MAGDALENA DZIUBIŃSKA

UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU

WYDZIAŁ PEDAGOGIKI I PSYCHOLOGII

II ROK PEDAGOGIKA WCZESNOSZKOLNA (Z); GR IV

BEZDOMNOŚĆ

DEFINICJE BEZDOMNOŚCI I CZŁOWIEKA BEZDOMNEGO, KATEGORIE LUDZI BEZDOMNYCH

Bezdomność jest przedmiotem zainteresowań wielu dyscyplin naukowych. Może być rozpatrywana z punktu widzenia ekonomii, filozofii, psychologii, socjologii, polityki społecznej, pracy socjalnej a także pedagogiki. Dzięki temu istnieje bardzo wiele różnorodnych definicji (brak jest uniwersalnej definicji). Postaram się przytoczyć te najistotniejsze z punktu widzenia pedagogiki społecznej.

Nowa Encyklopedia Powszechna PWN z 1995 roku definiuje bezdomność jako ”zjawisko społeczne polegające na braku domu lub miejsca stałego pobytu gwarantującego jednostce lub rodzinie poczucie bezpieczeństwa, zapewniającego schronienie przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi oraz zaspokojeniem podstawowych potrzeb na poziomie uznawanym w danym społeczeństwie za wystarczający (…) Bezdomność jest jedyną z dziedzin będących przedmiotem polityki społecznej państwa” Natomiast A. Przymeński przyjmuje, że bezdomność to „(…) sytuacja osób lub rodzin, które w danym czasie nie mają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniłoby minimalne warunki, pozwalające je uznać za pomieszczenie mieszkalne”. L. Stankiewicz tak pojmuje bezdomność: „(…) bezdomność jest złożonym zjawiskiem społecznym i osobowościowym stanem bezdomnego człowieka, warunkowanym przez różne przyczyny i przez fakt braku schronienia, spełniającego elementarne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne”.

Również wiele określeń i klasyfikacji doczekał się termin osoba bezdomna, bezdomny. A. Duracz- Walczak mianem człowieka bezdomnego określa osobę nie mającą miejsca spełniającego warunków mieszkalnych, w których mógłby stale przebywać, ani aktualnej możliwości lub też chęci pozyskania takiego miejsca. Z kolei E. Syrek i A. Tyrakowska w artykule „Bezdomność jako problem społeczny- możliwości pomocy” przyjmuje, iż bezdomny to człowiek nieposiadający własnego mieszkania ani środków na jego zdobycie. Wyróżnia także trzy kategorie bezdomnych:

• bezdomni z przymusu- wyznacznikiem przynależności do tej grupy jest brak własnego mieszkania, będący często konsekwencją długotrwałego konfliktu z rodziną bez możliwości rozwiązania tej sytuacji;

• bezdomni tymczasowo- to osoby, które opuściły dom rodzinny w wyniku pewnych zakłóceń i zgłosiły się do ośrodka dla bezdomnych;

• bezdomni z wyboru- to osoby, które prowadzą wybrany przez siebie styl życia.

Natomiast zdaniem A. Przymeńskiego użyteczną klasyfikacją bezdomnych jest podział Ch. Jencksa:

1. bezdomni pozaschroniskowi tw. uliczni;

2. bezdomni schroniskowi- przebywający w różnego typu instytucjach, organizacjach i stowarzyszeniach oferujących im opiekę

HISTORIA BEZDOMNOŚCI W POLSCE

Bezdomność jest zjawiskiem istniejącym od zarania dziejów. Historia bezdomności jest bardzo długa, jednak bezdomność w Polsce została uznana za problem społeczny dopiero w latach międzywojennych. W latach PRL-u bezdomność jako kwestia społeczna była skrzętnie tuszowana przez ówczesne władze. Założenia ustrojowe socjalistycznego państwa nie dopuszczały istnienia ludzi bezdomnych w przestrzeni społecznej. Bezdomność nie mogła być, zatem tematem jakichkolwiek oficjalnych badań, statystyk a także informacji. Wszelkie formy ratownictwa i pomocy ludziom bezdomnym (głównie organizowane przez Kościół katolicki oraz organizacje zakonne i świeckie) były systematycznie likwidowane. Zamykano domy noclegowe, domy przymusowej pracy dla ludzi dorosłych oraz izby przejściowego pobytu. W latach PRL-u osoby bezdomne podlegały opiece społecznej, ale na ogólnych zasadach, które nie respektowały ich sytuacji życiowej. Zamykanie wyżej wymienionych instytucji nie oznaczało jednak rozwiązania kwestii bezdomności. Dopiero zachodzące w Polsce przemiany społeczno- polityczne i urynkowienie gospodarki przyczyniły się do zauważenia bezdomności a także zapoczątkowały pierwsze próby rozwiązania tego oto problemu. W Ustawie o pomocy społecznej z dnia 29 listopada 1990 roku po raz pierwszy wymieniono bezdomność jako jedną z sytuacji życiowej, która uprawnia osoby nią dotknięte do korzystania z adekwatnych form pomocy społecznej.

PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI

Bezdomność to zjawisko społeczne, które jest uwarunkowane wieloma czynnikami. Miedzy innymi warunkowana jest zmniejszoną zdolnością do samodzielnego życia i radzenia sobie, poddania się wymaganiom społeczeństwa, niewielką odpornością na sytuacje trudne, czy marginalizację społeczną. Odporność ludzi na różne sytuacje i przyczyny jest różna. Jedni- te same sytuacje znoszą dzielnie, walczą o przetrwanie i rozwiązują problemy. Zwracają się wcześnie o pomoc i otrzymują ją, dają sobie jakoś rade. Inni zaś, gdy spotykają ich kłopoty i bardzo trudne problemy życiowe, uginają się pod ich brzemieniem, gubią całkowicie orientację. To oni najczęściej sięgają po alkohol czy narkotyki, wywołują swym zachowaniem problemy małżeńskie, rodzinę, tracą pracę, zadłużają się, na koniec tracą dom. Przykładów dalszych można by mnożyć.

W Encyklopedii Pedagogicznej XXI wieku odnaleźć można cztery główne przyczyny bezdomności:

1. materialne (związane np. z utratą mieszkania, złą kondycją finansową);

2. rodzinne (związane m.in. z szerokim spektrum życia małżeńskiego);

3. osobiste (związane np. ze złym stanem zdrowia- fizycznego, psychicznego);

4. instytucjonalne (związane np. z wcześniejszym pobytem w zakładach penitencjarnych czy problemem uchodźstwa)

Natomiast A. Durczak- Walczak wymienia następujące przyczyny bezdomności:

• Społeczne, do których zalicza m.in. sytuacje społeczno- ekonomiczne, których efektem jest wzrastające bezrobocie i postępująca likwidacja hoteli robotniczych, brak miejsc w szpitalach lub zakładach opiekuńczych dla osób z różnymi zaburzeniami natury psychicznej lub osób upośledzonych, które nie wymagają ciągłej hospitalizacji, brak miejsc dla rencistów, emerytów i starców w domach opieki społecznej, brak opieki nad wychowankami domów dziecka po ukończeniu 18-tego roku życia i nie zapewnieniu im mieszkania, brak środków pomocy dla osób zarażonych wirusem HIV;

• Czynniki związane z patologią i chorobami, do których zalicza się alkoholizm, przestępczość (większość osób bezdomnych to byli więźniowie), brak opieki ze strony najbliższych, w przypadku kobiet z dziećmi zalicza się jeszcze- prostytucję oraz alkoholizm i psychopatię męża (znęcanie się nad rodziną);

• Czynniki natury psychologicznej, zalicza się do nich przede wszystkim świadomy wybór innego sposobu życia, odmiennego sytemu wartości (typ tzw. „wiecznego wędrowca”, „tułacza”;

• Czynniki natury prawnej, wynikają one m.in. z obowiązującej Ustawy z dnia 1.04.1995 dającej możliwość eksmitowania lokatora za długi, zaległości w opłatach czynszu;

Podobną klasyfikację przyczyn przechodzenia w stan bezdomności stosują B. Bartosz i E. Błażej. Zdaniem obu autorek, do wymienionych przyczyn należy dodać m.in. rozwód bądź trwały rozpad innych więzi formalnych bądź nieformalnych, przemoc w rodzinie, schorzenia somatyczne i psychiatryczne, kalectwo. M. Jordan Wyróżnia ponadto przyczyny ekonomiczne, związane z niskimi zarobkami, wzrostem kosztów utrzymania, utratą pracy, brakiem środków na wynajęcie bądź zakup mieszkania przez usamodzielniających młodych ludzi, oraz klęski żywiołowe oraz katastrofy.

