ATOPOWE ZAPALENIE SKÓRY
Atopowe zapalenie skóry (Dermatitis atopia, AZS) zwane również wypryskiem atopowym lub świerzbiączką to przewlekłe schorzenie , charakteryzujące się zmianami grudkowo-wysiękowymi, silnym świądem i lichenizacją
Pierwsze objawy mogą rozpocząć się już w okresie niemowlęcym, około 3 miesiąca życia, a w niektórych przypadkach nawet zaraz po urodzeniu.
Atopowe zapalenie skóry często ma związek z reakcjami alergicznymi, głównie na alergeny wziewne (kurz domowy, pyłki, pleśnie) i pokarmowe, a także na związki chemiczne i metale. Choroba ta silnie łączy się z alergicznymi schorzeniami dróg oddechowych (astmą i alergicznym nieżytem nosa) stąd bierze się nazwa triada alergiczna.
W przypadku wystąpienia schorzenia we wczesnym dzieciństwie ryzyko utrzymania się objawów klinicznych po okresie dojrzewania płciowego ocenia się na 45-60% ogółu przypadków, a dodatkowo ryzyko rozwoju objawów w zakresie układu oddechowego szacuje się na około 40-60%.
Możemy wyróżnić trzy odmiany choroby:
wyprysk atopowy wczesnego dzieciństwa (niemowlęcy)-pierwsze objawy zaczynają się już około 3 miesiąca życia, a kończą kiedy dziecko ma 2 lata.
Główne objawy to:
zmiany na policzkach, skórze owłosionej głowy, przechodzące na czoło (są to zmiany łagodne o charakterze niewielkiego rumienia, złuszczania lub szorstkości),
w postaciach ciężkich zmiany dotyczą skóry całej twarzy i głowy oraz kończyn po stronie wyprostnej,
choć nie pojawia się widoczny objaw świądu dzieci są niespokojne, rozdrażnione i mają kłopoty ze snem.
W okresie niemowlęcym główną przyczyną AZS są alergeny pokarmowe
wyprysk atopowy późnego dzieciństwa-początek około 2 roku życia, zwykle ustępuje w wieku 12 lat.
Główne objawy:
zmiany o nieco innym charakterze niż wyprysk niemowlęcy, miedzy innymi o typie złuszczającym (łupieżu białego);
zmiany występuję głownie w zgięciach łokciowych i podkolanowych, na karku, dłoniach, nadgarstkach i stopach;
Podstawowym objawem jest lichenizacja czyli pogrubienie skóry i pogłębienie fałd powstająca w wyniku nadmiernego drapania na skutek nasilonego świądu oraz wykwity mające charakter pęcherzykowo-grudkowy.
Skutkiem drapania są nadkarzenia bakteryjne, wirusowe lub grzybicze.
W okresie dziecięcym przyczynami zaostrzeń najczęściej są alergeny pokarmowe i wziewne, najczęściej uczula kurz domowy.
wyprysk atopowy okresu młodzieńczego - dotyczy młodzieży a także osób dorosłych (początek choroby po 12 roku życia)
Główne objawy:
silna świerzbiączka
skóra zmieniona chorobowo jest zaczerwieniona, zgrubiała, wykazuje cechy lichenizacji z wyraźnymi nadżerkami i przeczosami, często pokrytymi strupami
zmiany skórne są symetryczne, obejmują górną część klatki piersiowej, obręcz kończyny górnej i dolnej oraz grzbiety dłoni.
może występować powiększenie węzłów chłonnych pod pachami i w pachwinach, a w ciężkich przypadkach może dojść do zajęcia całej powierzchni skóry.
Problemy pojawiające się w opiece nad dzieckiem z AZS:
zakłócenie prawidłowych związków między matką a dzieckiem, których przyczyną jest podrażniona i zmieniona chorobowo skóra, przytulając dziecko dochodzi do nadmiernego ocieplenia, a to przyczynia się do powstania świądu, pieczenia, a nawet bólu;
przymus bezwzględnego stosowania diety oraz przestrzegania rygorystycznych zasad leczenia i pielęgnacji.
