Kraje przedindustrialne - Czad, Kongo, Nigeria, Kenia, Bangladesz.
Kraje industrialne - Polska, Ukraina, Białoruś, Litwa, Estonia.

Kraje postindustrialne - USA, Kanada, Francja, Anglia, Niemcy.

Przyczyny bezrobocia na świecie:
Kraje wysokorozwinięte - wzrost mechanizacji i komputeryzacji, przenoszenie zakładów pracy do krajów taniej siły roboczej, telekomunikacja wypiera pracowników pracowników urzędów. Kraje najsłabiej rozwinięte - brak pieniędzy na nowe miejsca pracy.

Przyczyny bezrobocia w Polsce: głęboka recesja (spadek ogólnej aktywności gospodarczej),spadek produkcji, obniżenie popytu konsumpcyjnego, zahamowanie procesów inwestycyjnych, długotrwały wzrost importu substytucyjnego, zwiększony przyrost zasobów pracy.

Biosfera - strefa kuli ziemskiej zamieszkana przez organizmy żywe. Obejmuje ona: powierzchnię Ziemi, zewnętrzną część skorupy ziemskiej (ok. 3 m w głąb), dolną część atmosfery, hydrosferę.

Nauki o biosferze - biogeografia dzieli się na: FITOGEOGRAFIE (bada świat roślinny i jego rozmieszczenie) i ZOOGEOGRAFIE (bada świat zwierzęcy i jego rozmieszczenie)

Endemity - gatunki roślin i zwierząt unikalne dla danego miejsca albo regionu, nigdzie indziej niewystępujące naturalnie.

Relikty - pozostałości jakiś organizmów, które funkcjonowały w odległej przeszłości.

Formacja roślinna - zbiorowisko roślinne, typowe dla danego regionu świata.

Czynniki wpływające na rozmieszczenie fauny i flory na świecie: klimat, ukształtowanie terenu, wysokość nad poziomem morza, odległość od zbiorników wodnych, prądy morskie, rodzaj gleby, szata roślinna, przeszłość geologiczna danego regionu, istniejący łańcuch pokarmowy.

Australia (fauna i flora): FAUNA: wombat, diabły tasmańskie, kangury stepowe, dziobak, kolczatka, koala, dingo, ryba dwudyszna, strusie emu, lirogon, kazuar. FLORA: eukaliptus, 40 gatunków akacji.

Piętrowy układ roślinności w górach:
Czynniki wpływające na piętrowość: zmiana wysokości (temperatura, ciśnienie, wilgotność), zmiana wraz z wysokością gleb, szerokość geograficzna.
Układ: Do 600 m npm lasy liściaste (piętro lasów podgórskich, drzewa liściaste), do 1000 m npm lasy mieszane (piętro regla dolnego, drzewa iglaste i liściaste), do 1400 m npm lasy iglaste (piętro regla górnego, lasy iglaste), do 1800 m npm piętro subalpejskie, kosodrzewina, do 2200 m npm piętro alpejskie, hale i łąki górskie, do 2499 m npm piętro turni. 4000 - 4500 m npm granica wiecznych śniegów.

Świat zwierzęcy w morzach i oceanach.
Czynniki wpływające na występowanie zwierząt: skład chemiczny wody morskiej, szerokość geograficzna, w jakiej położony jest akwen, głębokość, prądy morskie, zanieczyszczenie.
Układ: Przy powierzchni wód - PLANKTON, w toni morskiej - NEKTON.

Gleba - wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej, która powstała w wyniku długotrwałych procesów glebotwórczych.

Profil glebowy - jest to pionowy przekrój przez warstwy gleby. Od dołu: Skała macierzysta Poziom wmywania poziom wymywania poziom próchnicy (humus) Ściółka.

Próchnica (humus) - składnik gleby w postaci bezkształtnej, ciemnej masy, powstający w wyniku rozkładu szczątków organicznych.

Gleby inicjalne - gleby znajdujące się w początkowym stadium rozwoju, kiedy poziom próchniczy nie jest jeszcze dobrze wykształcony.


Czynniki glebotwórcze:
elementy środowiska geograficznego wpływające na powstawanie i rozwój gleb: Podłoże skalne, Rzeźba terenu, klimat, roślinność i zwierzęta, czas przebiegu procesów glebotwórczych.

Gleby strefowe:
równikowa: równikowe czerwonożółte, gleby ferralitowe, gleby laterytowe;
tropikalna (podrównikowa): czerwone gleby ferralitowe, gleby cynamonoczerwone i czerwonobure;
subtropikalna (zwrotnikowa): szaroziemy;
śródziemnomorska (podzwrotnikowa): gleby cynamonowe;
terra rosa - ilasta zwietrzelina wapieni i dolomitów, uboga w próchnicę
umiarkowana: czerwone i żółte subtropikalne gleby leśne;
umiarkowana: leśne gleby brunatne, gleby płowe, słabo zbielicowane;
umiarkowana: czarnoziemy leśno-stepowe, gleby kasztanowe, buroziemy do szaroziemów; umiarkowana: gleby bielicoziemne z próchnicą glebową typu mor;
zimna: gleby tundrowe i zimnych pustyń.

Gleby astrefowe - gleby, które powstają niezależnie od strefy klimatycznej:
rędziny - tworzą się na występujących wietrzejących wapieniach, poziom próchnicy zalega na skale macierzyste j- brak pozostałych poziomów. Są urodzajne, ale trudne do uprawy najczęściej do roślin okopowych.

Mady (aluwialne) - tworzą się wzdłuż dolin rzecznych i na obszarach ujściowych z drobnego materiału naniesionego przez rzeki. Bogate w próchnice, nadają się do wszystkich upraw, lecz często wymagają melioracji. Największe obszary w Egipcie, Mezopotamii, w Indiach na nizinie Chińskiej.

Czarne ziemi - są to gleby powstałe w procesie bagiennym. Są to gleby bardzo żyzne, ale trudne do uprawy.

Bagienne - są to gleby powstałe na bagnach, na mało urodzajne nawet po osuszeniu.

Górskie - występują na obszarach górskich są to glebami słabo urodzajne.

Polska leży w strefie gleb: brunatnych i bielicowych, czarnoziemy - powstałe na lessach - Nizina Wielkopolska, Wyżyna Sandomierska, okolice Krakowa.

Pozostałe grupy gleb zajmują małe powierzchnie: gleby bagienne - gleby słabe, złe, nieurodzajne, powstałe w wyniku nagromadzenia szczątków roślinności bagiennej w warunkach beztlenowych - tereny bagien nad Notecią, Warmią, Wieprzem, mady - powstały na mułach rzecznych, występują w dolinach rzek, na Żuławach Wiślanych, czarne ziemie - gleby żyzne, urodzajne, powstałe na terenach zabagnionych, ich czarne zabarwienie spowodowane jest duża zawartością próchnicy - okolice Wrocławia, Kujawy, rędziny - gleby dość urodzajne, powstałe na skałach węglowych - Niecka Nidy, Polesie Lubelskie.

Inne gleby: gleby górskie (Karpaty, Sudety), gleby zdegradowane przez człowieka i przemysł (okręgi przemysłowe, aglomeracje miejskie).

Epifity - rośliny samożywne rosnące na innych roślinach, zaopatrujące się w wodę z opadów, a w składniki mineralne - z rozkładających się tkanek organizmów, na których rosną.

Kserofity - rośliny przystosowane do długotrwałej suszy, porastające na przykład skały wapienne, wydmy, pustynie.

Bory są to duże tereny porośnięte z reguły jednym gatunkiem drzew. Wyróżniamy bory sosnowe i świerkowe. Bory sosnowe rozwinęły się na piaskach sandrowych i wydmowych środkowej i północnej Polski. Niestety większość borów sosnowych nie ma już naturalnego charakteru i pochodzi z monokulturowych zalesień.

Drzewostany sosnowe strefy umiarkowanej rosną na ubogich glebach. Jest to najbardziej rozpowszechniony typ drzewostanów w naszym kraju pochodzących ze sztucznych nasadzeń.. Są to lasy ważne gospodarczo i dlatego podlegające ciągłym zabiegom hodowlanym zmieniającym strukturę drzewostanu i skład runa. Na nizinnych terenach Polski dominują bory sosnowe, a w górach bory świerkowe.

W zależności od uwilgotnienia bory dzielimy na: suche, świeże, wilgotne i bagienne. Suche bory chrobotkowe rosnące na najuboższych glebach piaszczystych charakteryzują się brakiem podszytu i skąpym runem, w którym rosną mchy, porosty, wrzos, borówki brusznice i trawy. Młode bory w wieku 20-40 lat nazywane drągowinami, cechuje duże zwarcie rosnących drzew, brak podszytu, a warstwa zielna runa jest słabo wykształcona.

Bory sosnowe zalicza się również do borów mieszanych, ze względu na to, że obok sosny rosną inne gatunki drzew, takie jak: dąb, buk, grab, lipy, brzozy. W poszyciu borów sosnowych występuje jarzębina, leszczyna, jałowiec i kruszyna. Runo jest obfite w paprocie, mchy i wysokie trawy, borówki, poziomki, konwalie dwulistne. Bory sosnowe zamieszkują liczne gatunki ptaków śpiewających, dzięcioły, leśne kuraki, sowy i ptaki drapieżne.

Na terenie Polski największe skupiska borów sosnowych znajdują się pobliżu Augustowa, na Równinie Kurpiowskiej, w Kotlinie Warszawskiej, na Międzyrzeczu warciańsko-noteckim oraz w Borach Tucholskich i

Dolnośląskich Występuje tu największy w Polsce kompleks suchych borów sosnowych, brusznicowych i wrzosowych. Liczne torfowiska, stawy, bagna i wydmy śródlądowe są elementami charakterystycznymi dla tego obszaru. Wydmowe suche bory sosnowe mają małe wymagania glebowe. Mimo trudnych warunków największe 230 letnie okazy sosen mierzą blisko 30 m wysokości i 250 cm w obwodzie.

CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH FORM TRANSPORTU NA ŚWIECIE I W POLSCE

TRANSPORT NA ŚWIECIE	TRANSPORT W POLSCE
TRANSPORT KOLEJOWY
Kraje o dużej gęstości sieci kolejowej: Szwajcaria, Belgia, Holandia, Niemcy; Najdłuższe linie posiadają: Australia, Kanada, Rosja, USA, Argentyna, Brazylia, RPA, Szwecja, Chiny; Najnowocześniejsza kolej świata: od 1981 roku - TGV (Paryż - Lyon); 1993 rok - TGV - Nord (Paryż - Lille - Calais), która osiąga prędkość 300 km/h; Najszybszą koleją świata jest kolej japońska, która osiąga prędkość ok. 550 km/h.	1842 rok - początek kolejnictwa, 1848 rok - powstaje kolej warszawsko - wiedeńska. Jej główną cechą jest nierównomierne rozłożenie. Najlepiej rozwinięta w województwie śląskim. Najsłabiej w woj. Podkarpackim i Lubelskim.
TRANSPORT SAMOCHODOWY
Najwięcej autostrad w Europie posiadają: Niemcy, Belgia, Holandia, Francja, Wielka Brytania; najdłuższa sieć dróg na świecie: USA, Japonia, Niemcy, Rosja, Wielka Brytania, Francja; Najwięksi producenci samochodów osobowych na świecie: Japonia, USA, Niemcy, Francja, Hiszpania; najwięksi producenci samochodów ciężarowych na świecie: USA, Japonia, Kanada, Brazylia, Korea Południowa.	Sieć dróg jest gęsta - wynosi ok. 75km/100km2; jest ona nierównomiernie rozmieszczona, najwięcej dróg znajduje się w województwach: śląskim, małopolskim, mazowieckim, łódzkim, najmniej w województwach: warmińsko - mazurskim, lubelskim, podkarpackim. Zmniejsza się ilość przewozów towarowych i pasażerskich. Jakość dróg jest zła. Doskonałe położenie tranzytowe kraju daję nadzieję na rozwój tej branży transportu. Produkcja samochodów w Polsce: opiera się głównie o technologie zagraniczne, a odbywa się w: Warszawie, Poznaniu, Gliwicach, Lublinie, Starachowicach, Kielcach, Słupsku, Bielsku - Białej i Tychach.
TRANSPORT LOTNICZY
Wymaga wysokich nakładów finansowych i wykwalifikowanej kadry; jest ekonomiczny (ekspresowe przesyłki) ekologiczny i bezpieczny; Tempo rozwoju tej branży transportu spowolnione zostało w wyniku ataków terrorystycznych z 11 września 2001 roku. Najwięcej samolotów posiadają: USA, Kanada, Wielka Brytania, Niemcy, Ukraina. Największe znaczenie posiadają połączenie transatlantyckie: Europa - Ameryka północna, Europa - Ameryka środkowa, Europa - Ameryka - południowa, a ponadto Europa - Japonia i Europa - Australia. Największe lotniska świata: Chicago, Nowy Jork, Tokio, Londyn, Paryż, Frankfurt nad Menem, Największe towarzystwa lotnicze: PAN - AM, Aerofłot, Lufthansa, Air France, British airways, Air India, SAS. Produkcja samolotów: USA (Los Angeles, Dallas, Baltimore), Chiny, Japonia, Rosja (Moskwa, ST. Petersburg), Wielka Brytania (Bristol, Manchester, Kingston), Francja, Ukraina (Charków, Kijów)	W 1928 roku - powstaje towarzystwo lotnicze LOT, które obecnie obsługuje 53 linie zagraniczne i posiada regularne połączenie z 35 krajami świata; W końcu lat 90 - tych powstają tzw. Tanie Linie Lotnicze, np.: Weiss Air, Porty Lotnicze: Warszawa (zajmuje 1 miejsce w liczbie przewozów pasażerskich i towarowych), Kraków (2 miejsce), Gdańsk, Katowice, Poznań, Szczecin, Rzeszów. Produkcja samolotów: Mielec, Świdnik (produkcja helikopterów)
TRANSPORT WODNY ŚRÓDLĄDOWY
Wymaga dużych nakładów finansowych; Należy do najtańszych branży transportów. Najważniejsze szlaki żeglugowe: system Wielkich Jezior i rzeki Św. Wawrzyńca, system rzek i kanałów Europy Zachodniej (Ren, Łaba, Dunaj, Rodan, Sekwana), System Wołgi, Ważną rolę w Europie odgrywają także: Dniepr, Odra, Łaba, Pad. W Ameryce Północnej - ponadto: Missisipi, Missouri. W Ameryce południowej: Amazonka, Parana, Paragwaj. W Afryce: Niger, Zambezzi, w Azji: Ganges, Jangcy, Amur, Ob., Angara, Janisiej, Lena (oprócz zimy)	Przewozi się: materiały budowlane, węgiel i koks, metale, nawozy sztuczne, rudy metali. Transport pasażerski ma charakter turystyczny; największe znaczenie gospodarcze mają: Odra, Wisła i Kanał Gliwicki. Odra - jest żeglowna przez 220 dni, jest wykorzystywana także przez Niemcy, Czrchy, Węgry. Największe porty: Kędzierzyn Koźle, Opole, Wrocław, Kostrzyn, Szczecin. Wisła jest żeglowna tylko przez 180 dni ze względu na niski stopień regulacji głównie na odcinku od GOP do Krakowa i od Warszawy na północ. Największe porty: Kraków, Sandomierz, Warszawa, Toruń, Tczew, Gdańsk. Kanał Gliwicki - jego długość wynosi około 46 km, łączy Gliwice z Kędzierzynem Koźlem; Długość połączeń kanałowych wynosi około 450 km. Do najważniejszych kanałów należą: Gliwicki, Bydgoski, Augustowski, Goplański, Elbląski, Mazurski. Ta branża transportu nie odgrywa ważnej roli.
TRANSPORT MORSKI
Rodzaje: międzynarodowy, kabotażowy; szlaki żeglugi kabotażowej (czyli wzdłuż linii brzegowej): USA, Kanada, Japonia, Chiny, Europa (basen Morza śródziemnego i Morza północnego), Indonezja, Australia, Brazylia, Rosja. Największe szlaki żeglugi morskiej: Europa zachodnia - wschodnie wybrzeża USA i Kanady; Japonia - USA - Australia; Japonia - Azja Południowa - Europa; Europa - Argentyna, Brazylia. Największe porty na świecie: Rotterdam, Antwerpia, Marsylia, Chiba, Singapur, Hongkong, Houston, Nagoja, Jokohama, Kawasaki. Największe porty europy: Rotterdam, Antwerpia, Marsylia, Kawr, Londyn, Hamburg, Genua, Kopenhaga, Szczecin, Sztokholm, ST. Petersburg. Duże znaczenie dla skrócenia czasu żeglugi maja kanały: Koloński, Sueski, Panamski. Kraje tzw. taniej bandery: Grecja, Cypr, Panama, Liberia, Wyspy Bahama, Bermudy; Produkcja statków: Japonia, Korea Południowa, Niemcy, Włochy, Chiny	Polska flota starzeje się, co jest wynikiem kryzysu gospodarczego; Przewóz towarów odbywa się głownie do państw pozaeuropejskich. Przewóz osób odbywa się głównie promami na Morzu Bałtyckim, Porty o znaczeniu międzynarodowym: Gdańsk, Szczecin, Gdynia, Świnoujście, Kołobrzeg, Porty o znaczeniu lokalnym: Elbląg, Darłowo, Ustka. Produkcja statków: Gdańsk, Gdynia, Szczecin.
INNE FORMY TRANSPORTU
Obejmuje przesyłanie taśmociągami materiałów sypkich, rurociągami cieczy i gazów, liniami energetycznymi napięcia elektrycznego; Najdłuższą sieć rurociągów posiadają: USA, Rosja, Kanada, W niektórych regionach świata występuje także transport z użyciem zwierząt	Przez obszar kraju przebiega rurociąg Przyjaźń. Rurociąg Jamał (gaz ziemny) Wodociągi np.: Goczałkowski (dostarczający wodę dla GOP). Linie energetyczne mają największe znaczenie na obszarach uprzemysłowionych. Wystepują tu wyciągi krzesełkowe (głownie na obszarach górskich)

Demografia bada liczbę ludności, jej rozmieszczenie i zróżnicowanie pod względem rasowym, religijnym, językowym i zawodowym.

Przyrost naturalny Pn = Wu - Wz. Jest to różnica między wskaźnikiem urodzeń a wskaźnikiem zgonów w określonym czasie i na określonym obszarze w % lub w ‰.

Saldo migracji Sm = Lp - Lu. Róznica między liczbą osób przybyłych i ubyłych z danego terenu w danym czasie.

Przyrost rzeczywisty Prz = Pn +Sm. Suma przyrostu naturalnego i salda migracji.

Współczynnik urodzeń współczynnik określający liczbę urodzeń żywych na 1000 mieszkańców i rok.

Współczynnik zgonów liczba zgonów na 1 000 mieszkańców i rok.

Pierwszy spis powszechny w Polsce 1921.

Ostatni w 2002.

Spis powszechny powinien być: powszechny, jednoczesny, bezpośredni, imienny.

Eksplozja demograficzna gwałtowny przyrost liczby ludności w krótkim okresie czasu na danym terenie. Pierwszy wybuch 8 tysięcy lat temu - zmiana trybu życia. Drugi wybuch w XVIII wieku - rewolucja przemysłowa. Trzeci wybuch po II Wojnie Światowej w XX wieku - postęp technologiczny.

Przyczyny: rozwój technologiczny i medyczny, inkubatory, In vitro, brak globalnych konfliktów zbrojnych, kompensacja strat wojennych, zwiększenie ilości produkcji, zwiększenie higieny.

Skutki: zwiększona konkurencja na rynku pracy, zwiększenie bezrobocia, przeludnienie, głód, wzrost urbanizacji, zwiększenie zanieczyszczenia środowiska.

Ludność na kontynentach:

Azja 60,6%,

Afryka 14%,

Europa 11%,

Ameryka łacińska 8,6%,

Ameryka północna 5,1%,

Oceania 0,5%.

Zróżnicowanie rasowe ludności.

Rasa - populacje ludzkie lub ugrupowania spokrewnionych populacji, różniące się częstością występowania niektórych cech dziedzicznych.

Różnice: kolor skóry, budowa czaszki (kształt oczu, nos, usta, kości policzkowe), włosy (kształt i budowa), właściwości krwi.

Podział:

Europoidalna - europejska (jasna karnacja, jasne włosy, oczy, wąskie nosy) 45% Na całym świecie (głównie w Europie, północna Afryka, południowo zachodnia Azja, obie Ameryki)dzieli się na: indyjska (hindusi) i arabowie.

Grupa przejściowa: biało żółta - grupa polinezezjska, biało czarna - grupa australijska (aborygeni).

Mongoidalna - azjatycka (Azja), amerykańska (Ameryka, Indianie) 30%,

Negroidalna - afrykańska (Afrykanie, Afryka), Maleanezyjska (maurysi) 6%,

Mieszana (Mulaci - biało - czarna, Metysi - biało - żółci, Zambosi - czarno - żółta).

Narody bez kraju: Kurdowie, Żydzi, Cyganie, Baskowie.

Zróżnicowanie językowe.

Języki świata dzielą się na:

Żywe ludność posługuje się nimi w mowie codziennej

Martwe, które nie są używane w mowie codziennej (Staro cerkiewno słowiański).

Języki o znaczeniu lokalnym: Chiński - Chiny i Tajwan, Hindi - część mieszkańców Indii.

O znaczeniu ponadlokalnym (posługują się nimi mieszkańcy wielu państw): hiszpański (Hiszpania, Ameryka Łacińska), angielski ( Wielka Brytania, USA, Kanada, Australia, byłe kolonie brytyjskie)

Sztuczne - wprowadzone ze względu na ich prostą pisownię i wymowę w celu ułatwienia porozumiewania się narodów (np. migowy, brajla)

Oficjalne - (używane w ONZ):Angielski, Arabski, Chiński, Francuski, Hiszpański, Rosyjski

Najczęściej używane języki; Chiński - 19 % ludności ·Hindi - 7,8 % Angielski - 6,9 % Hiszpański - 5,5 %. Arabski, Rosyjski.

Podział religijny ze względu na ilość bóstw nadrzędnch: monoteistyczne, politeistyczne (hinduizm), Szintoizm.

Podział na ilość wyznawców: Chrześcijaństwo 30 %, Islam, Hinduizm, Buddyzm, pozostałe + ateiści 30 %.

Zróżnicowanie religijne:

Chrześcijaństwo 1054 - schizma wschodnia, podział na prawosławie (patriarcha, Konstantynopol) i katolicyzm (papież, Watykan). XVI Katolicyzm protestantyzm kalwinizm, Anglikanizm, zielonoświątkowcy, adwentyści dnia 7. Europa zachodnia i Ameryka północna - Protestantyzm. Europa południowa i środkowa, Ameryka południowa, Europa wschodnia, część południowa - Prawosławie.

Islam Afryka południowa, Azja południowo - zachodnia, Afganistan, Pakistan, Indonezja. Cechy: pielgrzymka do świętego miejsca (raz w roku), Codzienne wyznawanie wiary, Jałmużna, Ramadan (post), Pokojowa religia.

Hinduizm Machoet, ramajamy, Księga wedy. Półwysep Indyjski i Kraje ościenne. Bogowie: Brahma, Wiszu, Kali. Najwyższa kasta - Bramini, Najniższa kasta niedotykalni.

Buddyzm najbardziej pokojowa religia, reinkarnacja.

Konfecjonizm Konfucjusz - twórca. Mniej religia, bardziej kierunek filozoficzny. Chińczycy, Chiny i Korea południowa.

Zróżnicowanie kulturowe.

Kultura całokształt dorobku materialnego i duchowego społeczeństwa, utrwalany i przekazywany z pokolenia na pokolenie. Jest wspólna dla określonych narodów.

Krąg kultury europejskiej kultura wywodząca się ze starożytnego Rzymu i Grecji, u podstaw kultury znajduje się chrześcijaństwo. Równouprawnienie kobiet i mężczyzn, przykładanie dużego znaczenia do ochrony środowiska, chęć uczenia się, otwartość.

Krąg kultury Islamu wywodzący się z Islamu. Dominująca rola w społeczeństwie ma mężczyzna. Ochrona środowiska nie odgrywa roli, jałmużna, ramadan, pielgrzymka, wyznanie wiary.

Krąg kultury Angolo - amerykańskiej Wyspy Brytyjskie, USA, Kanada, Australia, Irlandia. Kult przedsiębiorczości, patriotyzm, zgoda na segregację majątkową, uczciwość.

Ruch naturalny ludności. Wu - współczynnik urodzeń. Wu = Ut / L * 1000 w ‰ Wz - współczynnik zgonów Wz Zt / L *1000 w ‰. Pn - przyrost naturalny Pn = Ut - Zt / L * 1000 w ‰.

Przyrost naturalny w liczbach bezwzględnych Pn = W - Z.

Struktura demograficzna w Polsce.

Czynniki wpływające na liczbę ludności Polski. Ok. 38 mln Polaków. Brak mieszkań, pracy, niskie wynagrodzenie, emigracja, późne zawieranie związków małżeńskich, rozwody, transformacje (zmiana ustroju politycznego i gospodarczego), dzietność kobiety (27 lat - 1 dziecko), pogoń za pieniądzem.

Zmiany wskaźnika przyrostu naturalnego. 1946 - 55 - największy przyrost naturalny ok. 20‰ - wyż kompensacyjny. 56 - 56 - spadek, normalizacja życia. 66 - 71 - spadek do ok. 10 ‰ 72 - 82, wtórny wyż demograficzny (echo wyżu kompensacyjnego) ponad 10 ‰. 83 - 2003 - (-0,1‰)W Polsce. Im biedniej tym więcej dzieci. Najwyższy przyrost naturalny: Warmińsko - Mazurskie, Podlaskie. Najniższy przyrost naturalny: Łódzkie, Mazowieckie, Śląskie.

