Lectio prima

• Deklinacja I (-a, -ae)

• czasownik sum, esse

• zaimki osobowe (ego, tu, nos, vos)

• przyimki (in, ad, ante)

Rzeczowniki deklinacji I kończą się zawsze na -a w nom. (mianowniku) i na dyftong -ae w gen. (dopełniaczu). Większość z nich jest rodzaju żeńskiego (stąd nazwa - deklinacja żeńska), ale zdarzają się wyjątki. Do nich należy cała grupa wyrazów, oznaczających wykonawców czynności, które są r. męskiego, ale ze względu na budowę odmieniają się wg dek. I (vide poeta, mężczyzna w jęz. polskim) np. poeta, -ae, nauta,-ae - żeglarz, agricole, -ae - rolnik, scriba, -ae - pisarz.

sing. plur.

Nominativus rosa ros-ae

Genetivus ros-ae ros-arum

Dativus ros-ae ros-is

Accusativus ros-am ros-as

Ablativus ros-a ros-is

Vocativus ros-a ros-ae

W deklinacjach łacińskich nom. pl. i voc. pl. zawsze są takie same, a także dat. pl. i abl. pl.

Odmiana czasownika sum, esse być w czasie teraźniejszym.

sum sumus

es estis

est sunt

Przyimki łacińskie zwykle łączą się z jednym przypadkiem, chociaż są wyjątki.

in + abl. wskazuje miejsce, in schola (sum) - (Jestem) w szkole

in+acc. wskazuje kierunek, in scholam - do szkoły (idę)

ad+acc. też oznacza kierunek, ad scholam - w kierunku szkoły.

ante+acc. - przed

Ćwiczenia.

Przetłumacz.

Hannibal ante portam. Aurora Musis amica. Vita vitae - conscientia. Panis vitae - temperantia. Sol vitae - scientia. Sal vitae - amicitia. Anima naturaliter Christiana. Philosophia theologiae ancilla. Animula vagula blandula. Aqua vitae. Alma mater. Aeterna Roma. Dies irae.

Diana, bona dea feminis et feris bestiis, in umbra silvarum est. Ardua prima via est. Ubi concordia, ibi victoria. Fortuna caeca est. Historia est vita memoriae et magistra vitae. Invidia gloriae umbra est. Latina lingua viva est?

Słówka:

porta, -ae - brama aurora, -ae - jutrzenka Musa, -ae - Muza schola, -ae - szkoła

vita, -ae - życie conscientia, -ae - świadomość amicitia, -ae -przyjaźń

temperantia, -ae - opanowanie scientia, -ae - wiedza

amica, -ae - przyjaciółka anima, -ae - dusza

ancilla,-ae - służąca, ira, -ae - gniew

niewolnica animula, -ae - duszyczka

vagula, -ae - błąkająca się blandula - milutka

aqua, -ae - woda alma - żywicielka aeterna - wieczna Roma, -ae - Rzym

panis, -is (III dekl.) - chleb sal, salis (III dekl.) - sól

sol, solis (III dekl.) - słońce mater, matris (III dekl.) - matka

dies, -ei (V dekl.) - dzień naturaliter - naturalnie, z urodzenia

dea, -ae - bogini fera - dzika

bestia, -ae - zwierze silva, -ae - las umbra, -ae - cień historia, -ae - historia

memoria, -ae - pamięć magistra, -ae - nauczycielka invidia, -ae - nienawiść lingua, -ae - język

gloria, -ae - sława, chwała viva - żywa

ardua - stroma, trudna via, -ae - droga prima - pierwsza pugna, -ae - walka

Zaimki osobowe.

Nom. ego - ja tu - ty nos - my vos - wy

Gen. mei tui nostri/-trum vestri/-trum

Dat. mihi tibi nobis vobis

Acc. me te nos vos

Abl. me te nobis vobis

Plautus Aulularia

Dramatis personae

Euclio: senex est, pater Phaedrae.

Phaedra: Phaedra filia Euclionis est.

Staphyla: serva Euclionis est.

Euclio senex est. In familia Euclonis sunt: pater familias, Phaedra - pulchra puella, filia Euclionis, et Staphyla matura femina, serva. Non est matrona, domina mortua est.

Słówka:

senex, senis (III dekl.) - starzec familia, -ae - rodzina

pater, -tris (III dekl.) - ojciec familias - stara postać gen., zachowana właśnie w tym wyrażeniu, ojciec rodziny, głowa rodziny

pulchra - piękna puella, -ae - dziewczyna

filia, -ae - córka matura - dojrzała

femina, -ae - kobieta matrona, -ae - dojrzała kobieta, pani domu

domina, -ae - pani mortua - zmarła

W jęz. łacińskim są tzw. pluralia tantum (dosł. tylko liczba mnoga) wyrazy, które występują tylko w liczbie mnogiej, bądź w danym znaczeniu mają tylko liczbę mnogą np.: tenebrae, -arum - ciemności, divitiae, -arum - bogactwo.

Formy podstawowe rzeczowników łacińskich to nom. i gen. sing. a w przypadku pluralia tantum - pluralis. Na podstawie końcówki gen. kwalfikujemy rzeczownik do danej deklinacji, odcinając końcówkę gen. uzyskujemy temat rzeczownika. W I deklinacji możemy też odciąć -a od nom., aby uzyskać temat, w kolejnych deklinacjach nie będzie to już takie proste.

A zatem uwaga gen. sing. to dla nas najważniejsza forma rzeczownika

Ćwiczenia

1. Określ formy podanych wyrazów, wskaż ich temat, podaj znaczenie w mianowniku.

scholam, historiae, memoria, portas, filiis, dea, pugnarum, aquis, feminas, puellam

2. Wyrazy aqua, silva, schola, villa połącz z przyimkiem in (w obu wariantach i obu liczbach) i przetłumacz całe wyrażenie przyimkowe.

3. Odmień matrona Romana.

Lectio secunda

• Deklinacja II

• Przymiotniki dekl. I i II

Do deklinacji II należą rzeczowniki r. męskiego zakończone na -us w nom. sing, rzadziej na -er, oraz rzeczowniki r. nijakiego zakończone na -um w nom. sing. Genetivus sing. dekl. II zakończony jest na -i.

sing. plur. sing. plur.

Nom. serv-us serv-i puer puer-i

Gen. serv-i serv-orum puer-i puer-orum

Dat. serv-o serv-is puer-o puer-is

Acc. serv-um serv-os puer-um puer-os

Abl. serv-o serv-is puer-o puer-is

Voc. serv-e serv-i puer puer-i

W II deklinacji podobnie jak w pierwszej acc. sing. kończy się na „m”, a acc. plur. na „s”. Taka sama jest końcówka dat. i abl. plur. czyli -is.

Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -er, albo zatrzymują -e- w odmianie albo je tracą. Dlatego temat uzyskujemy po odjęciu -i od gen. sing. np.: magister, magistr-i (magistro, magistrum, magistro, magister, l.mn. magistri, magistrorum itd.); ager, agr-i (pole), vesper, vesperi (wieczór).

W rodzaju nijakim, niezależnie od deklinacji lub części mowy nom. acc. i voc. obu liczb są takie same. W l.mn. najczęściej pojawia się tam końcówka -a, tak jak polskie słowo, l.mn. słowa.

sing. plur.

Nom. verbum verb-a

Gen. verb-i verb-orum

Dat. verb-o verb-is

Acc. verb-um verb-a

Abl. verb-o verb-is

Voc. verb-um verb-a

PRZYMIOTNIKI DEKL. I ,II

Przymiotniki deklinacji I, II odmieniają się tak jak rzeczowniki dekl. I - r. żeński i drugiej - r.męski i nijaki. Formy podstawowe podajemy na trzy rodzaje (nom. sing.) np. magnus, magna, magnum - duży, -a, -e; bonus, bona, bonum - dobry; malus, mala, malum - zły; parvus, parva, parvum - mały. Mamy także przymiotniki, których rodzaj męski jest zakończony na -er, np.: pulcher, pulchra, pulchrum. Czy -e- zostaje w temacie, czy nie, poznajemy po rodzaju żeńskim, lub nijakim.

Nom. poeta bonus poetae boni

Gen. poetae boni poetarum bonorum

Dat. poetae bono poetis bonis

Acc. poetam bonum poetas bonos

Abl. poeta bono poetis bonis

Voc. poeta bone poetae boni

Poeta odmienia się wg dekli. I, ale jest rodzaju męskiego, dlatego otrzymuje przymiotnik w rodzaju męskim, który odmienia się wg II dekl. Pamiętaj, że rzeczowniki mają swój rodzaj, a przymiotniki odmieniają się przez rodzaje.

Lectio tertia

• Indicativus praesentis act. i imperativus praesentis act. czterech koniugacji łacińskich

INDICATIVUS I IMPERATIVUS PRAESENTIS ACTIVI

W łacinie mamy cztery koniugacje. Pierwsza ma temat zakończony na -a, druga na -e, trzecia na spółgłoskę, a IV na -i. Jako pierwsze dwie formy podstawowe podajemy 1os. sing. ind. praes. act. -o, oraz infinitivus zakończony na -re.

I kon. amo, ama-re ma zawsze -a -przed końcówką inf. -re

IVkon. audio, audi -re ma zawsze -i- przed końcówką inf. -re

II kon. moneo, monere ma zawsze -e- przed końcówką 1os. i długie -e- przed końcówką inf.

III kon. dico, dic-e-re nie ma -e- przed końcówką 1os, a przed końcówką inf. ma krótkie -e-, które jest spójką łączącą temat zakończony na spółgłoskę z końcówką rozpoczynającą się od spółgłoski.

Odmiana: temat +(spójki w trzeciej koniugacji -i- lub -u-) + końcówki osobowe (o,s,t, mus, tis,nt)

I koniugacja, indicativus

1. am-o (z ama-o) kocham ama-mus

2. ama-s kochasz itd. ama-tis

3. ama-t ama-nt

imperativus: 2os.sing. ama kochaj! 2os.plur. ama-te kochajcie!

II koniugacja, indicativus

1. mone-o upominam mone-mus

2. mone-s upominasz mone-tis

3. mone-t mone-nt

imperativus: 2os.sing. mone upominaj! 2os.plur. mone-te upominajcie!

III koniugacja, indicativus

1. dico mówię dic-i-mus

2. dic-i-s dic-i-tis

3. dic-i-t dic-u-nt

Imperativus: 2os. sing. i plur. dic* mów! 2os. plur. dic-i-te - mówcie!

*W III koniugacji końcówką imperativi 2os. sing jest -e np: tang-e dotykaj od tango, tang-e-re. Dico, dicere należy do wyjątków z apokopą (odcięcie końcówki), podobnie facio, -ere - fac! Czyń!

IV koniugacja, indicativus

1. audi-o słucham audi-mus

2. audi-s audi-tis

3. audi-t audi-u-nt*

imperativus: 2os.sing. audi słuchaj! 2os.plur. audi-te słuchajcie!

• w trzeciej osobie plur. IV dekl. spójka -u- jest praktycznie niepotrzebna, pojawia się tu przez analogię do III kon.

Ćwiczenia:

I. Przetłumacz.

1.Per aspera ad astra. 2. Sine ira et studio. 3. Deus ex machina. 4.Ubi tu Caius, ibi ego Caia. 5. Curriculum vitae. 6. Inter arma silent Musae. 7. Errare humanum est. 8. Saepe solent auro multa subesse mala. 9. Otium post negotium. 10. Otia post negotia. 11. Diligite inimicos vestros. 12. Tu es Christus, Filius Dei vivi. 13. Multos timere debet, quem multi timent. 14. Amicos vincere inhonesta est victoria. 15. Tres collegium faciunt. 16. Boni semper beati. 17. Homo doctus in se semper divitias habet. (Fedrus). 18. Medicus curat, natura sanat. 19. Lupus in fabula. (Terencjusz) 20. Debemus iram vitare. (Seneka) 21. Da mihi multa basia. (Katullus) 22. Puellam meam magis quam oculos meos amo. (Terencjusz). 23. Remedium irae est mora. (Seneka) 24. Habent sua fata libelli.