Problemy te prowadzą do napięć międzyludzkich w rodzinie a stres wynikający z tych przeżyć nasila świąd u dziecka.
problemy emocjonalne spowodowane widocznymi zmianami skórnymi, dziecko często jest izolowane, odtrącane (strach przed zakażeniem) i wyśmiewane przez grono swoich rówieśników, przez co czuje się osamotnione i opuszczone (brak akceptacji);
konieczność unikania pewnych aktywności (np. pływanie, pieczenie ciast, przebywanie na dworze w godzinach największego stężenia pyłków w powietrzu - przede wszystkim na łące, w lesie);
zmęczenie spowodowane zaburzeniem snu może doprowadzić do różnych nieporozumień, np. nauczyciel może podejrzewać dziecko o późne zasypianie przypisując to długiemu przesiadywaniu przed telewizorem czy komputerem, w rzeczywistości jest to efekt sedacji wywołanej przez zażywane leki oraz uciążliwego świądu
Podstawowe zadania osób sprawujących opiekę nad dzieckiem z AZS:
Pomoc w zapewnieniu komfortu życia codziennego:
zapewnienie odpowiedniej higieny ciała i otoczenia
dobieranie odzieży w zależności od stanu i sytuacji w jakiej chore dziecko się znajduje
dbanie o odpowiedni wypoczynek - (optymalne warunki, właściwa proporcja pomiędzy snem, wypoczynkiem i aktywnością)
ułatwianie dziecku kontaktów z rówieśnikami i znajomymi
zapewnienie bezpieczeństwa i komfortu psychicznego
Pomoc w zaburzeniach emocjonalnych związanych z leczeniem i chorobą np. ze strachem, bólem, niepokojem.
Umożliwienie kontaktu z lekarzem, dietetykiem, psychologiem oraz instytucjami opiekuńczymi (nawiązanie kontaktu z grupami wsparcia).
Zadania pielęgniarki w opiece nad dzieckiem z AZS:
zebranie wszystkich informacji dotyczących chorego dziecka:
stanu zdrowia,
alergenów
stanu emocjonalnego
umiejętności w zakresie samoobsługi i samopielęgnacji
możliwości współpracy rodziców w procesie edukacji
obserwacja chorego dziecka (stopień nasilenia dolegliwości) i ocena jego stanu
współpraca z lekarzem, psychologiem, rodziną, szkołą
pielęgnacja chorej skóry dziecka zgodnie ze standardami
podczas pielęgnacji skóry dziecka ocena efektów i wyciągnięcie wniosków co do dalszej pielęgnacji
udokumentowanie wszystkich czynności
pomoc dziecku w akceptacji choroby i dolegliwości
wspieranie emocjonalne chorego dziecka i jego rodziny
czynny udział w edukacji dziecka i jego rodziców
Pielęgnacja skory dziecka:
dziecko powinno być kąpane przynajmniej raz dziennie
kąpiel nie powinna trwać dłużej niż 10 minut
temperatura wody nie może przekraczać 37ºC, cieplejsza woda nasila świąd i niszczy naturalny płaszcz lipidowy skóry
zaleca się stosowanie mydeł bardzo delikatnych, przeznaczonych dla alergików np. Oilatum, Der-med, Linola
do kąpieli można dodać krochmal z mąki ziemniaczanej, jeżeli dziecko nie ma alergii na ziemniaki, wywar z płatków owsianych (przy braku alergii na gluten) - kąpiel taka działa kojąco na skórę, a zarazem przeciwświądowo
do kąpieli należy dodawać preparaty nawilżające i regenerujące naskórek, a także intensywnie natłuszczać skórę bezpośrednio po jej zakończeniu. Najczęściej polecane są emolienty pod różnymi postaciami: mydła, olejków, emulsji, balsamów, kremów.
