Współczynnik humanistyczny - postawa metodologiczna, określająca nastawienie badawcze względem przedmiotu badań. Twórcą tego podejścia jest polski socjolog Florian Znaniecki. Koncepcja ta mieści się w teoretyczno-metodologicznej orientacji nazywanej socjologią humanistyczną. Ogólna idea współczynnika humanistycznego polega na tym, aby analizować działania społeczne z uwzględnieniem ich znaczenia dla aktorów działających. Innymi słowy, badacz powinien brać pod uwagę, co dane działania znaczą dla aktorów działających, starać się przyjmować "punkt widzenia" badanych.
Mianem współczynnika humanistycznego określa się cechę wszystkich wytworów ludzkich i społecznych (przedmiotów codziennego użytku, dzieł sztuki - "Obraz jest chaosem plam barwnych na płótnie" bez owego współczynnika); cecha ta to "posiadanie sensu" i "znaczenia" - wszystkie wytwory były już dane doświadczeniu (innym ludziom) i zdefiniowane, nadano im sens i znaczenie.
Koncepcje znaczeniowo zbliżone do współczynnika humanistycznego: rozumienie (Verstehen) Maxa Webera, wczuwanie (Einfuehlung) Wilhelma Dilthey'a, empatia Stanisława Ossowskiego.
Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, według której kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi.
Karta Lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich (ang. Leipzig Charter on Sustainable European Cities) - dokument przyjęty w Lipsku, w dniach 24-25 maja 2007, z okazji nieformalnego spotkania ministrów z państw Unii Europejskiej w sprawie rozwoju miast i ich spójności terytorialnej.
W karcie uważa się miasta europejskie (bez względu na wielkość) za cenne i niezastąpione dobra gospodarcze, społeczne i kulturowe. W planowaniu ich dalszego rozwoju należy uwzględniać wszystkie wymiary rozwoju zrównoważonego, tj. dobrobyt gospodarczy, równowagę społeczną i zdrowe środowisko życia. Przy tym należy zwrócić szczególną uwagę na aspekty kulturowe i zdrowotne oraz zdolności instytucjonalne poszczególnych państw członkowskich Unii.
Miasta są centrami wiedzy i innowacji, ale występują w nich problemy społeczne i demograficzne oraz zagrożenie wykluczeniem społecznym, co może w efekcie powodować, że rola miast, jako motorów dobrobytu stanie się zagrożona. Rozwiązanie tych problemów wymaga interdyscyplinarnego skoordynowania polityk na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym. Konieczne jest zintegrowane podejście do zagadnień planowania urbanistycznego.
Jest to wieloseryjna produkcja masowa, nastawiona na masowego odbiorcę i dystrybucję standardowych produktów. Robotnik wykonuje niezmienną, prostą czynność, której tempo podyktowane jest szybkością przesuwania się wytwarzanych produktów po taśmie produkcyjnej.
Postfordyzm - w historii ekonomii, system produkcji, konsumpcji i innych zjawisk społeczno-ekonomicznych, który cechował się elastyczną specjalizacją, w której łatwo jest uzyskać zróżnicowanie produktu po tym, jak okazało się, że w społeczeństwach zamożnych seryjna produkcja nie jest ani wystarczająca ani satysfakcjonująca.
W elastyczności specjalizacyjnej dochodzą korzyści asortymentacyjne (economies of scope). Elastyczność specjalizacyjna została opracowana w połowie lat 1980 przez naukowców brytyjskich (Michael Piore i Charles Sabel), którzy, we Włoszech, zaobserwowali ją w kontekście przemysłu odzieżowego.
Działanie w socjologii to takie ludzkie zachowanie, z którym osoby działające wiążą pewne subiektywne znaczenie (sens). Takie ujęcie "działania" rozpowszechnione zostało dzięki socjologii Maxa Webera i obecnie uznaje się je za jedno z elementarnych pojęć socjologicznych.
|
Działanie u Maxa Webera
Weber podaje swoją definicję działania we wstępnych fragmentach Gospodarki i społeczeństwa, uznające je za kluczowe pojęcie socjologii. "Działanie oznacza ludzkie zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn, zaniechanie lub znoszenie), jeśli i o ile działający, bądź wielu działających, wiąże z nim pewien subiektywny sens.[1]
Socjologia Webera opiera się na przeświadczeniu, że wszelkie fenomeny społeczne dadzą się sprowadzić do takich jednostkowych działań, które w konsekwencji tworzą bardziej skomplikowane struktury społeczne (indywidualizm metodologiczny). Z tego powodu zrozumienie subiektywnych sensów działających jednostek jest konieczne dla wyjaśniania zjawisk społecznych. Polegać to ma na wskazaniu interesów, wartości czy celów, którymi kieruje się jednostka.
