Zespół Downa występuje we wszystkich krajach, u ludzi różnych ras. Z prowadzonych badań wynika, że na 600 - 700 urodzeń jedno dziecko rodzi się z tym syndromem.
W 1866 roku Langdon Down przedstawił pracę, w której opisał grupę osób niedorozwiniętych umysłowo posiadających szczególne fizyczne cechy, których wyróżnił dwanaście.
Z powodu specyficznego wyglądu ich twarzy sugerującego podobieństwo do ludów Wschodu nazwał określony przez siebie zespół mongolizmem.
Zespół cech fizycznych charakteryzujących mongołowatość nie zawsze wiąże się z niedorozwojem umysłowym. Dopiero występowanie ich wspólnie z zaburzonym rozwojem psychicznym daje możliwość stwierdzenia zespołu Downa.
Obecność dodatkowego chromosomu 21 jest przyczyną najczęściej występującej, niezrównoważonej aberracji chromosomowej wśród żywo urodzonych. Trisomię21 stwierdza się przeciętnie 1 : 650-700 urodzeń.
Występuje on znacznie częściej we wczesnych okresach rozwoju zygoty i zarodka, lecz w ponad 60% przypadków ulega poronieniu samoistnemu we wczesnym okresie ciąży. Około 20% dzieci z tą aberracją rodzi się martwych.
Częstość jej występowania jest wyższa wśród potomstwa kobiet starszych powyżej 35 roku życia. Wśród potomstwa kobiet mających w chwili porodu więcej niż 40 lat odsetek dzieci z tym zespołem przekracza 5%.
DIAGNOSTYKA ZESPOŁU DOWNA
Rozpoznanie kliniczne zespołu Downa ustala się na podstawie stwierdzenia zestawu typowych "małych wad" zlokalizowanych przede wszystkim w obrębie twarzy, dłoni i stóp.
W postawieniu wstępnej diagnozy może pomóc analiza wzorów listewek i bruzd zgięciowych na dłoniach i stopach (dermatoglify). Jest to metoda nieinwazyjna, bardzo czuła i wysoce swoista, ale wymaga od osoby diagnozującej sporego doświadczenia.
W okresie noworodkowym podjąć można podejrzenie o zespole Downa po wyglądzie dziecka.
Wyróżnia się trzynaście najbardziej powszechnie występujących cech zespołu, które ujawniają się w okresie noworodkowym. Nazywane są cechami kardynalnymi. Są to:
l. Skośne ustawienie szpar powiekowych (zewnętrzna strona skierowana ku górze).
Szczególnie wyraźne jest to wówczas, gdy - jak to często bywa - kąt wewnętrzny oka pokryty jest fałdem skórnym (zmarszczą nakątną).
Szpary powiekowe są często wąskie i krótkie.
U niektórych dzieci (30-70%) widoczne są na krawędzi tęczówki małe, białe plamki (plamki Brushfielda). Bardziej widoczne są one u dzieci niebieskookich.
Twarz sprawia wrażenie płaskiej, ponieważ grzbiet nosa jest płaski, a kości policzkowe są nieco odstające. Na tym tle nos wydaje się być mały i krótki.
Głowa jest zwykle mniejsza niż przeciętnie, a tył głowy jest często spłaszczony. Wpływa to na jej okrągły wygląd. Miękkie miejsca (ciemiączka) są zwykle większe niż u ogółu dzieci i czasami można znaleźć dodatkowe miękkie miejsce pośrodku głowy. Dzieje się tak dlatego, że dziecko rośnie wolniej i kości czaszki potrzebują dłuższego czasu, aby się ze sobą zrosnąć.
Uszy są zwykle małe i nisko osadzone. Górna część małżowiny usznej bywa zawinięta, a u blisko połowy dzieci występuje bardzo mały płatek uszny lub jest on nieobecny. Należy pamiętać, że mały wymiar, bądź brak płatków usznych może być cechą rodzinną.
Usta dziecka są małe, a wargi raczej wąskie. W istocie jama ustna jest zwykle mniejsza niż u innych dzieci, a podniebienie jest raczej wąskie i wysoko wysklepione (podniebienie gotyckie). Z powodu małej przestrzeni w jamie ustnej, język ma mniej miejsca i tendencję do wystawania. Ponadto mięśnie żuchwy 1 języka bywają zazwyczaj wiotkie i dlatego usta są często otwarte.