Współczynnik feminizacji wartość statystyczna określająca ilość kobiet przypadającą na 100 mężczyzn. 1946 na 100 m było 118 kobiet. Powyżej 2000 współczynnik ten był 105,9. Najbardziej feminizowane: Łódzkie, Mazowieckie, Dolnośląskie. Najmniej sfeminizowane: Warmińsko - Mazurskie, Podkarpackie, Podlaskie, Śląskie.

Średnia wieku mężczyzn 68 lat, średnia wieku kobiet: 76. Do 40 roku życia dominują mężczyźni. Do 18 roku życia dominują kobiety. Powyżej 80 roku życia na 100 m. jest 250 kobiet.

Wiek przedprodukcyjny do 18 r.

Wiek produkcyjny od 18 do 60 - 65.

Wiek poprodukcyjny po 60 -65.

Zróżnicowanie etniczne przed II WŚ w Polsce. Ok. 30% inna narodowość niż Polska. Białorusini, Ukraincy, Rusini ok. 7 mln. Żydzi - 2,7 mln. Niemcy - 500 tys. Reszta: Litwini, Słowacy, Czesi, Romowie.

Przyczyny zmiany składu etnicznego po IIWŚ. Zmiana granic, holokaust, działania wojenne, deportacja Niemców.

Mniejszości po IIWŚ. Ukraincy, Białorusini, Rusini (wschód, pomoże, dolny Śląsk) Niemcy (dolny i górny Śląsk), Litwini (podlaskie), Czesi i Słowacy (południe) żydzi, Romowie (ok. 500 tys duże aglomeracje miejskie)

Chrześcijanie: katolicy dominują, wschód - prawosławie, zachód - prawosławie, północ - islam (mały zakres)

Demografia - jest dziedziną nauki, która zajmuje się: życiem, powstawaniem i przemijaniem społeczności ludzkiej, w równej mierze jej opisem liczbowym (przyrostem naturalnym, migracjami), strukturą (wieku, płci, zawodową, narodowościową, wyznaniową), jak również jej rozmieszczeniem przestrzennym i dalszymi czynnikami, w szczególności społecznymi i socjologicznymi, które wpływają na jej zmiany. W śledzeniu i odkrywaniu praw rządzących tymi zmianami, jak również w ich prognozowaniu, demografia stosuje metody statystyczne.

Przyrost naturalny - różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w określonym czasie i na określonym obszarze. Wartość dodatnia oznacza liczbę urodzeń przewyższającą liczbę zgonów, ujemna - odwrotnie. Przyrost naturalny różni się od przyrostu rzeczywistego o saldo migracji.

Przyrost rzeczywisty - daje pełny obraz liczby mieszkańców danego obszaru otrzymanego zestawiając przyrost naturalny ze współczynnikami migracji. Stanowi sumę wielkości przyrostu naturalnego i salda migracji.

Współczynnik zgonów - liczba zgonów na 1 000 mieszkańców i rok.

Współczynnik urodzeń - w demografii niemianowany współczynnik określający liczbę urodzeń żywych na 1000 mieszkańców i rok.

Rasy ludzkie - populacje ludzkie lub ugrupowania spokrewnionych populacji, różniące się częstością występowania niektórych cech dziedzicznych; rozróżnia się rasy geogr., zw. potocznie odmianami, oraz rasy lokalne — mniejsze ugrupowania w obrębie odmian. Najpowszechniej przyjęty jest — wywodzący się od G. Cuviera (1798) — podział na 3 gł. odmiany (rasy): białą (europeidzi), żółtą (mongoloidzi) i czarną (negroidzi); pierwotnych mieszkańców z Australii i Melanezji wydziela się niekiedy jako osobną odmianę australoidów. Granice między poszczególnymi rasami ludzkimi są na ogół nieostre, wskutek istnienia wielu populacji o cechach przejściowych lub populacji wykazujących współwystępowanie cech charakterystycznych dla jednej odmiany z cechami charakterystycznymi dla innej; utrudnia to skonstruowanie klasyfikacji ras ludzkich, która byłaby zarazem wyczerpująca i konsekwentna.
Zróżnicowanie rasowe człowieka przejawia się najsilniej w barwie skóry, kształcie włosów i w niektórych cechach twarzy (kształcie nosa, warg, oprawie oczu, kształcie profilu twarzy), a także we właściwościach serologicznych. Przypuszcza się, że większość „cech rasowych” powstała w wyniku selekcji naturalnej, jako skutek przystosowania do lokalnych warunków środowiskowych, gł. klimatu, np. ciemna skóra Murzynów być może jest izolacją przed rakotwórczym działaniem intensywnego promieniowania ultrafioletowego zawartego w promieniowaniu słonecznym; znaczenie przystosowawcze wielu różnic rasowych nie zostało jednak dotychczas przekonująco wyjaśnione.

Szacuje się, że obecnie na kuli ziemskiej żyje ponad 6 mld ludzi.
Średnia gęstość zaludnienia Ziemi wynosi 43 osoby/km2.
Azja - 111 os/km2
Europa - 32 os/km2
Afryka - 23 os/km2
Ameryka Północna i Środkowa - 19 os/km2
Ameryka Południowa - 18 os/km2
Oceania - 3 os/km2
W lipcu 2005 na świecie żyło ok. 6 446 131 400 ludzi, tempo przyrostu ludności w 2005 wynosiło 1,14%. Najwięcej ludzi zamieszkuje Azję (60,6%), następnie Afrykę (13,8%), Europę (11,4%), Amerykę łacińską (8,6%), Amerykę pn. (5,1%), Oceanię (0,5%). W Polsce mieszka 0,6% populacji ludzkiej.Ekumena, wynosi obecnie około 91% powierzchni globu. Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne. Najwięcej ludności świata, około 52%, zamieszkuje tereny oddalone od brzegu morza nie więcej niż 200 km. Tereny te, stanowią około 26% lądów. Średnia gęstość zaludnienia na świecie w 2001 wynosiła 41 osób na km².W przybliżeniu jedna piąta wszystkich ludzi, którzy urodzili się na ziemi w przeciągu ostatnich sześciu tysięcy lat, żyje dzisiaj.

Tempo przyrostu ludności świata

ludność świata w milionach	rok	przyrost
30	ok. 5 000 p.n.e.
300	ok. 2 000 p.n.e.	(10-krotny przyrost w ciągu 3 tysięcy lat)
1 000	ok. 1820
2 000	ok. 1930	(1 miliard po 110 latach)
3 000	ok. 1960	(1 miliard po 30 latach)
4 000	ok. 1974	(1 miliard po 14 latach)
5 000	ok. 1988	(1 miliard po 14 latach)
6 000	ok. 1999	(1 miliard po 11 latach)
7 500	ok. 2012^(a)	(1 miliard po 13 latach)
8 000	ok. 2026^(a)	(1 miliard po 14 latach)
9 000	ok. 2043^(a)	(1 miliard po 17 latach)

Najludniejsze kraje świata i Europy (stan z lipca 2005)

Najludniejsze kraje świata
lp	kraj	ludność w mln
1.	Chiny	1 306,3
2.	Indie	1 080,3
3.	Unia Europejska	457,0
4.	USA	295,7
5.	Indonezja	242,0
6.	Brazylia	186,1
7.	Pakistan	162,4
8.	Bangladesz	144,3
9.	Rosja	143,4
10.	Nigeria	128,8
11.	Japonia	127,4
12.	Meksyk	106,2
13.	Filipiny	87,9
14.	Wietnam	83,5
15.	Niemcy	82,4
33.	Polska	38,6

Najludniejsze kraje Europy ^1)
lp	kraj	ludność w mln
1.	Rosja	143,42
2.	Niemcy	82,43
3.	Francja	60,66
4.	Wielka Brytania	60,44
5.	Włochy	58,10
6.	Ukraina	47,43
7.	Hiszpania	40,34
8.	Polska	38,64
9.	Rumunia	22,33
10.	Holandia	16,41
11.	Serbia i Czarnogóra	10,83
12.	Grecja	10,67
13.	Portugalia	10,57
14.	Belgia	10,36
15.	Białoruś	10,30
16.	Czechy	10,24

Wzrost ludności świata i poszczególnych kontynentów

	Europa	Azja	Ameryka Pn.	Ameryka Łacińska	Afryka	Oceania	Świat
rok	ludność w mln
2005	725	3 918	332	558	888	33	6 454
2000	728	3 680	316	520	796	31	6 071
1995	727	3 430	299	481	707	29	5 673
1990	722	3 168	284	441	622	27	5 264
1985	706	2 888	269	401	541	25	4 830
1980	692	2 632	256	361	470	23	4 434
1975	676	2 398	243	322	408	21	4 068
1970	656	2 143	231	285	357	19	3 691
1965	634	1 899	220	250	314	18	3 335
1960	604	1 701	204	218	277	16	3 020
1955	575	1 542	187	191	247	14	2 756
1950	547	1 399	172	167	221	13	2 519
1900	408	947	82	74	133	6	1 650
1850	276	809	26	38	111	2	1 262
1800	203	635	7	24	107	2	978
1750	163	502	2	16	106	2	791
1650	100	330			100
1500							450
1100	50
0							250

Dzieje Ziemi

ERA	OKRES	WYDARZENIA	ROŚLINNOŚĆ I ZWIERZĘTA
Archaiczna	Od 4,5 mld - 3 mld lat	Bardzo silne trzęsienia Ziemi. Tworzy się skorupa ziemska , powstaje atmosfera (beztlenowa), istnieją oceany, pierwsze ruchy górotwórcze.	Początkowo nie występują organizmy żywe, potem powstają bakterie beztlenowe.
Proteozoiczna	Od 3 mld - 570 mln lat	Zmienia się skład chemiczny oceanu, występują morza, głównie ciepłe, płytkie. Prawdopodobnie spadają pierwsze deszcze, ruchy górotwórcze. Istnieją ślady zlodowaceń. Pod koniec ery wszystkie istniejące lądy formują jeden superkontynent. W atmosferze zwiększa się zawartość tlenu.	Pojawiają się sinice, bakterie i bezkręgowce morskie.
Paleozoiczna	Kambr od 570 mln - 500 mln lat	Superkontynent rozpada się, a jego fragmenty umiejscowione są głównie w strefie równikowej. Poziom wód w morzach jest wysoki przez całe trwanie ery paleozoicznej.	Dużo organizmów organizmów wapiennymi pancerzykami (Trylobity), glony wielokomórkowe.
		Ordowik od 500 mln - 440 mln lat	Gondwana (powstaje z połączenia płyty ameryki południowej, Australii, Antarktydy, Indii i Afryki). Afryka - zlodowacenia. Rozpoczynają się ruchy górotwórcze Kaledońskie.	Rafy koralowe.
		Sylur od 440 mln - 410 mln lat	W tym czasie większa część płyty Ameryki północnej, Grenlandii, północno - wschodnia Europa - tworzą kontynent zwany Euroameryką.	Pojawiają się pierwsze rośliny lądowe. Wody słodkie zostają zamieszkane przez glony, sylofity, pierwotniaki, pierwsze ryby (pancerne).
		Dewon od 410 mln - 360 mln lat	Nastepuje dalsze łączenie się lądów (Syberia z mongolią, dżungarią) tworzą 3 superkontynent. Transgresja oceanów (zalanie terenów ziemskich). Rozpoczynają się ruchy górotwórcze Hercyńskie.	Pierwsze lasy, drzewiaste paprocie, widłaki. Rozwija się życie; pojawiają się zwierzęta lądowe (pajęczaki, wije, płazy).
		Karbon od 360 mln - 290 mln lat	Gondwana łączy się z Euroameryką. Lądy skupiają się w strefie międzyzwrotnikowej.	Rozwija się życie na lądach. Pojawiają się owady i gady.
		Perm od 290 - 250 mln lat	Lądy łączą się w superkontynent. Zwiększa się wilgotność powietrza, klimat suchy. Pojawiają się duże zlodowacenia.	Rozwój roślin nagonasiennych, rozwój gadów, w tym ssakokształtnych. Ok. 90% organizmów żyjących w poprzednich okresach wymarła.
	Mezozoiczna	Trias od 250 mln - 210 mln lat	Istnieje ocean Tetydy, który oblewa Pangeę.	Rośliny iglaste, pojawiają się gady morskie, najbardziej prymitywne ssaki, dinozaury.
		Jura od 210 mln - 140 mln lat	Podział Pangei na część północną i południową. Początek powstania Atlantyku.	Intensywny rozwój gadów, pierwsze ptaki uzębione, ssaki małe i nieliczne.
		Kreda od 140 mln - 65 mln lat	Dalsza fragmentacja kontynentu. Ameryka południowa odrywa się od Afryki. Indie i Madagaskar dryfują w kierunku północnym. Silne zmiany klimatu (jest bardzo ciepło). Początek orogenezy alpejskiej, w wyniku, której wypiętrzone zostają między innymi Alpy, Pireneje, Bałkany, Andy, częściwo Goldyliery, góry Atlas, Himalaje.	Rośliny okrytonasienne. Następuje wielki rozwój wielkich gadów, pojawiają się ssaki łożyskowe. Pod koniec okresu ginie 75% istniejących gatunków.
	Kenozoiczna od 65 mln lat i trwa do dziś	Trzeciorzęd od 65 mln lat do 1,8 mln lat	Klimat ulega ochłodzeniu w porównaniu do Mezozoiku. Trwa intensywny wulkanizm. Miedzy innymi w północno zachodniej europie. Ameryka północna oddziela się od południowej, Australia od Antarktydy. Przerwane zostaje połączenie między Europą a Ameryką północną w rejonie Grenlandii. Zderzenie Indii z Azją. Półwysep Arabski zdeża się z Azją, powstaje morze czerwone, kilkakrotnie wysycha morze śródziemne, zamyka się przesmyk Panamski. Poziom zlodowacenia Antarktydy jest zbliżony do dzisiejszego. Nadal trwają ruchy górotwórcze Alpejskie.	Rozwój roślin kwiatowych. Gwałtowny rozwój ssaków (pojawiają się wielotonowe ssaki roślinożerne), rozszerza się zasięg roślinności tropikalnej. W wyniku ochłodzenia się klimatu zaczynają dominować stepy i roślinność stepowa, wymiera większość wielkich ssaków, pojawia się Astalopitek.
		Czwartorzęd od 1,8 mln lat do dziś	Plejstocen - okres ochładzania się klimatu, zlodowaceń, które swym zasięgiem obejmują cały świat, powodując przejściowe łączenie się lądów (np. Ameryka z Azją) Holocen - okres ocieplenia się klimatu, usunięcie się lądolodów, powstaje Bałtyk. Klimat - najstabilniejszy i najcieplejszy od 100 tys. lat.	Mamuty, tygrysy jaskiniowe.

Przeszłość geologiczna polski

ERA	OKRES	WYDZARZENIA	ZACHOWANE ŚLADY
Archaiczna 3600 - 2600		W Archaiku i proteozoiku powstały najstarsze jednostki strukturalne budujące dzisiejszy obszar Polski. Na północy i południowym wschodzie utworzyło się krystaliczne podłoże platformy wschodnioeuropejskiej, na południu Masyw Czeski i fragmenty Sudetów, gór świętokrzyskich świętokrzyskich pasa wyżyn środkowopolskich oraz bloku Podkarpat. Silne zaburzenia tektoniczne, zaawansowany metamorfizm i brak skamieniałości uniemożliwiają odtworzenie rozmieszczenia lądów i mórz.	Najstarsze ślady znajdują się w rejonie gór Sowich (gnejsy)
Proteozoiczna 2600 - 575		U schyłku proteozoiku na obszarze kraju panował zimny i wilgotny klimat. Bardziej na północ znajdowały się tereny objęte zlodowaceniem w późnym proteozoiku. Na północnym wschodzie Polski rozciągał się ląd platformy wschodnioeuropejskiej, na południowo zachodnim krańcu Polski wznosil się Masyw Czeski, a na południu blok Podkarpat. Pomiedzy tymi jednostkami było morze, na terenie dzisiejszego Podlasia zaznaczała się działalność wulkaniczna.	W Polsce płn - wsch w wierceniach gabra, kwarcyty i granity, na obrzeżach Karkonoszy - gnejsy, kwarcyty, łupki krystaliczne, wapienie (dzisiaj marmury); Dolny Śląsk - niewielkie ilości rud miedzi, niklu i metali szlachetnych.
Paleozoiczna 575 - 248	Kambr 575 - 505	Nadal zimny klimat, ale stopniowo się ociepla. Morze powiększyło swój zasieg na północy. W kambrze środkowym i górnym morze częściowo się wycofało i wynurzyły się znaczne obszary polski południowej i północno - wschodniej. W górach świętokrzyskich nastapiło fałdowanie osadów, a w morzu na terenie Sudetów wybuchały podwodne wulkany.	Sudety: wapienie Gór Kaczawskich, góry Świętokrzyskie: łupki ilaste, kwarcyty.
		Ordowik 505 - 438	Klimat ocieplil się. Polska znalazla się w strefie międzyzwrotnikowej Na początku ordowiku od zachodu i południowego - zachodu nastąpiła transgresja morska, zalane zostalo obniżenie nadbałtyckie, znaczna czesc Podlasia, pld i wsch czesc Gór Świętokrzyskich. Obszary ladowe - dudety, obszar Prakarpat wraz z pasem wyzyn małopolskich oraz półwyspy: mazurski i podlaski były obrzezone strefą morza. W środkowej czesci Polski było głębokie morze.	Sudety - Sudety. Kaczawskich kwarcyty, łupki ilaste. Góry Świętokrzyskie - piaskowce i łupki z graptolitami, ropa naftowa w obniżeniu perybałtyckim i podlaskim.
		Sylur 438 - 408	Nadal cieply klimat. Morze zalewa obszar wyzyn środkowopolskich i czesc Sudetów. W górnym sylurze rozpoczynaja się ruchy górotworcze orogenezy kaledońskiej: sfaldowane i wypietrzone zostaja fragmenty Sudetów, Sudetów. Świętokrzyskich, pasa wyzyn środkowoeuropejskich środkowoeuropejskich Prakarpat. W morzu na terenie G. Świętokrzyskich wybuchaja podmorskie wulkany. Wokół polski powstaly nowe obszary ladowe na pln. Wynurzyla się Skandynawia, na wsch. Platforma wschodnioeuropejska az do Uralu (którego wtedy jeszcze nie było), na pld -zach powstal lad rozciągający się od czech do dzisiejszej Francji.	Sudety: czarne łupki z graptolitami w G. Kaczawskich, Bardzkich Bardzkich okolicach Kłodzka, na dolnym Slasku niewielkie ilości rud niklu i cyny, W G. Świętokrzyskich łupki z graptolitami, piaskowce i zlepience ze skalami wulkanicznymi.
		Dewon 408 - 360	Na początku dewonu na pln - wsch i pld ok. polski nadal istniały lady )czesc Euroameryki), rozdzielone wąska zatoka morza, które rozciągało się od Szkocji, ale w środkowym dewonie nastąpiła transgresja morska i z dawnych obszarow ladowych pozostaly jedynie Sudety Zachodnie, Prakarpaty, obszar dzisiejszej Wyzyny Lubelskiej oraz wyniesienie mazurskie. Polska znalazla się w strefie klimatu podrównikowego - cieplego i wilgotnego.	Sudety Sudety okolice Krakowa - wapienie, G. Świętokrzyskie piaskowce i wapienie.
		Karbon 360 - 286	Przez teren polski przebiegal rownik, panowa klimat wilgotny i cieply. Na południu morze zaczęło zwiększać swój zasieg, natomiast w Sudetach Sudetach na pln - wsch wynurzyly się znaczne czesci ladu. W gornym karbonie rozpoczęły się ruchy górotwórcze orogenezy Hercyńskiej. Sfałdowały się G. Świętokrzyskie i Sudety. Wynurzyl się obszar Prakarpat. W Sudetach i na terenie dzisiejszych tatr powstaly batolity granitowe, w okolicach Krakowa i w G. Świętokrzyskich występowała działalność wulkaniczna. W płytkich zatokach morskich a potem jeziorzyskach w niecce górnośląskiej i w niecce lubelskiej tworzyly się bagna porośnięte bujna roślinnością która w ciagu milionow lat przekszatlcila się w wegiel kamienny. Na południe od polski rozciągała się zatoka oceanu ale polska była wówczas czescia olbrzymiego ladu obejmującego Ameryke polnocna i duza czesc Europy	Sudety, Slask i obszar nadbużański osady karbonu z weglem kamiennym. G. Świętokrzyskie - lupki ilaste, skaly wulkaniczne, wapienie Dolny Slask - rudy żelaza. Gorny Slask - rudy żelaza , wegiel kamienny, Granity - podgorze sudeckie.
		Perm 286 - 248	Klimat polski zaczal się osuszac ale nadal był bardzo cieply. W Sudetach i w rejonie slasko - krakowskim trwala działalność wulkaniczna. Wypietrzone w czasie orogenezy hercynsjiej obszary były niszczone. W środkowej i pln - zach Polsce utworzylo się rozlegle obniżenie na które okresowo wkraczalo płytkie morze. W wysokiej temperaturze woda morska szybko parowala pozostawiając po sobie poklady soli . obniżenie zasypywane było osadami pochodzącymi z niszczenia ladow na pln - wsch polski. Na obszarze polski panowaly krajobrazy pustynne i półpustynne.	Sudety - skaly osadowe i grube pokrywy skal wylewnych. Lublin -łupki i margle miedzionośne; G. Świętokrzyskie - najpierw osady ladowe potem zlepience i wapienie; okolice Kłodawy, Kujawy - sole kamienne i potasowe, anhydryt; rudy miedzi Bolesławiec, Głogów.
	Mezozoiczna	Trias 248 - 213	Ogromny kontynent powstaly w karbonie i permie zaczyna się rozpadac co rozpoczęło zmiany klimatyczne pod koniec triasu i w pozniejszych epokach. W triasie nadal panowal klimat podzwrotnikowy cieply i suchy. Polska była ladem ale srodkowa i pln - zach czesc była wyraznie obnizona. W środkowym triasie obinzenie to zostalo zalane płytkim morzem. Również na terenie dzisiejszych tatr pojawilo się morze. W gornym triasie morze ustąpiło tylko z pln polski.	Rejon Krakowa, Dolny Slask, G. Świętokrzyskie - czerwone piaskowce, wapienie, dolomity, iłowce, w Tatrach - wapienie dolomity. Rudy cynku i ołowiu - Gorny slask, Rudy żelaza - Gorny slask, Kielecczyzna.
		Jura 213 - 144	Powstający miedzy Ameryka Pln. A Europa Atlantyk spowodowal zwiekszenie wilgotności klimatu i ochłodzenie. W Polsce zapanowal klimat podzwrotnikowy cieply i wilgotny. Na początku jury morze było jedynie na południu kraju, gornej jurze zwiększyło swój zasieg przejściowo zalewając pln - zach czesc pasa wyzyn środkowopolskich.	Skaly spotykane w calej Polsce: najpierw piaskowce, potem wapienie, Jura Krakowsko - Czestochowska - zbudowana prawie w całości z wapieni jurajskich. Rudy żelaza - rejon Częstochowy i Kielc.
		Kreda 144 - 65	Po krótkiej regresji morze zalalo niemal caly kraj (w gornej kredzie ponad morzem wznosily się tylko Gorny slask, fragmenty sudetow i masyw małopolski) W południowej europie rozpoczęła się orogeneza alpejska i w Polsce czalely fałdować się tatry i pieniński pas skalkowy. Pomiedzy nimi a pasem wyzyn środkowopolskich utworzyl się gleboki zbiornik morski. W Sudetach zwdluz uskokow wypiętrzyły się poszczególne pasma gorskie i tworzyly rowy tektoniczne. W okolicach Wadowic wybuchaly wulkany. Przez cala krede klimat stopniowo się ochładzał ale nadal był cieply i wilgotny - zbliżony do śródziemnomorskiego.	Poklady kredy piszącej - Lubelszczyzna, G. Świętokrzyskie przedpole Sudetow; Tatry - wapienie i margle.
Kenozoiczna	Trzeciorzęd 65 - 1,8	Zapoczątkowane pod koniec kredy ruchy górotwórcze trwaja nadal. Sudety, które już niemal calkiem zrównane ulegly ruchom blokowym i ostatecznie wypiętrzyły się zwdluz uskoku brzeznego. Tatry ulegly wypietrzeniu i wziosly się kilka kilometrow na poziom morza karpackiego. Klimat początkowo dosc suchy, stal się wilgotny był duzo cieplejszy niż dzis - obszar polski pokrywaly tropikalne lasy. Morze z polnocnej czesci kraju ustąpiło ale pozostaly na jego miejscu potężne jeziorzyska w których gromadzil się material znoszony przez rzeki - pozostałością owczesnych bagien są eksploatowane dzis poklady wegla kamiennego. Na południu kraju sfaldowane zostaly Beskidy a na ich przedpolu utworzylo się zapadlisko w które wkraczalo morze. W Pieninach i Sudetach miala miejsce intensywna działalność wulkaniczna Pod koniec trzecirzedu na terenie polski nie było już zadnych zbiornikow morskich a rozmieszczenie pasm gorskich było zbliżone do dzisiejszego. Klimat stal się chłodniejszy a tropikalne gatunki fauny i flory zanikly.	Tatry - wapienie na Podhalu - flisz podhalański, G. Świętokrzyskie - piaski żwiry, wapienie gipsy, Na Niżu - iły poznańskie , ukształtowanie rzeźby Beskidów. Węgiel brunatny - Bełchatów, Konin, Turoszów, Sól kamienna - Wieliczka, Bochnia, Siarka - Tarnobrzeg Machów. Gipsy - Pińczów, Ropa naftowa i gaz ziemny - Karpaty.
	Czwartorzęd 1,8 - dzis	Teren polski od ponocy kilkukrotnie nasunol się lądolód. Ocieplenia klimatu powodowaly topnienie i wycofywanie się lądolodu, a w okresach zmniejszonych lądolód nasuwal się na południe. W wyniku zlodowaceń w tatrach i Karkonoszach powstawaly lodowce gorskie, natomiast pozostala czesc Sudetow, Beskidy i Pieniny nie zostaly zlodowacone. Pod koniec plejstocenu klimat wyraznie zaczal się oceplac, tak ze 11 tys lat temu lądolód ostatecznie oposcil polske. Na początku holocenu klimat był jeszcze zimny i suchy, przejściowo panowala roślinność tundrowa. Na północy polski w ciagu kilku tysięcy lat uklszaltowalo się morze bałtyckie na rozległych powierzchniach piaszczystych pozostawionych przez lądolód powstawaly wydmy. Jednak klimat stopniowo oceplil się i formy terenu ukształtowane przez lądolód i lodowce w gorach zaczely ulegac powolnemu niszczeniu. Rozwija się roślinność podobna do dzisiejszej. W ciagu ostatniego tysiąca lat coraz wieksza role zaczela odgrywac działalność człowieka, zmieniajaca przede wszystkim naturalna szate roslinna, ale także ksztaltujaca do pewnego stopnia rzezbe terenu.	Piaski, zwiry poklady glin zwalowych kolejnych zlodowaceń na obszarze prawie calej polski ; rzezba mlodoglacyjna pojezierzy; wydmy na terenie pradolin - np. Mazowsze; torfowiska : powstaje półwysep Helski, uksztltowala się postac delty Wisly

Energetyka alternatywna na świecie i Polsce: Energia jądrowa do produkcji prądu.