25. De viro avaro

Nulla copia pecuniae avarum virum satiat. Pecunia avarum irritat, non satiat. Semper avarus eget.

II. Określ przypadki następujących rzeczowników. Podaj nom. sing. i gen. sing. rzeczownika i jego przydawki.

amicorum verorum, discipulos bonos, totam vitam, viro honesto

III.Odmień.

poeta bonus, collega doctus, humus longa, nauta peritus, ager magnus

IV. Przetłumacz.

Sustine et abstine. Littera docet, littera nocet. Ab ovo usque ad mala. Epistula non erubescit.

• Formulae:

• exempli gratia - dla przykładu, na przykład

• dicendi peritus - biegły w mówieniu, znakomity mówca

• meum officium est + inf. - jest moim obowiązkiem, do mnie należy

• licentiam permittere + dat. - pozwalać komuś

• memoria constare - polegać na pamięci

• memoria tenere - pamiętać

• Dativus possesivus - sum, esse + dat. Puero liber est. = Puer librum habet.

V. Przekształć poniższe zdania stosując dativus possesivus:

Discipuli magistros novos habent. Marcus bonus multos amicos habet. Amica epistulam meam habet.

• Starożytni o mężczyznach?

Vir bonus est quis? (...) qui leges iuraque servat... Vir bonus, dicendi peritus. Vir bonus semper tiro. Vir eruditus (homo eruditus). Forma viros neglecta decet.

Non est ornamentum virile concinnitas.

Lectio quarta

• Indicativus imperfecti act.

Imperfectum to czas przeszły niedokonany, tworzymy go na bazie tematu praes., cechą czasu jest -ba-. W I i II kon. -ba- dodajemy bezpośrednio do tematu, a potem dodajemy końcówki osobowe te same, co w praes., jedynie w pierwszej osobie jest używana (zamiennie z -o) końcówka -m. w III i IV kon. do tematu dodajemy spójkę -e-, potem -ba- i końcówki osobowe.

1. ama-ba-m kochałam ama-ba-mus

2. ama-ba-s kochałeś ama-ba-tis

3. ama-ba-t kochał ama-ba-nt

1. dic-e-ba-m mówiłam dic-e-ba-mus

2. dic-e-ba-s mówiłeś dic-e-ba-tis

3. dic-e-ba-t mówił dic-e-ba-nt

Ćwiczenia:

Przetłumacz.

1. Virum bonum cum Romani laudabant, ita laudabant: bonum agricolam bonumque colonum. (Cato, De agricultura 2,3,4) 2. Asellum in prato timidus pascebat senex. (Phaedrus, Fabulae 1,15,4) 3. Hostes bipartito in silvis opportuno atque occulto loco Romanorum adventum exspectabant. (Caesar, De bello Gallico 5, 32).

4. Stabat Mater dolorosa

iuxta crucem lacrimosa

dum pendebat filius

1. Określ formę czasownika, przetłumacz, podaj formy podstawowe.

timebam, delectabat, laudamus, videte, pugnabas, cupiebat, celebrabatis, habebas, habent, bibo, veniunt, veniebas, bibebamus

2. Przetłumacz:

Arma virumque cano Troiae qui primus ab oris,

Italiam fato profugus Laviniaque venit,

Litora; multum ille et terris iactatus et alto

Vi superum saevae memorem Iunonis ob iram

Vergilius, Aeneis I 1-4

3. Przetłumacz.

De Daedalo et Icaro

Daedalus omnes artifices gloria superabat. Sed mox unus ex Daedali discipulis par magistro fit. Daedalus invidia ingenti motus puerum interficit, sed poenam gravem metuit; itaque cum Icaro, filio suo, Athenis in Cretam insulam fugit. Ibi Minos, Ctetae rex, artificem hospito accipit. Daedalus aedificium, Labirynthum celebrem, Minotauro, monstro feroci, mira arte struit. Sed patriae amore captus in Graeciam remigrare desiderat. Minos tamen navem Daedalo non dat et in insula artificem retinet. Tum Daedalus avium pennas cera et lino ligat atque sibi filioque alas parat.

Pater et filius per aera volant. Icarus tamen soli nimium appropinquat, sol ceram mollit, puer miserrimus in mare cadit. Tum pater infelix puerum deflet, corpus filii invenit et filio funus parat.

omnes artifices - (acc. plur.) wszystkich artystów gravem - (acc. sing.) gravis, grave ciężki, poważny

ingenti - (abl. sing.) ingens, ingentis - ogromny artificem - (acc. sing.) artystę

motus - poruszony celebrem - (acc. sing) celeber, bris

feroci - (dat. sing.) ferox, ferocis - straszny bre - sławny, znany

arte - (abl. sing.) ars, artis - sztuka amore - (abl. sing.) amor, amoris

captus - dosł. schwycony miłość

navem - (acc. sing.) navis, navis - statek avium - (gen. plur.) avis, avis

aera - (acc. plur.) aer, aeris - powietrze ptak

soli - (dat. sing) sol, solis - słońce mare - (acc. sing.) mare, maris

infelix - nieszczęsny morze

corpus - (acc. sing.) corpus, -oris - ciało funus - (acc. sing.) funus, -eris

struit - wybudował pogrzeb

par, paris - (nom. sing.) równy

Plaut Aulularia

Dziadek Eucliona, Demenetus, w dzień ślubu córki, z obawy, że jego złoto może zostać skradzione, powierzył je w opiekę Larowi, bóstwu, które według Rzymian sprawowało pieczę nad domem i jego mieszkańcami. Włożył złoto do garnka i ukrył w dziurze koło ołtarza Larów (takie ołtarze znajdowały się w domach Rzymian).

Dramatis personae

Demaenetus: Demaenetus senex est, Euclionis avus.

Servus: servi nomen est Davus.

Serva: Servae nomen est Pamphila.

Coquus et tibicina

(servus in scaenam intrat, ante ianuam Demaeneti stat et clamat, cur clamat? Clamat quod servam vocat.)

Servus: heus, Pamphila! Ego Davus te voco!

Serva: Quis me vocat? Quis clamat?

Servus: Ego, Davus te voco.

(servus ad ianuam appropinquat, sed ianua clausa est. Servus igitur ianuam pulsat.)

Servus: heus tu, serva! Ego ianuam pulso, at tu non aperis: ianua clausa est.

Serva: (ianuam aperit) Cur clamas? Ego huc et illuc cursito, tu autem clamas. Ego occupata sum, tu autem otiosus es. Servus non es, sed furcifer.

Servus: Ego otiosus non sum, Pamphila. Nam hodie Demaenetus dominus meus, filiam in matrimonium dat: nuptiae filiae sunt!

(Demaenetus, dominus servi et servae, in scaenam intrat)

Demaenetus: Cur clamatis, Dave et Pamphila? Cur statis? Cur otiosi estis? Nam hodie nuptiae filiae meae sunt. Cur non in aedis intratis et nuptias paratis?

(in aedis intrant servus et serva, et nuptias parant. In scaenam intrant coquus et tibicina. Demaenetus coquum et tibicinam videt)

Dem: Heus vos, qui estis? Ego enim vos non cognosco.

Coquus et tibiciana: Coquus et tibiciana sumus. Ad nuptias filiae tuae venimus.

Dem: Cur non in aedis meas intratis et nuptias paratis?

(coquus et tibicina in aedis Demaeneti intrant)

(Demaenetus coronam et unguentum portat, aulum quoque portat. Aula auri plena est)

Dem.: Heu! Hodie nuptias filiae meae paro. Cuncta familia festinat. Huc et illuc cursitant pueri et puellae, ego coquos et tibicinas voco. Nunc aedes plenae sunt coquorum et tibicinarum, et cuncti coqui et tibicinae fures sunt. Heu! Homo perditus sum, immo, nam aulam habeo auri plenam. Ecce! Aulam porto. (senex aulam monstrat) Nunc aulam sub verte celo. Nam valde timeo. (Wącha powietrze) Aurum enim olet; et fures aurum olfactant. Aurum autem non olet, si sub terra latet. Si aurum sub terra latet, nullum coquum nullam tibicinam nullum furem timeo. Aulam igitur clam sub terra celo. Ecquis me spectat?

(Demaenetus circumspectat. Nemo adest. Demaenetus igitur neminem videt)

Bene. Solus sum. Sed prius ad Larem appropinquo et unquentum coronamque do, et supplico.

(Ad Larem appropinquat. Unguentum dat et coronam. Deinde Lari supplicat)

O Lar, tutela meae familiae, te oro et obsecro. Ego te semper sacrificium et honorem do. Tu contra bonam Fortunam das. Nunc ad te aulam auri plenam porto. Sub verte autem aulam celo. Familia de aula ignorant. Sed hodie sunt nuptiae filiae. Plenae sunt aedes coquorum et tibicinarum. Immo, furum plenae sunt. Aurum olet. Ego igitur fures timeo. O Lar, te oro et obsecro. Aulam serva! (senex ad focum appropinquat. Prope focum fovea est. In fovea aurum celat).

Słówka:

nomen (III dekl.) - imię coquus, -I - kucharz

intro,-are - wchodzić ianua,-ae - brama

sto,-are - stać clamo, -are - krzyczeć

cur - dlaczego quo - tu: ponieważ

voco,-are - wołać quis - kto, któż

appropinquo, -are - zbliżać się clausus, -a,-um - zamknięta

pulso, -are - pukać aperio,-ire - otwierać

huc et illo - tu i tam cursito,-are - biegać

occupatus, -a, -um - zajęty otiosus, -a, um - wolny

hodie - dzisiaj do, dare - dawać

meus, -a, -um - mój matrimonium, -i - małżeństwo

nuptiae, -arum - zaślubiny paro, -are - przygotowywać

video, -ere - widzieć cognosco, -ere - znać, wiedzieć

venio, -ire - przybywać corona, -ae - wieniec

unguentum, -i porto, -are - nieść

aula, -ae - naczynie aurum, -i - złoto

plenum, -a, -um - pełen +gen. cunctus,-a,-um - cały

festino, -are - spieszyć się fures(III dekl.) nom.pl. - złodzieje

homo (III dekl.) - człowiek perditus ,-a,-um - zgubiony

habeo, -ere - mieć monstro, -are - pokazywać

sub veste - pod ubraniem timeo, -ere - bać się

oleo, -ere - pachnieć, śmierdzieć terra, -ae - ziemia

lateo, -ere - ukrywać się specto, -are - widzieć

circumspecto, -are - patrzeć wokoło neminem - nikogo acc.

supplico, -are - prosić solus, -a -um - sam

oro, -are - prosić, modlić się obsecro, -are - zaklinać

ignoro, -are - lekceważyć, nie wiedzieć

Lectio quinta

• Indicativus futuri activi

• Deklinacja III

• Participium praesentis activi

Cras czyli jutro

I,II koniugacja - cecha czasowa -b-

Temat praes. czas. + b + spójka + końcówki osobowe

III, IV koniugacja - cecha czasowa - a -1os.sing., -e - pozostałe

Temat praes. czas. + a lub e + końcówki osobowe

amo, amare - I kon.

activum sum, esse w fut.

1. ama-b-o ama-b-i-mus ero erimus

2. ama-b-i-s ama-b-i-tis eris eritis

3. ama-b-i-t ama-b-u-nt erit erunt

duco, ducere - III kon.