Typy działań
Weber rozróżnił cztery typy działań:
działania racjonalne ze względu na cel (zweckrational), w którym działający kieruje się racjonalnością instrumentalną: ze zbioru wartości podmiot wybiera cele i przy uwzględnieniu alternatywnych kosztów i korzyści dobiera odpowiednie środki,
działania racjonalne ze względu na wartości (wertrational), w odróżnieniu od powyższych, działający podmiot nie kieruje się kalkulacją następstw działania (w myśl zasady "cel uświęca środki"),
działania afektywne, odpowiadające aktualnym stanom uczuciowym,
działania tradycjonalne, opierające się na nawyku.
Są one traktowane jako typy idealne; rzeczywiste działania wyczerpują znamiona więcej niż jednego typu.
Działanie społeczne
Działaniem społecznym jest takie działanie, którego znaczenie odnosi się do zachowań innych ludzi i jest na nie nakierowane[2]. Nie są działaniami społecznymi jednoczesne działania wielu osób (Weber podaje przykład otwierania parasoli na deszczu[3]), czy takie działania, na które jedynie wpływa zachowanie innych ludzi (na przykład psychologia tłumu Le Bona). Działanie społeczne jest podstawowym elementem, z którego zbudowane są wszelkie struktury i instytucje społeczne, na przykład grupy czy organizacje.
Działanie w innych teoriach socjologicznych
Teorię działania społecznego Webera rozwinął Talcott Parsons, starając się zintegrować ją z teoriami innych klasyków socjologii (takimi jak Pareto czy Durkheim). W Theory of Social Actions (1937) Parsons pokazuje jak na pojęciu działania można oprzeć całą teorię socjologiczną. W przeciwieństwie jednak do Webera ważniejsze są dla niego role społeczne, a nie pojedyncze jednostki. Role określają interesy, normy i wartości, które z kolei są bodźcem i ograniczeniem dla działań.
Podobnym do Webera pojęciem działania posługują się również symboliczny interakcjonizm oraz teoria racjonalnego wyboru. Debata dotycząca miejsca działania społecznego w budowaniu teorii socjologicznej jest jednym z podstawowych sporów w socjologii. Podejście odwołujące się do wyjaśniania działań ludzkich przez odwoływanie się do ich intencji (symboliczny interakcjonizm) czy racjonalnych kalkulacji kosztów i korzyści (teoria racjonalnego wyboru) bywa wiązane z metodologicznym indywidualizmem i jest przedmiotem krytyki niektórych teoretyków nauk społecznych. Część socjologów twierdzi, że zachowania ludzkie lepiej wyjaśniają teorie opierające się na pojęciu struktury społecznej (zob. też: strukturalizm).
Biurokracja (od słów fr. bureau - urząd i gr. kratos - władza) - scentralizowany system organizacyjny, w którym władza powiązana jest z urzędem, lub ogół ludzi zajmujących się administrowaniem[2] Pojęcie to oznacza oderwanie władzy od obywateli, czy wręcz urzędników podejmujących szkodliwe decyzje dla społeczeństwa[3].
Weber - biurokracja to typ idealny (pierwszy badacz
Funkcjonalizm (socjologia)
Funkcjonalizm to w socjologii i antropologii jedna z ważniejszych orientacji badawczych, mająca znamiona paradygmatu (i za takowy uważana w typologii paradygmatów socjologicznych Burrella i Morgana), zapoczątkowana w badaniach antropologicznych Bronisława Malinowskiego i Alfreda Radcliffe-Browna w latach dwudziestych XX wieku, rozwijana później przede wszystkim przez Roberta K. Mertona, Talcotta Parsonsa, Jeffreya Alexandra i Niklasa Luhmanna.