Bariery: protesty społeczeństwa i ekologów, poziom rozwoju technologicznego, koszty, problem składowania odpadów radioaktywnych.

Na świecie: wszystkie kraje wysokorozwinięte.

Energia słoneczna: do produkcji energii, do celów grzewczych, elektronika kieszonkowa. Bariery: brak stałej emisji słońca, niska wydajność, problemy z akumulacją, koszty.

Na świecie: kraje wysokorozwinięte i średnio rozwinięte.

W Polsce: Kozy k/Bielska - Białej.

Energia wiatrowa: energia elektryczna, napędy.

Bariery: dostęp do silnych wiatrów, koszty, niska wydajność.

Na świecie: kraje wysokorozwinięte.

Energia geotermalna: energia cieplna.

Bariery: koszty.

W Polsce: Bańska Niżna, Pyrzyce, Zakopane, Mszczoniów.

Na Świecie: Japonia, Chiny, Rosja, Islandia i USA.

Energia pływów wodnych: elektrownie.

Bariery: mała dostępność.

Na świecie: Francja, Kanada, Chiny, Rosja.

Przemysł wysokiej technologii: 20 - 25% osob z wykształceniem wyższym i średnim technicznym, ilość środków finansowych wydawanych na cele badawcze, nie mniej niż 3,5% ogólnej kwoty cyklu produkcyjnego.

Branże: przemysł komputerowy, rakietowy, lotniczy, elektroniczny, elektrotechniczny, farmaceutyczny.

Czynniki lokalizacji:
I ETAP PRODUKCYJNY - badawczy (czynniki: wysokość nakładów finansowych, kadra, infrastruktura komunikacyjna, czystość środowiska naturalnego, atrakcyjny widok z okna)
II ETAP PRODUKCYJNY - tania siła robocza.

Technopolia: ośrodki przemysłu wysokiej techniki.

Ameryka północna:
Kanada (Ottawa, Montreal, Toronto),
USA, (Dolina Krzemowa, Rejon LA, Boston),

Europa:
GB (Londyn, Cambridge)
Francja (Mountpeliere, Nicea, Paryż, Sofia-Antipolis, Tuluza)
Niemcy (Berlin, Monachium, Hidenburg),
Włochy (Turyn),

Azja:
Korea południowa (Seul),
Japonia (Tokio, Hiroszima, Nagoja, Jokohama),
Australia (Melbeurn i Sydney)

POLSKA:
Przemysł chemiczny (chemia organiczna i nieogranicza)

Organiczna: karbochemia (górny Śląsk), Petrochemia (Gdańsk, Płock, Czechowice - dziedzice)

Nieograniczna: (fosforyty, sole kamienne, potasowe, ciarka)

Branże przemysłu chemicznego:
WŁÓKIENNICZY (Łódź, Bielsko Biała, Milanówek)
ODZIEŻOWY (Słupsk, Bielsko Biała, Warszawa, Łódź, Częstochowa)
OBUWNICZY I SKÓRZANY (Radom, Nowy Targ),
KOSMETYCZNY (Łódź, Poznań, Warszawa, Wrocław)
BUDOWLANY (Karpaty, Sudety, Kotlina Sandomierska)
CERAMICZNY (Opoczno, Gliwice, Zabrze, Włocławek)

Branże przemysłu elektromaszynowego: elektryczny, elektroniczny, maszynowy (Warszawa, Katowice, Zabrze, Gliwice, Szczecin, Gdańsk, Starachowice)

Branże przemysłu hutniczego:
ŻELAZA (GOP, Szczecin, Kraków)
METALE KOLOROWE (Cynk, cyna ołów: GOP, miedź: Lubińsko - Głogowski okręg przemysłowy)
METALE LEKKIE (aluminium, huta Maliniec k/Konina)

Historia Polskiego przemysłu: Najlepiej w Pruskim, w Austriackim. Rozwija się nierównomiernie, Po 1918 ujednolicenie rozwoju przemysłu, tworzono infrastrukturę kolejową i drogową, Okręg Śląski z Pomorzem magistrala węglowa. COP - w widłach Wisły i Sanu, 1939 - 45 brak rozwoju, 1945 - 89 - nacjonalizacja przemysłu i rozwój przemysłu ciężkiego i energetyki - Nowa Huta, Huta Katowice, Huta Zawiercie, Rafinerie. 1970 - Gierek dochodzi do władzy, Zwiększa się przemysł przetwórczy, Gierkówka, od 1980 - kryzys w przemyśle Polskim aż do połowy 1990. 1989 - z centralno planowanej do wolnorynkowej gospodarki (pojawia się bezrobocie, prywatyzacja, konkurencja na rynku)

Reindustrializacja - przebudowa przemysłu w 3 aspektach: struktury gałęziowej przemysłu (restrukturyzacja) wielkości i organizacji przedsiębiorstwa, rozmieszczenia.

Przyczyny restrukturyzacji - ekonomiczne, technologiczne, ekologiczne.

Reindustrializacja - ma miejsce w krajach wysokorozwiniętych.

Ośrodek przemysłowy - jest to miasto na terenie którego znajdują się zakłady przemysłowe,

Okręg przemysłowy - obszar na terenie, którego występuje powiązane ze sobą ośrodki przemysłowe,

region przemysłowy - jest to rozległy obszar, gdzie występują ośrodki i okręgi przemysłowe.

Okręgi przemysłowe w Polsce:
SUROWCOWE: GOP, Staropolski, Sudecki, Karpacki, Tarnobrzeski, Lubelski,
MIEJSKIE - Warszawski, Łódzki, Wrocławski, Małopolski, Poznański,
TRANSPORTOWE: Szczeciński, Gdański.

Regiony przemysłowe Świata:

Ameryka północne: USA (Pitsburg, Boston, Dolina Krzemowa, Orange Country) KANADA (Toronto, Montreal) MEKSYK (Meksyk)

Ameryka północna (Rio de Janeiro, Sao Paulo, Bele, Buenos Aires)

Afryka (RPA, Wit Water Sand, NAMBIA - Szaba)

Europa UK (Edynburg, Londyn, Środkowa Anglia) FRANCJA (Paryż, Marsylia, Tuluza, Nicea) WŁOCHY (Turyn) HISZPANIA (Madryt, Barcelona) NIEMCY (Berlin, Monachium, Zagłębie Rury), UKRAINA (okręg Doniecki)ROSJA (Okręg Centralny, Moskwa)

Azja ROSJA(okręg Kuźniecki, Uralski) CHINY (Liao Ning, Szanghaj, Hong - Kong) KOREA POŁUDNIOWA (Seul), JAPONIA (Tokio, Hiroszima, Nagoia, Jokohama) INDIE (Bangladesz, zachodnie )

Australia (sydnej, melberne)

1. Formy ukształtowania lądów (niziny, wyżyny, góry) dna morskiego (szelf, stok kontynentalny, baseny oceaniczne, rowy, grzbiety)

NIZINY

Są to obszary położone nisko - do ok. 300 m n.p.m. Mogą być płaskie (równiny), faliste lub pagórkowate. Najczęściej rozciągają się wzdłuż 

wybrzeży, a niekiedy zajmują wielkie przestrzenie w obrębie lądów, np. Niż. Amazonki. Do nizin zalicza się również depresje, czyli obszary położone poniżej poziomu morza. Depresje zalane przez jeziora nazywa się kryptodepresjami

WYŻYNY

To obszary wyniesione wysoko ponad 300 m n.p.m., przeważnie słabo rozczłonkowane, często równinne. Wyżynami są również odpowiednio 

wysoko położone kotliny. Kotliny są zwykle formami tektonicznymi, powstałymi przez obniżenie obszaru, który pozostaje otoczony przez wzniesienia, najczęściej góry

GÓRY

Nazywa się wysoko wzniesione części powierzchni Ziemi lub bardziej rozczłonkowane i odgraniczone od przyległych obszarów nizinnych lub wyżynnych. Góry tworzą kulminacje powierzchni Ziemi. Górami pojedynczymi są izolowane stożki wulkaniczne lub izolowane masywy górskie.

Wyróżnia się:

-  góry niskie - o wysokości do 500 m (góry Świętokrzyskie

-  góry średnie - do 1 500 m (Beskidy, Sudety, Rudawy)

-  góry wysokie - powyżej 1 500 m (Tatry, Alpy, Himalaje)

Najwyższe góry tworzą wielkie łańcuchy opasujące kontynenty. Pasma około pacyficzne maja przebieg południkowy (np. Andy, Kordyliery), a 

łańcuchy europejsko - azjatyckie - równoleżnikowy (np. Alpy, Karpaty, Himalaje). Są to góry fałdowe powstałe w orogenezie alpejskiej.

SZELF

Jest łagodnie opadającym przybrzeżnym fragmentem dna, sięgającym do głębokości ok.. 200 m (miejscami głębiej). Od strony oceanu jest 

ograniczony stokiem kontynentalnym, którego nachylenie jest znacznie większe. Przy niektórych częściach lądu szelf rozciąga się szeroko, przy 

innych nie ma go prawi wcale. Szelfy można uznać za zalane przez morze części lądu. Występują na nich ślady działalności rzek z okresów, kiedy poziom oceanu był niższy. Szelfy są zbudowane z tych samych skał co lądy

STOK KONTYNENTALNY - ich powierzchnię często urozmaicają podwodne kaniony. Są to głębokie strome doliny V-kształtne. Głębokość

 ich może sięgać kilku km, a długość - dziesiątki i setki km. Powstawanie tych kanionów przypisuje się działaniem prądów zawiesinowych, które przypominają nieco lawiny na lądach.

 

BASENY OCEANICZNE

Są położone na głębokości 4 000 - 6 000 m, zajmują 72% powierzchni oceanu. Stanowią najmniej urozmaicony obszar dna; wolny jest on od 

trzęsień ziemi. Niekiedy powierzchnie dna urozmaicają pojedyncze stożki wygasłych wulkanów podmorskich.

RÓW OCEANICZNY

To najgłębsze miejsca oceanów. Mają 300 - 5 000 km długości, 30 - 100 km szerokości i ponad 7 000 m głębokości. Największą głębię

 zanotowano w Rowie Mariańskim - 11 022 m. Rowy ciągną się wzdłuż brzegów kontynentów, np. Atakamski, lub są położone w pobliżu 

liniowo rozciągniętych archipelagów, zwanych łukami wyspowymi.

GRZBIET ŚRÓDOCEANICZNY

Tworzą rozległy, zajmujący 11% powierzchni oceanu, ciągły system wzniesień. Ocean Światowy jest opasany łańcuchem wzniesień o długości 

ponad 60 000 km, czyli tak długim, jak łączna długość lądowych łańcuchów górskich. Szerokość grzbietów morskich dochodzi do 3 000 km. 

Wznoszą się one ponad dna basenów oceanicznych, sięgające 2 000 - 3 000 m poniżej poziomu morza, a tylko niekiedy tworzą wyspy, np. 

Azory, Islandia. W ich ukształtowaniu charakterystyczne są występujące w ich osiowej części rozpadliny - ryfty o  szerokości 30 - 60 km i 

ponad 2 000 m głębokości w stosunku do grzbietów. Grzbiety są obszarami aktywnymi wulkanicznie i sejsmicznie

Czynniki glebotwórcze - elementy środowiska geograficznego wpływające na powstawanie i rozwój gleb. Czynniki wpływające na proces glebotwórczy prowadzą do powstania i rozwoju określonych typów gleb. Czynniki te występują jednocześnie, a typ gleb zależy od charakteru ich oddziaływania. Zdarza się, że jeden z czynników dominuje.

Podłoże skalne, jako podstawa, na której rozwija się gleba, jest istotnym czynnikiem glebotwórczym. Tworzy ono szkielet mineralny, umożliwiający dalsze zmiany. Skała macierzysta dostarcza glebie składników mineralnych. Ich wodny roztwór decyduje o żyzności gleby. Uziarnienie, (czyli wielkość ziaren i ich kształt) skał podłoża ma wpływ na przepuszczalność, od której zależy obecność w glebie powietrza i wody, a zatem również żyzność. Podłoże skalne jest najistotniejsze w początkowym stadium rozwoju gleby. Tylko na obszarach górzystych, ze względu na ciągle usuwanie wierzchniej warstwy, co uniemożliwia rozwój gleby, znaczenie tego czynnika nie maleje z upływem czasu.

Rzeźba terenu wpływa na przebieg denudacji, czyli usuwania zwietrzeliny z powierzchni skały. Równiny umożliwiają dłuższy rozwój gleby. Na obszarach bardziej urozmaiconych duże znaczenie ma wielkość nachylenia stoku: przy sporym nachyleniu gleba często pozostaje w stanie inicjalnym. Z kolei ekspozycja stoku (jego wystawienie na działanie promieni słonecznych) zmienia warunki klimatyczne, co powoduje zróżnicowanie gleb w obrębie nawet jednego wzniesienia. Gleby na stokach południowych mają skład bogatszy w substancje humusowe od gleb stoków północnych. Woda jest czynnikiem glebotwórczym o bardzo dużym znaczeniu, choć może zarówno tworzyć, jak i niszczyć. Silne opady wypłukują z gleby wartościowe składniki. Ale bez udziału wody niemożliwy byłby rozwój organizmów w glebie i roślin na jej powierzchni. Woda wspomaga też proces wietrzenia, wzbogacający glebę. W czasie wezbrań i powodzi dostarcza cennych osadów glebom znajdującym się w dolinach i deltach rzecznych. Czynnikiem różniącym gleby jest również klimat. Pod wpływem klimatu na obszarach o podobnej budowie podłoża mogą wykształcić się różne typy gleb. O powstawaniu ich decydują takie elementy klimatu, jak: temperatura i wilgotność powietrza oraz opady atmosferyczne, a w klimatach suchych dodatkowo wiatr. Silny wiatr, nawet na obszarach równinnych, z łatwością wywiewa z gleby cząstki rozstrzygające o jej żyzności. Opady są z kolei głównym źródłem wilgoci w glebie. Mniej ważna jednak jest ich wielkość, a bardziej - rozmieszczenie w czasie. Dla gleby i rosnących na niej roślin najkorzystniejsze są opady równomiernie rozłożone w ciągu roku. Ciepły klimat pozytywnie wpływa na rozwój gleby ze względu na zwiększoną aktywność biologiczną żyjących w niej organizmów. Wysoka temperatura przyspiesza tempo biochemicznych procesów rozkładu materii organicznej.Za najważniejszy czynnik glebotwórczy uważana jest biosfera, czyli roślinność i zwierzęta. Zespół organizmów glebowych, zwany edafonem, przyspiesza proces glebotwórczy i decyduje o jego charakterze. Bakterie i grzyby rozkładają martwą substancję organiczną, sprowadzając ją do postaci przyswajalnej dla roślin. Zwierzęta żyjące w glebie spulchniają ją i wzbogacają w materię organiczną. Jednak głównym źródłem substancji próchnicznych są dla gleby rosnące na niej rośliny. Czynnikiem glebotwórczym jest również działalność człowieka. Zazwyczaj dostrzega tylko jej niszczące skutki, niewątpliwie znaczne. Ich przejawem są zdegradowane i zanieczyszczone gleby w wielu rejonach świata. Warto zwrócić uwagę na fakt, że niektóre gleby są uprawiane od kilku tysięcy lat, a ich produktywność wcale nie spadła, a w wielu wypadkach wręcz wzrosła. Żyzność gleb poprawia się dzięki starannej uprawie, zwłaszcza w efekcie nawożenia. Gleby bielicowe, na przykład, należące do najsłabszych, dzięki zabiegom agrotechnicznym znacznie zyskują na produktywności.Niezmiernie ważnym czynnikiem glebotwórczym jest czas. Proces glebotwórczy przebiega zwykle powoli. Gleba, podobnie jak organizm, przechodzi stadia rozwojowe, poczynając od gleby inicjalnej, poprzez dojrzałą do starej. W Polsce występują gleby młode, powstałe w plejstocenie i holocenie. Na obszarach międzyzwrotnikowych Afryki, ze względu na równinny charakter i brak zlodowacenia, gleby są bardzo stare i pochodzą prawdopodobnie z trzeciorzędu. W odsłonięciach i odkrywkach geologicznych możemy spotkać gleby kopalne, czyli dawne gleby przykryte później pokrywą skał w wyniku procesów geologicznych.

Gleby astrefowe- gleby,które powstają niezależnie od strefy klimatycznej.
1. rędziny tworzą się na występujących wietrzejących wapieniach ,poziom próchnicy zalega na skale macierzystej- brak pozostałych poziomów. Są urodzajne ale trudne do uprawy najczęściej do roślin okopowych.
2. mady(aluwialne)- tworzą się wzdłuż dolin rzecznych i na obszarach ujściowych z drobnego materiału naniesionego przez rzeki. Bogate w próchnice , nadają się do wszystkich upraw lecz często wymagają melioracji. Największe obszary w Egipcie , Mezopotamii, w Indiach na nizinie Chińskiej
3. czarne ziemi- są to gleby powstałe w procesie bagiennym. Są to gleby bardzo żyzne, ale trudne do uprawy.
4. bagienne-są to gleby powstałe na bagnach, na mało urodzajne nawet po osuszeniu
5. górskie- występują na obszarach górskich są to glebami słabo urodzajne.

Polska leży w strefie gleb:
- brunatnych i bielicowych - około 82 %.
- czarnoziemy - około 1% - powstałe na lessach - Nizina Wielkopolska, Wyżyna Sandomierska, okolice Krakowa

Pozostałe grupy gleb zajmują małe powierzchnie:
- gleby bagienne (około 9%) - gleby słabe, złe, nieurodzajne, powstałe w wyniku nagromadzenia szczątków roślinności bagiennej w warunkach beztlenowych - tereny bagien nad Notecią, Warmią, Wieprzem
- mady (około 5%) - powstały na mułach rzecznych, występują w dolinach rzek, na Żuławach Wiślanych
- czarne ziemie (około 2%) - gleby żyzne, urodzajne, powstałe na terenach zabagnionych, ich czarne zabarwienie spowodowane jest duża zawartością próchnicy - okolice Wrocławia, Kujawy
- rędziny (około 1%) - gleby dość urodzajne, powstałe na skałach węglowych - Niecka Nidy, Polesie Lubelskie



Inne gleby:
- gleby górskie ( Karpaty, Sudety)
- gleby zdegradowane przez człowieka i przemysł (okręgi przemysłowe, aglomeracje miejskie)
W Polsce wprowadzono podział na sześć klas bonitacyjnych ( I - gleby bardzo dobre, VI - gleby złe). Najwięcej jest gleb średnich (IV klasa), a najmniej bardzo dobrych ( I klasa).

Dobre gleby w Polsce układają się w dwa pasy:
- równoleżnikowy - od Wyżyny Lubelskiej po Nizinę Śląską
- południkowy - od Niziny Śląskiej w kierunku północno-wschodnim do Żuław i Warmii

RÓWNIKOWE - Czerwono - żółte, czerwone gleby laterytowe.

PODRÓWNIKOWE - Gleby brązowo - czerwone, czerwone buroziemy (sawanna sucha i półpustynna), czarne ziemie tropikalne.

ZWROTNIKOWE - Gleby inicjalne - szaroziemy obszarów półpustynnych i pustynnych.. PODZWROTNIKOWE - Na obszarach występowania makki - terra rosa; W basenie morza Śródziemnego także gleba brązowa; w lasach monsunowych - żółtoziemy i czerwonoziemy.. UMIARKOWANE - Gleby kasztanowe w klimacie umiarkowanym ciepłym. W klimacie umiarkowanym kontynentalnym suchym - czarnoziemy. Klimacie umiarkowanym ciepłym, w którym występują lasy liściaste i mieszane - najbardziej typowe są gleby brunatne i płowe. W klimacie umiarkowanym chłodnym dominują gleby bielicowe i bielice. PODBIEGUNOWY - Gleby tundry.