1. duc-a-m duc-e-mus

2. duc-e-s duc-e-tis

3. duc-e-t duc-e-nt

Ćwiczenia:

1. Przetłumacz.

1.Verum amicum pecunia non parabitis. (Ovidius). 3. Post cenam stabis vel mille passus meabis. 4. Doctus magis eris, si quod nescis quaeris. 5. Si numquam quaeris, non magister eris. 6. Ut sementem facies, ita metes. 7. Ut salutabis, ita salutaberis. 8. Donec eris felix, multos numerabis amicos, tempora si erunt nubila, solus eris (Ovidius, Tristia I 9, 5-6) 9. Cenabis bene mi Fabull'apud me paucis, si tibi di favent, diebus (Catullus, Carmina 13, 1-2)

2. Określ formę czasowników, przetłumacz, zamień futurum na imperfectum.

eramus, erimus, punis, punies, putas, putabis, videt, videbit, ducam, ducebam, legebatis, delebat, delebit, mittetis, mittes, mittebamus, mittimus, scit, scire, monstrabo, monstrabis

3. Popraw błędy i przetłumacz:

Tempus fugit, horae fugit, senectus venient. Semper gloria et famas manebunt. Post prandium stabis, post cenarum ambulabis.

4. Translatio:

Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quam diu etiam furor iste tuus nos eludet? Quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? (...) O tempora, o mores! Senatus haec intellegit, consul videt; hic tamen vivit. Vivit? Immo vero etiam in senatum venit, fit publici consilii particeps... (Cicero, In Catilinam oratio I 1-2)

Z Myśli Seneki

... veniet et ad illum diu felicem sua portio

Iocus

• Qua ratione potum, qui “whiskeum” apud Anglos vocatur, tam copiose bibere assuefactus es?

• Explicabo tibi: initio cum aqua, postea sine aqua, denique sicut aquam.

III deklinacja

Typ spółgłoskowy (wszystkie rodzaje, abl. sing. -e, gen. plur.-um, r.n. nom.acc. voc.plur -a)

Do typu spółgłoskowego należą rzecz. nierównozgłoskowe (różna liczba sylab w nom. i gen. sing.), z tematem zakończonym na jedną spółgłoskę.

r. męski r. nijaki

N. dux duc-es corpus corpor-a

G. duc-is duc-um corpor-is corpor-um

D. duc-i duc-ibus corpor-i corpor-ibus

Acc. duc-em duc-es corpus corpor-a

Abl. duc-e duc-ibus corpor-e corpor-ibus

Voc=Nom.

Typ samogłoskowy (tylko rzecz. r nijakiego, abl. sing.- i, gen. plur. -ium, nom.acc.voc.plur -ia). Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w nom. sing na -e, -al,-ar np.: mare, animal, exemplar, lacunar, vectigal.

N. mare mar-ia

G. mar-is mar-ium

D. mar-i mar-ibus

Acc. mare mar-ia

Abl. mar-i mar-ibus

Voc.= Nom.

Typ mieszany (wszystkie rodzaje, przewaga r. męskiego i żeńskiego, abl. sing. -e, gen. plur. - ium, r n. nom.acc.voc. plur. - ia). Rzeczowniki równozgłoskowe lub z tematem zakończonym na dwie lub więcej spółgłosek np.: pars, part-is, hostis, hostis

N. pars part-es

G.part-is part-ium

D. part-i part-ibus

Acc. part-em part-es

Abl. part-e part-ibus

Voc. = Nom.

Ćwiczenia:

I.Określ typ podanych rzeczowników. Wskaż temat każdego z nich.

repetitio, repetitionis f - powtórzenie, labor, laboris m - trud, praca, animal, animalis n - zwierzę, pietas, pietatis f - poczucie obowiązku, miłość do ojczyzny, carbo, carbonis m -węgiel, pons, pontis m - most, homo, hominis m - człowiek, poema, poematis n, - utwór poetycki, orator, oratoris m - mówca, onus, oneris n - ciężar, civis, civis m,f - obywatel, nomen, nominis n- imię, exemplar, exemplaris n- przykład, imperator, imperatoris m - wódz, oratio,orationis f - mowa, corpus, corporis n - ciało, carmen, carminis n - pieśń, venter, ventris m - brzuch, carcer, carceris m - więzienie, volumen, voluminis n - zwój, książka, mons, montis m - góra,civitas, civitatis f - państwo, legio, legionis f -legion, aetas, aetatis f - wiek, tempus, temporis n -czas

II.Do podanych rzeczowników dobierz przymiotnik w odpowiedniej formie:

homo (novus, -a, -um), uxor (pulchra, -chra, -chrum), nomen (iucundus, -a, -um), lex (durus, -a, -um), flos (ruber, -bra, -brum), dux (peritus, -a, -um), labor (gratus, -a, -um), pax (perpetuus, -a, -um), virgo (formosus, -a, -um), carmen (longus, -a, -um), calcar (magnus, -a, -um), lapis (niger, -gra, -grum), exemplar (malus, -a, -um), laus (magnus, -a, -um), flumen (undosus, -a, -um), animal (nocturnus, -a, -um), vox (liquidus, -a, -um), cives (bonus, -a, um), tempus (meus, mea, meum), sol (calidus,-a,-um), oratio (concinnus, -a, -um), caput (apertus, -a, um), custos ( tergeminus, -a, -um), opus (periculosus, -a, -um), rete (longus, -a, -um).

III.Określ przypadek następujących wyrażeń.

laboris magni, itinere longo, temporibus antiquis, more Romano, parvo animali

IV.Określ przypadek i liczbę podanych rzeczowników. Podaj ich formy podstawowe.

virginum, libertatem, vectigali, parte, principem, capite, reges, cupiditates, frugibus, discrimina, hostes, sidera, marium, temporum, onera, floribus, legiones

V.Uzupełnij poniższe zdania odpowiednimi formami rzeczowników.

Homo ........ lupus est.

Pax ......... bonae voluntatis.

Cornix ....... oculum non effodit. (cornix, cornicis)

VI. Przetłumacz:

Victori magnum praemium est gloria. 2. Cibus animi sunt pulchri et boni sermones. 3. Tempus est magister vitae. 4. Ira odium generat, concordia nutrit amorem. 5. In mare aquam fundis. 6. Maria vel a provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. 7. Ursus, lupus, equus, taurus animalia sunt; etiam homo animal est. 8. Nocturnorum animalium, veluti felium, in tenebris fulgent oculi. 9. Non aureum lacunar renidet in mea domo. (Horacy) 10. Repetitio est mater studiorum. 11. Alit aemulatio ingenia. 12. Aures multorum clausae veritati sunt. 13. Homines potius oculis quam auribus credunt. 14. Omnis castigatio contumelia vacare debet. 15. Sera numquam est ad bonos mores via. 16. Sursum corda! 17. Araneolae quasi rete texunt.

De leone et vulpecula

Leo vulpeculam interrogat: “Cur invitata a me speluncam meam non intras? Multa animalia me visitant”. Tum vulpecula, quod est animal astutum: “Multa enim - inquit - animalium vestigia introrsus versa video, et foras versa nulla.”

Z Myśli Seneki

Marcet sine adversario virtus.

Bonus tempore tantum a deo differt. Discipulus eius aemulatorque et vera progenies, quam parens, ille magnificus, virtutum non lenis exactor, sicut severi patres, durius educat.

Avida est periculi virtus...

PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

Participium praesentis activi to imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej, który tłumaczymy przez polski imiesłów przymiotnikowy -ący, albo przysłówkowy (głównie w nom.) -ąc. Tworzymy go dodając do tematu czasu teraźniejszego czasownika w I,II kon. -ns (nom. sing.) i -nt-is (gen. sing). W III, IV kon. jak zwykle dodajemy spójkę- e- przed -ns i -nt-is. Participium praesentis act. odmienia się wg III deklinacji, typu mieszanego, chyba że użyte jest w typowo przymiotnikowym znaczeniu, wtedy ma w abl. sing. -i.

ama-ns kochający, kochając dic-e-ns mówiący, mówiąc audi-e-ns słuchający, słuchając

ama-nt-is kochającego dic-e-nt-is mówiącego audi-e-nt-is słuchającego

Odmiana:

N. amans amant-es amant-ia

G. amant-is amant-ium

D. amant-i amant-ibus

Acc. amant-em amans amant-es amant-ia

Abl. amant-e (-i) amant-ibus

Ćwiczenia:

I.Przetłumacz.

1. Militat omnis amans. 2. Irae amantium integratio amoris. 3. Gaudens gaudenti, flens flenti, pauper egenti, prudens prudenti, stultus placet insipienti. 4. Hasdrubal imperium obtinens potestatem Carthaginiensium auget. 5. Nocentem, qui defendit, sibi crimen parit.

2. Przetłumacz, określ formy wyróżnionych wyrazów.

3. Mulier, cupido quod dicit amanti, in vento et rapida scribere oportet aqua. Amantes amentes. Ulixes Cyclopi oculum trunco ardente excutit. (Hyginus) Temeritas est florentis aetatis, prudentia senescentis. (Cicero) Perseus Mercuri talaribus volans eo venit. Theseus Ariadnam dormientem relinquit. Nihil difficile amanti.

4. Od podanych czasowników utwórz part. praes. act. Przetłumacz na język polski.

spero, sperare, speravi, speratum; capio, capere, cepi, captum; moneo, monere, monui, monitum; ago, agere, egi, actum; audio, audire, audivi, auditum; occupo, occupare, occupavi, occupatum; scribo, scribere, scripsi, scriptum; lego, legere, legi, lectum; punio, punire, punivi, punitum; muto, mutare, mutavi, mutatum

5. Co to znaczy?

Homo sapiens

Lectio sexta

• Przymiotniki III-ej deklinacji

• Odmiana zaimkowa: ille, illa, illud (ów), ipse, ipsa, ipsum (sam we własnej osobie); iste, ista, istud (ten), zaimki wskazujące

• Przyimek cum - z (+abl).

Zaimki wskazujące odmieniają się według odmiany zaimkowej. Opiera się ona na I i II deklinacji. Jedynie gen. sing. (-ius) i dat. sing. (-i) mają inne, ale te same końcówki dla wszystkich rodzajów.

Nom. ille ill-a illud illi illae illa

Gen. ill-ius ill-orum ill-arum ill-orum

Dat. Ill-i ill-is

Acc. illl-um ill-am illud ill-os ill-as illa

Abl. Ill-o ill-a ill-o ill-is

Ćwiczenia:

1. Przetłumacz.

1. Cognosce te ipsum. 2. Medice, cura te ipsum!

2. Odmień w singularis i pluralis.

1. illa femina

2. iste vir

3. Uzupełnij odpowiednią formą zaimka wskazującego.

(iste, ista, istud) ... poetas doctos, ... templum pulchrum, ... medicorum malorum, ... filiae pulchrae, ... agri magni;

(ille, illa, illud) ... epistula longa, ... annos bonos, ... gaudia magna, ... amicas meas, ... domino malo

Plautus Aulularia

Demanetes już nie żyje. Jego wnuczek Euklion jest niesympatycznym, skąpym człowiekiem.

Euclio in scaena dormit. Dum dormit, Lar in scaenam intrat et fabulam explicat.

Lar: spectatores, ego sum Lar familiaris. Deus sum familiae Euclionis. Ecce Euclionis aedes. Est in aedibus Euclionis thesaurus magnus. Thesaurus est Demaeneti, avi Euclionis. Sed thesaurus in aula est et sub terra latet. Ego enim aulam clam in aedibus servo. Euclio de thesauro ignorat. Cur thesaurum clam adhuc servo. Fabulam explicabo. Euclio non bonus est senex, sed avarus et malus. Euclionem igitur non amo, et vos non amabitis. Praeterea Euclio me non curat. Mihi numquam supplicabat. Unguentum numquam dabat, nullas coronas, nullum honorem. Sed Euclio filiam habet bonam. Nam curat me Phaedra, Euclionis filia, et multum honorem, multum unguentum, multas coronas dat. Phaedram igitur, bonam filiam Euclionis, valde amo. Sed Euclio pauper est. Nullum igitur dotem habet filia. Nam senex de aulam avi ignorat. Nunc autem, quia Phaedra bona est, aulam auri plenam Euclioni dabo. Nam Euclionem in somnio viso et aulam monstro. Videbitis spectatores.

