sakramentami w znaczeniu pochodnym. Odrzuca wiarę w czyściec, odpusty, kult obrazów, nie wypowiadając jednak walki tradycyjnej obrzędowości kościelnej. Stąd, mimo przyjęcia kalwińskiej sakramentologii, anglikańska liturgia w swym zewnętrznym kształcie zachowała wiele katolickich elementów (kalendarz liturgiczny uwzględniający świętych starożytnych i średniowiecznych). To ścieranie się wpływów luterańskich i kalwińskich z tendencją do wierności katolickiej tradycji widoczne jest także w strukturze organizacyjnej Kościoła. Głową Kościoła jest król, ale obok niego istnieje również prymas. Tworzy on hierarchię kościelną wraz z biskupami, kapłanami i diakonami, dysponującymi wyłącznością w głoszeniu Słowa Bożego.

Owe kompromisowe (między katolicyzmem i luteranizmem) rozwiązania stały się przyczyną częstej w przeszłości kontestacji sporej części wiernych Kościoła anglikańskiego przeciwko „katolickim przeżytkom” w kulcie i strukturach organizacyjnych. W XVII w. doszło do rozłamu między zwolennikami ustroju episkopalnego a przepojonymi ideami Kalwina purytanami (łac. czysty), którzy domagając się czystości Kościoła w wierze i obyczajach, zredukowali ceremonie i wprowadzili ustrój prezbiteriański. Następne stulecia przyniosły kolejne rozłamy. W XIX w. ukształtowały się ostatecznie w Kościele anglikańskim trzy zasadnicze nurty: Kościół Wysoki, wierny ustrojowi episkopalnemu i tradycyjnym obrzędom liturgicznym, Kościół Niski, akceptując równość wszystkich wierzących, ich osobistą pobożność i konieczność niesienia pomocy innym, oraz Kościół Szeroki, szukający kompromisu między Wysokim a Niskim, ale podający w wątpliwości niektóre prawdy wiary i moralności - stąd zwany liberalnym lub modernizujący (np. dopuszczenie ostatnio kobiet do święceń kapłańskich).

4. Wielka Brytania a jednocząca się Europa

W XX w. w dyskusji o integracji europejskiej dominowały doktryny niemieckie, a także koncepcje R.N. Coudenhove-Kalergiego, w latach międzywojennych głównego ideologa integracji Europy. Integracja Europy miała przynieść przede wszystkim likwidację najgorszego zła nękającego od wieków cały świat, a mianowicie nacjonalizmu. Zakładał stopniowe obumieranie suwerenności państw na rzecz organów ponadnarodowych i samorządowych. To nie państwa miały się integrować w ramach Paneuropy, ale narody. Chodziło o suwerenność narodu europejskiego. W pierwszych latach po II wojnie światowej szeroko nawiązywano do tej myśli w doktrynach federalistycznych, a także w dyskusji na Kongresie Europejskim w Hadze w 1948r., gdzie eksponowano prymat suwerenności Europy i Europejczyków nad kwestiami partykularnymi państw i narodów. Do tej myśli odwoływał się również Winston Churchill w swojej koncepcji Stanów Zjednoczonych Europy. Dał temu upust podczas słynnego przemówienia na Uniwersytecie w Zurychu (19 września 1946), gdzie wzywał do pojednania francusko-niemieckiego. Brał on też udział we wspominanym Kongresie w Hadze. Pierwszym krokiem do osiągnięcia tego celu było powołanie Rady Europy. 4 marca 1947 zawarty został francusko-brytyjski traktat z Dunkierki, a w roku następnym Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia i Luksemburg podpisały traktat brukselski, który otworzył drogę do utworzenia Unii Zachodniej. Na czele sztabu generalnego nowego sojuszu stanął marsz. Bernard Law Montgomery. Wśród krajów zachodnioeuropejskich oczekiwano, że to właśnie Wielka Brytania obejmie przywództwo w budowaniu zjednoczonej Europy. Mówi się jednak, że ten kraj sam pozbawił się tej szansy do objęcia przywództwa w Europie Zachodniej i wzmocnienia swej pozycji na świecie, przez przedkładanie interesów pozaeuropejskich nad europejskie. Wielka Brytania, nie identyfikując się z Europą, oparła koncepcje własnej mocarstwowości na trzech kręgach wpływów: Commonwealth, Europa Zachodnia, stosunki anglo-amerykańskie. Elementem wiążącym te kręgi mieli być Anglicy. W obliczu polaryzacji sił światowych i wzrastającej dominacji USA i ZSRR, zjednoczona Europa Zachodnia oraz rozwijający się odrębnie Commonwealth miały się stać ewentualną przeciwwagą wobec dwóch głównych mocarstw światowych i przyczyniać się do korzystniejszego dla Wielkiej Brytanii rozłożenia światowych centrów dyspozycyjnych. Wielka Brytania wyraziła zgodę na utworzenie Rady Europy, ale sprzeciwiła się przyznaniu tej instytucji poważniejszych uprawnień stanowiących. Odrzucając wszelkie formy rozwiązań ponadnarodowych, nie weszła do Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (1951r.), ale nawiązała z nią współpracę. Odmówiła również udziału w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (1957r.) i Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej (1957r.) Dopiero w latach 60. nastąpiła zmiana stanowiska Wielkiej Brytanii wobec jednoczącej się Europy. 3 maja 1960 z inicjatywy Wielkiej Brytanii doszło do powołania Europejskiego Stowarzyszenie Wolnego Handlu. W skład ugrupowania weszły wówczas: Wielka Brytania, Austria, Dania, Szwecja, Szwajcaria, Norwegia i Portugalia. Z założenia EFTA miała mieć charakter głównie koordynacyjny. Rozwój gospodarczy w państwach EWG w 1957-1960 okazał się szybszy niż w W.B.. Skłoniło to premiera Harolda Macmillana do złożenia w 1961 wniosku o przyjęcie do Wspólnot. Jednak napotkało to na opór prezydenta Francji de Gaulle'a. Obawy francuskie wiązały się z inną strukturą rolnictwa, silnymi wpływami proamerykańskimi w brytyjskiej oraz potencjalną konkurencją o przywództwo we Wspólnotach. W 1963 de Gaulle zawetował przyjęcie nowych członków. W 1964 brytyjskim premierem został Harold Wilson z Partii Pracy. Opowiedział się on jednoznacznie za polityką zbliżenia ze Wspólnotami i 11 maja 1967 złożony został kolejny wniosek o uzyskanie członkostwa, znów zawetowany przez Francję 27 października 1967. Negocjacje nad włączeniem nowych państw do kontynentalnych struktur integracyjnych rozpoczęły się w czerwcu 1970. 22 stycznia 1972 podpisane zostały traktaty akcesyjne z czterema państwami. 1 stycznia 1973 roku Wielka Brytania, wraz z Danią i Irlandią, stała się członkiem Wspólnot. Wielka Brytania nie przystąpiła do Strefy Schengen. Jest także jednym z trzech państw dawnej piętnastki, które nie weszły do strefy euro.