GŁÓWNE REGIONY ROLNICZE POLSKI

REGION ROLNICZY	WARUNKI PRZYRODNICZE	UWARUNKOWANIA POZAPRZYRODNICZE	UPRAWY / HODOWLA
WYSOCZYZNA LESZCZYŃSKA (Nizina Wielkopolska)	Obszary równinne, żyzne czarne ziemie, gleby brunatne	Wysoki poziom kultury rolnej (duże kwalifikacje rolników, odpowiednie nawożenie, mechanizacja pracy), wpływ na największą w kraju wydajność ma przeszłość historyczna regionu (były zabór pruski)	Uprawa zbóż (pszenica, kukurydza, jęczmień), buraków cukrowych, lnu, ziemniaków, duże natężenie hodowli bydła i trzody chlewnej.
RÓWNINA INOWROCŁAWSKA (Kujawy)	Teren równinny, czarne ziemie	Wysoki poziom kultury rolnej, przeszłość historyczna regionu (były zabór pruski)	Uprawa pszenicy, buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku, ziemniaków, hodowla trzody chlewnej
ŻUŁAWY WIŚLANE (Pomorze Gdańskie)	Teren równinny, gleby - mady	Wysoki poziom kultury rolnej (problem stanowi utrzymanie odpowiednich warunków wodnych), przeszłość historyczna regionu (były zabór pruski)	Uprawa pszenicy, buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku, ziemniaków, warzyw.
RÓWNINA WROCŁAWSKA (Nizina Śląska)	Rozciąga się od okolic Legnicy na zachodzie po Nysę Kłodzką na wschodzie; gleby - czarne ziemie i mady; klimat wilgotny i ciepły z najdłuższym okresem wegetacyjnym w Polsce.	Występuje tu znaczna liczba gospodarstw rolnych o dużej powierzchni	Uprawa pszenicy, kukurydzy, jęczmienia, buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku, ziemniaków
PŁASKOWYŻ GŁUBCZYŃSKI (Śląsk Opolski)	Gleby brunatne na lessach, długi okres wegetacyjny	Występuje tu znaczna liczba gospodarstw rolnych o dużej powierzchni	Uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku, warzyw
PODGÓRZE RZESZOWSKIE	Rozpościera się u podnóża Karpat, pomiędzy Rzeszowem a Przemyślem; występują tu żyzna gleby brunatne, miejscami czarnoziemy	Występuje tu wysoka gęstość zaludnienia, duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych, niższa towarowość produkcji niż w wyżej wymienionych regionach, przeszłość historyczna (były zabór austriacki)	Uprawy pszenicy, owsa, tytoniu i chmielu, warzyw
WYŻYNA MIECHOWSKA	Żyzne gleby brunatne	Niskie nawożenie, ograniczona mechanizacja, przeszłość historyczna (były zabór Rosyjski)	Uprawy warzywne na potrzeby aglomeracji krakowskiej, hodowla bydła
WYŻYNA SANDOMIERSKA	Żyzne gleby brunatne	Niskie nawożenie, ograniczona mechanizacja, przeszłość historyczna (były zabór Rosyjski)	Sadownictwo, uprawy chmielu, warzyw polowych i pod osłonką
WYŻYNA LUBELSKA	Żyzna czarnoziemy na skale lessowej, gleby brunatne	Niskie nawożenie, ograniczona mechanizacja, przeszłość historyczna (były zabór Rosyjski)	Sadownictwo, uprawy buraków cukrowych, pszenicy, tytoniu, chmielu, warzyw polowych pod osłonką
GRZĘDA SOKOLSKA	Położona na południe od Hrubieszowa, stanowi polski fragment Wyżyny Wołyńskiej; żyzny gleby czarnoziemy na skale lessowej	Niskie nawożenie, ograniczona mechanizacja, przeszłość historyczna (były zabór Rosyjski)	Sadownictwo, uprawy buraków cukrowych, pszenicy, tytoniu, chmielu, warzyw polowych pod osłonką
RÓWNINA ŁOWICKO - BŁOŃSKA	Położona w okolicach Sochaczewa, żyzne czarne ziemie	Niskie nawożenie, ograniczona mechanizacja, przeszłość historyczna (były zabór Rosyjski)	Uprawy pszenicy, buraków cukrowych i warzyw (na potrzeby aglomeracji warszawskiej)
GRÓJEC, Włocławek, SANDOMIERZ, LUBLIN, NOWY SĄCZ	____________________	Okolice wielkich miast są tradycyjnym miejscem produkcji owocowo - warzywnej, ponieważ tu znajdują się rynki zbytu dla producentów	Głównie rozwija się sadownictwo
KARPATY	_____________________	___________________________________	Uprawa roślin pastewnych, żyta owsa i ziemniaków, hodowla bydła i owiec

GŁÓWNE REGIONY ROLNICZE ŚWIATA

REGION ROLNICZY	DOMINUJĄCA FORMA WŁASNOŚCI	CECHY CHARAKTERYSTYCZNE PRODUKCJI ROLNEJ	DOMINUJĄCA HODOWLA I UPRAWY
KRAJE EUROPY PÓŁNOCNEJ I ZACHODNIEJ (Dania, Holandia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja)	Własność prywatna i dzierżawcza	Wysoka mechanizacja, duże nawożenie i zużycie środków ochrony roślin; prowadzenie intensywnego, często przemysłowego chowu zwierząt - efekt: najwyższe na świecie plony roślin uprawnych	Hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. Uprawy min: pszenicy, kukurydzy, buraków cukrowych
BASEN MORZA ŚRÓDZIEMNEGO (Włochy, Grecja, Portugalia, Hiszpania, Turcja, Izrael, Egipt, Tunezja, Maroko, Algieria)	Własność prywatna	Rolnictwo ma strukturę rozdrobnioną, występuje ekstensywny chów	Uprawy min: owoce, cytrusy, winorośl, oliwki, pszenica, kukurydza, bawełna, tytoń. Chów bydła, owiec, kóz i drobiu.
EUROPA ŚRODKOWA I WSCHODNIA (Rosja, Ukraina, Białoruś, Rumunia, Bułgaria, Węgry, Czechy, Słowacja, Polska)	Przewaga gospodarstw państwowych i spółdzielczych (za wyjątkiem Polski, gdzie dominują gospodarstwa prywatne)	Gospodarstwa prywatne są nastawione na gospodarkę towarowa.	Uprawy min: pszenica, żyto, ziemniaki, buraki cukrowe. Chów bydła i trzody chlewnej.
AZJA ŚRODKOWA (Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tadżykistan, Kirgistan)	Dominacja gospodarstw państwowych i spółdzielczych	W Kazachstanie ekstensywna uprawa pszenicy	Uprawy min: pszenica, herbata, bawełna. Chów owiec
AZJA WSCHODNIAI POŁUDNIOWO - WSCHODNIA (Chiny, Korea, Japonia, Tajlandia, Malezja, Indonezja, Filipiny, Wietnam)	Przewaga drobnych gospodarstw prywatnych, w Chinach spółdzielczych	Występuje niska mechanizacja - duże nakłady pracy ręcznej, niska towarowość. Duże obszary zajmują tereny sztuczne nawadnianie (uprawy ryżu)	Uprawy min: pszenica, kukurydza, herbata, bawełna, tytoń, ryż. Chów trzody chlewnej, owiec i drobiu.
AZJA POŁUDNIOWO - ZACHODNIA I AFRYKA PÓŁNOCNA (Irak, Iran, Arabia Saudyjska oraz kraje strefy Sahelu)	Na obszarach sztucznie nawadnianych, w oazach dominują tradycyjne, drobne gospodarstwa rolne	Na obszarach nie nawadnianych dominuje pasterstwo koczownicze, prowadzi się mało wydajny chów bydła	Uprawy min: palmy daktylowej, jęczmień, warzywa, owoce. Chów bydła, kóz, owiec, osłów, wielbłądów
AZJA POŁUDNIOWA (Indie, Bangladesz, Pakistan)	Powszechna dzierżawa gospodarstw	Dominują gospodarstwa rozdrobnione, gdzie przeważa praca ręczna	Uprawy min: pszenica, ryż, herbata, bawełna
CZARNA AFRYKA (Kraje na południe od strefy Sahelu)	Wspólnota plemienna	Rolnictwo głównie zacofane. Prymitywna technika - niskie plony, rolnictwo samozaopatrzeniowe. Wyjątkiem jest RPA. Gdzie niegdzie występują plantacje z uprawami przeznaczonymi przede wszystkim na eksport	Uprawy min: prosa, sorgo, maniok, orzeszki ziemne, palma, oleista, palma kokosowa, kakao, kawa.
USA I KANADA	Dominuje własność prywatna	Gospodarka towarowa, choć ekstensywna	Uprawy min: kukurydzy, pszenicy, sorgo, soi, bawełny, tytoniu. Chów bydła, trzody chlewnej, drobiu.
AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA	Przeważa własność prywatna	Gospodarka towarowa, choć ekstensywna	Uprawy min: pszenica, kukurydza, trzcina cukrowa, bawełna. Chów owiec i bydła.
AMERYKA ŁACIŃSKA	Rozpowszechniona dzierżawa	Obok malych gospodarstw o charakterze samozaopatrzeniowym występują potężne latyfundia, gdzie występuje typ towarowy (rolnictwo ekstensywne)	Uprawy min: kawa, trzcina cukrowa, bawełna, soja, banany. Hoduje się bydło, trzode chlewna i konie.

GŁÓWNE UPRAWY I CHÓW NA ŚWIECIE

ROŚLINA UPRAWNA	PRZYRODNICZE WARUNKI UPRAWY	OBSZAR UPRAWNY
ZBOŻA
PSZENICA	Rośnie w klimacie umiarkowanym ciepłym i podzwrotnikowym; wymaga gleb żyznych (aluwialnych, czarnoziemów, brunatnych)	Export: USA, Kanada, Francja. Import: Rosja Japonia
RYŻ	Rośnie w klimacie monsunowym strefy klimatycznej zwrotnikowej i podzwrotnikowej, wymaga dobrych gleb i wysokiej temperatury w ciągu całego okresu wzrostu (18 - 25*C). Wymaga odpowiedniego nawodnienia pól.	Chiny, Indie, Brazylia, USA
KUKURYDZA	Rośnie w klimacie umiarkowanym ciepłym i podzwrotnikowym, nie wymaga dużej ilości wody, potrzebuje żyznych gleb.	USA, Kanada, Francja, Chiny
JĘCZMIEŃ	Rośnie we wszystkich strefach klimatycznych, poza klimatem równikowym, wilgotnym. Posiada bardzo krótki okres wegetacyjny i średnie wymagania glebowe. Łatwo znosi chłody, dlatego jego uprawy sięgają daleko na północ do 70*N	Rosja, Niemcy, Polska
OWIES	Rośnie w klimacie umiarkowanym i chłodnym. Jego uprawy sięgają wysoko w góry, nie ma dużych wymagań glebowych. Powierzchnia zasiewu zmniejsza się	USA, Polska, Rosja
ŻYTO	Rośnie w klimacie umiarkowanym i chłodnym (małe wymagania cieplne, duża odporność na mróz), niewielkie wymagania glebowe. Powierzchnia zasiewu zmniejsza się.	Niemcy, Rosja, Polska
PROSO, SORGO	Rośnie w ciepłych strefach klimatycznych, charakteryzuje się dużą odpornością na suszę, nie wymaga dobrych gleb	Chiny, Algieria, Meksyk
GRYKA	Rośnie w klimacie chłodnym strefy umiarkowanej (wrażliwa na mróz i deszcze w okresie kwitnienia), lubi gleby lekkie, znosi duże zakwaszenie	Ukraina, Rosja, Czechy
ROŚLINY BULWIASTE (ziemniaki, bataty, maniok, tato, jam)
ZIEMNIAK	Rośnie w klimacie umiarkowanym i chłodnym, nie lubi wysokich temperatur, jest odporny na chłód, nadmiar wilgoci mu szkodzi, nie wymaga dobrej gleby, potrzebuje jednak znacznego nawożenia i starannej uprawy.	Chiny, Rosja, Polska
ROŚLINY OLEISTE (soja, orzeszki ziemne, słonecznik, rzepak, oliwka, rycynus, palma kokosowa, palma olejowa, sezam)
SOJA	Rośnie w różnych szerokościach geograficznych, nie lubi mrozów, wymaga stosunkowo żyznych gleb	USA, Francja
SŁONECZNIK	Rośnie w klimatach ciepłych, odporny na suszę; wymaga dobrej gleby	Francja, Czechy, Węgry
RZEPAK	Rośnie w umiarkowanych szerokościach geograficznych, wymaga dość żyznych gleb	Rosja, Niemcy, Francja
ROŚLINY CUKRODAJNE (trzcina cukrowa, burak cukrowy, klon cukrowy)
TRZCINA CUKROWA	Rośnie w ciepłym i wilgotnych klimacie (temp ok. 20*C, opady roczne 1200 - 1600 mm, rozłożone równomiernie), żyzna i wilgotna gleba oraz dobre nawożenie	Chiny, Indie, Indonezja
BURAK CUKROWY	Rośnie głównie na obszarach umiarkowanych temperatur, wymaga dużego nasłonecznienia w okresie dojrzewania. Najlepiej udaje się na terenach wolnych od mrozów przez 5 - 6 miesięcy. Wymaga żyznych, nie zakwaszonych gleb	Francja, USA, Kanada
ROŚLINY WŁÓKNISTE (bawełna, len, konopie, juta, agawa sizalska)
BAWEŁNA	Rośnie w klimacie ciepłym i suchym, o dużym nasłonecznieniu i opadach; najlepiej udaje się na glebach lekkich - dobrze odwodnionych i napowietrzonych; zapotrzebowanie na wodę może być pokrywane przez nawadnianie.	Chiny, Indie, USA
LEN	Rośnie w klimacie umiarkowanym chłodnym i wilgotnym charakteryzującym się długim deszczowym latem; ma małe wymagania glebowe	Rosja, Chiny, Polska
UŻYWKI (kakaowiec, kawowiec, krzew herbaciany, tytoń, krzew kokainowy)
KAKAOWIEC	Rośnie w klimacie gorącym i wilgotnym o opadach ok. 2000mm, równomiernie rozłożonych w ciągu roku, wymaga gleb żyznych	Meksyk, Brazylia, Kolumbia
KAWOWIEC	Rośnie w klimacie gorącym z wilgotną porą roku o opadach 1300 - 2300 mm, z minimum opadów podczas kwitnienia i owocowania. Nie lubi dużego nasłonecznienia, dlatego też sadzi się go w cieniu innych drzew. Wymaga dobrych gleb o dużej zawartości próchnicy	Meksyk, Brazylia, Kolumbia
KRZEW HERBACIANY	Rośnie w wilgotnym klimacie tropikalnym i subtropikalnym, z temperaturą 10 - 23*C i znacznymi opadami 1500 - 2500 mm, równomiernie rozłożonymi w ciągu roku, gleby obszarów nizinnych i górzystych	Chiny, Indie, Sri Lanka
TYTOŃ	Rośnie w klimacie ciepłym o średnim, lecz ciągłym dopływie wilgoci, ale ma duże zdolności adaptacyjne. Wymaga dobrych gleb	USA, Rosja, Francja
ROŚLINY O OWOCACH JADALNYCH (ananas, banany, pomarańcza, winorośl)
ROŚLINY PRZYPRAWOWE (pieprz czarny, wanilia)
INNE (kauczukowiec)

Hydrosfera - zajmuje 3/4 powierzchni Ziemi.

Udział procentowy wód na Ziemi - 97% - zajmuje Wszechocean, 2% - woda w lodowcach i lądolodach, 1% - wody powierzchniowe i podziemne.

Wszechocean - wszystkie wody morskie i oceaniczne występujące na Ziemi.

Oceany pod względem wielkości
1) Spokojny (Pacyfik),
2) Atlantycki,
3) Indyjski,
4) Arktyczny.

Podział mórz ze względu na ich położenie - Morze to taki akwen, który posiada połączenie z Wszechoceanem (pośrednie, bezpośrednie) i wpływa na klimat obszarów lądowych.

Podział mórz:
1)morza międzywyspowe (Karaibskie),
2) morza przybrzeżne (Arabskie),

3) morza otwarte (Norweskie),

4) morza śródlądowe

a) wewnątrzkontynentalne (Bałtyckie),

b) międzykontynentalne (Śródziemne),

5) morze Sargassowe (wyodrębniane na podstawie przypływających prądów morskich)

Skład chemiczny wody morskiej

NaCl - 77%,

MgCl - 10%,

MgSO4 - 4%,

CaSO4 - 3%,

K2SO4 - 2%,

Pozostałe - 0,5%.

Zasolenie - zalerzy od ilości wpływających wód słodkich, od szerokości geograficznej (im wyższe parowanie tym niższe zasolenie), od opadów atmosferycznych. Największe zasolenie jest w strefie zwrotnikowej, a najmniejsze w strefie umiarkowanej, równikowej oraz okołobiegunowej. Zasolenie - zawartość soli mineralnych w 1kg wody.

Temperatura wód morskich - Zróżnicowanie temperatury wody morskiej: promieniowanie słoneczne nagrzewa wyłącznie wody przypowierzchniowe. Najwyższe temperatury wód są na równiku i maleją wraz ze wzrostem szerokości geograficznej ku biegunom. Temperatura zamarzania wody morskiej to -2*C. Wraz ze wzrostem głębokości temperatura obniża się.

Falowanie - klasyczne (wiatrowe), sejsza, tsunami. Falowanie wiatrowe zależy od siły wiatru, występuje na oceanach, morzach. Sejsza to falowanie wiatrowe, ale na zbiornikach zamkniętych. Tsunami wywołane podziemnymi ruchami skorupy ziemskiej.

Pływy - odpływy, przypływy. Czynniki wpływające na pływy: siła grawitacji księżyca, w mniejszym stopniu słońca, ruch obrotowy Ziemi, siła odśrodkowa.

Siły grawitacji się sumują i pływy są silniejsze.

S - słońce,

Z - ziemia,

K - księżyc

Siły nie sumują się i pływy są słabsze

P - przypływ,

O - odpływ

Amplituda pływów jest największa przy wybrzeżach Kanady, Francji (kanał La Manche) i Rosji.

Prądy morskie, czynniki wpływające na powstawanie pływów: - różnice gęstości wód (róznica w temperaturze temperaturze zasoleniu), stała cyrkulacja powietrza, siła Coliorisa. Prądy ciepłe od niskich do wysokich szerokości. Prądy zimne od wysokich do niskich szerokości. Prądy obojętne. Na półkuli północnej zgodnie ze wskazówkami zegara ruchy wód. Na południowej ruchy przeciwne. Upwelling - wypływ wód głębinowych na powierzchnie.

Rzeki - ciek wodny ograniczony korytem. Rzeka główna - nie stanowi dopływu żadnej rzeki. System rzeczny - rzeka główna wraz z dopływami. Dorzecze - to obszar, po którym płynie rzeka główna wraz z dopływami. Zlewisko - obszar, z którego rzeki spływają do jednego akwenu. Obszar bezodpływowy - jest to obszar, z którego rzeki nie kończą biegu we wszechoceanie tylko np. wpływają do jeziora. Dział wodny - granice między dorzeczami. Największe rzeki na świecie: Nil, Amazonka, Jangcy, Missisipi, McKenzi, Ob. Z Iryszem. Rzeka z największym dorzeczem - Amazonka. Największe zlewisko - Atlantyk. Największy obszar bezodpływowy - Australia. Rzeka składa się z trzech biegów: górny ( u źródła), środkowy (pomiędzy górnym, a dolnym), dolny ( ujście).

Ujście deltowe
Ujście lejkowe.

Czynniki wpływające na rodzaj ujścia: ukształtowanie terenu, materiał niesiony przez rzekę, prądy morskie przybrzeżne. Podział rzek ze względu na stałość dostaw wody: stałe, okresowe, sporadycznie wysychające, epizodyczne. Uedy - puste koryta rzeczne.

Źródło jest to naturalny wypływ wody na powierzchnie ziemi.

Źródło szczelinowe

Źródło dolinowe


Źródło warstwowe

Jezioro - zagłębienie w powierzchni ziemi, wypełnione wodą, bez połączenia z wszechoceanem.

Pochodzenie jezior:

1) Polodowcowe: moreny (Śniardwy), rynnowe ( Ryńskie), wytopiskowe ( Perskie oko), cyrkowe ( Morskie oko)

2) Tektoniczne(bardzo duże głębokości, strome brzegi, Bajkał 1620 m głębokości)

3)Tektoniczno-polodowcowe,

4) Reliktowe (pozostałość większego akwenu, Morze Kaspijskie)

5) Pochodzenia wulkanicznego (we Francji, Masyw Centralny)

6) Przybrzeżne (Jezioro Janno)

7) Starorzecze albo przyrzeczne - jezioro powstałe w meandrze rzeki. Meander - zakole rzeki.

8) Jezioro pochodzenia krasowego

9) pochodzenia kosmicznego Krater Like.

10) Jezioro sztuczne - stworzone przez człowieka, występują przy hydroelektrowniach, Hehło.

Podział wód ze względu na stałość źródła zasilania - stale płynące, rzeki okresowe, epizodyczne, rzeki sporadycznie wysychające.

Podział rzek ze względu na ich reżim (ustrój rzeczny) - Reżim składa się ze źródła zasilania rzeki w wodę, ilości wody w korycie rzecznym. Źródła rzek: lodowiec, roztopy, opady atmosferyczne, wody podziemne. Jeżeli występuje jedno źródło zasilania rzeki to ustrój jest prosty, gdy występuje kilka źródeł zasilania - ustrój jest złożony. Gdy ustrój jest złożony to zmienia się ilość w rzece. Skutki zmieniania się ilości wody w rzece: powodzie.

Udział procentowy lodowców na ziemi - 2% wód na ziemi to lodowce: 85% - Antarktyka, 12% Grenlandia, 3% lodowce górskie.

Warunki powstania lodowca: niska temperatura, przewaga opadów nad topnieniem, ukształtowanie terenu.

Budowa lodowca górskiego: Pole firnowe - miejsce gromadzenia się śniegu i przemiany w lodowiec. Jęzor lodowca - przedłużenie lodowca, Czoło lodowca - zakończenie lodowca, Brama lodowcowa - miejsce wypływania rzek.

Rodzaje lodowców - lądolód inaczej lodowiec kontynentalny, lodowiec szczątkowy, lodowiec fieldowy - czapa lodowcowa, lodowiec szelfowy, lodowiec górski. Cielenie się lodowca to odrywanie się od siebie części lodowca, powstają góry lodowe.

Rodzina językowa	Grupa językowa	Język	Występowanie
Indoeuropejska	Albańska	Albański	Albania, Nowa Jugosławia
		Bałtycka	Litewski Łotewski	Litwa Łotwa
		Brytańska	Walijski bretoński	Wielka Brytania Francja
		Celtycka	Irlandzki Szkocki mański	Irlandia Wielka Brytania Wyspa man
		Germańska	Szwedzki Duński Norweski Islandzki Fryzyjski niderlandzki (flamandzki) angielski niemiecki	Szwecja Dania Norwegia Islandia Holandia Holandia, Belgia Wielka Brytania, Irlandia Niemcy, Austria, Szwajcaria, Lichtenstein, Luksemburg
		Grecka	Grecki	Grecja
		Romańska	Włoski francuski Prowansalski Hiszpański Kataloński Portugalski Retoromański (landyjski) Rumuński Sardyński	Włochy, San Marino Francja, Belgia, Szwajcaria, Andora, Luksemburg Francja Hiszpania Hiszpania, Andora Portugalia Włochy, Szwajcaria, Niemcy Rumunia Sardynia
		Słowiańska	Polski Czeski Słowacki Łużycki Rosyjski Ukraiński Białoruski Serbsko - chorwacki Bułgarski Macedoński Słoweński	Polska Czechy Słowacja Południowo - wschodnia część Niemiec Rosja, Państwa byłego ZSRR (do 1991) Ukraina Białoruś Chorwacja, Nowa Jugosławia, Bośnia i Hercegowina Bułgaria Macedonia Słowenia
Uralska	Urgo - fińska	Węgierski Fiński Estoński Lapoński	Węgry Finlandia Estonia Finlandia, Szwecja, Norwegia, Rosja
---------------------------------------	--------------------------------------	Baskijski	Hiszpania

Komunikacja - ogół procesów polegających na przemieszczaniu się w przestrzeni: ludności, towarów, informacji lub energii. Komunikacja obejmuje transport i łączność.

System transportowy- transport samochodowy, kolejowy, wodny, rurociągowy, lotniczy, juczny (zwierzęcy).

Mierniki transportu - długość sieci transportowej, gęstość sieci transportowej, praca przewozowa. (tonokilometr, pasażerokilometr).

Podział ze względu na środowisko, w którym odbywa się transport: lądowy (naziemny, podziemny, nadziemny), wodny (żegluga, morski i śródlądowy), przemysłowy (rurociągowy, przewodnikowy, przenośnikowy), powietrzny (lotniczy).

Podział ze względu na zasięg: lokalny, regionalny, krajowy, kontynentalny, międzykontynentalny.

Rodzaj napędu: silnikowy (parowy, spalinowy, elektryczny, atomowy), bezsilnikowy.

Charakter przewozów: pasażerski, towarowy.

Sposób przenoszenia ładunku: ciągły - strumieniowe przemieszczanie masy, przewozowy - w postaci przesyłowego, nieciągły - pozostałe rodzaje transportu (lądowy, wodny, powietrzny).

Forma własności transportu - prywatny, państwowy, spółdzielczy.

Łączność - dziedzina komunikacji obejmująca przesyłanie i przekazywanie na odległość wszelkich informacji oraz przesyłanie paczek pocztowych, łączność zalicza się do grona najstarszych form aktywności ludzi. Ludzie porozumiewali się na odległość już w starożytności (znaki dymne, tam tamy)

Formy łączności - poczta, radio, telewizja, telefony, komórki, Internet.

Czynniki rozwoju komunikacji -

przyrodnicze - ukształtowanie terenu, klimat, odległość od morza, istniejąca sieć rzeczna, rodzaj gruntu.

Pozaprzyrodnicze - poziom rozwoju technologicznego, zamożność społeczeństwa, polityka kraju, sytuacja międzynarodowa kraju, kadra, sprzęt.

Podział łączności - pocztowa, przewodowa, radiowa i satelitarna.

Światowa telefonia stacjonarna - ilość abonentów / 1000 mieszkańców. W najbardziej rozwiniętych najlepiej najwyższy wskażnik - USA, bo 500-700 na 1000 mieszkańców Ponadto Europa zach, Kanada, Australia Najniższy - Afryka (Republika Demokratyczna Afryki) Gdzie jest 1 abonent na 1000 mieszkańców. POLSKA: TPSA, Netia. Do lat 80' - niska ilość Od 90' - zwiększa się Obecnie - nie zwiększa się jak w 90' Nie przekracza 400/1000

Telefonia komórkowa od lat 80, na świecie: Skandynawia, Europa zach, USA, Japonia. W Polsce od 90, Era, Plus, Orange Obecnie jest 5 000 000 abonentów i ta liczba zwiększa się

Internet na świecie od 80, a od 90 w powszechnym użytku. Polska - końcówka 90 lat.

Funkcje Internetu: komunikacyjne, informacyjne, rozrywkowe, daje zatrudnienie, handel, edukacja.

Turystyka - celowy ruch ludności trwający mniej niż jeden rok.

Podział ze względu na cel: matrymonialny, zarobkowy, handlowy, krajoznawczy, edukacyjny, rekreacyjny, specjalny, rodzinny, poznawczy, biznesowy, leczniczy, religijny.

Czynniki rozwoju turystyki: stopień zamożności społeczeństwa, rozwój urbanizacji, walory środowiska przyrodniczego, walory środowiska antropologicznego, poziom rozwoju infrastruktury turystycznej, sytuacja międzynarodowa kraju, polityka państwa, czynnik demograficzny, stopień wykształcenia.

Wpływ turystyki na środowisko naturalne:

Turystyka zrównoważona - ma na celu max ochronę środowiska naturalnego (szlaki turystyczne, ograniczona ilość turystów, Australia, USA, Polska, Czechy)

Turystyka nieracjonalna - w krótkim czasie zarobić dużo pieniędzy (Austria)

Wpływ na gospodarkę krajów słabo rozwiniętych - Pozytywne: bilans płatniczy zrównoważony rozwija się infrastruktura kraju, zmniejsza się bezrobocie. Negatywne: degradacja środowiska naturalnego, zbytnie uzależnienie gospodarki, tylko od jednego działu, zanik lokalnych kultur.

Przykłady państw żyjących z turystyki: Dominikana, Haiti, Seszele, Maledywy, Tajlandia.

Regiony turystyczne świata:

Europa - kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Wybrzeże Morza Śródziemnego, Zamki nad Loarą, Jeziora Skandynawskie.

Ameryka północna: wielki Kanion, Las Vegas, Niagara, Yellowstone, Alaska.

Ameryka Środkowa: Kuba, Kultura Inków, Andy, Amazonia, Rio de Janeiro.