(Euclio dormit. Lar imaginem avi in scaenam ducit. Euclio stupet)

Euclio: dormio an vigilo? Di magni! Imaginem video avi mei, Demaeneti. Salve, Demaenete! Heu! Quantum mutatus ab illo… ab inferis scilicet in aedis intrat. Ecce! Aulam Demaenetus portat. Cur aulam portas, Demaenete? Ecce! Circumspectat Demaenetus et secum murmurat. Nunc ad aram Laris festinat. Quid facis, Demaenete? Foveam facit et in fovea aulam collocat. Mirum hercle est. Quid autem in aula est? Di magni! Aula auri plena est.

Słówka:

dormio, -ire - spać spectator, oris - widz

explico, -are - wyjaśniać fibula, ae - opowieść, historia

familiaris (r.m, r.ż.), -e(r.n.) - domowy thesaurus, -i - skarb

magnus, -a, -um - wielki avus, -i - dziadek

honor, -oris - hołd pauper, -eris - biedny, biedak

somnium, -ii - sen vigilo, -are - czuwać

imago, imaginis f - zjawa, postać quantum - jak bardzo

mutatus, -a, -um - zmieniony inferi - podziemia, „tamten” świat

murmuro, -are - mruczeć quid - co

ara, -ae - ołtarz *facio, -ere - czynić

colloco, -are - umieszczać, rozmieszczać

*Facio, facere, tak samo jak sapio, sapere (być mądrym), capio, capere (chwytać, zdobywać) należy do podtypu III-ej deklinacji. W infinitivie ma spójkę -e-, ale w całej odmianie indikatiwu zachowuje -i- (facio, facis, facit, facimus, facitis, faci-u-nt)

Przymiotniki III deklinacji

Przymiotniki trzeciej deklinacji niezależnie od rodzaju odmieniają się wg typu samogłoskowego.

Mogą mieć takie samo zakończenie dla wszystkich rodzajów np.: felix gen. felicis, lub to samo dla rodzaju męskiego i żeńskiego (-is), inne zaś dla nijakiego (-e) np.: fortis, fortis, forte (gen. fortis), lub różne dla wszystkich np.: cele-r, celer-is, celer-e (gen. celer-is)

Ćwiczenia:

1. Do podanych niżej rzeczowników dobierz przymiotniki w odpowiedniej formie.

1. verbum - utilium, utilis, utile

2. dominus - fortibus, forti, fortis

3. patria - dulcis, dulcia, dulcibus

4. bellum - facilis, facilium, facile

5. amicus - felicis, felicibus, felix

6. periculum - imminentium, imminentis, imminens

7. bestia - ferocia, ferox, ferocis

Repetitio

1. Podane rzeczowniki i przymiotniki przyporządkuj do odpowiedniej deklinacji (w przypadku rzeczowników deklinacji III zaznacz typ odmiany.

mare, maris n, amicitia, amicitiae, picus, pici, templum, templi, pecus pecoris n, nubes, nubis f, poeta poetae, arx arcis f, vesper, vesperi, ilex ilicis f, igniculum,igniculi, cor cordis n, diligentia diligentiae, calcar calcaris n, servus, servi, genus generis n

paucus, -a, -um; facilis, facile; longus, -a, -um; singularis, singulare, celeber, celebris, celebre, horribilis, -e, tristis, -e, minax, minacis.

2. Spośród podanych w punkcie pierwszym rzeczowników i przymiotników wybierz pięć (po jednym z deklinacji I i II oraz po jednym dla każdego typu odmiany deklinacji III) i utwórz dla nich:

a. abl. sing.. b. acc. sing. c. gen. plur. d. acc. plur .

3. Odmień: fortis vir i pulchra oratio.

4. Podane niżej czasowniki przyporządkuj do odpowiedniej koniugacji:

ignoro, ignorare, traho, trahere, doceo, docere, custodio, custodire, sero, serere, desidero, desiderare, finio, finire, teneo, tenere, defendo, defendere, vitupero, vituperare

Wybierz cztery z nich (po jednym z każdej koniugacji) i utwórz dla nich:

3 os. pl. ind. praes. act., 2 os. sing. fut. pass, 3 os. plur. imperfecti act., 2 os. sing. imperativi praes. act., inf. praes. pass.

5. Przetłumacz i określ formy wyróżnionych wyrazów. Podaj ich formy podstawowe.

Non omnia possumus omnes. Fortes Fortuna adiuvat. (Terencjusz, Formio, w. 203). Miser res sacra.(Seneka, Epigramy 4,9).Omnis ars naturae imitatio est. (Seneka, Listy moralne do Lucyliusza 41,8) Rationale animal est homo.(Seneka, Listy moralne do Lucyliusza 41,8). Nil mortalibus ardui est. (Horacy, Pieśni I 3,37). Forma bonum semper fragile est. Longum iter est per praecepta, breve et efficax per exempla. (Seneka) Humiles laborant, ubi potentes dissident. Polonia semper fidelis. (hasło pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Polski w czerwcu 1983 r.)

6. Przetłumacz.

Immatura tuae dum defles funera Laurae,

Illam immortalem teque, Petrarca, facis.

(Ioannes Cochanovius, Foricoenia 7)

7. Przetłumacz.

Carmina Burana - pieśni z Benediktbeuren (w klasztorze trzymany jest manuskrypt)

kompozytor Carl Orff

Ecce gratum et optatum

ver reducit gaudia:

purpuratum floret pratum,

Sol serenat omnia.

Lectio septima

• Passivum (strona bierna czasu teraźniejszego)

W łacinie w czasach niedokonanych mamy do dyspozycji końcówki strony biernej: -or/r,-ris,-tur,-mur,-mini,-ntur.

Praesens

1. amor ama-mur move-or move-mur

2. ama-ris ama-mini move-ris move-mini

3. ama-tur ama-ntur move-tur moventur

Inf. ama-ri move-ri

Imper. 2 sing. ama-re move-re

2 plur. ama-mini move-mini

1. duc-or duc-i-mur puni-or puni-mur

2. duc-e-ris duc-i-mini puni-ris puni-mini

3. duc-i-tur duc-u-ntur puni-tur puni-u-ntur

Inf. duc-i puni-ri

Imper. 2 sing. duc-e-re puni-re

2 plur. duc-i-mini puni-mini

Imperfectum

I KON.

1. ama-ba-r byłam kochana ama-ba-mur

2. ama-ba-ris ama-ba-mini

3. ama-ba-tur ama-ba-ntur

IV KON.

audi-e-ba-r audi-e-ba-mur

audi-e-ba-ris audi-e-ba-mini

audi-e-ba-tur audi-e-ba-ntur

futurum

I KON.

1. ama-b-or ama-b-i-mur

2. ama-b-e-ris ama-b-i-mini

3. ama-b-i-tur ama-b-u-ntur

IV KON.

audi-a-r audi-e-mur

audi-e-ris audi-e-mini

audi-e-tur audi-e-ntur

1. Fortis animi est non perturbari. 2. Ex maxima libertate tyrannus gignitur. 3. Omnes trahimur et ducimur ad cognitationis et scientiae cupiditatem. 4. Et monere et moneri proprium est verae amicitiae. 5. Iudex damnatur, cum nocens absolvitur. 6. Si vis amari, ama. 7. Amicus certus in re inerta cernitur. 8. Memoria minuitur, nisi eam exerces. 9. Leges ab omnibus intellegi debent.

Wykonawca czynności.

Ego ab amico moneris.

Exemplo bono movemini.

Patria in periculis a viris defendi debet.

1. Określ formy czasowników, zamień na liczbę i stronę przeciwną.

amor, laudamini, puniris, da, laudamus, amamur, videtur, invenimini

2. Przetłumacz formy.

das, dant, dare, damus, datur, trahimur, traheris, trahunt, trahor, trahimini

3. Zamień na stronę bierną.

Magister puerum laudat.

Puella Marcum amat.

Conscientia malum vincit.

4. Przetłumacz i zamień:

- na stronę bierną - na stronę czynną

Tu amicos defendebas. Roma aedificiis et monumentis ornabatur.

Puer Horatii librum legebat Multae puellae a suo magistro laudabantur.

Pueri patriae historiam cognoscebant. Ara Dianae a puellis et feminis rosis ornabatur.

Amicum vocabam.

Romani signum tuba ad pugnam dabant.

5. Przetłumacz:

Canis in aula catenatus iacet et dormit. A domino cibo bono nutritur, nam villam custodit semperque bene paret. Tum lupus in aulam venit. Canis lupum videt et salutat: “Salve, amice! Intra, cibus te exspectat.” Lupus per aulam currit et villam spectat; tum interrrogat: “A quo nutriris, amice?”

Canis respondet: “A domino nutrior, nam villam bene custodio.” Subito lupus catenam videt. Amicum catena puniri existimat et dicit: “Dominus, servi, tota familia, villa, aulaque a te custodiuntur, et tamen a domino catena puniris. Malum dominum habes. Non delector vita tua.” In silvam fugit.

6. Przetłumacz.

Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam, qui ipsorum linqua Celtae, nostra Galli appelantur.

Hi omnes linqua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garunna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. (Commentarii de bello Gallico, początek)

Lectio nona

• Verba deponentia

• Accusativus cum infinitivo

Verba deponentia to czasowniki, które odmieniają się tylko w stronie biernej (jedynie kilka form mają w stronie czynnej), ale znaczenie mają czynne np.: loquor - mówię.

Przetłumacz:

1.Beati, qui in domino moriuntur. 2. Vitiis sine nemo nascitur. 3. Homo nascitur poeta. 4. Hic mortui vivunt, hic muti loquuntur - ea verba in bibliotheca leguntur. 5. Non omnis moriar. ( Horacy Carmina 3,30,6) 6. Eheu fugaces labuntur anni... (Horacy Carmina 2,14,1) 7. Iudicis est semper in causis verum sequi. 8. Magnos homines virtute metimur, non fortuna. 9. Vir sapit (is), qui pauca loquitur.10. Homo totiens moritur, quotiens amittit suos. 11. Stultum est queri de adversis, ubi culpa tua. 12. Multi famam, conscientiam pauci verentur.

Confiteor Deo omnipotenti, qui pecco nimis cogitatione, verbo et opere, mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa.

1. Przetłumacz podane formy, podkreśl verba deponentia.

nititur, trador, docentur, morimini, utimur, sequor, nascuntur

2. Czasowniki loquor i dico znaczą „mówić”. Zastąp jeden drugim i wyraź to samo.

A. loquere-

B. -dicit

C. loqueris-

D. -dicite

E. loquimur-

F. -dicere

G. loquuntur-

3. Przetłumacz:

obliviscuntur (oblivisci - zapominać) -

hortamur (hortari - zachęcać) -

loquitur (loqui - mówić) -

vereris (vereri - obawiać się) -

mori (mori - umierać) -

utimini (uti - używać) -

queror (queri - żalić się)-

4. Przetłumacz.

Horum omnium fortissimi sunt Belgae [...] proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt. Qua de causa Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt, [...] cum aut suis finibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. (Caesar, Commentari de bello Gallico I 1,3-4)

Accusativus cum infinitivo

Składnia ACI występuje po czasownikach oznaczających:

• mówienie - verba dicendi np.: dicere - mówić, docere - pouczać, legere - czytać, narrare - opowiadać, memorare - przypominać, nuntiare - głosić, respondere - odpowiadać, scribere - pisać

• spostrzeganie - verba sentiendi np.: audire - słuchać, cogitare - pomyśleć, scire - wiedzieć, iudicare - sądzić, videre - widzieć, ostendere - pokazywać, accusare - oskarżać, flere - płakać

• uczucia np.; gaudeo

• wolę np.: velle, nolle, malle

Są to tzw. verba regentia (występują w formie osobowej). Drugim elementem składni jest inf., a trzecim accusativus.

Videmus lunam surgere

verbum regens accusativus inf.

Widzimy, że księżyc wschodzi.