PROCES PRZECHODZENIA W STAN BEZDOMNOŚCI

Proces przechodzenia w stan bezdomności (stawania się bezdomnym) jest drogą długą, usłaną dramatycznymi problemami, trudnymi sytuacjami i tragicznym. Bezdomny nie jest efektem jakiegoś jednego, konkretnego aktu, ale skutkiem ciągu wydarzeń. Na proces przechodzenia w stan bezdomności składa się bardzo wiele czynników. Czynniki te można podzielić na dwie grupy:

• Czynniki obiektywne- są to czynniki, które są niezależne od woli osoby;

• Czynniki subiektywne- są to wszystkie czynniki, które są akceptowane, a nawet współtworzone przez osobę;

Należy wspomnieć także, że proces przechodzenia w stan bezdomności jest procesem, który trwa w czasie i ma swoją dynamikę. Dynamika ta jest uzależniona od splotu różnych przyczyn, cech indywidualnych osoby, a także od jej losów. Stawanie się bezdomnym można podzielić na etapy. Etapów tych jest pięć, każdy etap ma swoje cechy charakterystyczne, które odróżniają go od pozostałych etapów. Do poszczególnych etapów został sporządzony opis sytuacji, które go charakteryzują. Przedstawiono również wartości i zasady pracy socjalnej, cele pól działania, jak i potencjalne skutki. Ilustruje to ta oto tabela:

Lp.	Etap	Opis (przykłady)	Wartości i zasady pracy socjalnej	Cele pól działania	Potencjalne skutki
I	Załamanie planu życiowego i rozpad rodziny	-Kryzys uczuciowy, osobowościowy, wartości, zrywanie więzi, kontaktów, „zamykanie się” i izolacja. -Utrata kwalifikacji zawodowych, bezrobocie. -Losowe trudności ze zdrowiem, inwalidztwo i kalectwo. -Trudności materialne i finansowe. -Brak planu wyjścia z trudnej sytuacji, „poddanie się” Brniecie w długi. -Patologiczne zachowania; skłonności do nałogów i uleganie im. -Utrata poczucia bezpieczeństwa, uwięzienie. -Inne, np. desperackie kroki.	-Działania na rzecz samostanowienia. -Podtrzymanie, afirmacja osobowości. -Afirmacja racjonalności. -Zapewnianie dostępu do zasobów.	-Wzmocnienie klientów w celu rozwiązania problemu. -Przygotowanie alternatywy określenia ról. -Uzyskanie perspektywicznego spojrzenia. -Korzystanie z zasobów, różne formy wsparcia, wspomagania i pomocy. -Wzbogacenie poprzez lokalne programy. -Praca socjalna w dziedzinie zatrudnienia.	Wyjście z etapu I lub brak efektów etap II
II	Ubóstwo	-Niedostatek pożywienia, długi. -Cierpienia wynikające z zimna, braku odzieży, leków, obuwia itp. -Brak środków finansowych na podstawowe potrzeby, świadczenia i zobowiązania (np. mieszkaniowe). -Pogłębienie utraty poczucia bezpieczeństwa; zagrożenie szans życiowych; patologie.	-Działania na rzecz samostanowienia. -Podtrzymanie, afirmacja osobowości. -Zapewnianie dostępu do zasobów.	-Tworzenie polityki lokalnej i programów. -Koordynacja świadczeń. -Praca socjalna w dziedzinie zatrudnienia. -Budowanie więzi.	Wyjście z etapu II lub z braku efektów etap III
III	Różne wymiary stawania się bezdomnym (kulturowy, egzystencjalny, psychologiczny, etyczno-moralny i in.)	-Akceptacja emocjonalna świadomościowa i utraty miejsca zamieszkania. -Nowe nawyki „wędrowca”. -Nowe kręgi kulturowe osób o podobnym położeniu. -Przystosowanie do braku środków materialnych i finansowych. -Patologie i dewiacje. -Brak planu życiowego, postawa rezygnacji. -Otaczający świat bez perspektyw i wartości.	-Działania na rzecz samostanowienia. -Afirmacja racjonalności. -Osiąganie odpowiedzialności. -Odbudowa wartości.	-Afirmacja racjonalności. -Tworzenie polityki lokalnej i programów. -Wspomaganie i świadczenia. -Opieka zdrowotna i rehabilitacja, leczenie uzależnień. -Praca socjalna w dziedzinie zatrudnienia.	Wyjście z etapu III lub z braku efektów etap IV
IV	Przystosowanie do bezdomności	-Świadoma i emocjonalna akceptacja stanu bezdomności. -Nabywanie nawyków bezdomnego w zakresie przemieszczania się, żywienia, higieny, ubioru, noclegów, leczenia i in. -Związek z kręgami kulturowymi osób o podobnym położeniu. -Patologie i dewiacje. -Akceptacja własnego upadku życiowego.	-Przeciwdziałanie utraty własnej wartości. -Działania na rzecz samostanowienia. -Zapewnienie dostępu do zasobów. -Zarządzanie w sytuacji kryzysowej.	-Wspomaganie i świadczenia. -Programy prewencyjne. -Świadczenia w domach opieki. -Praca socjalna w dziedzinie zatrudnienia.	Wyjście z etapu IV lub z braku efektów etap V
V	Bezdomność właściwa	-Osobowość bezdomnego. Utrwalone nawyki „wędrowca- tułacza”. -Akceptacja stanu bezdomności. -Patologie i dewiacje. -„Wypalanie”	-Przeciwdziałanie utraty własnej godności. -Świadczenia, opieka i zdrowie psychiczne. -Zarządzanie w sytuacji kryzysowej.	-Programy wsparcia społecznego. -Świadczenia w schroniskach dla bezdomnych, domach opieki i in.	Możliwość wyjścia z etapu V w szczególnych przypadkach