Afryka: RPA, Egipt, Maroko.

Bliski wschód: Egipt, Kuwejt, Izrael, Mekka, Medyna.

Azja wschodnia z Pacyfikiem: Opera w Sydney, Mur Chinśki, Klasztor Szaolin, unikalna fauna i flora Wielka Rafa Koralowa, Tokyo.

Azja południowa: Indie, Sri Lanka, Tadz Mahal, Mount Everest.

Podział Europy na regiony turystyczne:

Europa północna: Islandia, Irlandia, Wlk. Brytania, Szwecja, Norwegia, Dania, Finlandia.

Europa wschodnia: Polska, Czechy, Slowacja, Estonia, Litwa, Rumunia, Bułgaria,

Europa zachodnia: Niemcy, Austria, Szwajcaria, Francja, Belgia,

Europa południowa: Hiszpania, Włochy, Portugalia, Grecja, Kraje byłej Jugosławii.

Czynniki rozwoju turystyki w Polsce: 96 szybki rozwój. Walory środowiska antropologicznego i naturalnego, atrakcyjność cen, tranzytowe położenie, więzi rodzinne, sportowcy, słynni ludzie, dobra kuchnia, sprawy biznesowe.

Regiony turystyczne Polski:

pobrzeże Bałtyckie: Parki Narodowe, Międzyzdroje, Gdańsk, Sopot, plaże, jod w powietrzu,

pojezierze: Wilczy Szaniec, Jeziora Mazurskie, Duże kompleksy leśne, Malbork, Rospuda, Gniezno.

Niziny: Parki narodowe, antropologiczne: Warszawa (starówka, Powązki, Łazienki), Poznań, Wrocław,

wyżyny: wąwozy lessowe, jaskinia Raj, antropologiczne: Kraków z Kazimierzem, Częstochowa, Spodek, Zamość, Skansen Królowa Luiza.

Sudety góra Ślęża, jeziora polodowcowe,

Karpaty: Zakopane, parki narodowe, zjawiska krasowe.

Bariery rozwoju w Polsce: reklama (niedostatek w Polsce), infrastruktura, problem z sanitariatami, niski stopień bezpieczeństwa.

Komunikacja śródlądowa rzeczna w Polsce - Przewozi się: materiały budowlane, węgiel, metale, nawozy sztuczne. Transport pasażerski - turystyczny; największe znaczenie: Odra, Wisła i Kanał Gliwicki. Odra -żeglowna przez 220 dni, wykorzystywana także przez Niemcy, Czechy, Węgry. Największe porty: Opole, Wrocław, Szczecin. Wisła jest żeglowna przez 180 dni ze względu na niski stopień regulacji na odcinku od GOP do Krakowa i od Warszawy na północ. Największe porty: Kraków, Sandomierz, Warszawa, Toruń, , Gdańsk. Kanał Gliwicki -długość wynosi 46 km, łączy Gliwice z Kędzierzynem Koźlem; Długość połączeń kanałowych około 450 km. Do najważniejszych kanałów: Gliwicki, Bydgoski,, Elbląski, Mazurski. Ta branża transportu nie odgrywa ważnej roli.

Kolej na świecie - Kraje o dużej gęstości sieci kolejowej: Szwajcaria, Belgia, Holandia, Niemcy; Najdłuższe linie: Australia, Kanada, Rosja, USA, Brazylia, RPA, Szwecja, Chiny; Najnowocześniejsza kolej świata: od 1981 roku - TGV (Paryż - Lyon); 1993 rok - TGV - Nord (Paryż - Lille - Calais), osiąga prędkość 300 km/h; Najszybszą koleją świata kolej japońska, osiąga prędkość ok. 550 km/h.

Kolej w Polsce - 1842 rok - początek kolejnictwa, 1848 rok - powstaje kolej warszawsko - wiedeńska. Cechą jest nierównomierne rozłożenie. Najlepiej w śląskim. Najsłabiej w Podkarpackim i Lubelskim.

Lotnictwo na świecie - Wymaga wysokich nakładów finansowych i wykwalifikowanej kadry; jest ekonomiczny (ekspresowe przesyłki) ekologiczny i bezpieczny; Tempo rozwoju spowolnione w wyniku ataków terrorystycznych z 11 września 2001 roku. Najwięcej samolotów mają: USA, Kanada, Wlk Brytania, Niemcy, Ukraina. Największe znaczenie mają połączenia transatlantyckie: Europa - Ameryka północna, Europa - Ameryka środkowa, Europa - Ameryka - południowa, a ponadto Europa - Japonia i Europa - Australia. Największe lotniska świata: Chicago, Nowy Jork, Tokio, Londyn, Paryż, Frankfurt nad Menem, Największe towarzystwa lotnicze: PAN - AM, Aerofłot, Lufthansa, Air France, British airways, Air India,. Produkcja samolotów: USA (Los Angeles, Dallas, Baltimore), Chiny, Japonia, Rosja (Moskwa, ST. Petersburg), Wielka Brytania (Bristol, Manchester,), Francja, Ukraina (Charków, Kijów)

Konflikty zbrojne:

AFRGANISTAN:

przyczyny: w latach 79 - 89 miała miejsce walka z okupacją radziecką, której efektem były potężne zniszczenia wojenne. Na początku lat 90 toczyła się wojna domowa, w wyniku której władzę w kraju objęli talibowie. Talibowie współpracowali także z terrorystami z Al. - Kaidy, którzy byli odpowiedzialni za ataki na USA z 9/11. We wrześniu wojska NATO zaatakowały Afganistan wspierając opozycję i zlikwidowały większość baz terrorystycznych. Stan obecny: wybrano nowe władze, do kraju wracają uchodźcy.

KURDOWIE:

przyczyny: etniczne, dążenie przez Kurdów do utworzenia samodzielnego państwa od 23 roku. Kurdystan nie istnieje, został podzielony między: Syrię, Turcję i Irak. Gospodarcze, na tych terenach występują złoża ropy.

Stan obecny: Kurdowie wspierają interwencję USA w Iraku i mają nadzieję, że w ten sposób będą mieli podstawy do stworzenia samodzielnego państwa. Naród ten nadal jest wyniszczany w turcji.

IRAK - USA:

przyczyny: rząd USA uznał Irak za jeden z krajów „osi zła”, wspierający międzynarodowy terroryzm, Inspekcja przeprowadzona przez inspektorów ONZ wskazywała na możliwość produkowania w tym kraju broni biologicznej masowego rażenia.

Stan obecny: od 2003 wojska USA stacjonują na terenie Iraku, wspiera je międzynarodowy kontyngent wojskowy, w skład którego wchodzą też Polacy, w kraju zaczyna się demokratyzacja życia, z tym ze nadal codziennie dochodzi do zbrojnych wystąpień armii USA.

NIGERIA:

przyczyny: niejednorodność etniczna, rywalizacja pomiędzy plemionami, różnorodność religijna (islam i chrześcijaństwo), podział zysków z ropy naftowej odkrytej w 58.

Stan obecny: konflikty nadal wybuchają w postaci puczów wojskowych lub wojen domowych.

SOMALIA:

przyczyny: waśnie rodowe, od 91 dotyczą głównie pastwisk i źródeł wody.

Przebieg konfliktu: na początku tej wojny zginęło ok.. 100 tys osób, a milion opuściło kraj jako uchodźcy.

RUANDA:

przyczyny: spór o ziemię między plemionami,

przebieg konfliktu: podczas ostatniej wojny domowej w 94 wymordowano ok. miliona mieszkańców, pozostali przy życiu w większości uciekli za granicę. Konflikt obiął obszar Ruandy i Burgundii. Wojnę zakończyła interwencja międzynarodowych sił pokojowych.

Stan obecny: sytuacja nie jest stabilna, stale dochodzi do krwawych incydentów między plemionami.

REPUBLIKA KONGO:

przyczyny: etniczne, podłoże gospodarcze,

przebieg konfliktu: po obaleniu prezydenta Sese - Seko - władze przejmuje Kabila - jego rządy doprowadzają do wybuchu w 07 wojny, w która angażują się Ruanda, Ugadna, Burundi, Zimbwabwe, Angola i Nambia.

Stan obecny: nadal w tym rejonie dochodzi do krwawych incydentów.

IZRAEL - PALESTYNA: przyczyny: etniczne, religijne, ekonomiczne, przebieg konfliktu: 14 V 48 podjęto decyzję o podziale Palestyny na dwa państwa: Izrael i Palestynę, jednak sąsiednie państwa arabskie nie uznały tej decyzji i natychmiast zaatakowały naród żydowski (3 wojny w obronie Izraela: 49, 67 - wojna 6 dniowa, 73 - wojna Jom Kipur, z każdej z nich agresorzy wychodzili pokonani), Palestyna nigdy nie powstało, jego ziemie należą w większości do Izraela lub znajdują się pod jego okupacją. Palestyńczycy nie pogodzili sie z przegraną, za ich reprezentanta na arenie międzynarodowej uznaje się OWP - Organizację Wyzwolenia Palestyny, która dokonuje zamachów terrorystycznych. Stan obecny: w 95 powołano do życia Autonomię Palestynską i zaprzestano zasiedlania osadnikami żydowskimi spornych terenów (Strefa Gazy i Zachodni brzeg Jordanu), Nadal oba narody są przekonane o swoich prawach do tych terenów i stale wybuchają konflikty.

Konflikty zbrojne:

AFRGANISTAN:

przyczyny: w latach 79 - 89 miała miejsce walka z okupacją radziecką, której efektem były potężne zniszczenia wojenne. Na początku lat 90 toczyła się wojna domowa, w wyniku której władzę w kraju objęli talibowie. Talibowie współpracowali także z terrorystami z Al. - Kaidy, którzy byli odpowiedzialni za ataki na USA z 9/11. We wrześniu wojska NATO zaatakowały Afganistan wspierając opozycję i zlikwidowały większość baz terrorystycznych. Stan obecny: wybrano nowe władze, do kraju wracają uchodźcy.

KURDOWIE:

przyczyny: etniczne, dążenie przez Kurdów do utworzenia samodzielnego państwa od 23 roku. Kurdystan nie istnieje, został podzielony między: Syrię, Turcję i Irak. Gospodarcze, na tych terenach występują złoża ropy.

Stan obecny: Kurdowie wspierają interwencję USA w Iraku i mają nadzieję, że w ten sposób będą mieli podstawy do stworzenia samodzielnego państwa. Naród ten nadal jest wyniszczany w turcji.

IRAK - USA:

przyczyny: rząd USA uznał Irak za jeden z krajów „osi zła”, wspierający międzynarodowy terroryzm, Inspekcja przeprowadzona przez inspektorów ONZ wskazywała na możliwość produkowania w tym kraju broni biologicznej masowego rażenia.

Stan obecny: od 2003 wojska USA stacjonują na terenie Iraku, wspiera je międzynarodowy kontyngent wojskowy, w skład którego wchodzą też Polacy, w kraju zaczyna się demokratyzacja życia, z tym ze nadal codziennie dochodzi do zbrojnych wystąpień armii USA.

NIGERIA:

przyczyny: niejednorodność etniczna, rywalizacja pomiędzy plemionami, różnorodność religijna (islam i chrześcijaństwo), podział zysków z ropy naftowej odkrytej w 58.

Stan obecny: konflikty nadal wybuchają w postaci puczów wojskowych lub wojen domowych.

SOMALIA:

przyczyny: waśnie rodowe, od 91 dotyczą głównie pastwisk i źródeł wody.

Przebieg konfliktu: na początku tej wojny zginęło ok.. 100 tys osób, a milion opuściło kraj jako uchodźcy.

RUANDA:

przyczyny: spór o ziemię między plemionami,

przebieg konfliktu: podczas ostatniej wojny domowej w 94 wymordowano ok. miliona mieszkańców, pozostali przy życiu w większości uciekli za granicę. Konflikt obiął obszar Ruandy i Burgundii. Wojnę zakończyła interwencja międzynarodowych sił pokojowych.

Stan obecny: sytuacja nie jest stabilna, stale dochodzi do krwawych incydentów między plemionami.

REPUBLIKA KONGO:

przyczyny: etniczne, podłoże gospodarcze,

przebieg konfliktu: po obaleniu prezydenta Sese - Seko - władze przejmuje Kabila - jego rządy doprowadzają do wybuchu w 07 wojny, w która angażują się Ruanda, Ugadna, Burundi, Zimbwabwe, Angola i Nambia.

Stan obecny: nadal w tym rejonie dochodzi do krwawych incydentów.

IZRAEL - PALESTYNA: przyczyny: etniczne, religijne, ekonomiczne, przebieg konfliktu: 14 V 48 podjęto decyzję o podziale Palestyny na dwa państwa: Izrael i Palestynę, jednak sąsiednie państwa arabskie nie uznały tej decyzji i natychmiast zaatakowały naród żydowski (3 wojny w obronie Izraela: 49, 67 - wojna 6 dniowa, 73 - wojna Jom Kipur, z każdej z nich agresorzy wychodzili pokonani), Palestyna nigdy nie powstało, jego ziemie należą w większości do Izraela lub znajdują się pod jego okupacją. Palestyńczycy nie pogodzili sie z przegraną, za ich reprezentanta na arenie międzynarodowej uznaje się OWP - Organizację Wyzwolenia Palestyny, która dokonuje zamachów terrorystycznych. Stan obecny: w 95 powołano do życia Autonomię Palestynską i zaprzestano zasiedlania osadnikami żydowskimi spornych terenów (Strefa Gazy i Zachodni brzeg Jordanu), Nadal oba narody są przekonane o swoich prawach do tych terenów i stale wybuchają konflikty.

Badanie wnętrza Ziemi Promień Ziemi 6371 km Największy odwiert 5000 m. Największy odwiert w Polsce 1200 m.

Skład Chemiczny skorupy Ziemskiej Tlen - 47%, Krzem - 29,5%, Glin - 8,1%, Żelazo - 4,7%, Wapń - 3%, Sód - 2,5%, Potas - 2,5%, Magnez - 1,9%, Pozostałe - 0,8%.

Budowa wnętrza Ziemi Warstwy nieciągłości Konrada,

MOHO - znajduje się na różnej głębokości pod powierzchnią ziemi; ok. 7 km pod oceanami i 40 km pod lądami. Jej występowanie stwierdził A. Mohorovicić analizując zapis drgań podczas trzęsienia Ziemi w Chorwacji w 1909 r.

Litosfera - zewnętrzna, najbardziej sztywna powłoka kuli ziemskiej, sięgająca do głębokości 80 - 150 km Temperatura wzrasta średnio o 1°C na każde 33m, ciśnienie rośnie o 1 atmosferę na każde 3,7 m.

Skorupa ziemska - zewnętrzna, najcieńsza warstwa litosfery, w skład, której wchodzą wszystkie pierwiastki chemiczne. Zbudowana jest z dwóch stref:

SIMA - warstwa bazaltowa pod kontynentami i pod wodą. Zbudowana głównie z krzemu, magnezu i tlenu.

SIAL - warstwa granitowa tylko pod kontynentami. Zbudowana z krzemu, glinu i tlenu.

Płaszcz górny - CROFESIMA - do 700 km Składa się z chromu, tlenu, żelaza, krzemu i magnezu.

Płaszcz dolny - NIFESIMA do 2900 km Składa się z niklu, żelaza, krzemu i magnezu. W płaszczu zachodzą zjawiska związane z powolnym przemieszczaniem się w górę plastycznych mas materii pod wpływem ciepła z głębi ziemi (ruchy konwekcyjne)

Jądro Ziemi - temperatura od 4500 - 5100°C.

Jądro zewnętrzne - NIFE - do 5100 km Składa się z niklu i żelaza. Temperatura od 2900 do 5100°C. Stan ciekły.

Jądro wewnętrzne - NIFE - do 6371 km Składa się z niklu i żelaza. Temperatura ok. 5100°C. Stan stały.

ASTENOSFERA - warstwa płaszcza ziemskiego położona na głębokości od 100 do 400 km pod powierzchnią Ziemi. Zapewnia skorupie ziemskiej ruchliwość. Zachodzą w niej wszystkie procesy tektoniczne.

Izostazja - stan równowagi, który powstaje, gdy zewnętrzna część skorupy ziemskiej zagłębia się w ciężkiej, gęstej masie plastycznej astenosfery.

Płyty tektoniczne: euroazjatycka, afrykańska, australijska, pacyficzna, amerykańska, antarktyczna, karaibska, filipińska, arabska i Nazca.

Minerał - naturalny, jednorodny składnik skorupy ziemskiej, składający się z jednego lub kilku pierwiastków chemicznych i posiadający określone właściwości fizyczne.

Skala twardości Mohsa - twardość minerałów określa się, porównując ją do twardości minerałów wzorcowych w skali Mohsa. Stopnie twardości: 1 - talk 2 - sól kamienna 3 - kalcyt 4 - fluoryt 5 - apatyt 6 - ortoklaz 7 - kwarc 8 - topaz 9 - korund 10 - diament.

Skała - naturalny składnik skorupy ziemskiej zbudowany z jednego lub kilku minerałów.

Podział skał - Skały dzielą się na Osadowe( sedymentacja, czyli osadzanie się, wytrącanie), Magmowe(powstają w wyniku zastygania magmy) i Przeobrażone(metamorficzne). Skały Osadowe dzielimy na: Okruchowe(szczątki innych skał, np. Less, piasek), Pochodzenia organicznego(np. węgiel) i Pochodzenia chemicznego(np. sól kamienna, kreda). Magmowe dzielimy na: Wylewne (wulkaniczne) (skrytokrystaliczne - nie widać, jaką mają budowę, np. Bazalt), Żyłowe(porfirowe) (skryto - jawnokrystaliczne, np. Porfir.) i Głębinowe(jawnokrystaliczne, np. Granit).

Magma - gorący stop różnych związków chemicznych, znajdujący się w głębi Ziemi pod ogromnym ciśnieniem.

Łupek - skała, którą łatwo rozpoznać po tym, że rozpada się na cienkie płytki.

Wulkan - miejsce na powierzchni ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne i materiał piroklastyczny.

Budowa wulkanu
1)Krater główny - ma kształt lejkowatego zagłębienia o średnicy do kilkuset metrów i znajduje się na szczycie stożka wulkanicznego. Przez krater główny wydobywają się lawa oraz gazy wulkaniczne.
2) Komin krateru - kanał wydrążony przez gorącą magmę, którym na powierzchnię Ziemi są dostarczane produkty erupcji: lawa oraz sprężone gazy wulkaniczne.
3) Wrząca magma - stopiona masa krzemianów oraz glinokrzemianów z domieszkami tlenków i siarczków. Zalega w głębi skorupy ziemskiej. Magma może się przeciskać przez warstwy skalne i wydobywać się na powierzchnię ziemi już jako lawa.
4) Lawa - magma, która wydostała się na powierzchnię ziemi w wyniku erupcji wulkanu. Jej temperatura dochodzi do 1000 °C, a nawet do 1350°C. Krzepnie w temperaturze 600 - 800°C.
5) Krater boczny - nazywa się go pasożytniczym, bo „pobiera” z głównego ujścia. To nic innego jak mały stożek wulkaniczny na skłonie lub u podnóża dużego stożka wulkanu.
6) Popioły i lapille - popioły to bardzo drobne okruchy lawy i skał wyrwanych z podłoża wulkanu, lapille to kawałki lawy wielkości grochu lub orzecha włoskiego. Podczas wybuchu wulkanu powstaje pumeks.

Stożki wulkaniczne w Polsce: góra św. Anny, góra Ślęża.

Wulkany we Włoszech: Wezuwiusz, Etna, Vulcano, Stromboli,

Wulkany na Islandii: Hekla, Askja.

Wulkanizm - wszystkie procesy związane z wydobywaniem się magmy i innych produktów wulkanicznych na powierzchnie Ziemi.

Platonizm - wszystkie procesy magmowe zachodzące we wnętrzu Ziemi.

Trzęsienia ziemi - drgania skorupy ziemskiej, wywołane czynnikami wewnętrznymi. Podział: tektoniczne - przyczyna: ruchy płyt litosfery (ok. 90% wszystkich trzęsień.) wulkaniczne - przyczyna: wybuchy wulkanów ( ok. 7% wszystkich trzęsień) zapadliskowe - przyczyna: zapadanie się pustych przestrzeni w skorupie ziemskiej (naturalne i sztuczne, ok.. 3% wszystkich trzęsień).

Skala richtera - w 9 stopniach. Np. 7 stopień, czyli jest to trzęsienie o 7 razy większe od 6 stopniowego trzęsienia.

Tufty wulkaniczne - najżyźniejsze gleby na świecie.

Tektonika - dział geologii zajmujący się badaniem układu i przemieszczania skał skorupy ziemskiej.

Tarcza - rozległy, zazwyczaj wypukły obszar skał krystalicznych (magmowych i przeobrażeniowych) usztywnionych podczas dawnych ruchów górotwórczych i niepoddający się już fałdowaniem.

Platforma - fragment skorupy ziemskiej zbudowany ze sztywnych, najczęściej krystalicznych skał podłoża, niepoddających się już fałodwaniom, oraz ułożonej na nim płyty, czyli warstw skalnych ułożonych niemal poziomo.

Podział wulkanów ze względu na aktywność: czynne - stale lub sporadycznie objawiające swoją działalność.

Drzemiące - ich działalność obserwowano w czasach historycznych.

Wygasłe - ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych.

Podział wulkanów ze względu na miejsce wypływu magmy:
Stożkowy - wypływa lawa zasadowa.
Tarczowe - wypływa lawa kwasowa.
Linijne - magma wypływa z podłoża.

Podział wulkanów ze względu na rodzaj wydobywającego się materiału:

Lawowe - wypływa głównie lawa, ich erupcja ma łagodny przebieg. Wulkany lawowe należą do bezpiecznych, najbardziej przewidywalnych wulkanów. Dzielą się na: Tarczowe (Hawajskie) - niskie i rozległe (wypływa rzadka lawa) osiągają szerokość nawet do 40 km. Kopuły lawowe - bardzo gęsta lawa. Stratowulkany - oprócz lawy wyrzucane są też inne materiały, należą do najbardziej eksplozywnych, posiadają wysokie stożki, np. Wezuwiusz. Eksplozywne - wyrzucają głównie materiały piroklastyczne. Maary.

Góry fałdowe powstają w wyniku fałdowania i zazwyczaj również wypiętrzania mas skalnych. Karpaty są przykładem gór fałdowych. Fałdowanie jest to skomplikowany proces geologiczny polegający na bocznym ściskaniu poziomo ułożonych warstw skalnych, wskutek czego powstają fałdy jest to najczęściej spotykany rodzaj gór na świecie. Należą do nich także Alpy, Himalaje, Góry Atlas oraz Kordyliery.

Góry zrębowe - rodzaj gór, stanowiące jeden zrąb tektoniczny bądź też składające się z szeregu zrębów, oddzielonych od siebie rowami ktonicznymi i dolinami przełomowymi. Nie wykazują pasmowego układu grzbietów. Przykładem gór zrębowych są Sudety, Góry Smocze, Góry Ural oraz Góry Herz. Góry zrębowe powstały wskutek wyniesienia gór ponad otoczenie w postaci wyraźnego uskoku tektonicznego.

Górami wulkanicznymi nazywamy góry, które powstały w wyniku dzialności wulkanicznej ze skał wulkanicznych, piroklastycznych, lawy oraz popiołów wulkanicznych. Mają postać stożków lub kopuł z obniżeniami kraterowymi. Zostały także ukształtowane przez następowe działania destrukcyjnych czynników środowiska.Przykłady gór wulkanicznych: góry Islandii, wysp oceanicznych, niektóre masywy Kamczatki i Wysp Japońskich.

Rzeźbotwórcza działalność lodowców i wód pochodzących z ich topnienia

CZYNNIK RZEŹBOTWÓRCZY	RODZAJ FORMY TERENU	SPOSÓB POWSTANIA
LODOWIEC	Dolina lodowcowa	Powstaje w wyniku żłobienia powierzchni skał przez materiał przymarznięty do boków i dna lodowca - dolina górska ulega przekształceniu w dolinę U kształtną
		Cyrki lodowcowe	Powstają w górnej części dolin lodowcowych U kształtnych, w zasięgu dawnego pola firnowego (są to półkoliste zagłębienia o wklęsłym dnie otoczone z trzech stron stromymi stokami - czasami wypełniają się wodą, np. Morskie Oko).
		Morena powierzchniowa	Jeżeli materiał niesiony jest na jego powierzchni i na nim się okłada powstaje powstaje morena powierzchniowa
		Morena boczna	Powstaje, kiedy materiał niesiony przez lodowiec jest przymarznięty do jego boków
		Morena czołowa	Powstaje w wyniku gromadzenia się materiału w postaci wału u czoła lodowca
		Morena denna	Powstaje w wyniku wytopienia się lądolodu i pozostawienia przez niego gliny zwałowej
		Głazy narzutowe	Zaokrąglone duże odłamki skał naniesione przez lodowiec
	WODY TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW	Kotły polodowcowe	Powstają w wyniku spadania wody płynącej szczelinami, tunelami w lodowcu na powierzchnie ziemi - wody te drążą w podłożu owalne, niezbyt głębokie kotły
		Rynny polodowcowe	Powstają w wyniku żłobienia wąskich, długich tuneli przez rzeki polodowcowe
		Oczka wytopiskowe	Powstają w wyniku powolnego wytapiania się tzw. Martwego lodu - efektem czego są miskowate zagłębienia terenu, często zabagnione lub wypełnione wodą
		Ozy (długie piaszczysto-żwirowe wały)	Wody roztopowe usypują w szczelinach i kanałach czystego lądolodu piasek i żwir
		Sandry (piaszczysto-żwirowe doliny)	Wody roztopowe wydostając się na przedpola lodowca pokonują moreny czołowe, następnie odkładają tam naniesiony przez siebie materiał
		Pradoliny (szerokie doliny rzeczne)	Powstają w wyniku łączenia się ze sobą wód sandrów i ich spływu na przedpola lądolodu. Po wytopieniu lodowca są zajmowane przez znacznie mniejsze rzeki.
		Wysoczyzny	Są to niewysokie wzniesienia utworzone z materiału morenowego (głównie z moreny dennej) otoczone najczęściej pradolinami

Wietrzenie i jego rodzaje - procesy zachodzące we wnętrzu ziemi dążą do wypiętrzenia terenu, procesy zewnętrzne dąża do wietrzenia czyli zniwelowania terenów wypiętrzonych

Akumulacja - gromadzenie się odruchów minerałów w jednym miejscu

Deflacja wywiewanie -porywanie odruchów skalnych, pylastych odkrywanie litej skały do tej pory nie poddanej czynnikom zewnętrznym

Korozja - niszczenie przez wiatr skały poprzez uderzenia drobin piasku, szlifowanie jej u szczytu.