1. Wielka Brytania w instytucjach europejskich

Wielka Brytania sześciokrotnie obejmowała przywództwo Radzie Unii Europejskiej: 1 stycznia-30 czerwca 1977, 1 lipca-31 grudnia 1981, 1 lipca-31 grudnia 1986, 1 lipca-31 grudnia 1992, 1 stycznia-30 czerwca 1998 oraz ostatni raz 1 lipca-31 grudnia 2005. Następne przywództwo przewidziane jest od 1 lipca do 31 grudnia 2017. W Parlamencie Europejskim zasiada 72 deputowanych z Wielkiej Brytanii. W Radzie Unii Europejskiej mają 29 głosów, w Komitecie Ekonomiczno-Społecznym 24 miejsca, w Komitecie Regionów również 24 miejsca. Natomiast w Londynie znajduje się siedziba Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju. Swoich przedstawicieli posiadają w: Komisji Europejskiej - Catherine Ashton (komisarz ds. handlu), która obecnie pełni funkcję Wysokiego Przedstawiciela Unii Europejskiej ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, oraz w Trybunale Sprawiedliwości funkcję Rzecznika Generalnego pełni Eleanor Sharpston, a sędzią jest Konrad Hermann Theodor Schiemann.

Bibliografia:

1. Banek K., Trzciński Ł., Anglikanizm, [w:] Banek K. (red), Religie Wschodu i Zachodu, Warszawa 1991

2. Hroch M., Małe narody Europy. Perspektywa historyczna, Wrocław 2003

3. Gardner P., Scott A., Rohan M.S., Geografia państw Świata, Warszawa 1996

4. Łastawski K., Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii 1945 - 1956, Warszawa 1979

5. Marszałek A., Integracja europejska, Warszawa 2004

6. Zins H., Historia Anglii, Wrocław 2001

7. Żurek M., Kalendarium integracji europejskiej, [w:] Ruszkowski J., Górnicz E., Żurek M., Leksykon integracji europejskiej, Warszawa 1998

8. Popularna encyklopedia powszechna, tom 19, Kraków 1997

P. Gardner, A. Scott, M.S. Rohan, Geografia państw Świata, Warszawa 1996, s.34.

P. Gardner, A. Scott, M.S. Rohan, Geografia państw Świata, Warszawa 1996, s.34-36.

Popularna encyklopedia powszechna, tom 19, Kraków 1997, s. 143 (hasło: Wielka Brytania).

H. Zins, Historia Anglii, Wrocław 2001, s.15-16.

P. Gardner, A. Scott, M.S. Rohan, Geografia państw Świata, Warszawa 1996, s.37.

M. Hroch, Małe narody Europy. Perspektywa historyczna, Wrocław 2003, s.52-54.

M. Hroch, Małe narody Europy. Perspektywa historyczna, Wrocław 2003, s.54- 57.

Tamże, s.57- 58.

Badania z 2001 roku.

K. Banek, Ł. Trzciński, Anglikanizm, [w:] K. Banka (red), Religie Wschodu i Zachodu, Warszawa 1991, s.179-180.

A. Marszałek, Integracja europejska, Warszawa 2004, s.28.

M. Żurek, Kalendarium integracji europejskiej, [w:] J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek, Leksykon integracji europejskiej, Warszawa 1998, s.251-258.

---