U małego dziecka szyja jest często krótsza i widoczne są luźne fałdy skórne po bokach szyi i na karku. Fałdy te zanikają w miarę wzrostu dziecka.
Kończyny dolne i górne często są krótkie w stosunku do długości tułowia. Dłonie bywają szerokie i płaskie, a palce krótkie. Piąty palec często jest tak krótki, że posiada tylko jedną bruzdę zgięciową. Często bywa zgięty w kierunku pozostałych palców (klinodaktylia). U połowy dzieci dłonie mają pojedynczą poprzeczną bruzdę (małpia bruzda). Czasami występuje ona tylko na jednej dłoni.
Także stopy są szerokie, a palce stóp raczej krótkie. Bardzo często występuje większa przerwa pomiędzy dużym palcem a pozostałymi, a także kciukiem ręki i resztą palców. Na podeszwie stopy czasami widoczna jest bruzda biegnąca od szpary pomiędzy dużym palcem i pozostałymi palcami.
Większość dzieci po urodzeniu ma słabe napięcie mięśni (hipotonia) i sprawia wrażenie wiotkich. Ma również wiotkie stawy, co daje uogólnioną wiotkość ciała.
Odruchy są zwykle słabsze i trudniejsze do wywołania. Także u około 2/3 dzieci płacz bywa słabszy, krótszy i o wyższym tonie. Wiele niemowląt płacze z początku bardzo mało, nie dopomina się pokarmu lub nie protestuje, gdy jest im niewygodnie.
Rozpoznanie dotyczące zespołu Downa musi zostać potwierdzone badaniami kariotypu, ponieważ oparcie rozpoznania wyłącznie na objawach klinicznych (cechy fenotypowe) należy uznać zawsze za podlegające wątpliwości.
Urodzenie dziecka z zespołem Downa stanowi dla rodziców oraz całej rodziny ogromny wstrząs. Dla lekarza, który stawia wstępną diagnozę, jest to poważne wyzwanie.
Podstawą ustalenia wstępnego rozpoznania jest zazwyczaj obraz kliniczny, ponieważ wykonanie badania cytogenetycznego wymaga więcej czasu. Lekarz musi poinformować rodziców o swoich podejrzeniach i skierować rodzinę do ośrodka genetycznego w celu określenia kariotypu. Postawienie ostatecznej diagnozy oraz ustalenie typu mutacji chromosomowej warunkuje udzielenie prawidłowej porady genetycznej.
ROZWÓJ DZIECI Z ZESPOŁEM DOWNA
W rozwoju dziecka z zespołem Downa mogą pojawić się pewne opóźnienia, dysharmonie i dysfunkcje. Należy również brać pod uwagę nie tylko czynniki związane z dojrzewaniem struktur fizjologicznych, ale również jego potrzeby i możliwości - zarówno psychiczne jaki i społeczne, gdyż jak się okazuje już od urodzenia dziecka z zespołem Downa dla jego rozwoju rolę nie do przecenienia odgrywają bodźce psychiczne dostarczane przede wszystkim przez rodziców.
Rozwój fizyczny
Zwykle osoby z zespołem Downa są niższe od rówieśników o prawidłowym rozwoju.
W wieku 2-3 lat są nieznacznie niższe od normy, w wieku 4-6 lat różnica pomiędzy przeciętnymi wysokościami ciała dzieci z zespołem Downa, a prawidłowo rozwijającymi się wynosi około 10 cm. Ich wzrost waha się od 90 do 105 cm. Według relacji jednych badaczy przyspieszenie wzrostu u dzieci z zespołem Downa następuje w wieku 6-8 lat, bądź w okresie dojrzewania, jak u większości dzieci. Dorośli mężczyźni z zespołem Downa mierzą przeciętnie 152 cm (149-170 cm), a kobiety - 143 cm (134-155 cm). W populacji tej można jednakże spotkać jednostki wysokie i szczupłe, których wzrost mieści się w granicach normy.