Pustynie

serir żwirowa,

hamada kamienista,

erg piaskowa

Ruchy masowe - przemieszczenie się zwietrzeliny skał luźnych po stokach pod wpływem siły ciężkości. Podział: odpadanie - małe elementy pod wpływem ciężaru, odrywanie - duże masy skalne, osuwanie, spełzywanie - dotyczy zwietrzeliny wilgotnej (np. lawiny błotnej)

Ued - sucha dolina błotna.

Kras - procesy i zjawiska występujące na obszarach zbudowanych z wapieni i gipsow.

Formy krasowe:

polje - dolina o płaskim dnie, powstała w wyniku krasowienia, dolina krasowa, żłoby krasowe, jaskinie, stalaktyt, stalagnit, stalagnat ,czyli kolumna.

Cyrki krasowe - zagłębienia terenu powstałe w wyniku zapadania się pustych komór wewnątrz ziemi.

Uwały - powstaja w wyniku łączenia się cyrków krasowych.

Ponor - miejsce gdzie wody strumieni wpływają pod powierzchnię terenu.

Wywierzysko - wypływ na obszarze krasowym podziemnego potoku na powierzchnie ziemi.

Ostaniec- izolowane wzniesienie, bedace pozostałością pokrywy skalnej zniszczonej przez erozje.

Procesy krasowienia występujące w Polsce - wyżyna Lubelska, Krakowsko - czestochowska. Częściowo Sandomierska.

Spłukiwanie - woda deszczowa spłwajac czestymi nitkami powoduje ten proces. Prowadzi on do wymywania drobnych cząstek zwietrzeliny.

Skutkiem tego jest erozja gleb polegajaca na wymywaniu jej skladniów wartościowych dla roślin.

Wąwóz - wąskie, głębokie doliny o stromych urwistych zboczach, powstają poprzez działalność wod deszczowych w skalach lessowych.

Parów - przekształcony wąwóz sucha dolina o płaskim dnie i łagodniejszych zboczach porosnieta roślinnością.

Erozja rzeczna
wgłebna - polega na pogłębianiu koryta,
boczna - polega na podcinaniu jego brzegow.

Wsteczna - polega na cofaniu się progu wodospadu az do rozcięcia grzbietu.

Dolina - podłużne obniżenie od nie nachylonym w jednym kierunku utworzonya w wyniku działalności wod płynących.

Szypoty - drobne progi skalne przegradzające koryto rzeczne.

Bieg górny odznacza się dużym spadkiem, dużą prędkością wody i intensywną erozją denną, dzięki której koryto rzeki jest głęboko wcięte w podłoże.

W biegu środkowym spadek zwierciadła i prędkość wody ulegają zmniejszeniu, maleje erozja denna, zwiększa się natomiast erozja boczna, prowadząca do powstawania zakoli; dolina staje się szersza, rzeka może zmieniać koryto podczas wezbrań; transportuje materiał przeniesiony wodą z górnej części dorzecza.

W biegu dolnym spadek zwierciadła wody jest niewielki a ruch wody powolny, występuje akumulacja rumowiska powodująca podnoszenie się dna rzeki. Bieg rzeki kończy się zwykle ujściem do innej rzeki, jeziora lub morza.

Terasy rzeczne - spłaszczone stopnie terenowe w dnie doliny oddzielone od siebie krawędziami.

Meandry - zakrety rzeczne starorzecze - jezioro leżące na dnie doliny rzecznej będące fragmentem byłego jej koryta i odcięte wałem przykorytowym od obecnego nurtu.

Kępa - kupa piasku porosnieta trawa,

ostróg - kupia piasku porosnieta drzewami.

Abrazja - niszczenie brzegów morskich przez prady i fale morskie za pomoca niesianych okruchów skalnych.

Plaża - płaski, piaszczysty lub zwirowy pas wybrzeża, kształtowany przez fale.

Wybrzeże wysokie - klif.

Fiordy - Norwegia, dawne doliny polodowcowe zostaja wypelnione woda morska, wysokie strome brzegi.

Wybrzeże dalmatyńskie - Chorwacja, wysokie góry faldowe zalane woda morska, riasowe - zrębowe gory zalane morzem.

Wybrzeża niskie mierzeje - powstaja w wyniku akumulacji piasku co umożliwiają słabe prady morskie.

Laguna - plytki przybrzeżny naturalny zbiornik wodny polaczonyz morzem waskim kanalem odpływowym a oddzielonym od morza lida.

Lido- piaszczysta lawica przybrzezna utworzona z piasku przez prad przybrzeżny i wynurzona z Morza.

Mierzeja - piaszczysty wal zamykający całkowicie lub czesciwo zatoke i zamieniający ja w zalew.

LODOWIEC:

Dolina lodowcowa - Powstaje w wyniku żłobienia powierzchni skał przez materiał przymarznięty do boków i dna lodowca - dolina górska ulega przekształceniu w dolinę U kształtną,

Cyrki lodowcowe - Powstają w górnej części dolin lodowcowych U kształtnych, w zasięgu dawnego pola firnowego (są to półkoliste zagłębienia o wklęsłym dnie otoczone z trzech stron stromymi stokami - czasami wypełniają się wodą, np. Morskie Oko).

Morena powierzchniowa - Jeżeli materiał niesiony jest na jego powierzchni i na nim się okłada powstaje powstaje morena powierzchniowa,

Morena boczna - Powstaje, kiedy materiał niesiony przez lodowiec jest przymarznięty do jego boków,

Morena czołowa - Powstaje w wyniku gromadzenia się materiału w postaci wału u czoła lodowca

Morena denna - Powstaje w wyniku wytopienia się lądolodu i pozostawienia przez niego gliny zwałowej

Głazy narzutowe - Zaokrąglone duże odłamki skał naniesione przez lodowiec

WODY TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW

Kotły polodowcowe - Powstają w wyniku spadania wody płynącej szczelinami, tunelami w lodowcu na powierzchnie ziemi - wody te drążą w podłożu owalne, niezbyt głębokie kotły

Rynny polodowcowe - Powstają w wyniku żłobienia wąskich, długich tuneli przez rzeki polodowcowe

Oczka wytopiskowe- Powstają w wyniku powolnego wytapiania się tzw. Martwego lodu - efektem czego są miskowate zagłębienia terenu, często zabagnione lub wypełnione wodą

Ozy (długie piaszczysto-żwirowe wały) Wody roztopowe usypują w szczelinach i kanałach czystego lądolodu piasek i żwir

Sandry (piaszczysto-żwirowe doliny) Wody roztopowe wydostając się na przedpola lodowca pokonują moreny czołowe, następnie odkładają tam naniesiony przez siebie materiał

Pradoliny (szerokie doliny rzeczne) Powstają w wyniku łączenia się ze sobą wód sandrów i ich spływu na przedpola lądolodu. Po wytopieniu lodowca są zajmowane przez znacznie mniejsze rzeki

Wysoczyzny - Są to niewysokie wzniesienia utworzone z materiału morenowego (głównie z moreny dennej) otoczone najczęściej pradolinami.

NAJWAŻNIEJSZE ZWIERZĘTA HODOWLANE

ZWIERZĘTA HODOWLANE	KIERUNEK CHOWU	ROZMIESZCZENIE CHOWU	NAJWIĘKSZE POGŁOWIE	UWAGI
BYDŁO	Mięsny, mleczny, skórzany. Siła pociągowa	Podstawą hodowli bydła jest baza paszowa i dostęp do wody. Hodowla intensywna ma najczęściej charakter mleczny lub mleczno - mięsny i przeważa na obszarach gęsto zaludnionych, hodowla ekstensywna zorientowana jest głównie na produkcję mięsa, jest typowa dla obszarów o rozległych pastwiskach naturalnych, np. Zach. Część Wielkich równin USA, zach. Część Wyżyny Brazylijskiej i Mato Grosso, Pampa (Argentyna), płd - zach. Rosja, północny Kazachstan, Etiopia, RPA.	Indie, Brazylia, Chiny, USA, Argentyna	Najwyższe pogłowie bydła w Indiach jest związane z czynnikiem religijnym, w związku z czym nie spożywa się tam wołowiny.
TRZODA CHLEWNA	Mięsny, skórzany, produkcja mączki kostnej	Hodowla może być związana z uprawą jęczmienia, żytai ziemniaków (głównie Europa śr i wsch.), soi i kukurydzy (USA), odpadami przemysłu spożywczego i odpadami żywnościowymi (USA, Europa zach i Chiny). W Europie prowadzi się też hodowlę na bazie serwatki i komponentów białkowo - tłuszczowych; hodowla ras mięsnych rozwinęła się przede wszystkim w krajach wysokorozwiniętych, a ras słoninowych w krajach słabiej rozwiniętych (np. Ukraina, Rosja), rasy mieszane nie mają określonej rejonizacji.	Chiny, USA, Brazylia, Niemcy, Rosja, Polska	Hodowla trzody chlewnej odgrywa najważniejszą rolę w produkcji mięsa na świecie, przy czym blisko połowa pogłowia występuje w Chinach; hodowla trzody z przyczyn religijnych nie istnieje w krajach muzułmańskich i Izraelu.
OWCE	Wełnisty, Skórzany, Mięsny, Mleczny - odgrywa niewielką rolę	Mają mniejsze wymagania paszowe niż bydło. Mogą być hodowane na terenach półpustynnych i górzystych.; Hodowla na wełnę - Australia, Nowa Zelandia, Chiny, Argentyna; hodowla mięsna ma miejsce w różnych krajach świata; hodowla mięsno - mleczna - kraje arabskie i południowoeuropejskie, Turcja, Mongolia; hodowla mięsno - wełnista np. Polska; hodowla z przeznaczeniem na skóry - Turcja, Afganistan.	Chiny, Australia, Iran, Nowa Zelandia, Indie, Turcja Kazachstan, Wielka Brytania	Ok. 40% wełny wytwarzanej na świecie pochodzi z Australii i Nowej Zelandii (kraje te nie wykorzystują mleka owczego) w pozostałych krajach wysokorozwiniętych pogłowie owiec zmniejsza się.
KONIE	Mięsny, sportowy i rekreacyjny, zwierzę pociągowe	Zwierzęta pociągowe i wierzchnie (kraje słabo rozwinięte); niewielka hodowla na mięso (Ameryka Łacińska, Europa zach. Ameryka Pół) oraz do celów sportowych (kraje wysokorozwinięte, zwłaszcza USA)	Chiny, Brazylia, Meksyk, USA, Argentyna, Europa	Światowe pogłowie koni systematycznie maleje, ze względu na zmniejszające się znaczenie konia jako siły pociągowej; stosunkowo szybko rozwija się hodowla koni sportowych

Historia Polskiego przemysłu: Najlepiej w Pruskim, w Austriackim. Rozwija się nierównomiernie, Po 1918 ujednolicenie rozwoju przemysłu, tworzono infrastrukturę kolejową i drogową, Okręg Śląski z Pomorzem magistrala węglowa. COP - w widłach Wisły i Sanu, 1939 - 45 brak rozwoju, 1945 - 89 - nacjonalizacja przemysłu i rozwój przemysłu ciężkiego i energetyki - Nowa Huta, Huta Katowice, Huta Zawiercie, Rafinerie. 1970 - Gierek dochodzi do władzy, Zwiększa się przemysł przetwórczy, Gierkówka, od 1980 - kryzys w przemyśle Polskim aż do połowy 1990. 1989 - z centralno planowanej do wolnorynkowej gospodarki (pojawia się bezrobocie, prywatyzacja, konkurencja na rynku)

KOSMETYCZNY (Łódź, Poznań, Warszawa, Wrocław)

Ośrodek przemysłowy - jest to miasto na terenie którego znajdują się zakłady przemysłowe,

Miedź - Legnicko - Głogowski Okręg Miedziowy (Rudna, Polkowice, Lublin, Sieroszowice) (Są to największe złoża w Europie, jednak ich eksploatacja powoduje nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym (np. powstawanie leja depresyjnego, przesuszenie gleb, zapylenie powietrza, obumieranie szaty roślinnej) Pogórze Sudeckie (okolice Bolesławca i Złotoryi) i Góry Świętokrzyskie (Złoża są nie eksploatowane)

Fosforyty - Okolice Łaby i Gór Świętokrzyskich (Złoża nie są eksploatowane, surowiec jest importowany.)

Sól kamienna - Złoża permskie - koło Inowrocławia, Mogilna, Kłodawy (Złoża zasobne, ich eksploatacja powoduje min. Zapadanie chodników, pękanie budynków, powstawanie leja depresyjnego, zanieczyszczenia powierza związkami soli, zasolenie gleb i wód, obumieranie szaty roślinnej. ) Złoża trzeciorzędowe - Wieliczka, Bochnia(Eksploatacja ma niewielkie znaczenie ze względu na ich wyczerpywanie. )

Ameryka północne: USA (Pitsburg, Boston, Dolina Krzemowa, Orange Country) KANADA (Toronto, Montreal) MEKSYK (Meksyk),

Australia (sydnej, melberne)

Okręgi przemysłowe w Polsce: SUROWCOWE: GOP, Staropolski, Sudecki, Karpacki, Tarnobrzeski, Lubelski, MIEJSKIE - Warszawski, Łódzki, Wrocławski, Małopolski, Poznański, TRANSPORTOWE: Szczeciński, Gdański.

Technopolia: ośrodki przemysłu wysokiej techniki.

Ameryka północna:

Kanada (Ottawa, Montreal, Toronto),

USA, (Dolina Krzemowa, Rejon LA, Boston),

Europa:

GB (Londyn, Cambridge)

Francja (Mountpeliere, Nicea, Paryż, Sofia-Antipolis, Tuluza)

Niemcy (Berlin, Monachium, Hidenburg),

Włochy (Turyn),

Azja:

Korea południowa (Seul),

Japonia (Tokio, Hiroszima, Nagoja, Jokohama),

Australia (Melbeurn i Sydney)

Reindustrializacja - przebudowa przemysłu w 3 aspektach: struktury gałęziowej przemysłu (restrukturyzacja) wielkości i organizacji przedsiębiorstwa, rozmieszczenia.

Przyczyny restrukturyzacji - ekonomiczne, technologiczne, ekologiczne.

Reindustrializacja - ma miejsce w krajach wysokorozwiniętych.

WŁÓKIENNICZY (Łódź, Bielsko Biała, Milanówek)

Siarka rodzima - Rejon Tarnobrzega, Grzybowa, Lubaczowa - Tarnobrzeskie Zagłębie Siarkowe (Złoża siarki należą do największych na świecie. Jednak ze względu na rozpowszechnienie na świecie technologii uzyskiwania siarki z gazu ziemnego, ropy naftowej i węgla kamiennego, zapotrzebowanie na siarkę rodzimą spada, jej wydobycie gwałtownie maleje, zamyka się kopalnie. Metody wydobycia: Odkrywkowa np. Machów, Otworowa (siarkę wytapiało się gorącą wodą wpompowaną w złoże) - np. Grzybów koło Staszowa, Jeziorko koło Tarnobrzega, Basznia Dolna koło Lubaczowa. Przekształcenie środowiska np. wyrobiska, niecki, twz Wulkany błotne, leje zapadliskowe. )

Cynk i Ołów - Rejon Tarnowskich Gór, Trzebini, Olkusza, Zawiercia, Siewierza (Wydobycie ma miejsce głównie w rejonie Olkusza, skutki dla środowiska są podobne jak w przypadku miedzi. )

Przemysł wysokiej technologii: 20 - 25% osob z wykształceniem wyższym i średnim technicznym, ilość środków finansowych wydawanych na cele badawcze, nie mniej niż 3,5% ogólnej kwoty cyklu produkcyjnego.

Branże: przemysł komputerowy, rakietowy, lotniczy, elektroniczny, elektrotechniczny, farmaceutyczny.

region przemysłowy - jest to rozległy obszar, gdzie występują ośrodki i okręgi przemysłowe.

Europa UK (Edynburg, Londyn, Środkowa Anglia) FRANCJA (Paryż, Marsylia, Tuluza, Nicea) WŁOCHY (Turyn) HISZPANIA (Madryt, Barcelona) NIEMCY (Berlin, Monachium, Zagłębie Rury), UKRAINA (okręg Doniecki)ROSJA (Okręg Centralny, Moskwa)

Azja ROSJA(okręg Kuźniecki, Uralski) CHINY (Liao Ning, Szanghaj, Hong - Kong) KOREA POŁUDNIOWA (Seul), JAPONIA (Tokio, Hiroszima, Nagoia, Jokohama) INDIE (Bangladesz, zachodnie )

Przemysł - działalność człowieka polegająca na wydobywaniu, przetwarzaniu i produkcji na skale masową.

Funkcje: społeczna, gospodarcza, przestrzenna.

Podział: wydobywczy i przetwórczy, produkcja energii elektrycznej.

Czynniki lokalizacji:

I CZYNNIKI:

PRZYRODNICZE: klimat, ukształtowanie terenu, stosunki wodne.

POZAPRZYRODNICZE: polityka kraju, poziom rozwoju, międzynarodowa polityczna sytuacja państwa, kadra zawodowa, kapitał, rodzaj własności.

II CZYNNIKI

PRODUKCYJNE występowanie surowców, kadra, kapitał.

DYSTRYBUCYJNY rynek zbytu, magazyny, spedycja, giełdy towarowe, organizacja - rodzaj spółki.

SPECJALNE: opłaty celne, środowisko naturalne, budownictwo architektoniczne, protesty ludności.

Podział zasobów naturalnych: odnawialne, nieodnawialne.

Surowce przeznaczone dla przemysłu: metaliczne, skały, chemiczne.

Rudy żelaza: hematyt, magnetyt, limonit.

Rudy metali nieżelaznych: glin, ołów, cynk, miedź.

R. m. szlachetnych: złoto, srebro, platyna.

R. m. promieniotwórczych: uran, polon.

Węgiel kamienny: W Karbonie od XVIII - XIX wystarczy do XXI w.

Ameryka Pn USA - Zagłębie Appalelijskie,

Afryka - RPA Johannesburg,

Europa - Wlk. Brytania - Newcastle, Yorkshire, Francja - Zagłębie północne i Lotaryńskie, Niemcy - Zagłębie Rury,

Polska - GOP, zagłębie wałbrzyskie, zagłębie lubelskie, Ukraina - zagłębie donieckie.

Afryka - Rosja - zagłębie Kuźnickie, Wołyńskie, Irkuckie, Chiny - Szansi, Szersi, Fusom, Anszan, Indie - Damada. Australia - Newcastle, Moon.

Węgiel brunatny - USA, Kanada, Rosja,

Polska (Bełchatów, zagłębie Tuszkowskie i Keńskie), Chiny, Ukraina, Czechy.

Ropa naftowa - skała osadowa. Wpływa na koniunkturę na świecie.

Ameryka pn. USA (Luizjana, Teksas, Nowy Meksyk, Zatoka Meksykańska, Alaska), Meksyk (Zatoka Meksykańska)

Ameryka poł. - Wenezuela (Delta Orinoco)

Afryka - Libia, Egipt, Algieria,

Europa - Morze północne (Norwegia), Wielka Brytania, Rumunia,

Azja - Rosja, Uzbekistan, Turkmenistan, Chiny, kraje półwyspu Arabskiego (Kuwejt, Iran, Irak, ZEA, Arabia Saudyjska, Jemen)

Australia (wschodnia)

Polska - Szelf Bałtyku, Zagłębie karpackie, Jasło, Krosno, Gorlice, kotlina Sandomierska. 0,4% zapotrzebowania w Polsce.

Gaz ziemny - najbardziej kaloryczny.

Ameryka pn. Kanada,

Ameryka poł. Kolumbia, Argentyna.

Afryka - Tunezja.

Europa - Niemcy, Włochy.

Azja - Tadżykistan, Indonezja, Kazachstan, Rosja.

Polska - przemyśl, Ostrów wielkopolski, Kamień pomorski, Karlino.

Import z Rosji i Norwegii.

Uran - niesamowicie kaloryczny. USA, Rosja, RPA, Namibia, Kanada, Australia. W Polsce - było a nie ma.

Struktura energetyczna w Polsce: 56% z węgla kamiennego, 40,3% z węgla brunatnego, 3,3 z hydroelektrowni,

Na świecie: 69% z elektrociepłowni, 17% z hydroelektrowni, 14% z elektrowni atomowych,

Problemy Polskiej energetyki: bazujemy na surowcach nieodnawialnych, zwiększa się udział węgla brunatnego, przesyły energii, przemysł energochłonny (50% ponad)

Energia alternatywna:

jądrowa - do produkcji prądu. Bariery i protesty społeczeństwa i ekologów, poziom rozwoju technologicznego, koszty, problem składowania odpadów radioaktywnych.

Na świecie: wszystkie kraje wysoko rozwinięte.

Energia słoneczna: do produkcji energii do celów grzewczych, elektronika kieszonkowa, Bariery: brak stałej emisji słońca, wydajność, problemy z akumulacją, koszty,

Na świecie: kraje wysoko i średniorozwinięte,

W Polsce: kozy/ koło Bielska - Białej.

PRZEMYSŁ WYDOBYWCZY W POLSCE

SUROWIEC MINERALNY	MIEJSCE WYSTĘPOWANIA	UWAGI
SUROWCE ENERGETYCZNE
Węgiel kamienny	Zagłębie Górnośląskie, Dolnośląskie (Wałbrzyskie), Lubelskie	Wydobycie systematycznie zmniejsza się od lat osiemdziesiątych XX wieku, kopalnie są zamykane - eksploatacje w Zagłębiu Dolnośląskim zawieszono.
Węgiel brunatny	Rejon Bogatyni, Bełchatowa, Konina i Turku	Eksploatacja odbywa się metodą odkrywkową, co obniża koszty, ale powoduje znaczną degradację środowiska przyrodniczego.
Gaz ziemny	Podkarpacie (rejon Przemyśla), Ostrów Wlk., Kamień Pomorski	Zasoby te nie pokrywają zapotrzebowania krajowego, gaz ziemny importujemy z Ukrainy i Rosji (rurociąg jamalski)
Ropa Naftowa	Pobrzeże Słowińskie (dno Morza Bałtyckiego), Kotlina Sandomierska, Barnówek, Zagłębie Karpackie (rejon Jasła, Krosna, Gorlic)	Złoża karpackie są na wyczerpaniu. Generalnie ponad 90% ropy naftowej jest importowane - głównie z Rosji i Arabii Saudyjskiej.
SUROWCE METALICZNE
Rudy żelaza	Rejon: Częstochowy, Gór Świętokrzyskich, Łęczycy	Eksploatacja nie występuje ze względu na nieopłacalność wydobycia
		Okolice Suwałk	Eksploatacja nie występuje ze względu ograniczenia prawne obowiązujące na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego
				Rudy są importowane głównie z Ukrainy, Rosji, RPA, Brazylii, Szwecji.
	Miedź	Legnicko - Głogowski Okręg Miedziowy (Rudna, Polkowice, Lublin, Sieroszowice)	Są to największe złoża w Europie, jednak ich eksploatacja powoduje nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym (np. powstawanie leja depresyjnego, przesuszenie gleb, zapylenie powietrza, obumieranie szaty roślinnej)
		Pogórze Sudeckie (okolice Bolesławca i Złotoryi) i Góry Świętokrzyskie	Złoża są nie eksploatowane
Cynk i Ołów	Rejon Tarnowskich Gór, Trzebini, Olkusza, Zawiercia, Siewierza	Wydobycie ma miejsce głównie w rejonie Olkusza, skutki dla środowiska są podobne jak w przypadku miedzi.
Aluminium	W Polsce nie występują rudy aluminium, czyli boksyty	Import surowca głównie z Węgier. Hutnictwo aluminium jest zlokalizowane w Koninie (o czym zdecydowała baza energetyczna). Wyroby aluminiowe sprowadzamy z Niemiec, Włoch i Rosji
SUROWCE CHEMICZNE
Siarka rodzima	Rejon Tarnobrzega, Grzybowa, Lubaczowa - Tarnobrzeskie Zagłębie Siarkowe	Złoża siarki należą do największych na świecie. Jednak ze względu na rozpowszechnienie na świecie technologii uzyskiwania siarki z gazu ziemnego, ropy naftowej i węgla kamiennego, zapotrzebowanie na siarkę rodzimą spada, jej wydobycie gwałtownie maleje, zamyka się kopalnie. Metody wydobycia: Odkrywkowa np. Machów, Otworowa (siarkę wytapiało się gorącą wodą wpompowaną w złoże) - np. Grzybów koło Staszowa, Jeziorko koło Tarnobrzega, Basznia Dolna koło Lubaczowa. Przekształcenie środowiska np. wyrobiska, niecki, twz Wulkany błotne, leje zapadliskowe.
Sól kamienna	Złoża permskie - koło Inowrocławia, Mogilna, Kłodawy	Złoża zasobne, ich eksploatacja powoduje min. Zapadanie chodników, pękanie budynków, powstawanie leja depresyjnego, zanieczyszczenia powierza związkami soli, zasolenie gleb i wód, obumieranie szaty roślinnej.
		Złoża trzeciorzędowe - Wieliczka, Bochnia	Eksploatacja ma niewielkie znaczenie ze względu na ich wyczerpywanie.
Sól potasowa	Okolice Bydgoszczy i Zatoki Puckiej	Złoża niewielkie, nie są eksploatowane
Fosforyty	Okolice Łaby i Gór Świętokrzyskich	Złoża nie są eksploatowane, surowiec jest importowany.
SUROWCE SKALNE
Na całym obszarze Polski występują powszechnie różnorodne surowce skalne stosowane w przemyśle materiałów budowlanych, szklarskim, ceramicznym i chemicznym. Do produkcji cementu i wapna używa się wapienie, margle i dolomity. W Karpatach, Sudetach oraz na Wyżynach Polskich, głównie w Górach Świętokrzyskich rozlokowane są liczne kamieniołomy, w których wydobywa się granity, bazalty i wiele innych skał wykorzystywanych przy budowie domów i dróg. Bardzo czyste kwarcowe piaski do produkcji szkła spotykane są dość powszechnie w nizinnej i wyżynnej części Polski. Z iłów i glin ceramicznych wytwarza się cegły, dachówki, płytki lazurowe, terakotę, a z glin kaolinowych ceramikę ozdobną - porcelanę i fajans.