nie zaleca się kąpieli w basenach z chlorowaną wodą (najlepsza jest ozonowana), całkowicie zakazana jest kąpiel w przypadku bardzo nasilonych zmian
dziecko chore na atopowe zapalenie skóry może korzystać z kąpieli morskich, działają leczniczo, po kąpieli należy dziecko intensywnie natłuścić
skórę dziecka należy osuszyć delikatnie, miękkim ręcznikiem i natłuszczać w ciągu 5 minut (w tym czasie skóra jest najbardziej wilgotna i zastosowane kremy hamują utratę wody).
rodzice powinni przypilnować, aby dziecko się nie drapało (paznokcie krótko obcięte, można zająć dziecko zabawą, która pozwoli zapomnieć o uciążliwym świądzie, na noc zakładać na dłonie bawełniane rękawiczki)
dziecko powinno spać w temperaturze poniżej 20ºC
smarowanie i nawilżenie skóry powinno być dostosowane do potrzeb dziecka (ale jak najczęściej, skóra nie powinna być sucha)
smarowanie całego ciała dziecka powinno przebiegać delikatnie, aby dodatkowo nie podrażniać skóry
najczęściej smaruje się odkryte części ciała tj. twarz, ręce (kilka razy dziennie)
rodzice powinni ubierać swoje dziecko w bawełniane, przewiewne, jasne ubrania
unikać pierza, wełny, materiałów syntetycznych
unikać ubrań obcisłych, nieprzepuszczających powietrza oraz sytuacji powodujących nadmierne pocenie - pot nasila zmiany skórne
nowe ubrania należy najpierw wyprać, aby usunąć środki chemiczne i drażniące barwniki
do prania należy używać proszków przeznaczonych dla alergików lub małych dzieci
dokładne płukanie prania, gdyż resztki środków piorących i zmiękczających mogą podrażniać skórę
zrezygnować z perfum i kosmetyków
ubierać się stosownie do pory roku i temperatury, żeby nie dopuścić do przegrzania. Najlepiej w ubrania, które będzie można wygotować (ze względu na wchłaniające się kremy i roztocza);
zrezygnować z odzieży nieprzepuszczającej powietrza (zawierającej w składzie poliakryl lub poliamid).
korzystając z kąpieli słonecznych należy: używać filtrów przeznaczonych dla alergików (wysokich), unikać opalania w godzinach od 12.00 do 15.00, nosić nakrycie głowy i okulary przeciwsłoneczne, nie opalać się podczas terapii sterydowej i antybiotykowej, unikać przegrzania i oparzeń
niemowlęta i małe dzieci nie powinny przebywać na spacerach w godzinach między 11.00 a 15.00 ponieważ w tym okresie nasilenie promieniowania jest największe
ALERGEN - to substancja o właściwościach antygenowych, która u predysponowanych osób wywołują reakcję nadwrażliwości. Alergenami są substancje pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, a także różne proste związki chemiczne np. leki.
Alergeny pokarmowe np. mleko i jego przetwory, pszenica, jajo kurze, orzechy, pomidor, cytrusy, czekolada, konserwanty, guma arabska (spożywczy środek zagęszczający), barwniki. Reakcje alergiczne występują czasem bezpośrednio po zjedzeniu np. zaczerwienienie wokół ust, obrzęk warg i wysypka. Niektóre dzieci chorujące na atopowe zapalenie skóry oprócz zmian skórnych mają także dolegliwości ze strony układu pokarmowego np. ból brzucha, nudności, wymioty, biegunki.