Przeciętna waga urodzeniowa dziecka z trisornią21 jest nieznacznie mniejsza od normy i wynosi ok. 3,00-3,10 kg. Nie przybiera na wadze tak szybko, jak dzieci o prawidłowym rozwoju. U starszych dzieci i dorosłych dość często obserwuje się otyłość (lekkiego i umiarkowanego stopnia), której przyczyny mogą być wielorakie. Zalicza się do nich: uwarunkowania genetyczne, skłonności rodzinne, zaburzenia przemiany materii, warunki środowiskowe, ograniczony zakres zainteresowań, mniejszą aktywność fizyczną w porównaniu do innych dzieci.
Dzieci z zespołem Downa posiadają skłonność do przybierania charakterystycznej postawy ciała, określanej mianem "wylęknionego stworzenia". Mają opuszczoną głowę głęboko w dół, zaokrąglone plecy, a ręce, które są nieproporcjonalne do długości całego ciała, luźno zwisają. Miednica pozostaje w przodopochyleniu, nogi natomiast podczas przemieszczania się znajdują się nieco w tyle, dając wrażenie nie nadążania za tułowiem.
Przyczyną nieprawidłowej postawy ciała i charakterystycznego chodu jest swoista dla dzieci z zespołem Downa struktura kostno-stawowo-mięśniowa. Uzależniona jest od obniżonego napięcia mięśniowego, które utrudnia opanowanie ruchów chwytnych lub lokomocyjnych. Ponadto u niektórych obserwuje się nadmierną rozciągliwość więzadłowomięśniową, w stawach występują przerosty, które sprawiają wrażenie, jakby połączenia kości kończyn były zbyt elastyczne, wiotkie i luźne.
U osób z zespołem Downa do anomalii układu kostno-stawowego zalicza się obustronny lub jednostronny brak dwunastego żebra.
Dzieci z trisomią2l wykazują skłonność do płaskostopia - ok. 1 dziecko na 100 ma deformację stóp: stopę szpotawą lub koślawą. Posiadają dość małą miednicę, a kości miednicy są słabiej rozwinięte.
Częściej niż przeciętnie występuje u nich "szewska klatka piersiowa", gdy mostek jest zapadnięty, czy "kurzej klatki piersiowej", gdy mostek wystaje do przodu.
Zęby pojawiają się później niż zazwyczaj.
Rozwój motoryczny
Rozpatrując rozwój motoryczny dzieci z zespołem Downa należy mieć na uwadze specyfikę ich organizmów, a więc objawiającą hipotonię mięśniową, skłonność do infekcji dróg oddechowych, ewentualne wady serca oraz inne kłopoty ze zdrowiem, statystycznie częściej występujące w tej populacji.
Konsekwencją swoistej budowy kostno-stawowomięśniowej dzieci z zespołem Downa jest ich chód - ciężki, nieestetyczny, przewalający się, realizowany na całych stopach - oraz ruchy ciała, które są niezgrabne i nieskoordynowane, co uwidacznia się przy różnego rodzaju czynnościach i zabawach.
Biorąc pod uwagę większość badanych przypadków przedstawiane są osiągnięcia rozwojowe dotyczące motoryki dzieci z zespołem Downa w czterech pierwszych latach ich życia:
Pod koniec 1. roku życia dzieci potrafią:
w miarę dobrze siedzieć,
podnosić zabawki i bawić się nimi,
obracać się,
podciągać się do pozycji stojącej i będąc podtrzymywanymi - utrzymywać własny ciężar,
jeść z łyżki pokarmy stałe,
jeść samodzielnie biszkopta,
sięgać po przedmioty i podnosić je,
podnosić małe rzeczy, ale nie ruchem szczypcowym,
dosięgać przedmioty leżące poza ich zasięgiem,
trzymać przedmioty w każdej ręce, uderzać nimi, uderzać jeden o drugi, smakować,
manipulować przedmiotami i przyglądać się nim,
będą próbować trzymać filiżankę i pić z niej samodzielnie.
Pod koniec 2. roku życia dzieci potrafią:
samodzielnie stać na nogach i zrobić kilka kroków,
raczkować, chociaż większość najpierw zacznie chodzić,
samodzielnie używać filiżanek, łyżek i podejmować próby samodzielnego jedzenia,
częściowo rozbierać się i ubierać z pomocą,
kłaść i wyjmować przedmioty z pudełka lub kubeczka,
bazgrać ołówkiem lub kredką po kartce,
samodzielnie przewracać kartki książki, którą oglądają,
pchać lub toczyć piłkę,
bawić się w turlanie,
układać proste układanki,
otwierać szafki i wypróżniać je,
naśladować czynności rodziców i innych dzieci.