Teoria ta opiera się na następujących założeniach:
istniejące wewnątrz systemu napięcia mogą się utrzymywać nawet przez dłuższy czas, ale są one rozwiązywane
cechą charakterystyczną tego systemu jest występowanie zróżnicowanych ról i pozycji społecznych, związanych ze zróżnicowanymi prawami i obowiązkami, oraz istnienie wspólnych norm i wartości. Aby system ten mógł trwać, muszą być spełnione następujące warunki: musi być zdolny do adaptacji, osiągnięcia celów, integracji i utrzymywania wzorców działania
W ujęciu funkcjonalnym, społeczeństwo postrzegane jest jako system wzajemnie powiązanych ze sobą elementów kulturowych, pełniących funkcje na rzecz równowagi całości. W nowszych koncepcjach teoretycznych (J. Alexander, N. Luhmann) zakłada się, że ład społeczny nie jest czymś koniecznym, bada się raczej warunki, w których społeczny system może zachowywać wewnętrzną równowagę.
Talcott Parsons wyróżnił trzy fazy ewolucji społeczeństwa: społeczeństwo pierwotne, przejściowe i nowoczesne. Podstawą stworzonego podziału były różnice stopnia zdolności do adaptacji i formy kontroli społecznej, a także tworzenie nowych systemów wartości, przystosowanych do coraz bardziej złożonych stosunków. Społeczną kontrolę nad ewolucją społeczną zapewnia kultura (pismo, prawo).
W opinii funkcjonalistów społeczeństwo tworzy pewną całość, które trzeba rozpatrywać jako ,,funkcjonalną jedność". Wszystkie systemy w ramach społeczeństwa są ze sobą powiązane - zmiana któregokolwiek z elementów może prowadzić do dezintegracji. Mimo to każdy system posiada wiele podsystemów, które są wyspecjalizowane do pełnienia określonych funkcji.
Teoria funkcjonalna usuwa z pola widzenia jednostkę jako indywidualność.
Analiza funkcjonalna i pojęcia z nią związane okazały się przydatne także do badania małych grup społecznych czy organizacji formalnych.
Socjologia humanistyczna - nurt w socjologii na początku XX wieku, ukształtowany w opozycji do pozytywizmu, głoszący, że nauki o człowieku są zasadniczo inne od przyrodniczych i że wymagają odmiennych metod badania. Jego przedstawicielami są Max Weber, Ferdinand Tönnies, Georg Simmel, Florian Znaniecki, Stanisław Ossowski. Poza Polską określana jako socjologia rozumiejąca.
Cechy:
postulat „rozumienia” - należy dotrzeć do przyczyn działania i umieć je interpretować;
wiedza społeczna ma umożliwić orientację w świecie.
Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, według której kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Teoria ta wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego.
Terminu „symboliczny interakcjonizm” po raz pierwszy użył Herbert Blumer w 1937 roku. Nazwa ta obejmuje podstawowy obszar zainteresowania całej orientacji koncentrującej się na analizie procesów wzajemnych oddziaływań, pojętych jako wymiana symbolicznych znaczeń. Wymiana zachodzi między świadomymi, ciągle definiującymi sytuacje partnerami. Konsekwencją tych procesów jest ukształtowanie osobowości partnera i funkcjonowanie grup społecznych.
Twórcą koncepcji interakcjonizmu symbolicznego był George Herbert Mead, który dokonał syntezy teorii Williama Jamesa, Charlesa H. Cooley'a i Johna Dewey'a, opisując społeczeństwo jako: skonstruowane wzory uporządkowanego działania, które utrzymują się i zmieniają dzięki interakcji symbolicznej między jednostkami i wewnątrz nich.
Podstawowe założenia
Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy.
Znaczenia pochodzą z interakcji.
Znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.
Czterema podstawowymi dla interakcjonizmu społecznego kategoriami analizy są:
Szkoła chicagowska - nurt w socjologii empirycznej związany z Uniwersytetem w Chicago, utworzonym w 1892 roku z pierwszym wydziałem socjologii na świecie, rozwijający się od lat 20. XX wieku.
Publikacją, która rozpoczęła niezależność tego nurtu w socjologii była praca Roberta E. Parka The City. W początkowym okresie przyczyniła się do rozwoju tej szkoły także praca Floriana Znanieckiego i Williama Thomasa Chłop polski w Europie i Ameryce.
Przedstawiciele szkoły chicagowskiej koncentrowali się na badaniach empirycznych, w szczególności na badaniach terenowych, rezygnując z budowania systemów teoretycznych. Badania te dotyczyły w szczególności miasta jako obszaru działania społecznego i jego problemów społecznych oraz przyczyniły się do rozwoju socjologii miasta a przede wszystkim socjologii dewiacji. Chicago potraktowane zostało przez badaczy jako naturalne laboratorium, w którym obserwowali oni różne przejawy miejskiego życia społecznego. Duży wpływ na podejście badawcze w tej szkole miał ewolucjonizm, a także metody badawcze opracowane w ekologii, w szczególności w ekologii roślin.