Występuje różnica między nietolerancją laktozy a uczuleniem na mleko. Dziecko nietolerujące mleka na wskutek niedoboru laktozy może jeść jogurty, śmietanę, niektóre sery ponieważ większość laktozy w tych pokarmach została rozłożona
Alergeny kontaktowe - reakcje alergiczne zachodzą na zasadzie bezpośredniego kontaktu ze skórą, przede wszystkim przez dotyk. Występują głównie u ludzi dorosłych, rzadziej u młodzieży, a tylko wyjątkowo u dzieci przed 10 rokiem życia. Objawem kontaktowego zapalenia skóry jest pierwotny wykwit grudki wysiękowej oraz pęcherzyka. Zmiany te nie są wyraźnie odgraniczone. Towarzyszącym objawem jest świąd. Po stanie zapalnym nie pozostaje żaden ślad.
Do alergenów kontaktowych zaliczamy:
metale, najbardziej uczula kobalt i nikiel np. kolczyki, biżuteria, zamki w ubraniach, guziki, sprzączki w paskach, oprawki okularów, monety, itp.
chrom (zapałki, cement, farby, barwniki, gips, odczynniki fotograficzne)
kosmetyki i chemia (proszki do prania, mydła, kremy, perfumy, szampony)
gumy i wyroby z kauczuku (zabawki gumowe, rękawiczki lateksowe, piłki)
tworzywa sztuczne (podstawowe przedmioty gospodarstwa domowego, które są z tworzywa sztucznego).
Alergeny wziewne - to substancje białkowe znajdujące się w otaczającym nas powietrzu. Przedostają się do organizmu dziecka drogą oddechową przez wdychane powietrze.
kurz domowy: powstaje ze ścierania domowych przedmiotów, jest mieszaniną wielu alergenów, głównie roztoczy i ich odchodów, zarodników pleśni i grzybów, pierza, szczątek zwierząt, pyłów organicznych i nieorganicznych;
złuszczony naskórek zwierząt domowych: kota, psa, ptaków oraz zwierząt futerkowych. Najsilniej uczula kot, nie tylko poprzez sierść, również w ślinie kota znajduje się wiele alergenów;
dym tytoniowy i spaliny
gryzonie: myszy, chomiki, tchórzofretki, świnki morskie (uczulają przede wszystkim odchody zwierząt);
alergeny jadu owadów: osy, pszczoły, mrówek, szerszeni. Jad tych owadów jest bardzo niebezpieczny, może spowodować reakcję uczuleniową w miejscu użądlenia lub wywołać ciężki odczyn całego organizmu (wstrząs anafilaktyczny), a nawet śmierć;
leki: (penicyliny, sulfonamidy, środki znieczulające, tetracykliny, środki cieniujące stosowane w radiologii).
DIAGNOSTYKA AZS
Podstawą rozpoczęcia diagnostyki jest wywiad lekarski i przeprowadzenie badania przedmiotowego
Pełny wywiad powinien zawierać:
główne dolegliwości i przebieg choroby
czas wystąpienia pierwszych objawów (sezon, pora dnia)
wiadomości dotyczące środowiska życia dziecka (wyposażenie domu, posiadane zwierzęta, hobby, wiadomości co do przedszkola, szkoły, pracy rodziców)
przypuszczenia rodziców co do czynników wyzwalających
wywiad dotyczący żywienia
wywiad rodzinny (przebyte i istniejące choroby)
przeprowadzone badania.
Dalsza diagnostyka (alergolog) obejmuje:
testy skórne
testy prowokacyjne
badania krwi
TESTY SKÓRNE - to najdokładniejsze badania pozwalające wykryć rodzaj alergenu. Wykonuje się je u dzieci po ukończeniu 3 lat. Przygotowanie obejmuje odstawienie leków przeciwhistaminowych przynajmniej na 2-3 tygodnie (najdłuższy okres karencji to jeden miesiąc) przed wyznaczonym terminem badania.