Rolnictwo - działalność gospodarcza człowieka mająca na celu produkcje żywości lub jej półfabrykatów.

Funkcje rolnictwa - społeczna, ekonomiczna i przestrzenna.

Uwarunkowania przyrodnicze rozwoju rolnictwa: klimat, (najlepszy umiarkowany i podzwrotnikowy) ukształtowanie terenu, stosunki wodne (melioracja - osuszanie, irygacja - nawadnianie), żyzność gleb (naturalna zdolność gleby do wyjaławiania), urodzajność gleb (nabyta zdolność).

Gleby strefowe: najżyźniejsze: czarnoziemy, brunatne, kasztanowe.

Gleby astrefowe: czarne ziemie, mady tufty, rędziny.

Czynniki poza przyrodnicze: rodzaj własności gospodarstw rolnych (państwowe, prywatne, spółdzielcze, dzierżawcze), polityka rolna kraju, ochrona rynku rolniczego (dotacje i kredyty), wielkość gospodarstwa, nawożenie, chemiczne środki ochrony roślin, mechanizacja, kadra zawodowa, ogólnie kultura rolna, sytuacja międzynarodowa kraju.

Użytki rolne: grunty orne, użytki zielone, nieużytki, sady, lasy.

Sposoby gospodarowania: gospodarka żarowo - odłogowa - najsłabiej rozwinięte gospodarczo kraje, wycinanie lasów i uprawa roli.

Dwupolówka - dwie części pola, na zmianę uprawiane.

Trójpolówka - trzy części pola, jare, ozime i odłóg.

Płodozmian - co jakiś czas zmiana uprawianej rośliny.

Gospodarka plantacyjna - (monokultura) na olbrzymich terenach (Ameryka - Latyfundia), jedna, dwie rośliny.

Gospodarka ekstensywna - małe nakłady pracy i kapitału, niska wydajność, duże powierzchnie upraw. Tam gdzie mała gęstość zaludnienia.

Gospodarka intensywna - wysokie nakłady pracy i pieniędzy, w krajach o małej powierzchni i dużym zaludnieniu. Kraje Europy Zachodniej.

Kierunki rozwoju rolnictwa: uprawy, chów, hodowla, sadownictwo, warzywnictwo.

Uwarunkowania przyrodnicze w Polsce: umiarkowany, ciepły, przejściowy klimat. Najdłuższy okres wegetacyjny - Nizina Śląska - 230 dni, Najkrótszy - Suwalszczyzna - 180 dni.

Żyzność gleb w Polsce: średniej klasy: bielice, płowe i brunatne. Ukształtowanie terenu korzystne - 90% niziny, opady: 1800 mm w Tatrach, 500 mm na Kujawach.

Struktura wyżywienia świata: na dzień 2500 - 3000 kcal i 68 g białka. 1/3 ludności świata niedojada, 1/4 ludności świata je za dużo. Ok. 10 mln ludzi rocznie umiera z głodu.

Od czego zależy ilość kalorii na dzień: wiek, tryb życia, płeć, klimat.

Przyczyny głodu: niska produkcja żywności w danym kraju, brak pieniędzy na zakup żywności, eksplozja demograficzna.

Dwa rodzaje głodu:

głód jawny - nie dostarczamy organizmowi odpowiedniej liczby pożywienia,

głód utajony - nie dostarczamy organizmowi odpowiednich składników odżywczych.

Brak substancji odżywczych: A - ślepota, B - niedorozwój mięśni, C - osłabiona odporność, D - krzywizna, BRAK JODU - tarczyca, WAPNIA - odwapnienie, osteoporoza.

Obszary niedoboru żywności: AFRYKA - Etiopia, Somalia, Czad, AZJA - Afganistan, Pakistan, Indie, Korea Północna,

Jak przeciwdziałać głodowi: pomoc humanitarna, rozwój rolnictwa, zagospodarowanie nieużytków, pożyczki finansowe, edukacja rolników, ograniczenie przyrostu naturalnego, rozwój przemysłu rolnego.

Przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności świata.

Bariery osadnictwa.

Wysokościowa (ciśnieniowa, grawitacyjna) do 5 tys m.

Termiczna im wyżej tym temperatura maleje. Najgorzej jest w strefie między zwrotnikowej i okołobiegunowej, temp od -40*C do - 70*C. Strefa umiarkowana jest najbardziej sprzyjająca.

Wodna. Związana z niedoborem i nadwyżką wody.

Bariera związana z szerokością geograficzną i kątem padania promieni słonecznych.

Czynniki sprzyjające osadnictwu.

EKONOMICZNE:

rolnictwo (ukształtowanie terenu, wysokość nad poziomem morza, dostęp do wody, żyzność gleb, klimat)

przemysł (występowanie surowców mineralnych, ukształtowanie terenu, klimat, siła robocza).

Koncentracja ludności w dużych miastach (łatwy dostęp do pracy, dostęp do służby zdrowia, do kultury, sztuki etc.

Koncentracja ludności nad morzami (do 200 km od wybrzeży, bo łagodniejszy klimat, ryboustwo, handel, turystyka.).

HISTORYCZNE:

kolonizacje (sprzyjają rozproszeniu ludności na świecie),

wojny (powodują zmiany liczby ludności na danym terenie),

ze zmianą granic.

SPOŁECZNO-POLITYCZNE:

ekonomiczne (przemieszczenie w poszukiwaniu lepszego życia),

polityczne (ze względu na ustrój)

religijne(ze względu na wyznanie religijne, Sudan, Irlandia północna, Izrael)

Podział obszarów ziemi ze względu na stopień ich zamieszkania i zagospodarowania.

Ekumena - obszar stale zamieszkany i zagospodarowany przez człowieka.

Anekumena - obszar niezamieszkany i niezagospodarowany przez człowieka (obszary pustynne).

Subekumena - przejściowo zaludniona i zagospodarowana przez człowieka.

Gęstość zaludnienia kontynentów:

1)Azja,

2) Europa,

3) Afryka,

4) Ameryka północna i środkowa,

5) Ameryka południowa,

6)Australia z Oceania.

Gęstość zaludnienia: Sahara zachodnia 1os/km2(klimat skrajnie suchy zwrotnikowy), Mongolia 2os/km2(klimat zwrotnikowy kontynentalny), Bangladesz 975 os/km2(klimat podzwrotnikowy monsunowy), Singapur 6650 os/km2, Luxemburg 20000 os/km2.

Zróżnicowanie zaludnienia w obrębie państwa: Chiny średnio 133 os/km2. na nizinie Chińskiej 2000 os/km2, a w Tybecie 1os/km2. Egipt srednio 170 os/km2. Delta nilu 700-800 os/km2, Pustynia Libijska 0 os/km2/ Polska średnio 122 os/km2. Województwa o największej gęstości Śląskie 300 os/km2, Małopolska 250 os/km2. Województwa o najmniejszej ilości mieszkańców: mniej więcej 50 os/km2 Zachodniopomorskie, Warmińsko-Mazurskie, Lubuskie.

Depopulacja - inaczej wyludnienie. Liczba ludności w miastach powyżej 200tys mieszkańców zmniejsza się ze względu na emigrację.

Presja demograficzna - występuj, gdy gęstość zaludnienia przekracza 100os/km2. i powoduje degradację środowiska.

Migracje ludności świata i Polski.
Migracje i ich podział.

Migracja - przemieszczenie się ludności prowadzące do zmiany miejsca pobytu lub zamieszkania.

Podział według czasu trwania: migracje stałe, czasowe, wahadłowe.

Podział według kryterium miejsca: zewnętrzna (poza krajem), wewnętrzna (wewnątrz kraju).

Migracja rezydencjalna - przemieszczenie w wieku emerytalnym.

Podział ze względu na przyczynę: przymusowa, swobodna.

Rodzaje migracji:

emigracja wyjazd z kraju ojczystego,

imigracja przyjazd do nowego państwa,

deportacja przymusowe usunięcie z kraju imigracyjnego.

Reemigracja powrót z emigracji do kraju ojczystego.

Repatriacja przemieszczenie ludności związane ze zmianą granic.

Ewakuacja przymusowe usunięcie ludności z obszaru objętego jakimiś zagrożeniami.

Przyczyny migracji:

ekonomiczne w celu zarobienia,

polityczne prześladowania,

religijne Irak, Izrael, Afganistan,

zasiedleniowe.

Wielkie migracje w dziejach świata:

1820 - 1820 ekonomiczne 55 mln ludzi emigruje z Europy.

XIX wiek z Europy do Nowego Świata (obie ameryki, Australia)

XVIII -XIX z Afryki do Nowego Świata (głowie do ameryki)

XIX z Azji do Nowego Świata (z Chin, Indii, czynniki ekonomiczne)

Migracje Polaków: do 1918 emigracje z powodów ekonomicznych i politycznych, 1939 - 45 wewnętrzne, z Kresów Wschodnich do Syberii, Kazachstanu. Po 45 emigracje Polaków w ramach łączenia rodzin. 70 ponad 1,2 mln wyjechało. Duża fala wyjazdów na tle politycznym po 80 roku. Po 89 przyczyny ekonomiczne. 2005 - największa fala wyjazdów.

Największe skupiska Polaków:

1)USA,

2) Niemcy,

3) Wlk. Brytania,

4) Irlandia,

5) Francja,

6) Ukraina, Białoruś,

7) Kazachstan,

8)Kanada,

9) Brazylia, Argentyna,

10) Australia,

11) Belgia.

W Afryce w RPA,

W Ameryce Ameryce USA,

W Ameryce południowej w Brazylii,

Australia.

Skutki migracji. Emigracji. Zmniejsza się ilość ludności, zmniejsza się bezrobocie, zmniejsza się ilość rąk do pracy, starzenie społeczeństwa, zmniejsza się przyrost naturalny, zwiększa się obciążenie finansowe osób pracujących, spada zatrudnienie w oświacie, położnictwie. „Drenaż mózgów” Imigracji. Zwiększa się konkurencja na rynku pracy, wzrost PKB, mieszanie się kultur, konflikty na różnym tle, rozrost czarnej strefy, może wzrosnąć przestępczość, zwiększenie obciążenia państwa kosztami opieki socjalnej.

Struktura zawodowa ludności świata.
Podział ludności wg jej aktywności zawodowej.

Aktywność zawodowa - Ci, którzy utrzymują się ze swojej pensji (16 - 60 - 65)

Bierność zawodowa - utrzymują się z innych źródeł niż pensja (0 - 16, 60 - 65 - n)

Sektory gospodarki:

1) rolnictwo, leśnictwo, ryboustwo, rybactwo,

2) przemysł i budownictwo,

3) usługi (turystka, transport, łączność, bankowość, handel, oświata, służba zdrowia, wojsko, sądownictwo)

4) tylko w krajach najlepiej rozwiniętych - usługi wysoko specjalistyczne (komputeryzacja, zarządzanie)

Podział krajów świata wg struktury zatrudnienia

Kraje przedindustrialne Rolnictwo >60%

Kraje industrialne do 30% rolnictwa Europa środkowa i wschodnia,

Kraje postindustrialne do 10% rolnictwa ponad 70% w usługach.

Struktura zatrudnienia w Polsce i jej terytorialne rozmieszczenie.

I Sektor

Największe zatrudnienia - Podlaskie, Lubelskie, Świętokrzyskie, Podkarpackie,

Najmniejsze - Śląskie, Zachodniopomorskie.

II Sektor

Największe - Śląskie,

Najmniejsze - Podlaskie, Świętokrzyskie, Dolnośląskie, Małopolskie, Wielkopolskie.

III Sektor -

Największe - Mazowieckie, Śląskie, Dolnośląskie, Małopolskie, Wielkopolskie,

Najmniejsze - Podlaskie, Lubelskie, Podlaskie, Świętokrzyskie. Rolnictwo pow. 20%Polaków i spada. Przemysł ok. 26% i spada, usługi pow 55% i rosną.

Przyczyny bezrobocia na świecie:

Kraje wysokorozwinięte wzrost mechanizacji i komputeryzacji, przenoszenie zakładów pracy do krajów taniej siły roboczej. Telekomunikacja.

Kraje najsłabiej rozwinięte: brak pieniędzy na nowe miejsca pracy.

Największe bezrobocie: Lubuskie, Świętokrzyskie.

Najmniejsze: Śląskie, Mazowieckie, Wielkopolskie,

Gęstość zaludnienia - wielkość statystyczna określana na podstawie ilości osób przypadających na jednostkę powierzchni danego terytorium. 1.3 mln osób na 6 mln km2 powierzchni.
Dzielić osoby przez powierzchnie a wyjdzie ilość osób na 1 km2. Średnia gęstość zaludnienia świata to 45 osób na km2

Turystyka - celowy ruch ludności trwający mniej niż jeden rok.

Telefonia stacjonarna w Polsce - abonentów / 1000 mieszkańców, POLSKA: TPSA, Netia Do lat 80' - niska ilość

Od 90' - zwiększa się Obecnie - nie zwiększa się jak w 90' Nie przekracza 400/1000

Komunikacja śródlądowa rzeczna w Polsce - Przewozi się: materiały budowlane, węgiel i koks, metale, nawozy sztuczne, rudy metali. Transport pasażerski ma charakter turystyczny; największe znaczenie gospodarcze mają: Odra, Wisła i Kanał Gliwicki. Odra - jest żeglowna przez 220 dni, jest wykorzystywana także przez Niemcy, Czrchy, Węgry. Największe porty: Kędzierzyn Koźle, Opole, Wrocław, Kostrzyn, Szczecin. Wisła jest żeglowna tylko przez 180 dni ze względu na niski stopień regulacji głównie na odcinku od GOP do Krakowa i od Warszawy na północ. Największe porty: Kraków, Sandomierz, Warszawa, Toruń, Tczew, Gdańsk. Kanał Gliwicki - jego długość wynosi około 46 km, łączy Gliwice z Kędzierzynem Koźlem; Długość połączeń kanałowych wynosi około 450 km. Do najważniejszych kanałów należą: Gliwicki, Bydgoski, Augustowski, Goplański, Elbląski, Mazurski. Ta branża transportu nie odgrywa ważnej roli.

Kolej na świecie - Kraje o dużej gęstości sieci kolejowej: Szwajcaria, Belgia, Holandia, Niemcy; Najdłuższe linie posiadają: Australia, Kanada, Rosja, USA, Argentyna, Brazylia, RPA, Szwecja, Chiny; Najnowocześniejsza kolej świata: od 1981 roku - TGV (Paryż - Lyon); 1993 rok - TGV - Nord (Paryż - Lille - Calais), która osiąga prędkość 300 km/h; Najszybszą koleją świata jest kolej japońska, która osiąga prędkość ok. 550 km/h.

Ameryka północna: Wielki Kanion, Las Vegas, Niagara, Yellowstone, Alaska

Europa południowa: Hiszpania, Włochy, Portugalia, Grecja, Kraje byłej Jugosławii

Europa północna: Islandia, Irlandia, Wlk. Brytania, Szwecja, Norwegia, Dania, Finlandia

Produkcja statków: Japonia, Korea Południowa, Niemcy, Włochy, Chiny, Gdańsk, Gdynia, Szczecin

Turystyka w krajach najbiedniejszych.

Podaj 3 przykłady - Pozytywne: bilans płatniczy zrównoważony rozwija się infrastruktura kraju, zmniejsza się bezrobocie. Negatywne: degradacja środowiska naturalnego, zbytnie uzależnienie gospodarki, tylko od jednego działu, zanik lokalnych kultur. Przykłady państw żyjących z turystyki: Dominikana, Haiti, Seszele

Sudety góra Ślęża, jeziora polodowcowe

Czynniki rozwoju turystyki: stopień zamożności społeczeństwa, rozwój urbanizacji, walory środowiska przyrodniczego, walory środowiska antropologicznego, poziom rozwoju infrastruktury turystycznej, sytuacja międzynarodowa kraju, polityka państwa, czynnik demograficzny, stopień wykształcenia

Komunikacja - ogół procesów polegających na przemieszczaniu się w przestrzeni: ludności, towarów, informacji lub energii. Komunikacja obejmuje transport i łączność

Telefonia komórkowa w Polsce - W Polsce od 90, Era, Plus, Orange Obecnie jest 5 000 000 abonentów i ta liczba zwiększa się

Telefonia stacjonarna na świecie - ilość abonentów / 1000 mieszkańców. W najbardziej rozwiniętych najlepiej najwyższy wskażnik - USA, bo 500-700 na 1000 mieszkańców Ponadto Europa zach, Kanada, Australia Najniższy - Afryka (Republika Demokratyczna Afryki)

Gdzie jest 1 abonent na 1000 mieszkańców

Kolej w Polsce - 1842 rok - początek kolejnictwa, 1848 rok - powstaje kolej warszawsko - wiedeńska. Jej główną cechą jest nierównomierne rozłożenie. Najlepiej rozwinięta w województwie śląskim. Najsłabiej w woj. Podkarpackim i Lubelskim.

Walory przyrodnicze w Azji wsch i Pacyfiku - Opera w Sydney, Mur Chinśki, Klasztor Szaolin unikalna fauna i flora Wielka Rafa Koralowa

Lotnictwo na świecie - Wymaga wysokich nakładów finansowych i wykwalifikowanej kadry; jest ekonomiczny (ekspresowe przesyłki) ekologiczny i bezpieczny; Tempo rozwoju tej branży transportu spowolnione zostało w wyniku ataków terrorystycznych z 11 września 2001 roku. Najwięcej samolotów posiadają: USA, Kanada, Wielka Brytania, Niemcy, Ukraina. Największe znaczenie posiadają połączenie transatlantyckie: Europa - Ameryka północna, Europa - Ameryka środkowa, Europa - Ameryka - południowa, a ponadto Europa - Japonia i Europa - Australia. Największe lotniska świata: Chicago, Nowy Jork, Tokio, Londyn, Paryż, Frankfurt nad Menem, Największe towarzystwa lotnicze: PAN - AM, Aerofłot, Lufthansa, Air France, British airways, Air India, SAS. Produkcja samolotów: USA (Los Angeles, Dallas, Baltimore), Chiny, Japonia, Rosja (Moskwa, ST. Petersburg), Wielka Brytania (Bristol, Manchester, Kingston), Francja, Ukraina (Charków, Kijów)

Bariery rozwoju w Polsce: reklama (niedostatek w Polsce), infrastruktura, problem z sanitariatami, niski stopień bezpieczeństwa.

Produkcja samochodów - Produkcja samochodów w Polsce: opiera się głównie o technologie zagraniczne, a odbywa się w: Warszawie, Poznaniu, Gliwicach, Lublinie, Starachowicach, Kielcach, Słupsku, Bielsku - Białej i Tychach, Najwięksi producenci samochodów osobowych na świecie: Japonia, USA, Niemcy, Francja, Hiszpania; najwięksi producenci samochodów ciężarowych na świecie: USA, Japonia, Kanada, Brazylia, Korea Południowa.

Łączność - dziedzina komunikacji obejmująca przesyłanie i przekazywanie na odległość wszelkich informacji oraz przesyłanie paczek pocztowych, łączność zalicza się do grona najstarszych form aktywności ludzi. Ludzie porozumiewali się na odległość już w starożytności (znaki dymne, tam tamy)

Czynniki rozwoju komunikacji

przyrodnicze - ukształtowanie terenu, klimat, odległość od morza, istniejąca sieć rzeczna, rodzaj gruntu.

Pozaprzyrodnicze - poziom rozwoju technologicznego, zamożność społeczeństwa, polityka kraju, sytuacja międzynarodowa kraju, kadra, sprzęt.

Telefonia komórkowa od lat 80, na świecie: Skandynawia, Europa zach, USA, Japonia

Produkcja samolotów: Mielec, Świdnik (produkcja helikopterów)

Produkcja samolotów: USA (Los Angeles, Dallas, Baltimore), Chiny, Japonia, Rosja (Moskwa, ST. Petersburg), Wielka Brytania (Bristol, Manchester, Kingston), Francja, Ukraina (Charków, Kijów)

Czynniki rozwoju turystyki w Polsce: 96 szybki rozwój. Walory środowiska antropologicznego i naturalnego, atrakcyjność cen, tranzytowe położenie, więzi rodzinne, sportowcy, słynni ludzie, dobra kuchnia, sprawy biznesowe.

Europa wschodnia: Polska, Czechy, Slowacja, Estonia, Litwa, Rumunia, Bułgaria,

Europa zachodnia: Niemcy, Austria, Szwajcaria, Francja, Belgia,

Internet na świecie od 80, a od 90 w powszechnym użytku. Polska - końcówka 90 lat.

Funkcje Internetu: komunikacyjne, informacyjne, rozrywkowe, daje zatrudnienie, handel, edukacja.

Typy klimatów

RÓWNIKOWY WI LGOTNY:
- mała amplituda ok. 25^o - temp. roczna;
- wysokie opady przez cały rok;
- większe opady na początku jesieni i wiosny, w marcu i październiku Słońce w zenicie na równiku.

PODRÓWNIKOWY WILOGOTNY:
- amplituda temp. większa niż na równiku ok. 5^o;
- pora deszczowa latem, sucha zimą ,opady wyższe latem (Wyżyna Brazylijska).

PODRÓWNIKOWY SUCHY:
- pora deszczowa i sucha;
- opady są mniejsze;
- wysokie temp., mała amplituda (5-7^o) - (Góry Andy).

ZWROTNIKOWY MORSKI:
- temp. nie spada poniżej 20^o, małe amplitudy (max. 10^o);
- opady cały rok;
- lato, jesień - wyższe opady - (USA).

ZWROTNIKOWY MONSUNOWY:
- opady, wysokie tylko latem;
- małe amplitudy temp. - (Bombaj).

ZWROTNIKOWY PUSTYNNY:
- brak opadów;
- większe amplitudy temp. do 15^o;
- duża dobowa temp. - (Dakota).

ŚRÓDZIEMNOMORSKI:
- opady przeważają w półroczu chłodnym;
- amplituda duża;
- temp. dodatnia cały rok;
- upalne lata;
- zimy - duże opady dodatnia temp. - (Rzym).

PODWZROTNIKOWY MONSUNOWY:
- całoroczne opady, wyższe latem;
- amplitudy duże (20^o) - (Szanghaj).

PODWZROTNIKOWY PUSTYNNY:
- małe opady;
- temp. dodatnie latem dochodzą do 30^o - (Turkmenistan).

UMIARKOWANY CIEPŁY MORSKI:
- w półroczu chłodnym brak ujemnych temp.;
- wyższe latem;
- max temp. 15^o,
- opady cały rok, w zimie wyższe - (Londyn).

UMIARKOWANY PRZEJŚCIOWY CIEPŁY:
- zimy chłodniejsze (ujemne), lata cieplejsze;
- opadów mniej niż w umiarkowanym morskim, więcej latem - (Polska, Kraina Wielkich Jezior w USA).

UMIARKOWANY CIEPŁY LĄDOWY:
- bardzo duża roczna amplituda temp.;
- opady całoroczne, przeważają latem;
- lata ciepłe, zimy mroźne - (Celiningrad).

UMIARKOWANY CHŁODNY MORSKI:
- temp. spadają poniżej 0^o;
- w najcieplejszym miesiącu ok. 10^o;
- opady przeważają, zimą znacznie wyższe (prąd zatokowy) - (Tromso).

UMIARKOWANY CHŁODNY LĄDOWY:
- bardzo duża amplituda temp., zimą temp. bardzo niskie;
- opady przeważają latem trochę wyższe niż w kontynentalnym ciepłym - (Tobolsk).

SUBPOLARNY:
- temp. największa wynosi ok. 0^o;
- duża amplituda temp.;
- bardzo niskie opady - (Barlow).