W tłumaczeniu, po dokładnym przełożeniu verbum regens, dodajemy „że”, z acc. robimy nom., (podmiot zdania) a z inf. jego orzeczenie w os. i liczbie dopasowane do podmiotu (czas, strona taka sama jak w inf.).

Ćwiczenia:

1.Mea Terentia, uxor et mea Tulia, filiola, vos video esse miseras, vos ego beatas semper esse volo. (Cyceron) 2. Scio me nihil scire. 3. Homines antiqui credebant varios deos et fata orbem terrarum regere. 4. Populi antiqui putabant Oceanum terram cingere. 5. Thales, philosophus Graecus antiquus, docebat ex aqua constare omnia. 7. Caesar ab exploratoribus cognoscit omnes Belgarum copias a castris suis non longe abesse. 8. Homo sum, humani nihil a me alienum esse puto. 10. Germani antiqui, ut Caesar narrat, vinum ad se importari non sinebant. 11. Verum est amicitiam nisi inter bonos esse non posse.

I.Przetłumacz zdania, a następnie przekształć je na ACI.

Quis nescit... Garrula linqua nocet.

Memento... Ira non habet misericordiam.

Nemo non sentit... Pecunia non olet.

II. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami rzeczowników - magistra, diligentia, memoria.

Putamus ............ divitias comparare. Video te tantum .............. tenere! Scriptor nuntiat historiam esse vitae ...........

III. Dopasuj imiona bogów do zdań.

Habent opinionem....

-morbos depellere

-operum atque artificiorum initia tradere

-imperium celestium tenere

-bella regere

(Apollinem, Iovem, Martem, Minervam)

Plautus Bacchides

Dwóch młodych przyjaciół, Mnesilochus i Pistoklerus, zakochują się w dwóch siostrach, o takim samym imieniu, Bakchis. Ukochana Mnesilocha jest niewolnicą bogatego żołnierza Kleomacha, dlatego też młodzieniec potrzebuje pieniędzy, aby ją wykupić. Jedyną osobą, od której może pożyczyć pieniądze, jest jego ojciec, Nikobulos. Pomaga mu w tym sprytny niewolnik, Chrysalus. Wyciąga pieniądze od starca i daje Mnesilochosowi. I w tym momencie Pistoklerus mówi o swojej miłości do Bakchidy. Mnesilochos nie wiedząc, że są dwie dziewczyny o tym samym imieniu, jest przekonany, że obaj kochają tę samą Bakchidę. Dlatego zwraca ojcu pieniądze. Intryga sprytnego niewolnika wychodzi na jaw. Tymczasem okazuje się, że są dwie Bakchidy, a Pistoklerus kocha tę drugą. Mnesilochus zwraca się więc ponownie do niewolnika o pomoc w uzyskaniu pieniędzy.

Mnesilochus prosi niewolnika, aby oszukał ojca jeszcze raz. Ten zaś wątpi, czy tym razem będzie to możliwe, tym bardziej, że młodzieniec wyjawił, co naprawdę stało się za pierwszym razem.

Dramatis personae:

Nicobulos: senex dives, pater Mnesilochi, vir summa gravitate, nulla sapientia.

Mnesilochos: filius Nicobuli, amator alterius Bacchis (1)

Pistoclerus: amicus Mnesilochi, amator alterius Bacchidis (2)

Chrysalus, servus Nicobuli, homo summa astutia.

Cleomachus: miles, Bacchidis amator alter (1)

(intrat Mnesilochus, Pistoclerus, Chrysalus)

Mnesilochus: Audi me, Chrysale. Tu enim servus magna astutia, multo ingenio es. Volo te ad patrem meum alteram facere viam. Volo te senem doctum docte fallere aurumque seni auferre. Nonne facile erit senem, virum magna stultitia, nullo ingenio, decipere?

Chrysalus: Non possum.

Mne.: Non potes? Perge, ac facile poteris.

Chr.: Quomodo, scelus, facile potero? Quis nunc potest ad senem viam facere alteram? Semel decipere satis difficile est. Nunc autem senex noster me mendacem habet. Bis igitur ego senem decipere non potero. Sed malo vos pecuniam habere; senem pecuniam habere nolo.

Mne.: Si nos pecuniam habere mavis, seni dare non vis, age, Chrysale, fac omnia. Perge, ac facile poteris.

Chr.: Sed omnia scit pater tuus, Mnesiloche. Quid facere possum? Me mendacem habet, et numquam mihi credit, etiamsi viro dicam “noli mihi credere”.

Pistoclerus: et multa mala, Chrysale, de te dicit.

Chr.: Quid de me dicit pater tuus?

Mne.: Ita de te dicit “si Chrysalus mihi ecce, solem video inquit tum nolo Chrysalo credere. Nam non sol erit, sed luna. Si Chrysalus mihi dies est inquit, nolo credere. Nam nox erit, non dies”.

Chr.: Ita dicit pater tuus? Di me servant! Bono animo este! Decipiam hercle hominem facile hodie! Audite. Consilium audax habeo. Sed primo dicite mihi: quid mavultis? Hodie enim ego omnia facere possum.

Mne.: Malumus hodie et puellas et pecuniam habere.

Chr.: Hodie igitur et puellas et pecuniam ingentem habebitis. Ego enim vobis dabo. Hodie et puellae et pecunia tuae erunt.

Mne.: Tu nobis dabis? Puellane mea erit? Nolo te iocum facere. Te vera dicere malo.

Chr.: Iocum non facio, hodie enim pater pecuniam tibi dabit ingentem. Hodie tuam, Mnesiloche, puellam habebis, sicut animus tuus sperat

Mne.: Puellamne habebo meam? Promittisne?

Chr.: Ita promitto. Res facilis erit. Pater enim tibi omnia dabit.

Słówka:

dives, divitis - bogaty summus, -a, -um - najwyższy

gravitas, gravitatis f - powaga nullus, -a, -um - żaden

alter, altera, alterum - drugi, inny (odmiana zaimkowa gen, alterius, dat. alteri)

amator, -oris - kochanek astutia, -ae - spryt

miles, -itis - żołnierz ingenium, -i - talent

volo, velle - chcieć (czas, nieregularny: volo, vis, vult, volumus, vultis, volunt)

fallo, fallere - oszukiwać decipio, decipere - oszukiwać

au-fero, au-ferre - zabrać ( złożenie z nieregularnym czas. fero, ferre - fero, fers, fert, ferimus, feritis, ferunt)

facilis, -e - łatwy quomodo - jak, jakim sposobem

difficilis, -e - trudny noster, nostra, rostrum - nasz

mendax, mendacis - kłamliwy, kłamca pecunia, -ae - pieniądze

nolo, nolle - nie chcę ( złożenie non + volo, nereg. - nolo, non vis, non vult, nolumus, non vultis, nolunt)

malo, malle - wolę (złożenie magis+volo - chcę bardziej, niereg. - malo, mavis, mavult, malumus, mavultis, malunt)

credo, -ere - wierzyć etiamsi - chociaż

noli mihi credere - w łacinie nie można zaprzeczyć trybu rozkazującego prostym „nie”, dlatego używa się imper. od nolo - noli (sing.), nolite (plur) + inf. danego czasownika. Dosłownie - nie chcij wierzyć noli credere - nie wierz.

dies, diei (V dekl. ) - dzień nox, noctis f - noc

omnis, -e - cały, wszystek hodie- dzisiaj

ingens, -ntis - duży, ogromny iocus, -i - żart

spero, -are - mieć nadzieję promitto, -ere - obiecywać

possum, posse - móc, niereg. złożenie z czas. esse - pos-sum, pot-es, pot-est, pos-sumus, pot-estis, pos-sunt)

W łacinie, kiedy charakteryzujemy kogoś lub coś, bardzo często używamy samego abl., bez przyimka np.: femina pulchro nomine - kobieta o pięknym imieniu, homo magna sapientia - człowiek wielkiej mądrości.

Niewolnik idzie do ojca Mnesilocha.

Chr.: Vos vestrum curate officium, ego curabo meum. (secum loquitur Chrysalus) magnum, immo insanum persequor negotium. Opus mihi audax est et satis difficile. Poterone rem tam difficilem hodie perficere? At servus sum magna astutia, summo ingenio, Nicobulus senex nulla sapientia. Cur mecum sic loquor? Rem agere, non loqui necesse est. Sed nunc senem saevum esse volo. Nam astutias meas haud facile perficiam, si senex tranquillus erit ubi litteras in manus dabo. Si saevus erit, ego senem tam frictum faciam quam cicer.

(Nicobulus domo in scaenam egreditur, et secum loquitur)

Nicobulos: irascor quia Chrysalum invenire non possum. Sed si scelus capiam, verberabo.

Słówka:

officium, -i - obowiązek insanus, -a, -um - szalony

audax, audacis - śmiały, zuchwały saevus, -a, -um - surowy

verbero, -are - chłostać frictus,-a,-um - upieczony

cicer, -ciceris - groch scelus, -eris - tu niegodziwiec, zbrodniarz

Lectio decima

• Indicativus i infinitivus perfecti activi

Perfectum

Trzecia forma podstawowa czasownika to pierwsza osoba activi perfecti, po odcięciu końcówki -i otrzymujemy temat perfecti, jest on bardzo różny w stosunku do tematu praesentis, regularnych czasowników (amo, amare, amav-i) jest mało, dlatego należy uczyć się form czasownika na pamięć albo korzystać z tabel form czasownikowych.

scribo, -ere, scrips-i

lego, -ere, leg-i *Oto przykład kilku czas-

mitto, -ere, mis-i owników I ich form podsta-

do, dare, ded-i wowych. Liczba nieregular-

habeo, -ere, habu-i ności nie jest nieskończona.

dico, -ere, dix-i Można wskazać grupy z perf.

ago, -ere, eg-i utworzonym podobnie.

cognosco, -ere, cognov-i

venio, -ire, ven-i

video, -ere, vid-i

Odmiana jest prosta. Nawet nieregularne czasowniki w perf. odmieniają się regularnie.

leg-i - przeczytałem/-łam leg-imus

leg-isti leg-istis

leg-it leg-erunt

Infinitivus perf. act.

leg - isse

Infinitivus perf. act. jest używany głównie w składni aci. i wyraża czynność przeszłą.

Scio Solonem philosophum fuisse. - Wiem, że Solon był filozofem.

Ćwiczenia:

Przetłumacz.

1.Veni, vidi, vici. 2. Vixit. 3. Pinxit. 4. Fuimus Troes, fuit Troia et magna gloria Dardanidum. 5. Magna promisisti, exigua video. 6. Hostes terra marique superavimus. 7. Feci, quod potui. 8. Fecit, quod potuit. 9. Vicimus perfidos hostes, imbelles hostes.10. Sum, quod eris; quod es, antea fui. (napis nagrobny) 11. Sol me rapuit. (napis nagrobny) 12. Exegi monumentum. (Horatius, Carmina 3,30) 13. Is fecit, cui prodest. 14. In te, Domine, speravi, in iustitia tua libera me. (Psalm 70, 1-2) 16. Félix, quí potuít rerúm cognóscere caúsas.(Vergilius) 17. Omnis, qui audit verba mea et non facit ea, similis est viro stulto, qui aedificavit domum suam supra harenam. Et descendit pluvia et venerunt flumina et flaverunt venti et inruerunt in domum illam et cecidit et fuit ruina eius magna. (Ev. secundum Matthaeum 7, 26-27)

II. Określ formy i przetłumacz następujące wyrazy.

das, dabit, dedisti, dedisse, placebas, places, placebitis, placuit, potest, posse, potuisse

III. Zamień na czas perfectum i przetłumacz podane czasowniki.

scribimus scripsimus napisaliśmy

doces

narrant

legunt

colitis

adhibet

es

IV.Utwórz od podanych czasowników następujące formy.

laudas scribis mones audis

laudabis

laudavisti

laudabamus

V. Zamień na perfectum i przetłumacz.

Marcus et Iulia in theatro sunt et fabulam spectant. Grattius Archiam accusat, at Cicero eum adiuvat. Avunculus simiolum Iuliae dat. Servus pocula implere non potest, quod amphora vacua est.