Wśród testów skórnych wyróżniamy:
punktowe (,,prick test”) - jest najczęściej wykonywanym badaniem. Test wykonujemy nakłuwając wewnętrzną część przedramienia lub plecy (omijamy zmiany skórne), po uprzednim naniesieniu w to miejsce kropli alergenu. W przypadku alergii w czasie 10-20 minut powstaje odczyn, przypominający bąbel po ukłuciu komara;
śródskórny - podaje się 0,05-0,1ml roztworu alergenu śródskórnie. Według danych medycznych test daje więcej odczynów fałszywych. Nie należy stosować go u osób u których wystąpiła kiedyś reakcja wstrząsowa na alergen;
płatkowy (patch test) - najdogodniejszym miejscem do wykonania tego badania jest skóra pleców. Alergeny nanosi się na kawałki bibułki, o wielkości 1x1cm i pokrywa się celofanem, całość natomiast plastrem najlepiej antyalergicznym. Do wykonania testu używa się alergenów pokarmowych, powietrznych oraz związków chemicznych np. nikiel, chrom, żywice, kobalt, środki zapachowe itp.) Pierwszy odczyt wykonuje się po 48 godzinach, pół godziny po ściągnięciu alergenów. Następny po 96 godz. Ostateczna, końcowa ocena to odczyt po 7 dniach.
test prowokacji doustnej- polega na podaniu alergenów doustnie (przede wszystkim metale, kobalt, nikiel, chrom lub pochodzenia roślinnego). Odczytu, czyli zaostrzenia zmian skórnych dokonuje się w ciągu dwóch dni. O dodatnim wyniku świadczą nasilające się zmiany skórne;
test otwarty- polega na nałożeniu alergenów na skórę przedramienia, bez zabezpieczania plastrem. Odczyt może być już po kilku lub kilkunastu minutach, kiedy to pojawią się bąble. Następnie alergeny usuwa się, a dalsze odczyty dermatologiczne następują po upływie 24 i 48 godz.
Wskazówki dotyczące eliminacji i ograniczenia alergenów w otoczeniu:
Roztocza kurzu domowego:
odkurzanie pomieszczeń odkurzaczem o dużej wydajności (najlepiej wodnym)
sypialnia i pokój dziecka powinien być odkurzany codziennie
tak samo jak dywany należy odkurzać materace (najlepiej zawsze podczas zmiany pościeli) i wszelkie meble tapicerowane
wskazana jest częsta zmiana pościeli (prana najlepiej w temp.60ºC, a nawet wyższej)
rezygnacja z pościeli z pierza na rzecz antyalergicznej
warto zakupić specjalne barierowe poszewki na poduszkę, kołdrę i materac lub poszewki antyalergiczne wykonane z materiału z mikroporami, czyli ,,oddychającego”
wyeliminować pluszowe zabawki, jeżeli jest to niemożliwe (np. dziecko ma swoją ulubioną maskotkę) można taką zabawkę wyprać w temp.60ºC lub włożyć do zamrażalki na przynajmniej 6 godzin (intensywne zimno niszczy roztocza)
unikać łóżek tapicerowanych i piętrowych (roztocza mogą spadać na osobę śpiącą na dole). Polecane są łóżka drewniane z materacem, który można zabezpieczyć pokrowcem
pozostałe meble tapicerowane często odkurzać lub czyścić preparatami roztoczobójczymi (zabijają roztocza na 3 miesiące)
w miarę możliwości zrezygnować z dywanów, zasłon, firan (zalecane są rolety)
często wietrzyć mieszkanie (jeżeli dziecko nie jest uczulone na pyłki)
nie dopuszczać do pojawienia się zbyt dużej wilgoci w mieszkaniu
Zarodniki pleśni:
utrzymać wilgoć poniżej 45 procent
unikać roślin doniczkowych w domu