Tabela. Etapy przechodzenia w stan bezdomności

SKALA ZJAWISKA BEZDOMNOŚCI W POLSCE

Współcześnie bezdomność jest zjawiskiem społecznym istniejącym na całym świecie, nie tylko w Polsce. Jego rozmiary (najtrudniejsze do określenia), przyczyny i tempo rozwoju znacznie różnią się w krajach rozwijających się i w krajach gospodarczo wysoko rozwiniętych. Polska należy do grupy krajów rozwijających się. Nikt nie wie ile jest w naszym kraju ludzi „bez adresu” i domu, bo nie są oni rejestrowani, nie mają jasno określonego statusu prawnego. Obecnie na temat skali bezdomności w Polsce powstaje krajowy rejestr bezdomnych na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, mimo to brak jest dokładniejszych informacji o skali zjawiska bezdomności w Polsce. Natomiast Resort pracy szacuje, że w Polsce jest 40-80 tyś. Bezdomnych. Organizacje pozarządowe pomagające bezdomnym mnożą tę liczbę kilkakrotnie. W artykule Małgorzaty Hańskiej pt. Gorycz bezdomności można przeczytać, że „Administracja państwowa określa ich (ludzi bezdomnych) liczbę na ok. 60 tyś. (choć np. ok. 300 dorosłych bez adresu” przyznano uprawnienia do odbioru świadectw udziałowych NFI), organizacje rządowe - na kilkaset.” Tak naprawdę nie wiadomo ile jest bezdomnych w Polsce. Bezdomni byli zawsze, ale obecnie w Polsce obserwuje się szczególnie wysoki wzrost tego zjawiska, obejmujący coraz liczniejsze grupy ludzi, także młodych, a nawet dzieci. Stają się oni nieodłącznym elementem polskich miast.

Powyższe różnice w wielkości skali bezdomności w Polsce wynikają z rozmaicie ustalanych kryteriów bezdomności. Według jednych bezdomni są wyłącznie ludźmi, którzy stale koczują na ulicach i dworcach i tylko w ekstremalnych sytuacjach chronią się w noclegowniach. Inni obejmują tym mianem również osoby czasowo pozbawione domu, a także znajdujące się przez dłużysz czas przystań życiową w rozmaitych schroniskach, domach samotnych matek itp.

POMOC SPOŁECZNA DLA LUDZI BEZDOMNYCH W POLSCE

W okresie PRL-u a także w poprzedzających go czasach istniały formy ratownictwa i pomocy ludziom bezdomnym, głównie organizowane przez Kościół katolicki oraz organizacje zakonne i świeckie. Jednak formy te nie były wspierane przez państwo. Dopiero w roku 1990 w znowelizowanej ustawie o pomocy społecznej podjęto próbę rozwiązania pomocy bezdomnym. O tego właśnie roku działania w tym zakresie należą do zadań Gmin, a ponadto mają one charakter obowiązkowy. Pomoc społeczna udzielana jest z powodu bezdomności osobom nie mającym żadnych źródeł utrzymania lub. Gdy ich dochód nie przekracza najniższej emerytury.