Dzieci 3-letnie z zespołem Downa zwykle potrafią:
biegać i ciągnąć za sobą zabawkę,
chodzić do tyłu,
wspinać się,
schodzić z pomocą ze schodów,
wejść na krzesło i na nim usiąść,
rzucić piłką i usiłować ją kopnąć,
kontrolować wypróżnienia,
połowa z nich potrafi nie moczyć się w ciągu dnia,
ubrać i rozebrać z pomocą,
rozwiązywać proste układanki,
częściej rysować niż bazgrać,
dopasować proste obrazki,
układać domino obrazkowe.
Pod koniec 4 r. ż. dzieci z zespołem Downa są w stanie:
sygnalizować potrzebę skorzystania z toalety,
nie moczyć się w ciągu dnia i kontrolować wypróżnienia,
zjeść samodzielnie posiłek,
czyścić zęby,
podcierać się,
myć ręce i twarz,
wycierać się,
ubierać i rozbierać.
Wszystkich tych czynności można nauczyć dziecko z zespołem Downa, poddając je odpowiedniemu treningowi, gdyż nie pojawiają się one samoistnie.
Rozwój intelektualny
Zespołowi Downa najczęściej towarzyszy obniżony poziom funkcjonowania intelektualnego jednostki. Przy całej różnorodności w zespole Downa w większości obserwuje się systematyczny wzrost wieku inteligencji.
Przyjmuje się, że 75% osób z zespołem Downa funkcjonuje na poziomie umiarkowanego i znacznego upośledzenia umysłowego, 20% jest upośledzonych w stopniu głębokim, a 5% w stopniu lekkim.
Osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym jako jednostki dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 8-letniego dziecka. Często stwierdza się zaburzenie w zakresie receptorów: wzroku, słuchu i innych oraz uszkodzenia kory mózgowej, w której dokonuje się analiza i synteza odebranych wrażeń. W związku z tym jednostka niedokładnie odzwierciedla otaczającą rzeczywistość.
Osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym mają trudności w tworzeniu pojęć, w rozwiązywaniu problemów, w ujmowaniu cech istotnych oraz ustaleniu wewnętrznego związku między poszczególnymi elementami.
Potrafią natomiast wyjaśnić podobieństwo i różnicę pomiędzy dwoma pojęciami. Podają definicję znanych pojęć poprzez podanie opisu przedmiotu, materiału, z którego jest zrobiony.
PRZYCZYNA:
Naukowcy od lat badają przyczyny powstawania zespołu Downa. Jak dotąd jego prawdziwa przyczyna, czyli co powoduje, że chromosomy pary 21 sklejają się, nie została odkryta. Pomimo tego, że wiele czynników wydaje się mieć tu wpływ, to jedynym jak dotąd udowodnionym czynnikiem, który jest silnie związany z prawdopodobieństwem posiadania dziecka z zespołem Downa jest wiek matki.
Kobiety rodzą się ze stała liczbą komórek jajowych i nie produkują nowych podczas swojego życia. Proces mejozy w komórkach rozpoczyna się, gdy sama kobieta jest ciągle jeszcze płodem. Jaja pozostają w stanie oczekiwania aż zakończy się mejoza, krótko przed owulacją. Jest możliwe, iż starzejące się komórki jajowe, pozostające w stanie mejozy przez lata i dekady stają się lepkie i czasami niezdolne do prawidłowego podziału. Nie rozdzielone chromosomy mogą też pochodzić od spermy ojca wokoło 10-15% przypadków dzieci z zespołem Downa.
Pomimo tego, że mężczyźni produkują spermę przez całe swoje życie, naukowcy podejrzewają, że niektórzy mogą by genetycznie predysponowani do "lepkich" genów. Niemniej pozostaje faktem, że nie wiemy czemu dochodzi do powstania zespołu Downa, ani jak temu zapobiegać. Badania nad zespołem Downa nadal są prowadzone.