zabezpieczyć wszelakie przecieki, najczęściej w piwnicy, łazience
stosować preparaty grzybobójcze i wybielacze w miejscach narażonych na powstanie pleśni (jednak ostrożnie, gdyż preparaty te mogą także alergizować dziecko)
częste wietrzenie pomieszczeń
nie należy wkładać wilgotnych ubrań do szafy (dobrze je wysuszyć)
przynajmniej raz w roku czyścić rynny z liści (pleśnie gnieżdżące się np. w rynnach)
dziecko powinno unikać prac przy żniwach, w ogrodzie (grabienia liści, koszenia trawy), hodowli zwierząt, a także chodzenia do lasu na grzyby,
dziecko powinno unikać pomieszczeń klimatyzowanych,
dziecko powinno unikać pomieszczeń starych, wilgotnych (domki letniskowe, piwnice), krytych basenów,
dziecko powinno unikać pokarmów zawierających antygeny grzybów tj .sery pleśniowe, sos sojowy, jarzyny i owoce długotrwale przechowywane np. ziemniaki, orzeszki ziemne
Pyłki traw i drzew:
znajomość okresów pylenia, przede wszystkim pyłków alergizujących dane dziecko (dzieci alergiczne gorzej czują się w ciepłe, wietrzne dni, a lepiej w czasie deszczu lub zaraz po nim)
w okresach wysokich stężeń pyłków, dzieci powinny przebywać w domu lub w rejonach o najmniejszym stężeniu alergenów,
po powrocie do domu dziecko powinno zaraz się umyć (pyłki osiadają na odsłoniętych częściach ciała)
w mieszkaniu warto zainstalować urządzenia filtrujące (jonizatory i pochłaniacze pyłków),
w czasie największego pylenia mieszkanie powinno być zamknięte, a wietrzyć należy dopiero nocą,
trawa wokół domu powinna być koszona zanim zakwitnie.
Zwierzęta:
Jeśli nie można zrezygnować zupełnie z posiadania zwierząt należy:
zmniejszyć ilość alergenów poprzez zrezygnowanie z dywanów, tapicerowanych mebli,
często kąpać zwierzę (przynajmniej raz na tydzień),
unikać kontaktów psa czy kota z innymi zwierzętami (mogą przenieść na swojej sierści inne alergeny do domu)
trzymać zwierzęta z daleka od pokoju dziecięcego i sypialni,
często sprzątać i odkurzać odkurzaczem z filtrami HEPA lub z workami o podwójnej grubości,
ograniczać kontakt dziecka z innymi zwierzętami lub osobami, które je mają,
zalecane jest kupno urządzeń oczyszczających powietrze w mieszkaniu,
nie należy umieszczać pojemnika ze żwirkiem dla kotów w miejscu z którego może przedostawać się zapach do innych pomieszczeń (dzieci często uczulają się na substancję zapachową żwirku)
Alergeny pokarmowe:
stosowanie diety eliminacyjnej - wykluczenie wszelkich uczulających pokarmów
karmienie naturalne niemowląt (przestrzeganie diety eliminacyjnej przez matkę)
dokładnie sprawdzać skład zakupionego produktu i uczyć dziecko tego samego
karmić dziecko potrawami własnej, domowej roboty (pewność co do braku alergenów powodujących wstrząs i alergię skórną)
można podawać dziecku gotową, przetworzoną żywność (kleiki, odżywki w słoiczkach) jest ona dokładnie kontrolowana zgodnie z wymogami polskimi
dieta eliminująca mleko krowie powinna wykluczać, także produkty w skład których wchodzą: kazeina, serwatka, laktoalbumina - białka mleka.
rodzice powinni poinformować wszystkich znajomych, rodzinę, nauczycieli w szkole i przedszkolu o alergii pokarmowej.