Bezdomnym w myśl tej ustawy przysługują z gminy pobytu następujące świadczenia:

• Udzielenie schroniska przez przyznanie tymczasowego miejsca noclegowego;

• Dostarczenie niezbędnej odzieży i bielizny, jak i obuwia;

• Jeden gorący posiłek dziennie;

• Ubieganie się o mieszkanie w domu opieki społecznej lub zakładzie opiekuńczym osób, które się do tego kwalifikują;

Wyżej wymienione działania stanowią zaledwie doraźną pomoc. Istnieje ogromna potrzeba organizowania wszelkich programów społecznych, które miałyby na celu wychodzenie z bezdomności, a także przeciwdziałanie jej. Nakarmienie głodnych i danie odzieży potrzebującym niewiele zmienia w życiu bezdomnych. Tacy ludzie wymagają rehabilitacji życiowej, pomocy w przebudowie życia. Wychodzenie z bezdomności jest procesem bardzo skomplikowanym a także trudnym. Wymaga wielostronnej pomocy ze strony lekarzy, prawników, psychologów, pedagogów, a przede wszystkim zwykłej ludzkiej życzliwości i braku niechęci do osób, dotkniętych bezdomnością. Szczególną rolę w pomocy ludziom bezdomnym pełnią placówki „Markotu”, zwłaszcza Centrum Wychodzenia z Bezdomności w Warszawie. Znacznej grupie bezdomnych udziela pomocy ok. 40 schronisk im. świętego Brata Alberta. Przytułki prowadzą też zakony, stowarzyszenia i grupy religijne, niektóre ośrodki pomocy społecznej. Wspierają bezdomnych Caritas i PCK. Trudno określić ogólną liczbę schronisk i noclegowni, bo ciągle ona rośnie, a poza tym różnią się one wielkością i poziomem organizacji. Poszczególne ośrodki dla bezdomnych oferują zróżnicowany zakres pomocy. Najskromniejsze: prysznic, strawę i łóżko, najlepiej zorganizowane nie tylko zaspokajają elementarne potrzeby bytowe, ale próbują pomagać w wychodzeniu z bezdomności. W tych najlepiej zorganizowanych wielu specjalistów pomaga bezdomnym w przezwyciężaniu społecznych i osobowościowych symptomów bezdomności. Pomimo funkcjonowania tych wszystkich instytucji pomocy nie wszyscy bezdomni chcą korzystać ze schronisk niektórzy bardziej swojsko czują się na ulicy- tu zdobywają pieniądze na żywność żebractwem, sprzedażą zbieranych puszek aluminiowych, pracą dorywczą lub po prostu kradną.

Literatura:

1. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, ŻAK Wydawnictwo Akademickie 2003

2. Hańska M., Gorycz bezdomności, [w:] Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 1997 nr5

3. Nowa Encyklopedia PWN, Warszawa 1995

4. Przymeński A., Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Poznań 2001

5. Stankiewicz L., Zjawisko bezdomności. Etapy przechodzenia w stan bezdomności, [w:] Auxilium Sociale. Wsparcie społeczne, Katowice 2000, nr 1-2

6. Stankiewicz L., Zjawisko bezdomności. Zarys problematyki, [w:] Edukacja Nr 2 (66) 1999

7. Syrek E., Tyrakowska A., Bezdomność jako problem społeczny- możliwości pomocy, [w:] Problemy i tendencje rozwojowe we współczesnej pedagogice społecznej w Polsce, A. Radziewicz- Winnicki (red.), Katowice 1995

Nowa Encyklopedia PWN, Warszawa 1995, T. 1, s. 433

Przymeński A., Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Poznań 2001, s.45

Stankiewicz L., Zjawisko bezdomności. Etapy przechodzenia w stan bezdomności, [w:] Auxilium Sociale. Wsparcie społeczne, Katowice 2000, nr 1-2, s.15

Przymeński A., Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Poznań 2001, s. 64

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, ŻAK Wydawnictwo Akademickie 2003 r., s.340

Stankiewicz L., Zjawisko bezdomności. Zarys problematyki, [w:] Edukacja Nr 2 (66) 1999, s.120-121

Hańska M., Gorycz bezdomności, [w:] Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 1997 nr 5, s.9

www.stiudent.pl

7

---