KLIMAT POLARNY:
- całorocznie temp. ujemna;
- jeszcze większa amplituda temp. niż w subpolarnym;
- bardzo niskie opady cały rok - (Czelusk).

Urbanizacja wszystkie procesy kulturowe społeczne, ekonomiczne i przestrzenne, prowadzące do rozwoju miast już istniejących, powstawania nowych i wzrostu liczby ludności miejskiej.

Miasto - jednostka urbanizacyjna pełniąca określone funkcje i posiadająca prawa miejskie.

Funkcje miasta: administracyjno-polityczne(stolica, miasto woj.), militarno-obronne(stolica), naukowo-kulturalne(wyższe uczelnie, muzea, teatry), komunikacyjne (węzły komunikacyjne), turystyczne (funkcje turystyczne), handlowo-usługowa(każde miasto), uzdrowiskowa (walory środowiska naturalnego dla zdrowia), religijne ( Częstochowa), przemysłowa (duży okręg przemysłowy), metropolitalna (NY, Paryż)

Typy miast:

MIASTO EUROPEJSKIE - Europa zach. (rynek, na planie kwadratu, średniowieczne), Europa śr-wsch (dzielnice przemysłowe, osiedla mieszkalne), Miasto Śródziemnomorskie( dopasowana do terenu, niskie białe domy z małymi oknami)

MIASTA MUZUŁMAŃSKIE (rynek, minarety (wieże) wąskie, kręte ulice, niskie domy (bez okien od strony ulicy) Podział na dzielnice: Kair, Teheran.

MIASTA AFRYKAŃSKIE ewidentny podział na dzielnice, podział na funkcje, jakie pełnią dzielnice. Mogadisz, Johanesburg.

MIATA AZJI WSCHODNIEJ dzielnice starej zabudowy sąsiadują z nowoczesną zabudową, Tokio, Pekin.

MIASTA KOLONIALNE przejmują rodzaj zabudowy od państw kolonizacyjnych. Afryka południowa: Lima, Rio de Janeiro. Australia Melbeurn, Sidney.

Mega miasto- powstaje w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo.

Cechy: głównie stolica krajów słabo i średnio rozwiniętych gospodarczo. Zajmują dużą powierzchnię: Mexico. Duża ilość mieszkańców. Występowanie Slumsów. Przeciwdziałanie: policyjne, przenoszenie stolicy do innego miasta. Tworzenie miast na terenie wydobycia surowców mineralnych.

Rodzaje zespołów miejskich:

aglomeracje monocentryczne: zespół jednostek urbanizacyjnych, gdzie jedna dominuje wielkością i pełnionymi funkcjami nad pozostałymi. Stolica, Aglomeracja Warszawska, Łódzka, Berlińska.

Aglomeracja policentryczna (konurbacja) zespół jednostek urbanizacyjnych połączonych siecią komunikacyjna, równorzędnych pod względem pełnionych funkcji. Konurbacja Katowicka, Zagłebie Rury, Lille.

Megalopolis - zespół jednostek urbanizacyjnych ciągnących się na przestrzeni wielu tys. Kilometrów, gdzie miasto milionowe wraz ze strefami podmiejskim płynnie przechodzi jedno w drugie. Tylko w Ameryce Północnej i Japonii. Wschodnie wybrzeże USA (NY, Filadelfia, Boston, Waszyngton) Zachodnie wybrzeże USA( San Francisco, LA, San Diego) Pogranicze Kanady i USA ( Ottawa, Montreal) Wyspy Japońskie (Kioto, Osaka, Jokohama)

Procesy urbanizacyjne:

I KRAJE SŁABO ROZWINIĘTE: wskaźnik urbanizacjy 10 - 20% czyli tyle ludzi mieszka w miastach. Przykład Somalia, Etiopia, Burkina Faso, Laos, Wietnam.

II CHINY, INDIE, FILIPINY, EGIPT od 30 do 60%szybki rozwój miast bo przeludnienie na wsi.

III KRAJE AMERYKI ŁACIŃSKIEJ 75%

urbanizacja pozorna zwiększanie się liczby ludności w miastach ale miasto się nie rozwija gospodarczo, Brazylia, Meksyk, Wenezuela Chile.

IV KRAJE WYSOKOROZWINIĘTE 90% od lat 70

kontrurbanizacja (dezurbanizacja) odpływ ludności z miast

Strefa podmiejska obszar zurbanizowany, gdzie ludzie wykonują głównie zajęcia para rolnicze dojeżdżają do miejsca pracy i prowadza miejsko - wiejski tryb zycia.

Suburbia - występuja wtedy, gdy wsie podmiejskie zamieniaja się w strefy podmiejskie. Wskaźnik urbanizacji-jaki procent ludzi danego kraju mieszka w mieście.

Kontynenty wg wskaźnika urbanizacji: Europa i Ameryka Pn., Australia, Ameryka poł, Azja, Afryka,

Największe miasta świata: Meksyk 30 mln mieszkańców, Sao Paulo, Seul, Bombai, Czunking, LA.

Największy wskaźnik urbanizacji w Polsce - Śląskie (80%), Dolnośląskie (70%)

Najmniejszy wskaźnik urbanizacji w Polsce Lubuskie, Podlaskie, Warmińsko - Mazurskie poniżej 50%.

Sieć osadnicza - system jednostek zurbanizowanych pełniących różne funkcje i powiązanych ze sobą.

W Polsce jest: 880 miast, 56783 wsi.

Podział sieci osadniczej:

I SYSTEM 9 aglomeracji ukształtowanych 40 % Polaków (Górnośląskie, warszawska) i 9 aglomeracji kształtujących się (Bielskie, Lubelskie)

II KRAJOWE OŚRODKI WZROSTU (Grudziądz, stolice byłych woj. Plus dzisiejsze)

III OŚRODKI REGIONALNE małe miasta, wsie gminne, które pełnią ważne funkcje dla kraju.

Cechy sieci: równomierne rozmieszczenie sieci osadniczej, ilościowa dominacja miast małych i średnich, brak dominacji stolicy nad innymi aglomeracjami, duże miasta występują na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych.

Największe miasta Polski: Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Katowice.

Położenie lądów na świecie. 510 mln km² powierzchnia Ziemi. 29% - 149 mln km ² zajmują lądy. 71% - 361 mln km² zajmuje woda.

Ukształtowanie powierzchni lądowej.

Nizina obszar równinny położony do wysokości 200 m n.p.m. Niziny na świecie: Nizina Francuska (Europa), Gangesu (Azja), Centralna (Ameryka Północna), Amazonki (Ameryka Południowa), Nullarbor (Australia).

Wyżyna obszar wzniesiony powyżej 200 m n.p.m. Mniej rozczłonkowany niż góry, o małych różnicach wysokości względnych. Do wyżyn zaliczamy także Kotliny górskie. Największą pod względem powierzchni wyżyną jest Mongolska 3 mln km² Druga pod względem wielkości jest wyżyna Irańska - 2,5 mln km². Najwyżej wzniesiona wyżyna to Tybet 2500 - 5000 m n.p.m. Wyżyny na świecie: Wyżyna Bawarska (Europa), Irańska (Azja), Libijska (Afryka), Meksykańska (Ameryka Północna), Brazylijska (Ameryka Południowa).

Góry najwyższe wzniesienia o dużych różnicach wysokościach względnej. Ze względu na wysokość dzielimy je na niskie, średnie i wysokie. Ze względu na budowę na: fałdowe, zrębowe i pochodzenia wulkanicznego. Góry na świecie: Alpy -Mont Blanc (4807 m n.p.m. Europa), Himalaje - Mont Everest (8848 m n.p.m. Azja), Kilimandżaro (5895 m n.p.m. Afryka), Alaska - McKinley (6194 m n.p.m. Ameryka Północna), Andy - Aconcagua (6959 m n.p.m. Ameryka Południowa).

Kotlina rozległa, niezbyt mocno wydłużona, wklęsła forma terenu, ze wszystkich stron otoczona wzniesieniami. Może być w postaci zamkniętej (bezodpływowej) lub otwartej.

Przylądek fragment wybrzeża zbiornika wodnego najdalej wysunięty w stronę wody na danym odcinku linii brzegowej, łącznie z towarzyszącym mu fragmentem lądu. Przylądek może być w postaci wyraźnego, choć niezbyt głębokiego, występu linii brzegowej lub też stanowić najdalsze wysunięte w wodę miejsce półwyspu.

Przesmyk wąski pas lądu łączący dwa większe obszary lądowe, oddzielający od siebie dwa morza lub oceany.

Depresja - obszar lądu położony poniżej poziomu morza. Najgłębsza depresja świata to Rów Jordanu z Morzem Czarnym 404 m p.p.m. Najbardziej rozległa depresja - tereny położone wokół Morza Kaspijskiego. Depresje na świecie: Morze Martwe (396 m p.p.m. Azja), Qattara (133 m p.p.m. Afryka), Laguna del Carbon (105 m p.p.m. Ameryka Południowa), Dolina Śmierci (86 m p.p.m. Ameryka Północna), Zuidplaspolder (7 m p.p.m. Europa).

Kryptodepresja obszar depresyjny pokryty wodą. Najgłębsza kryptodepresja - Jezioro Bajkał, głębokość 1741 m.

Szelf - łagodnie opadający do głębokości 200 m przybrzeżny fragment lądu, pokryty wodą.

Stok kontynentalny fragment dna oceanicznego. Zbudowany z tych samych skał, co ląd, ograniczony z jednej strony szelfem, a z drugiej basenem oceanicznym.

Basen oceaniczny zajmuje 72% powierzchni dna, jest jego najmniej urozmaiconą częścią. Baseny na Atlantyku: Zielonego Przylądka, Północnoamerykański. Na Spokojnym: Peruwiański, Chilijski. Na Indyjskim: Somalijski.

Grzbiet oceaniczny (śródoceaniczny) najwyższe wzniesienie dna oceanicznego, wynoszące się do 3 tys. m. Ich wierzchołki mogą stanowić wyspy, archipelagi, obszary aktywne sejsmicznie. Grzbiety: Himalaje, Grzbiet północnoatlantycki, południowoatlantycki, Wielorybi, Australijsko - antarktyczny.

Rów oceaniczny najgłębsze miejsce oceanu, występuje u jego wybrzeży i brzegów kontynentu. Najgłębszy jest Rów Marjański 11034 m. Rowy: Japoński, Filipiński, Puerto Rico.

Ukształtowanie powierzchni Polski. 173 m n.p.m. średnia wysokość Polski, 292 m n.p.m. średnia wysokość Europy. Najniższy teren Polski - Raczki Elbląskie 1,8 m p.p.m. Najwyższy teren Polski - Rysy 2499 m n.p.m.

Pobrzeża kształtowały zlodowacenia, działalność rzeźbotwórcza morza - tworzenie wybrzeży (klify, mierzeje) Najwyższy teren pobrzeżu to Milejewska Góra 197 m n.p.m. na terenie wzniesień Elbląskich.

Pojezierza rzeźba młodoglacjalna (jeziora polodowcowe, moreny) Najwyższy teren Wierzyca 329 m n.p.m. Najniższy teren obszar w dolinach rzecznych.

Niziny (niż środkowopolski) Najwyżej wzniesiony obszar wokół Łodzi. Najniższy obszar w dolinach rzecznych (Wisła) Rzeźba staroglacjalna.

Wyżyny (wyż polski) rzeźba erozyjnodemutacyjna. Góry Świętokrzyskie - występują gołoborza, Najwyższy szczyt Łysica 612 m n.p.m. Najniższy teren 120 m n.p.m. w okolicach Puław.

Kotliny powstają na skutek ruchów górotwórczych lub w wyniku erozji. Najwyższy szczyt Słowińca 384 m n.p.m. Najniższy teren dolina Wisły 140 m n.p.m.

Góry Sudety powstały w czasie orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej, a położeniu uległy podczas orogenezy Alpejskiej. Kotliny - Jeleniogórska, Wałbrzyska, Kłodzka. Sudety góry zrębowe. Sudety najwyższe pasmo Karkonosze, Śnieżka 1602 m n.p.m. Młode góry fałdowe

Karpaty. Orogeneza Alpejska. Podział Karpat: 1) Pogórze Karpackie (Wschodnie - Bieszczady - Tarnica 1346 m n.p.m.) Karpaty Zewnętrzne (Zachodnie - Beskid Żywiecki, Wysoki - Babia Góra 1725 m.n.p.m., Niski, Średni, Mały, Śląski, Sądecki), 2) Karpaty Wewnętrzne (Tatry, Podhale, Pieniny - Trzy Korony 982 m n.p.m.)

Flisz Karpacki seria naprzemianlegle ułożonych warstw skał osadowych morskiego pochodzenia.

Pobrzeża: Nizina Szczecińska, Pobrzeże Słowińskie, Żuławy Wiślane, Nizina Pruska.

Pojezierza: Wielkopolskie, Dobrzyńskie, Mazurskie, Suwalskie, Lubelskie.

Niziny: Wielkopolska, Mazowiecka, Podlaska, Polesie Lubelskie.

Wyżyny: Śląska, Krakowsko - Częstochowska, Niecka - Nidziańska, Kielecko - Sandomierska, Lubelska, Wołyńska.

Góry: Zrębowe - Sudety, Kotliny podgórskie - Kotlina Sandomierska, Fałdowe - Karpaty Zachodnie i Wschodnie.

Wulkan - z łac. Vulcanus (rzymski bóg ognia, wojny), miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne i materiał piroklastyczny. Terminu tego używa się również jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy jak: góra wulkaniczna, stożek wulkaniczny, kopuła wulkaniczna czy wulkan tarczowy.

Aktywność wulkaniczna zmienia się wraz z czasem. Obserwowana aktywność wulkanów umożliwiła wprowadzenie ich podziału na wulkany:

- czynne - stale lub sporadycznie objawiające swoją działalność,

- drzemiące - ich działalność obserwowano w czasach historycznych

- wygasłe - ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych.

Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 tys. lat na kuli ziemskiej czynnych było 1500 wulkanów. W tym okresie miało miejsce około 7900 erupcji. Obecnie liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 600. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.

Inny podział bierze pod uwagę miejsce, z którego wypływa magma, wyróżnia się wówczas wulkany:

- stożkowe

- tarczowe

- linijne - magma wypływa z podłoża

Wulkany różnią się dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:

- lawowe - wypływa głównie lawa, ich erupcja ma łagodny przebieg. Wulkany lawowe należą do bezpiecznych, najbardziej przewidywalnych wulkanów. Dzielą się na:

- tarczowe (hawajskie) - niskie i rozległe (lawa z nich wypływająca jest rzadka), osiągają szerokość nawet do 40 kilometrów.

- kopuły lawowe (bardzo gęsta lawa), które wyglądają jak pół sfery (kuli)

- stratowulkany - oprócz lawy wyrzucane są też inne materiały, należą do najbardziej eksplozywnych. Stratowulkany posiadają wysokie stożki (kąt nachylenia ok 30 stopni) (np. Wezuwiusz).

- eksplozywne - wyrzucają głównie materiały piroklastyczne

- maary

W Europie jest kilka działających wulkanów, głównie we Włoszech i na Islandii:

- Etna (Włochy) - 3323 m n.p.m.

- Beerenberg (Jan Mayen) - 2277 m n.p.m.

- Grimsvotn (Islandia) - 1719 m n.p.m.

- Hekla (Islandia) - 1491 m n.p.m.

- Katla (Islandia) - 1363 m n.p.m.

- Wezuwiusz (Włochy) - 1277 m n.p.m.

- Stromboli (Włochy) - 926 m n.p.m.

- Vulcano (Włochy) - 500 m n.p.m.

- Stromboli (Grecja) - 131 m n.p.m.

W Polsce odnaleźć można ślady dawnego wulkanizmu w Pieninach (Wdżar) oraz w Sudetach.

Na świecie do najważniejszych zaliczamy:

- Antafalla (Argentyna) - 6450 m n.p.m.

- Asama (Japonia) - 2540 m n.p.m.

- Colima (Meksyk) - 4265 m n.p.m.

- Cotopaxi (Ekwador) - 5896 m n.p.m.

- Demavend (Iran) - 5268 m n.p.m.

- Erebus Wyspa Rossa - 4020 m n.p.m.

- Fudżi (Japonia) - 3776 m n.p.m.

- Guallatira (Chile) - 6060 m n.p.m.

- Kamerun (Kamerun) - 4094 m n.p.m.

- Kilauea USA -1250 m n.p.m.

- Kilimandżaro (Tanzania) - 5895 m n.p.m.

- Kluczewska Sopka (Rosja) - 4957 m n.p.m.

- Krakatau (Indonezja) - 813 m n.p.m.

- Lascar (Chile) - 5990 m n.p.m.

- Llullaillaco (Argentyna/Chile) 6723 m n.p.m.

- Maipo (Chile) - 5323 m n.p.m.

- Marapi (Indonezja) - 2890 m n.p.m.

- Mauna Kea (Hawaje) - 4205 m n.p.m.

- Mauna Loa (USA) - 4170 m n.p.m.

- Meru (Tanganika) - 4570 m n.p.m.

- Orizaba Meksyk - 5700 m n.p.m.

- Pico de Teyde Wyspy Kanadyjskie - 3716 m n.p.m.

- Popocatepetl - Meksyk - 5452 m n.p.m.

- Purace - (Kolumbia) - 4700 m .p.m.

- Rainier - USA - 4390 m n.p.m

- Ruapehu - (Nowa Zelandia) - 2800 m n.p.m.

- Sangay (Kolumbia) - 5325 m n.p.m.

- Semeru (Indonezja) - 3680 m n.p.m.

- St. Helen (USA) - 3000 m n.p.m.

- Tupungatito (Chile) - 5640 m n.p.m.

- Villarica (Chile) - 2840 m n.p.m.

- Wrangell USA -4270 m n.p.m.

Po kolejnych erupcjach wysokość wulkanu może ulec zmianie.

Wulkany znaleźć można także na innych obiektach Układu Słonecznego, m.in. na Marsie (Olympus Mons), Io (księżycu Jowisza) czy Trytonie (księżycu Neptuna)

Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej górotwórczości i z obszarami aktywnych trzęsień ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi - na kontynencie oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, Japonia, Filipin. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Śródatlantyckim, na Islandii, w Wielkich Rowach Afrykańskich.

ZRÓŻNICOWANIE STREFOWE GLEB, SZATY ROŚLINNEJ I ZWIERZĘCEJ NA ŚWIECIE

STREFA KLIMATYCZNA	SZATA ROŚLINNA	SZATA ZWIERZĘCA	GLEBA STREFOWA
KLIMATY RÓWNIKOWE	Wilgotne lasy równikowe (brak okresów wegetacyjnych - rośliny kwitną i owocują cały rok; wyróżniamy kilka warstw drzew wysokopiennych, warstwę podszycia i warstwę runa. Wyżej położone drzewa są przystosowane do wysokich temperatur, niższe drzewa, roślinny podszycia i runa są przystosowane do zacienienia i dużej wilgotności. W niższych warstwach drzew znajdują się palny i paprocie drzewiaste; podszycie jest mniej gęste od warstwy drzew; na koronach, pniach występują epifity; znajdziemy tu i liany) W zasięgu płytkich wód przybrzeżnych i u ujść rzecznych rosną lasy namorzynowe.	Żyją tu liczne gatunki owadów, płazów (anakondy, boa, pytony), ptaków (papugi, tukany, ptaki rajskie), ssaków (w tym liczne reprezentowana grupa małp: goryle, okapi, bawoły afrykańskie oraz tapiry, pakami, mrówkojady, jaguary (Amazonia), hipopotamy.	Czerwono - żółte, czerwone gleby laterytowe.
KLIMATY PODRÓWNIKOWE	Rozwój roślinności ograniczony jest porą suchą. Rosną tu lasy zrzucające liście na okres pory suchej. W miarę wydłużania się czasu trwania pory suchej zmienia się szata roślinna - dominować zaczyna formacja trawiasta - sawanna (głównie rosną trawy, występują pojedyncze drzewa - głównie akacje; w Australii eukaliptusy) Nad rzekami ciągną się lasy galeriowe.	Żyją tu roślinożerne zwierzęta kopytne (np. różne gatunki antylop); drapieżniki (np. lwy, lamparty), padlinożercy (np. hieny, szakale)	Gleby brązowo - czerwone, czerwone buroziemy (sawanna sucha i półpustynna), czarne ziemie tropikalne.
KLIMATY ZWROTNIKOWE	Głównie występują tu obszary półpustynne i pustynne. Rosną tu kserofity (suchorośla), sukulety (gromadzące wodę np. agawy, kaktusy), efemeryd (rośliny rozwijające się bardzo szybko po rzadko występujących opadach atmosferycznych). W miejscach występowania wód na obszarach pustynnych znajdują się oazy - najczęściej są to tereny zagospodarowane przez człowieka.	Świat zwierzęcy jest ubogi, większość zwierząt prowadzi nocny tryb życia. Na pustyniach spotykamy, szakale, hieny, liski pustynne, różne gatunki gadów, płazów i owadów.	Gleby inicjalne - szaroziemy obszarów półpustynnych i pustynnych.
KLIMATY PODZWROTNIKOWE	Makkia - formacja krzewiasta występująca w klimacie śródziemnomorskim. Rosną tu także oliwki, wawrzyn, dąb korkowy. Na podłożu piaszczystym spotyka się świetliste lasy piniowe lub zarośla jałowców i cyprysów. Lasy podzwrotnikowe - są uboższe od lasów strefy równikowej, co jest związane z występowaniem pory suchej. Na obszarach całego płytkiego zalegania wód gruntowych powstają lasy parkowe, wzdłuż rzek rozciągają się lasy galeriowe. W klimacie monsunowym w porze deszczowej roślinność rozrasta się bardzo bujnie. Typową rośliną tych lasów są bambusy, drzewa cytrusowe i magnolie.	Jest podobna do lasów równikowych. Żyją tu pancerniki, jaguary, pumy, grzechotniki. Większość zwierząt lasów podzwrotnikowych żyje w zaroślach. Na terenie lasów monsunowych żyją słonie indyjskie, małpy, tygrysy, ogromnie bogaty jest świat gadów, ptaków i owadów.	Na obszarach występowania makki - terra rosa; W basenie morza Śródziemnego także gleba brązowa; w lasach monsunowych - żółtoziemy i czerwonoziemy.
KLIMATY UMIARKOWANE	Klimat kontynentalny - stepy (bezdrzewne formacje trawiaste i zielone - nazywane pampą, prerią, pusztą) Występuje tu mroźna zima, bujny rozwój roślinności przypada na wiosnę, wczesne lato i jesień. Z nadejściem lata zmniejsza się liczba opadów - nadziemna część roślin usycha. W klimacie wilgotniejszym - występuje lasostep. W części strefy klimatów umiarkowanych ciepłych, gdzie roczna suma opadów przekracza 500 mm, występują lasy liściaste i mieszane zrzucające liście na zimę (łęgi - wierzby i topole - mady; olsy - dominuje czarna olsza - podłoże z gleb bagiennych; grądy - grab; dąb szypułkowy i bezszypułkowy, lipy, osiki, sosny, brzozy, buki, jodły i jawory - żyzne gleby brunatne i płowe; bory sosnowe z domieszką brzóz, świerków, jodeł - gleby piaszczyste; bór mieszany (z domieszką sosny, dębu szypułkowego, buku, grabu, brzozy) - przejściowy między borami i grądami - zajmuje gleby nieco żyźniejsze niż piaszczyste. W strefie klimatów umiarkowanych chłodnych na półkuli północnej występuje tajga (lasy iglaste, głównie składające się z sosny, świerków, jodeł, limby syberyjskiej, modrzewia syberyjskiego)	Klimat kontynentalny - żyją tu gazele, suhaki, widłorogi; liczne gryzonie np. susły, pieski preriowe, drapieżniki - rysie, lisy. Wiosną występuje wiele gatunków ptaków i owadów (np. szarańcza, chrząszcze) Klimat umiarkowany ciepły - lasy strefy miarkowanej ciepłej zamieszkują między innymi: dziki, sarny, jelenie, łosie, żubry. Żyje tu także duża liczba owadów, ptaków, drobnych ssaków owadożernych. Do drapieżników zaliczamy: niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki. Klimat umiarkowany zimny - wiele ptaków ze względu na aurę mieszka tu jedynie sezonowo. Przez cały rok żyją tu mysikróliki, głuszce i sójki. Występują tu liczne gryzonie: wiewiórki, sobole. Do drapieżników należą: niedźwiedzie. Wilk, rysie, żbiki. W lecie występują liczne owady, a wśród nich dominują komary	Gleby kasztanowe w klimacie umiarkowanym ciepłym. W klimacie umiarkowanym kontynentalnym suchym - czarnoziemy. Klimacie umiarkowanym ciepłym, w którym występują lasy liściaste i mieszane - najbardziej typowe są gleby brunatne i płowe. W klimacie umiarkowanym chłodnym dominują gleby bielicowe i bielice.
KLIMAT PODBIEGUNOWY	Tajga w kierunku północnym przechodzi w lasotundre - spotykamy tu liczne niskie krzewy np.. wikliny, jałowce. Dalej w kierunku płn. Występuje tundra (formacja składająca się z roślin niskopiennych - krzewinek, roślin kłączowych, mchów, niektórych efemeryd, porostów)	Żyją tu lemingi, renifery, pardwy. Występują też drobni drapieżcy; gronostaje, lisy polarne, sowy polarne. W czasie krótkiego lata przylatują tu ptaki błotne i wodne. Zimą życie w tundrze zamiera.	Gleby tundry.

---