jak najwcześniejsza edukacja dziecka co do uczulających go produktów, aby będąc poza domem bez opieki rodziców nie popełnić błędu dietetycznego (często zagrażającego jego życiu)
zaleca się zaopatrzyć dziecko z silną reakcją pokarmową w bransoletkę lub naszyjnik zawierający informację o rodzaju uczulenia
jeśli dziecko ma reakcje wstrząsowe na niektóre pokarmy powinno tak jak przy uczuleniach na jad owadów błonkoskrzydłowych posiadać przy sobie jednorazową strzykawkę z adrenaliną np. Fastjekt (Epinephrinum)
żywiąc się poza domem należy zasięgnąć dokładnej informacji co do składu pokarmu (np. sałatka może zawierać orzechy)
dzieci uczulone na orzechy powinny unikać jedzenia czekolady, cukierków czekoladowych (mogą zawierać śladowe ilości orzechów) tak jak i wiele innych produktów spożywczych
dzieciom uczulonym na jaja nie zaleca się szczepionek przeciwko grypie, odrze, śwince i różyczce.
piekąc w domu, uczulający gluten możemy zamienić na mąkę kukurydzianą, ryżową, ziemniaczaną lub sojową (jeżeli dziecko nie jest uczulone na soję)
dzieci z atopowym zapaleniem skóry powinny unikać konserwantów, barwników spożywczych (bardzo często uczula także glutaminian sodu stosowany np. w kostkach rosołowych)
Alergeny kontaktowe:
dzieci uczulone na nikiel, chrom, złoto i kobalt powinny unikać: metalowych przedmiotów tj. biżuterii, monet, zamków, guzików, zatrzasków w ubraniach, metalowych naczyń kuchennych,
ograniczyć spożycie pokarmów zawierających nikiel: rośliny strączkowe, orzechy, ryby i owoce morza, żywność konserwowaną w metalowych opakowaniach,
w uczuleniach na chrom unikać: jaj, jabłek, cebuli, przypraw, herbaty, czekolady oraz cementu, skór garbowanych, zużytych smarów, spalin i dymów spawalniczych, lakierów, barwników (szczególnie ciemnych ubrań), zapałek,
stosować kosmetyki, mydła, kremy tylko z atestem, przebadane dermatologicznie lub przeznaczone dla alergików,
unikać środków chemicznych, które mogą podrażniać skórę dziecka,
dzieci uczulone na lateks nie mogą być badane przez personel medyczny używający rękawiczek lateksowych (można zamienić je na silikonowe). Lateks znajduje się w wielu przedmiotach, których należy unikać np. przybory szkolne (gumki, farbki, kredki), balony, a także bielizna (skarpetki, slipki). Osoby uczulone na lateks powinny unikać również niektórych warzyw i owoców np. bananów, kiwi, awokado, pomidorów, ziemniaków (zawierają podobne białka).
LITERATURA:
Silny P., Czarnecka-Operacz M., Silny W.: Ocena wyników skórnych testów punktowych i oznaczeń antygenowo swoistych immunoglobulin E w surowicy u chorych na atopowe zapalenie skóry uczulonych na alergeny powietrznopochodne z uwzględnieniem wieku chorego i rodzaju alergenów uczulających. Polski Merkuriusz Lekarski 2005:18(1007),str.544-548
Kuna P.: Atopowe zapalenie skóry wstęp do astmy oskrzelowej. Terapia 2005:4(165), str. 26-30
Grevers G., Rocken M.: Obraz kliniczny chorób alergicznych i czynniki ryzyka. W: Ilustrowany podręcznik chorób alergicznych..str186
Kądziela-Olach H., Białokoz I., Zagórecka E., Piotrowska-Jastrzębska J., :Samoocena dzieci z przewlekłą chorobą alergiczną. Nowa Pediatria 1999:3 (4) cz.1:XXVI Ogólnopolski Kongres Pediatrów str.23-25
Illing S.: Moje dziecko ma alergię.,
Ślusarska B., Zarzycka D., Zahradniczek K.(red): Podstawy pielęgniarstwa
Clough J.: Wszystko o alergiach
Eckersley J.: Jak radzić sobie z alergią u dziecka.