Początki dynamicznego rozwoju socjologii miasta w szkole chicagowskiej związane są z nazwiskami twórcy ekologii społecznej Roberta E. Parka, twórcy modelu koncentrycznego miasta Ernesta Burgessa oraz Roberta McKenzie, który szeroko opisał procesy ekologiczne zachodzące na obszarze miast.
Przedstawiciele tej szkoły nie tylko tworzyli modele miast, ale przede wszystkim angażowali się w diagnozowanie i rozwiązywanie zachodzących na obszarze miast problemów społecznych, przede wszystkim związanych z różnymi przejawami patologii społecznej. M.in. zaczęto tworzyć tzw. mapy przestępczości i mapy problemów społecznych dla różnych instytucji zwalczających problemy patologii społecznej: policji, ośrodków pomocy społecznej.
Działalność szkoły miała znaczny wpływ na rozwój socjologii empirycznej i rozwój metod jakościowych w socjologii. Poza pracami związanymi z problemami miasta i przestępczości przedstawiciele szkoły rozwijali takie dyscypliny jak: socjologia rodziny czy socjologia organizacji. W roku 1923 powstała organizacja pod nazwą The Local Community Research Committee, która skupiała się na badaniu rozwoju urbanistycznego, przestępczości nieletnich, bezdomności, ubóstwa czy zbiorowości imigrantów.
Znaczna część przedstawicieli szkoły chicagowskiej była nie tylko badaczami, ale także praktykami społecznymi, angażującymi się w rozwiązywanie problemów społecznych Chicago. Cliford Shaw, który wraz z Henry McKay'em rozwinął badania zjawisk kryminalnych dając podstawy pod współczesną kryminologię był kuratorem społecznym, natomiast Jane Addams uzyskała za swoją działalność Pokojową Nagrodę Nobla. Socjologię w tej szkole traktowano jako naukę przydatną do rozwiązywania problemów społecznych, a nie tylko do ich opisu.
Psychologia społeczna - dziedzina nauki z pogranicza psychologii i socjologii badająca w jaki sposób obecność innych ludzi i ich działania wpływają na psychikę jednostki. Innymi słowy jest to nauka badająca procesy psychiczne i zachowanie się ludzi znajdujących się w sytuacjach społecznych - takich, w których występują inni ludzie. Jest to stosunkowo młoda gałąź psychologii, która wyodrębniła się dopiero pod koniec lat trzydziestych XX wieku wraz z rozwojem metod eksperymentalnych Kurta Lewina i jego uczniów.
Psychologia społeczna bada w jaki sposób ludzie wywierają wpływ na sposób myślenia, emocje i postawy innych ludzi zarówno nieświadomie, jak i celowym działaniem. Dziedziną badań tej nauki są zarówno procesy społeczne wpływające na indywidualnego człowieka, jak i procesy zachodzące w małych grupach ludzkich.
„…podczas gdy psycholog społeczny bada jednostkę w grupie, socjolog ma do czynienia z grupą jako całością” - wskazuje Floyd Henry Allport[1]. Stefan Baley definiuje ją nieco inaczej: „psychologia społeczna zajmuje się psychologiczną analizą zjawisk społecznych”[2].
Psychologia społeczna posługuje się metodą statystyczną, metodą porównawczą, metodą etnograficzną, a także metodą eksperymentalną.
Początki psychologii społecznej
Dziedzina ta ukształtowała się na początku dwudziestego wieku, jednak jej tematykę podejmowano już wcześniej. Jednym z pierwszych jej głośnych dzieł jest Psychologia tłumu Gustawa Le Bona[3], napisane jeszcze w dziewiętnastym stuleciu, w którym opisywał on między innymi wpływ tłumu na podejmowane przez jednostkę decyzje. Sformułował on w nim słynną tezę, że jednostka w tłumie zachowuje się inaczej niż poza nim[4].
Psychologia społeczna w Polsce miała swoje prapoczątki przed drugą wojną światową, lecz na rzeczywisty jej początek Stanisław Mika wskazuje rok 1959, gdy wydano Wprowadzenie do psychologii społecznej Stefana Baley'a.
Społeczeństwo - podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy narodu.