Tabela 4. Prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z zespołem Downa
Wiek matki |
Szacowane |
Wiek |
Szacowane |
(wiatach) |
ryzyko |
matki (w |
ryzyko |
|
|
latach) |
|
20 |
1/1231 |
35 |
1/274 |
21 |
1/1145 |
36 |
1/213 |
22 |
1/1065 |
37 |
1/166 |
23 |
1/1000 |
38 |
1/129 |
24 |
1/942 |
39 |
1/100 |
25 |
1/887 |
40 |
1/78 |
26 |
1/842 |
41 |
1/61 |
27 |
1/798 |
42 |
1/47 |
28 |
1/755 |
43 |
1/37 |
29 |
1/721 |
44 |
1/29 |
30 |
1/685 |
45 |
1/22 |
31 |
1/650 |
46 |
1/17 |
32 |
1/563 |
47 |
1/13 |
33 |
1/452 |
48 |
1/10 |
34 |
1/352 |
49 |
1/08 |
Dzieci z zespołem Downa mogą dorosnąć tak, by w bardzo dużym stopniu funkcjonować samodzielnie.
Wraz z tendencją do życia w większych grupach, które się zachęcają do życia w niezależności i poleganiu na sobie, coraz mniej dorosłych ludzi z zespołem Downa pozostaje w rodzinnym domu.
Potrafią zadbać o siebie, utrzymać stałą prace, mieć rodziny i przyjaciół.
ZESPÓŁ DOWNA A ROZRODCZOŚĆ
Mężczyźni z zespołem Downa nie mogą mieć dzieci. Wynika to albo z powodu braku lub malej ilości spermy albo z innych, dotąd nieznanych powodów. Ale dzieci z zespołem Downa dorastają i dojrzewają seksualnie. Większość kobiet z zespołem Downa jest płodna, ale bardzo często ich komórki jajowe zawierają dodatkowy chromosom 21. i w konsekwencji najprawdopodobniej urodzą dziecko z zespołem Downa. Edukacja seksualna i właściwa kontrolna urodzeń są jednym z tych ważnych tematów, które należy omówić z dzieckiem, gdy dorasta.
REHABILITACJA DZIECI Z ZESPOŁEM DOWNA
Wobec osób upośledzonych umysłowo rehabilitacja oznacza długotrwałą działalność terapeutyczną, pedagogiczną, której zadaniem jest:
1. Zapobieganie pogłębieniu się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń.
Leczenie i usprawnianie elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmacnianie osłabionych.
Stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju przy wykorzystaniu własnych sił organizmu oraz korzystnych czynników środowiskowych.
2. Wychowanie i nauczanie specjalne (ogólne i zawodowe) dostosowanie do wieku, sprawności fizycznych, umysłowych rewalidowanego.
3. Kompensowanie istniejących braków i trwałych uszkodzeń opatrunkowych w celu podniesienia ogólnej sprawności tych osób.
Leczenie ruchem
Terapia ruchem jest to istotny element kompleksowego wspomagania dzieci z zespołem Downa, których rozwój jest opóźniony.
Korzystny wpływ aktywności ruchowej widoczny jest w wielu sferach. Umiejętności ruchowe pozwalają na zdobywanie nowych doświadczeń i tym samym wspomagają rozwój poznawczy dziecka.
Sprawność ruchowa daje szanse na większą samodzielność, zdobywanie doświadczeń umiejętności. W grach i zabawach z rówieśnikami jest źródłem przyjemności, wpływa na samoocenę i poczucie własnej wartości.
Specjalista usprawniania ruchowego dokonuje m.in. oceny napięcia mięśniowego, zwraca uwagę na umiejętności (w zależności od wieku i poziomu rozwoju dziecka) związane ze zmianą pozycji w siadzie i klęku, pionizowaniem i chodzeniem. Oceniona jest również sprawność rąk, koordynacja wzrokowo-ruchowa, osiąganie równowagi w różnych pozycjach, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.
Wskazuje też rodzicom, jak pobudzać rozwój ruchowy dziecka, wzmacniać siłę jego mięśni, przyśpieszać przechodzenie od prostszych do bardziej skomplikowanych form.
W przypadku małych dzieci, zwłaszcza noworodków i niemowląt, uczy, jak techniki usprawniania wpleść w czynności pielęgnacyjne, takie jak np. ubieranie, rozbieranie, kąpanie czy zmiana pieluchy. Pokazuje również prawidłowe dla dziecka pozycje ciała w zabawie i w trakcie karmienia, tak aby w codziennych sytuacjach zarówno stymulować rozwój ruchowy oraz utrwalać efekty terapii, jak i zapobiegać wadom postawy.