VI. Zamień na czas teraźniejszy i przetłumacz.

Iulia parasitum laudavit. Marcus Iuliam in amphitheatrum invitare non potuit.

VII. Podane w nawiasie czasowniki użyj we właściwiej formie czasu przeszłego i przetłumacz zdania.

Marcus: In amphitheatro (sum, esse, fui) et ludos (specto, spectare, spectavi). Legiones Romanae in Gallia (pugno, pugnare, pugnavi), sed Britannos vincere non (possum, posse, potui). Postquam Trimalchio ex piscina (evado, evadere, evasi), unctorem cum rhodino (voco, vocare, vocavi) et tergum ei (committo, committere, commisi)

Jeszcze trochę o mężczyznach...

Gens virum truncis

Et duro robore nata (Vergilius Aen.)

Historia magni amoris

Abelard i Helojza

Helojza mówi, dlaczego poszła do klasztoru: Tua me ad religionis habitum iussio, non divina traxit dilectio…

De canum fide

Domi militiaeque canes hominibus fidi sunt. Constat Colophonios etiam cohortes canum habuisse, quae primae in acie pugnabant neque umquam recedebant.

Postquam Lycius Iason vixit, canis eius cibum capere noluit inediaque consumptus est.

Z Myśli Seneki

Miserum te iudico, quod numquam fuisti miser.

Nolite, obsecro vos, expavescere ista, quae dii immortales velut stimulos admovent animis: calamitas virtutis occasio est. (...) Magis urgent saeva inexpertos, grave est tenerae cervici iugum.

Lectio undecima

• Indicativus plusquamperfecti i futuri exacti activi

• Zaimki wskazujące

• Zaimek pytajny

CZASY SEKENDARNE

1. PLUSQUAMPERFECTUM - CZAS ZAPRZESZŁY

Plusquamperfectum to czas, który określa czynność najdalej wysuniętą na osi czasu w przeszłość, przed perfectum. Tworzymy go z tematu perfecti + formy czas. sum, esse w imperf. jako końcówki.

leg-eram leg-eramus

leg-eras leg-eratis

leg-erat leg-erant

2. FUTURUM II, EXACTUM

Futurum II dzieje się w przyszłości, zwykle albo przed futurum I (stąd jest dokonane), albo za chwilę, wkrótce (mox). Tworzymy go z tematu perfecta + formy esse w fut. I, jedynie w III os. plur. dajemy końcówkę -erint.

leg-ero leg-erimus

leg-eris leg-eritis

leg-erit leg-erint

1. Accepi omnes epistulas, quas tu miseras. 2. Romulus et Remus, ut fama est, in eisdem locis, ubi flumen exposuerat eos et pastor eduxerat eos, urbem condere statuerunt. 3. “O rex - inquit Solo - nunc te divitem et regem video, sed felicem non prius te nominabo, quam vitam bona et honesta morte finiveris “.

1. Utwórz formy we wszystkich czasach i przetłumacz:

2 os. sing. i plur. act.- doceo, -ere

3 os. sing. i plur. act.- trado, -ere; creo, -are; do, dare

1 os. sing i plur. act.- audio, -ire; accuso, -are

Zaimki

is, ea, id - zaimek wskazujący ten, ta, to, używany również jako zaimek osobowy on, ona, ono. Odmiana zaimkowa.

Nom. is ea id ei eae ea

Gen. eius eorum earum eorum

Dat. ei eis

Acc. eum eam id eos eas ea

Abl. eo ea eo eis

idem, eadem, idem - ten sam, ta sama, to samo. Odmiana tego zaimka to zaimek is ea id + nieodmienna part. -dem, która, gdy forma kończy się na -m wpływa na zmianę wymowy, dlatego mamy tam -n.

Nom. idem eadem idem eidem eaedem eadem

Gen. eiusdem eorundem earundem eorundem

Dat. eidem eisdem

Acc. eundem eandem idem eosdem easdem eadem

Abl. eodem eadem eodem eisdem

Zaimek hic, haec, hoc - ten, ta, to

Nom. hic haec hoc hi hae haec

Gen. huius horum harum horum

Dat. huic his

Acc. hunc hanc hoc hos has haec

Abl. hoc hac hoc his

W tej odmianie również, w niektórych formach występuje partykuła -c, ona również zmienia -m na -n.

Zaimek pytajny quis? quid?

Nom. quis quid

Gen. cuius

Dat. cui

Acc. quem quid

Abl. quo

Zaimek względny qui, quae, quod - który, -a, -e

Nom. qui quae quod qui quae quae

Gen. cuius quorum quarum quorum

Dat. cui quibus

Acc. quem quam quod quos quas quae

Abl. quo qua quo quibus

Odmiana tego zaimka to kombinacja odmiany zaimkowej oraz I, II i III dekl. Występują tutaj ponadto dwa tematy, tak, jak w is, ea, id (i-, e-)

Ćwiczenia:

I Przetłumacz:

1. Is plurimum habet, qui minimum cupit. 2. Filiam meam ei viro trado. 3. Libenter id, quod cupimus, credimus. 4. Id non teneo memoria. 5. Ista verba diu memoria tenemus. 6. Eo anno. 7. Eodem anno. 8. Cum duo faciunt idem, non est idem. 9. Facile veritas se ipsa defendit. 10. Thais habet nigros, niveos Lacaenia dentes/ Quae ratio est? Emptos haec habet, illa suos. 11. Sicut mater, ita et filia eius.

12. Semper idem vultus. (Ksantypa o Sokratesie)

II. Przetłumacz tekst.

Claudius in somnio haec viderat: Monstrum ingens scelera crudelia commiserat. Illud anguis ferox est, qui In specu vivat. Bestia multos viros aut veneno aut igni necat. Vagatur atque oppida aggreditur. Quod homines timore magno afficiuntur, multi interrogant: “Quid facere possumus? Quis monstrum superare desiderat?” Nemo respondere audit. Negotium difficile esse et mortem certam esse omnes mutant. Tum Claudius se ipsum videbat: Ipse ad homines timidos venit atque dicit: „ Ego monstrum vincam”. Viri rident, nam puerum id, quod nemo antea conatus est, facere posse non existimant. Tamen Claudius contra bestiam proeliatur. Telis pellem illius transfigit. Videbat homines se celebrare desiderare… somno excitatus est (obudził się).

Wyróżnione zdanie zamień na aci.

Lectio duodecima

• Stopniowanie przymiotników

• Przyimek sine (+abl.)

• Przysłówek

W łacinie, podobnie jak w innych językach, mamy trzy stopnie przymiotnika, równy, wyższy (comparatiwus) i najwyższy (superlativus).

Comparativus tworzymy dodając do tematu przymiotnika końcówkę -ior (r.m. i r.ż.), -ius (r.n.), gen. sing. ma zakończenie -oris dla wszystkich rodzajów. Comparativus odmienia się wg III dekl. typu spółgłoskowego.

car-us car-ior, car-ius gen. car-ior-is droższy,-a, -e

fort-is fort-ior, fort-ius gen. fort-ior-is dzielniejszy, -a, -e

Comparativus służy porównaniu. W łacinie przy porównaniu używamy ablatiwu komparatjonis

Ea femina fortior viro est. Ta kobieta jest dzielniejsza niż mężczyzna.

Możemy również użyć quam +nom w znaczeniu niż.

Superlativus tworzymy dodając do tematu czasownika długie końcówki -issimus, -issima, -issimum. Jak wskazują same zakończenia superlativus każdego czasownika odmienia się wg I (-a) i II (-us,-um) deklinacji.

car-us car-issimus, -a, -um

fort-is fort-issimus, -a, -um

Przy superlatiwie często pojawia się gen. partitivus np.: fortissimus militum - najmężniejszy z żołnierzy. Jeśli go nie ma, a zatem nie wyróżniamy niczego ani nikogo z jakiejś grupy lub całości, możemy tłumaczyć superlativus przez „bardzo” + stopień równy np. bardzo mężny.

Wyjątki:

1. Jeśli r.męki przymiotnika kończy się na -er, superlativus tworzymy dodając do tej formy (r.męski przymiotnika, nom. sing.) końcówki -rimus, -rima, -rimum, np.: pulcher, pulchra, pulchrum - pulcher-rimus, -a, -um - najpiękniejszy, -a, -um; celer, celeris, celere - celer-rimus, -a, -um - najszybszy.

2. Grupa czasowników tworzy superlativus przez dodanie do tematu przymiotnika końcówki

-limus, -a, -um:

facilis, facile - łatwy facillimus, facillima, facillimum

difficilis, difficile - trudny

similis, simile - podobny

dissimilis, dissimile - niepodobny

gracilis, gracile - zgrabny, wdzięczny (może mieć także formę regularną)

humilis, humile - niski

3. Przymiotniki zakończone na -dicus, -ficus, -volus tworzą comparatiwus na -entior, -entius, a superlativus na -entissimus, -entissima, -entissimum, np.: maledicus, -a, -um (złorzeczący) - maledicentior, -ius, maledicentissimus, -a, -um; magnificus, -a, -um (wspaniały) - magnificentior, -ius, magnificentissimus, -a, -um.

4. W łacinie mamy też stopniowanie opisowe. Przymiotniki zakończone na -eus, -ius, -uus stopniują się przez dodanie do stopnia równego magis w komparatiwie i maxime w superlatiwie.

idoneus, -a, -um stosowny magis idoneus maxime idoneus

dubius, -a,-um wątpliwy magis dubius maxime dubius

arduus, -a, -um stromy magis arduus maxime arduus

5. Stopniowanie supletywne (stopnie tworzone od innego pierwiastka)

bonus, -a, um dobry melior, melius optimus, -a, um

malus, -a,-um zły peior, peius pessimus, -a, -um

magnus, -a, -um wielki maior, maius maximus, -a, um

parvus, -a, um mały minor, minus minimus, -a, -um

multum wiele plus więcej plurimum najwięcej

multi, -ae, -a liczni, wielu plures gen. plurium liczniejsi plurimi najliczniejsi

I. Przetłumacz.

Exempla utiliora quam praecepta. Nihil est celerius quam fama. Quid mollius unda? Rarior quam corvus albus. Canis omnium animalium fidissimus est. Gravissimum est imperium consuetudinis. Sapiens est omnium hominum beatissimus. Qui fortissima vincit moenia? Pulcherrima omnium feminarum soror tua est. Prudentiores nos tempus facit. Exegi monumentum aere perennius. Horum omnium fortissimi sunt Belgae. Amicum perdere est damnorum maximum. Simia quam similis/ turpissima bestia, nobis ( Enniusz cyt. przez Cycerona w De natura deorum 1.35, 97) Melior est canis vivus leone mortuo

II. Wstaw odpowiednią formę rzeczownika.

Verba leviora (folium caducum). Mors honestior (turpis vita) est. Ferrum hominibus (aurum) utilius est.

III. Wstaw odpowiednią formę przymiotnika.

Mors mihi est servitute (facilis, -e). Terra (pulcher, -chra, -chrum) luna est. Is puer ex omnibus discipulis (diligens, diligentis) est. Cicero omnium oratorum (celeber, celebris, celebre) est.

4. Utwórz stopień wyższy od przymiotników.

dulcis, -e

utilis, -e

iucundus, -a, -um

V. Podaj odpowiednio równy lub wyższy stopień przymiotnika zachowując jego przypadek i liczbę.

utiliora, iucundorum, dulce, dulcium, utilem, utilibus, dulciores, iucundiore, iucundiori

5. Przetłumacz.

Quíd magis ést saxó durúm, quid móllius únda?