Termin ten w mowie potocznej często stosuje się dość swobodnie określając różne kategorie czy warstwy społeczne np. "społeczeństwo górników", "społeczeństwo nauczycieli". Używa się go też na określenie całej żyjącej ludzkości, wówczas używa się określenia społeczeństwo globalne.
Typologia społeczeństw
Ze względu na duże różnice pomiędzy współczesnymi i historycznymi społeczeństwami wyróżnia się ze względu na stopień rozwoju społeczeństwa:
W przypadku społeczeństw tradycyjnych, terminem tym określa się formy społeczeństw przedindustrialnych i wyróżnia się różne formy ich rozwoju:
Karol Marks wyróżniał dla tego okresu trzy następujące po sobie formacje społeczne: formację wspólnoty pierwotnej, formację niewolniczą (formacja antyczna i azjatycka) oraz formację feudalną.
W okresie formowania się społeczeństw przemysłowych powstawały takie jego określenia jak:
W przypadku społeczeństwa poprzemysłowego, które powstawać zaczęło w drugiej połowie XX wieku, używa się też alternatywnych pojęć:
W literaturze pojawia się również określenie społeczeństwa zwierzęcego na odróżnienie uspołecznionych zbiorowości ludzkich od nieuspołecznionych zbiorowości tworzonych przez inne gatunki w ujęciu biologicznym.
Społeczeństwo przemysłowe (inaczej: społeczeństwo industrialne) to specyficzny rodzaj społeczeństwa, który wykształcił się w okresie nowoczesności - po rewolucji przemysłowej (wcześniejsze społeczeństwa są określane jako społeczeństwa tradycyjne). Społeczeństwa przemysłowe charakteryzuje malejąca liczba osób zatrudnionych w rolnictwie, dominująca rola przemysłu i inne zjawiska społeczne wynikające z procesu industrializacji (rosnąca produktywność, poprawa warunków życia, zmniejszanie się znaczenia instytucji rodziny, sekularyzacja, urbanizacja). Cecha istotną jest też wzrost heterogeniczności społeczeństwa, ze względu na podział pracy wymagany w przypadku produkcji masowej, charakterystycznego sposobu wytwarzania w tego typu społeczeństwach.
W latach 70. Daniel Bell lansował pogląd, że mamy już do czynienia ze społeczeństwem poprzemysłowym, gdyż najbardziej rozwinięte gospodarczo kraje świata uzyskały już jakościowo odrębne cechy. Niektórzy współcześni teoretycy, jak np. Ulrich Beck, Anthony Giddens (koncepcja "późnej nowoczesności"), Zygmunt Bauman czy Manuel Castells twierdzą, że jesteśmy obecnie świadkami przejścia od społeczeństwa przemysłowego, nowoczesnego do społeczeństwa ponowoczesnego, określanego też jako społeczeństwo informacyjne.
Społeczeństwo postindustrialne (inaczej społeczeństwo poprzemysłowe inna nazwa to także społeczeństwo usługowe) - społeczeństwo, którego głównym źródłem utrzymania nie jest produkcja przemysłowa, polegająca na wytwarzaniu przedmiotów, lecz wytwarzanie i przetwarzanie informacji.
W odróżnieniu od społeczeństwa przemysłowego charakteryzującego się tym, że największe zatrudnienie jest w sektorze przemysłowym, w społeczeństwie postindustrialnym najwięcej osób jest zatrudnionych w sektorze usług. Drugim wyróżnikiem jest to, że w społeczeństwie postindustrialnym następuje przejście od masowej produkcji dla anonimowego klienta do produkcji dla klienta indywidualnego.
Koncepcja społeczeństwa poprzemysłowego narodziła się na przełomie lat 60. i 70. Jej twórcami są Francuz Alain Touraine i Amerykanin Daniel Bell. Stwierdzili oni, że w pewnym momencie społeczeństwo doszło do poziomu wysokiej automatyzacji (duży wpływ miało na to wprowadzenie pierwszej automatycznej taśmy produkcyjnej przez zakład Forda w USA), co przyspieszało produkcję i wyręczało od niej człowieka, w konsekwencji prowadząc do przechodzenia ludzi do działu usług. Kolejną cechą takiego społeczeństwa jest skupianie się w wielkich aglomeracjach miejskich, co powoduje rozwój kultury masowej (muzyka, film, internet). Ludzie zaczęli także tworzyć ponadnarodowe korporacje.