We wspomaganiu ruchowym małych dzieci z zespołem Downa można wykorzystać techniki z metod opierających się na zasadach neurofizjologicznego rozwoju dziecka. W trakcie ćwiczeń dziecko uczy się wykonywania czynności ruchowych niezbędnych na danym poziomie rozwoju.
Jedna z takich metod to NDT-Bobath. Jest powszechnie używana na świecie, ponieważ nie jest bolesna, nie zaburza kontaktu matki z dzieckiem, nie zakłóca naturalnego rytmu dnia. Może być włączona w codzienne czynności i zabiegi pielęgnacyjne. Jest też jedną z najmniej kontrowersyjnych metod. Inną znaną i również często stosowaną u dzieci z zespołem Downa jest metoda Vojty. Metoda ta, nazywana również uruchomieniem odruchowy, jest stosowana głownie profilaktycznie i leczniczo w dziecięcych neurologicznych zaburzeniach ruchowych oraz ortopedycznych wadach postawy.
Terapia koniem - hipoterapia
Hipoterapia jako jedna z metod rehabilitacji polega na zastosowaniu jazdy konnej w celach leczniczych. Celem hipoterapii jest stworzenie relacji między dzieckiem a zwierzęciem, jego specyficznymi cechami dla wytworzenia komfortowej sytuacji psychicznej i uczuciowej w wyniku bliskości cielesnej.
Ruchy ciała jeźdźca siedzącego na koniu idącym stępem są bardzo zbliżone do ruchów ciała idącego człowieka. Barki, kręgosłup, miednica poruszają się tak jak podczas chodu. Ten terapeutyczny ruch ma unikalne wręcz znaczenie dla osób nie chodzących lub słabo chodzących. Daje im szansę odczucia prawidłowego chodu po raz pierwszy w życiu.
Ruchy ciała jeźdźca siedzącego na koniu idącym stępem są bardzo zbliżone do ruchów ciała idącego człowieka. Barki, kręgosłup, miednica poruszają się tak jak podczas chodu. Ten terapeutyczny ruch ma unikalne wręcz znaczenie dla osób nie chodzących lub słabo chodzących. Daje im szansę odczucia prawidłowego chodu po raz pierwszy w życiu.
Muzykoterapia
Wykorzystuje wieloraki leczniczy wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka. Muzyka jest tym rodzajem sztuki, który jest człowiekowi najbliższy i najłatwiej do niego trafia, ponieważ nie potrzebuje tłumaczenia, komentarza, a przy tym jest najbardziej komunikatywna. Muzyka oddziałuje na stan świadomości człowieka.
Terapia logopedyczna
Rozwój mowy dzieci z zespołem Downa jest opóźniony. Ponadto występuje szereg zaburzeń mowy, które wynikają z wad narządów artykulacyjnych, upośledzenia umysłowego oraz zahamowań emocjonalnych powstałych na tle niepowodzeń w komunikacji z otoczeniem.
Podobnie jak w przypadku innych upośledzeń umysłowych, również wśród dzieci zespołem Downa stwierdza się takie zaburzenia rozwoju mowy, jak: oligofazja (bełkot), brak mowy - alalia, a także takie niespecyficzne zaburzenia, które występują również u dzieci w normie intelektualnej, jak: dyslalia (seplenienie, rynolalia, wymowa bezdźwięczna), jąkanie.
Terapia logopedyczna stawia sobie za zadanie rozwój i usprawnianie mowy.
Kinezyterapia
Ćwiczenia ogólnokondycyjne w kinezyterapii polegają głównie na ćwiczeniach ogólnorozwojowych, które kształtują mięśnie związane z utrzymaniem postawy ciała oraz dużą liczbę ćwiczeń wytrzymałościowych, które podnoszą sprawność układu krążeniowooddechowego.
Usprawnianie korekcyjne
Usprawnianie korekcyjne dzieci z zespołem Downa jest bardzo ważne, ponieważ wpływa korzystnie na zmniejszenie otyłości i ospałości dziecka, a także polepsza samopoczucie, kontakty społeczne i samoocenę.
12