Dúra tamén mollí sáxa cavántur aquá. (Ovidius)

Dissertissime Romuli nepotum,

(...) Marce Tulli,

(...) gratias tibi maximas Catullus

agit, pessimus omnium poeta,

tanto pessimus omnium poeta'

quanto tu optimus omnium

patronus.(Katullus, Pieśni, XLIX)

De Damoclis gladio

Dionysius Syracusarum tyrannus erat. Unus e tyranni comitibus, Damocles, in sermone beatam divitiis tyranni vitam laudabat: „Quis - inquit - beatior est quam Dionysius?“ Tum tyrannus:“Nonne cupis vitae meae interesse?“ Damocles laetus tyranno gratias egit. Dionysius autem eum in aureo cubili statim collocavit. Tyranni iussu plurimi servi optimum cibum Damocli praebebant. Tum Dionysius: „Beatusne es?“ Damocles autem respondit: „Hominum beatissimus nunc sum. Nihil enim mihi deest“. Sed tum, lacunar forte adspiciens, gladium seta equina aptum et capiti impendentem vidit. Tum Dionysius: “Num etiam nunc beatus es?...

Historia magni amoris

Abelard i Helojza

Abelard: Nihil enim minus in nostra est potestate quam animus.

Z Myśli Seneki

Quare deus optimum quemque aut mala valetudine aut luctu aut aliis incommodis afficit? Quia in castris quoque periculosa fortissimis imperantur.

PRZYSŁÓWEK

Przysłówek od przymiotników I i II dekl. tworzymy dodając do tematu -e, magnificus, -a, -um - magnifice; od przymiotników III deklinacji dodając do tematu -iter, fortis, -e - fortiter. Oprócz regularnego tworzenia przysłówków mamy ich skostniałe formy (dawne ablatiwy, accusatiwy) np. cito - szybko, bene - dobrze, multum - wiele.

Stopniowanie przysłówków: stopień wyższy przymiotnika r.nijakiego to jednocześnie stopień wyższy przysłówka- fortius dzielniej; stopień najwyższy tworzymy dodająć do tematu stopnia najwyższego -e - fortissim-e najdzielniej.

Plautus Bacchides

Chrysalus, który próbuje wyciągnąć od pana pieniądze, porównuje się do Greków szturmujących Troję.

Chr.: Atridae, ut fama est, fecerunt facinus maximum. Nam di aedificaverunt oppidum Troiam (rex Troiae Priamus fuit), sed Atridae cum armis, cum equis, cum exercitu, cum optimis militibus decimo anno ceperunt. Sed hoc opus nihil fuit. Nam ego dominum expugnabo meum una hora, sine exercitu, sine militibus! O Troia, o patria, o Pergamum, o Priame senex, periisti…

Lectio tertia decima

• PERFECTUM PASSIVI

Przy tworzeniu perfectum passivi wykorzystujemu participium perfecti passivi (temat supinum, ostatnia forma czasownika bez -um +-us,-a,-um np.: scribo, -ere, scripsi, script-um - script-us, script-a, script-um - napisany, napisana, napisane, tłumaczymy jako polski imiesłów przymiotnikowy bierny czasownika dokonanego)i odmianę czasownika esse być w ind. praes. act.

Odmiana czasownika lego, -ere, legi, lectum w ind. perf. pass.

lectus, -a, um sum lecti, -ae, -a sumus

lectus, -a, -um es lecti. -ae, -a estis

lectus, -a, -um est lecti, -ae, -a sunt

Infinitivus perfeci passivi - lectus, -a, um esse, liczba, rodzaj i przypadek participium dopasowany jest do określonego podmiotu np.: Statua ornata est. Pomnik został ozdobiony. Statuae ornatae sunt. Pomniki zostały ozdobione. Oppidum ornatum est. Miasto zostało ozdobione. Oppida ornata sunt. Miasta zostały ozdobione. Video statuam ornatam esse… statuas ornatas esse… oppidum ornatum esse… oppida ornata esse…

Ćwicz. 1

Przetłumacz zdania.

Dionisius tyrannus, Syracusis expulsus (vide expello), Corinthi pueros docebat. Equi donati dentes non inspiciuntur. Alea iacta est (Svetonius Divus Iulius 32). 2. Ab Hercule infante duo dracones necati sunt. Ab eo viro multae regiones a monstris periculosis liberatae sunt, e.g. leo Nemaeus necatus est et Hydria, monstrum, cui novem capita erant, interfecta est. Etiam aper Erymanthius, qui regionem vastabat, ab Hercule captus est et ad Erystheum regem adductus est. 3. Acta est fabula. 4. Nulli Socratis libri nobis traditi sunt, nulli enim a Socrate scripti sunt. Multa a scriptoribus antiquis de Socrate tradita sunt. Socratis ingenium variique sermones a Platone immortalitati tradita sunt, nam a Socrate littera nulla relicta est. 5. Brevis a natura nobis vita data est, at memoria bene redditae vitae sempiterna.

Ćwicz. 2

Zamień na stronę bierną: scripsit, egisti, audiverunt, explicavi, devocavimus, tetigisti, dixit, amavimus, miserunt, legistis, vicimus, vidi.

Ćwicz. 3

De asino mendaci

Asinus pellem leonis induit et homines bestiasque forma sua territabat. Forte aures longae asinum indicaverunt. Tum viri timore liberati asinum puniverunt et in pistrinum duxerunt.

Spróbuj opowiedzieć tę historię w stronie biernej.

Ćwicz. 4

De Solone et Croeso

Solo, ille sapiens, qui leges utilissimas Atheniensibus scripsit, terras alienas libenter visitabat. Aliquando Croesus, Lydiae rex, Solonem invitavit, nam divitias suas viro sapienti ostendere desideravit. Croesus Solone divitior, sed Solo Croeso sapientior erat. Croesus, qui se ipsum felicissimum putabat (nam divitissimus erat), Solonem interrogavit: “Quem tu, vir sapiens, omnium hominum felicissimum putas?” Solo respondit: “Tellum Atheniensem felicissimum puto, nam filios bonos honestosque educavit et ipse pro patria pugnans morte honestissima vitam finivit”. Alios quoque viros, qui mortem honestam habuerant, nominavit; tum rex iratus “Nonne me felicissimum omnium hominum putas? Quis enim pulchriores vestes, splendiores gemmas, aedificia ampliora habet?” “O rex - inquit Solo - nunc te divitem et regem video, sed felicem non prius te nominabo, quam vitam bona et honesta morte finiveris”. Hoc responsum minime regi placuit et Solo regnum eius reliquit.

Ćwicz. 5

Przetłumacz, określ formy wyróżnionych wyrazów.

1.Relata refero 2. Brevis a natura nobis vita data est, at memoria bene redditae vitae sempiterna. 3. In virtute posita est vera felicitas. (Seneca) 4. Alea iacta est. 5. Et facta est lux.

Ćwicz. 6

Od podanych czasowników utwórz participium perfecti passivi . Przetłumacz na język polski.

spero, sperare, speravi, speratum; capio, capere, cepi, captum; moneo, monere, monui, monitum; ago, agere, egi, actum; audio, audire, audivi, auditum; occupo, occupare, occupavi, occupatum; scribo, scribere, scripsi, scriptum; lego, legere, legi, lectum; punio, punire, punivi, punitum; muto, mutare, mutavi, mutatum

III. Przetłumacz wyrażenia:

femina capta, homines monitos,labor actus, fabulas auditas, urbi occupatae, epistularum scriptarum, libro lecto, superbia punita, opus mutatum

Historia magni amoris

Abelard i Helojza

Helojza mówi o swojej miłości do Abelarda: te semper, ut omnibus patet, immoderato amore complexa sum…

Lectio quarta decima

• ABLATIVUS ABSOLUTUS

Ablativus absolutus to składnia, w której występuje participium (praesentis activi lub perfecti passivi) w abl. i rzeczownik (zaimek, liczebnik, przymiotnik) też w abl. Tłumaczymy ją zwykle przez zdanie podrzędne: czasowe - gdy, przyczynowe - ponieważ, warunkowe - jeśli, przyzwalające - chociaż, przy part. perfecti pass. w tłumaczeniu możemy użyć wyrażenia przyimkowego po…, a przy part. praes. act. czasami wyrażenia przyimkowego za… np.:

Troia capta Graeci in patriam navigaverunt. Gdy zdobyli Troję (ponieważ zdobyli, po zdobyciu), Grecy wyruszyli do ojczyzny.

Romulo regnante Roma cito crescebat. Gdy rządził Romulus (za rządów Romulusa), Rzym szybko wzrastał.

Duo (dwóch nieodmienne) litigantibus tertius gaudet. Jeśli (gdy) dwóch się kłóci, trzeci korzysta.

Uwaga! Ablativus absolutus czasami nie posiada participium, dzieje się to przy rzeczownikach takich jak: imperator, rex, auctor, consul…, obok pojawia się zwykle imię własne, np: Cicerone consule Catilina coniurationem fecit. Gdy konsulem był Cyceron (za konsulatu Cycerona), Katylina zawiązał sprzysiężenie. Rege Romulo Roma cito crescebat. Gdy królem był Romulus…

Ćwiczenia:

1. Przetłumacz.

1. Civibus convocatis consul victoriam nuntiavit.

2. Bello finite Romani templum Iani claudebant.

3. Galli Vercingetorige duce Romanis resisterunt.

4. Latrante uno, latrat statim et alter canis.

5. Recuperata pace artes florescent.

6. Fama est philosophum Pythagoram, Tarquinio superbo regnant, in Italiam venisse.

7. Malo accepto stultus sapit.

8. Reluctante natura, irritus labor est.

9. Praesente medico nihil nocet.

10. Me duce carpe viam.

Germania i jej mieszkańcy

Caesar, De bello Gallico

Germani neque druides habent, (…) neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam, reliquos ne quidem fama acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in studiis rei militaris consistit; a parvulis labori ac duritiae student. Qui diutissime impuberes permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem; hoc staturam ali, hoc vires nervosque confirmari putant. Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse in turpissimis habent rebus. Cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur magna corporis parte nuda.

De animalium sensu mirabili

Mirus est animalium quorundam sensus. Appropinquante autumno multae aves natura ipsa vias monstrante in regiones calidiores migrant, appropinquante vere ad nos redeunt. Formicae quoque sensum temporis futuri habent. Nam imminente hieme laboriosae sunt victumque comparant. Mures quoque futura sentiunt, nam domus ruina instante relictis domiciliis nova domicilia quaerunt. Nonnullae aves hieme acriore imminente maturius regiones calidiores, et vere praematuro instante ante tempus frigidiores petunt.

Lectio quinta decima

• Indicativus plusquamperfecti i futuri exacti passivi

• NCI

plusquamperfectum

passivum - part. perf. pass. + eram, eras, erat, eramus, eratis, erant

1. ductus, -a, -um eram ducti, -ae, -a eramus

2. ductus,-a, -um eras ducti, -ae, -a eratis

3. ductus, -a, -um erat ducti, -ae, -a erant

futurum exactum

passivum - part. perf. pass. + ero, eris, erit, erimus, eritis, erunt

1. ductus, -a, -um ero ducti, -ae, -a erimus

2. ductus, -a, um eris ducti, -ae, -a eritis

3. ductus, -a, -um erit ducti, -ae,-a erunt

Ćwicz. 1

1. Oppida, quae ab Helvetiis incensa erant, a Caesare restituta sunt. 2. Cum copiae a castris eductae erunt, in hostes ducentur. 3. Non prius dormiemus, quam negotia nostra finita erunt. 4. Calhas sacerdos Graecis in Troia navigantibus “ Non solventur naves - inquit - priusquam Agamemnonis filia immolata erit”. 5. Accepi omnes epistulas, quae a te missae erant. 6. Romulus et Remus, ut fama est, in eisdem locis, ubi flumine Tiberi expositi et a pastore educati erant, urbem condere statuerunt. 7. Carthago, quae a Scipione deleta erat, a Caesare renovata est.

Ćwicz. 2

Utwórz formy we wszystkich czasach i przetłumacz:

2 os. sing. i plur. act. i pass. - doceo, -ere

3 os. sing. i plur. act. i pass. - trado, -ere; creo, -are; do, dare

• os. sing i plur. act. i pass. - audio, -ire; accuso, -are

Ćwicz. 3

Przetłumacz i zamień na stronę bierną.

Hostes provinciam invaserant et divitias incolarum rapuerunt.

Datames postero die tropaeum posuit, quo loco pridie pugnatum erat.

Translatio

Adventu Caesaris facta commutatione rerum, obsidibus Aeduis redditis, veteribus clientelis restitutis, novis per Caesarem comparatis, quod ii, qui se ad eorum amicitiam aggregaverant, meliore condicione atque aequiore imperio se uti videbant, reliquis rebus eorum gratia dignitateque amplificata, Sequani principatum dimiserant. In eorum locum Remi successerant. (Caesar, Comm. de bello Gallico VI 12,6)

Ibam forte via Sacra, sicut meus est mos,

nescio quid meditans nugarum, totus in illis.

Accurrit quidam, notus mihi nomine tantum,

arreptaque manu “ quid agis, dulcissime rerum?”

“Suaviter, ut nunc est”, inquam, “et cupio omnia

quae vis”.

Horatius

Nominativus cum infinitivo

Z przymróżeniem oka…

Nci to Aci zamienione na stronę bierną. Słowo rządzące jest w stronie biernej i zgadza się z nominatiwem (tutaj zamiast akusatiwu) w liczbie i osobie. Jest to konstrukcja przekazująca plotki i pogłoski, słowo rządzące tłumaczymy np. tak: Felix esse dicor. Mówią (mówi się), że jestem szczęśliwy. Dicitur Helenam pulchram fuisse. Mówią, że Helena była piękna.

Ćwicz. 1

Przetłumacz. Wskaż elementy składni NCI.

1. Homerus caecus fuisse traditur. 2. Xerxes inflamavisse templa Graeciae dicitur. 3. Disciplina druidum in Britannia reperta atque inde in Galliam translata esse existimatur. 4. Socrates dicebatur adiuvare Euripidem in tragoediis scribendis. 5. Aesopus servus fuisse traditur. 6. Beatus Epicurus sibi videbatur esse moriens. 7. Primus in Italiam creditur venisse Saturnus. 8. Medea Peliam dicitur fecisse rursus ex sene adulescentulum. 9. Iam ante Homerum poetae fuisse putantur.

2. Przetłumacz tekst.

Praca to skarb

Agricola senex morte appropinquante animos filiorum excitare ad studium agrorum culturae constituit. Itaque filios ad lectum convocavit et dixit: Videtis me, filii, a vobis mox discedere; in agro meo thesaurus defossus esse dicitur; ibi magnae divitiae esse dicuntur. Omnes, quas habeo, divitias in vinea nostra quaerite et divites eritis. Paulo post mortuus est. At filii, credentes in vinea alicubi thesaurum esse, totum vineae solum eruunt, sed thesaurum inveniunt nullum. Tamen terra versa autumno fructus multi in agro erant. Tum filii intellexerunt in assiduo labore thesaurum defossum esse.

Teksty

Saturnalia

Saturnalium die vel diebus (ab Augusto enim numerus dierum auctus est), Romani memores erant illius saeculi beati, quo Saturnus deus cuncta regebat et propter rerum copiam nemo laborare debebat. Miserrimus quisque servus hunc diem (hos dies) exspectabat, in hoc die (in his diebus) maximam spem ponebat. Primo quoque tempore servi facie laeta vestem cum dominis mutabant. Quo quisque currebat, nemo eum vetabat. Hoc die et dicere et agere licebat, quod cuique maxime placebat. Servus optimum quodque vinum sibi sumebat, immo vero dominus ipse unumquemque servorum vino delectabat. Quid quisque dicebat, iram domini non movebat. Res, ut quaeque erat, die Saturnalium a dominis tolerabatur.

Walka pod Termopilami

Leonidae Thermopylas fortissime obtinenti a Persis nuntiatum est: Celerrime vos fugabimus, turpissime superabimini! Solem enim sagittis nostris obscurabimus!

Tum Leonidas: Optime! In umbra enim melius pugnabimus!

Kto jest psem?

Diogenem in via publica cenantem multi circumdantes iterum iterumque Canis, canis! clamaverunt. Sed Diogenes: Vos, inquit, canes estis, qui cenantem circumdatis.

Leda

Iuppiter Ledam Thestii filiam in cygnum conversus ad flumen Eurotam compressit et ex eo peperit Pollucem et Helenam, ex Tyndareo Castorem et Clytaemnestram.

Rzymianie i Grecy

Graecia capta ferum victorem cepit, Horatius poeta dixit. Exemplo quoque Polybii cognosci potest Graecos a Romanis superatos patres vel auctores victus cultusque Romani fuisse. Ita multi dicebant Romanos et Graecos regere et doceri a Graecis.

Multi viri, velut P. Cornelius Scipio Aemilianus, litteras humanitatemque Graecam magni aestimabant. Adulescentes a magistris Graecis doctrinae elmentis instructi in Graeciam mittebantur; qui lingua Graeca ut sermone suo consueti omne tempus in studiis Aristotelis vel Platonis consumebant. Multi viri, velut M. Porcius Cato, odio in Graeculos commoti studia Graeca neglexerunt. Virtutem Romanam, dicebant, litteris humanitateque Graeca minui constat. Litteris Graecis omnia corrumpuntur et delentur. Nam adulescentes doctrina Graeca consuetos effeminari censuerunt.

Tamen Cato senex aetatem in litteris Graecis consumpsit.

O Prometeuszu

Iuppiter genus hominum, quo vitiosum videbatur, delere constituit. Itaque ignem, quo homines utebantur, mortalibus ademit. At Prometheus, qui hominum miserebatur, ignem, quem Iuppiter ademerat, rursus hominibus apportavit. Tum Iuppiter iratus Vulcanum advocavit et dixit: Tu, Vulcane, qui apud deos faber appellaris, cuius auxilio uti soleo, duc Prometheum ad montem Caucasum ibique affige catenis ferreis! Proficiscere! Vulcanus Iovi paruit et ingentes catenas fabricavit, quibus Prometheus ad saxum alligavit. Itaque Prometheus per multa saecula atroces dolores pati coactus est. Nam Aquila, quam Iuppiter miserat, iecur Promethei quotidie edebat. Postremo Hercules, quem Fortuna ad eum montem adduxit Prometheum vidit et vinculis liberavit.

Druidzi

Illi (Druides) rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata procurant, religiones interpretantur: ad hos magnus adulescentium numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt, et, si quod est admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est, iidem decernunt, praemia poenasque constituunt (...) His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo aut si qui ex reliquis excellit dignitate, succedit, aut, si sunt plures pares, suffragio druidum, nonnumquam etiam armis de principatu contendunt. Hi certo anni tempore in finibus Carutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt in loco consecrato. Huc omnes udique, qui controversias habent, conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent. (Caesar, Comm. de bello Gallico VI 13,4 -6,8-10)

Bogowie Gallów

Alterum genus est equitum. Hi cum est usus atque aliquod bellum incidit (quod ante Caesaris adventum fere quotannnis accidere solebat), omnes in bello versantur, atque eorum ut quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se ambactos clientesque habet (...) Deorum maxime Mercurium colunt; huius sunt plurima simulacra, hunc omnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitrantur; post hunc Apollinem et Martem et Iovem et Minervam. De his eandem fere, quam reliquae gentes, habent opinionem: Apollinem morbos depellere, Minervam operum atque artificiorum initia tradere, Iovem imperium caelestium tenere, Martem bella genere. (Caesar, Comm. de bello Gallico VI 15,17, 1-2)

Bogowie Greków i Rzymian

Aer autem, ut Stoici disputant, interiectus inter mare et caelum Iunonis nomine consecratur, quae est soror et coniunx Iovis, quod ei et similitudo est aetheris et cum eo summa coniunctio. Effeminarunt autem eum Iunonique tribuerunt, quod nihil est eo mollius. Aqua restabat et terra (…). Datum est igitur Neptuno alterum, Iovis ut volumus fratri, maritimum omne regnum. Terrena autem vis omnis atque natura Diti patri dedicata est. (Cicero, De natura deorum, II, 26)

Iam Appollinis nomen est Graecum, quem solem esse volunt, Dianam autem et lunam eandem esse putant. (Cicero, De natura deorum, II, 27)

O pragnieniu sławy

(Homines desiderant) vivos esse per ora virum. Opifices post mortem nobilitari volunt. Quid enim Phidias sui similem speciem inclusit in clipeo Minervae, cum inscribere (nomen) non liceret (nie wolno było)? Quid? Nostri philosophi nonne in is libris ipsis, quos scribunt de contemnanda gloria (o pogardzie dla sławy) sua nomina inscribunt? (Cicero, Tusculanarum disputationes, I, 15, 15-20)

Lectio sexta decima

IV i V deklinacja

1. Deklinacja IV - głównie r. męski (us) i nijaki (u), genetivus -us

r. żeński (wyjątek) r. nijaki

sing. plur. sing. plur.

N. manus manus genu genua

G. manus manuum genus genuum

D. manui manibus genu genibus

Acc. manum manus genu genua

Abl. manu manibus genu genibus

Voc.=Nom.

2. Deklinacja V - głównie r. żeński

sing. plur.

N. res res

G. rei rerum

D. rei rebus

Acc. rem res

Abl.re rebus

Voc.=Nom.

1.Senatui populus ipse regendi sui potestatem tradidit. 2. Soli ex animantibus nos astrorum ortus, obitus cursusque cognovimus. 3. Dies diem docet. 4. Aequam memento rebus in arduis servare mentem. 5. Thesaurus onium rerum est memoria. 6. Cornua cervum a periculis defendunt. 7. Demosthenes multos versos uno spiritu pronuntiabat. 8. Dum vita est, spes est. 9. Nihil agenti dies est longus. 10. Regibus longae manus sunt. 11. Spiritus movens. 12. Nihil semper in suo statu manet. 13. Manus manum lavat. 14. Parva domus, parva cura. 15. Carpe diem. 16. Veritatis una facies est. 17. De medicamine faciei feminae

1. Określ formy podanych rzeczowników, podaj ich formy podstawowe.

homine, bestiarum, legi, amico, cornuum, statuae, magistratibus, spiritus, naturae, senatui, astrorum, magistratui, tabulis, homo, sensus, astris, puer, legis, potestates, cornua, magistratus, manus, puellae, amice, populos, tempora, puero

2. Przetłumacz podane wyrażenia:

Ad rem. In medias res. Res publica, res militaris, res adversae, res arduae, res gestae

3. Uzupełnij zdania podanym rzeczownikiem.

Sensus, -us

Omnis ...... hominum multo antecellit .......... bestiarum.

Manus, -us

Quam vero aptas quamque multarum artium ministras ........... natura dedit.

Exercitus, -us

............ Romani ab hostibus patriam defendebant.

Populi vicini ......... Romanos timebant, de ......... Romanis cum metu narraant.

......... Romano imperator praeerat.

4. Translatio

Galli se omnes ab Dite patre prognatos praedicant idque ab druidibus proditum dicunt. Ob eam causam spatia omnis temporis non numero dierum, sed noctium finiunt. (...) Germani multum ab Gallorum consuetudine differunt. Nam neque druides habent (...) neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam, reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in studiis rei militaris consistit; a parvis labori ac duritiae student (...) Agri culturae non student, maiorque pars eorum victus in lacte, caseo, carne consistit.( Caesar, Comm. de bello Gallico VI 18, 21, 1-3,22)

ne fama quidem acceperunt - nawet z pogłosek nie słyszeli

Historia magni amoris

Abelard i Helojza

Abelard mówi o swojej miłości do Helojzy: … per faciem non erat infima, per abundantiam litterarum erat suprema..

Z Myśli Seneki

Prosperae res et in plebem ac vilia ingenia deveniunt: at calamitates terroresque mortalium sub iugum mittere propium magni viri est. Semper vero esse felicem et sine morsu animi transire vitam ignorare est rerum naturae alteram partem.

47

---