& 1 1)Prawo cywilne to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi podmiotami. Jak wynika z przytoczonej definicji, prawo cywilne charakteryzuje się dwiema podstawowymi cechami, które wyróżniają je spośród innych gałęzi prawa: 1) przepisy prawa cywilnego regulują stosunki o charakterze mająt­kowym, to znaczy stosunki, w których ciążące na stronach obowiązki i przysługujące im wzajemne prawa dotyczą pieniędzy lub innych wartości ekonomicznych; nieliczne przepisy cywilnoprawne odnoszą się do stosunków osobistych, 2) stosunki regulowane przez prawo cywilne odznaczają się prawną równo-rzędnością stron. Równorzędność stron w stosunku cywilnoprawnym jest pojęciem zawie­rającym konkretną treść. Oznacza ona mianowicie, że w stosunkach prawa cywilnego żadna ze stron nie ma wobec partnera uprawnień władczych, jak to ma miejsce np. w przypadku prawa administracyjnego. Inaczej mówiąc, prawo cywilne wyklucza stosunek prawnej nadrzędności jednej ze stron względem drugiej. Prawo cywilne składa się w przeważającym stopniu z przepisów dyspozytyw-nych (względnie obowiązujących 2.Podział prawa cywilnego Według przyjętego podziału na prawo cywilne składają się: 1) część ogólna, 2) prawo rzeczowe, 3) prawo zobowiązaniowe, 4) prawo spadkowe. Część ogólna zawiera te normy, które regulują zagadnienia wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego (podmioty, mienie, czynności prawne, przedawnienie itd.). Przepisy części ogólnej zawarte są w księdze I kodeksu cywilnego. Prawo rzeczowe reguluje prawne formy korzystania z rzeczy, ukształ­towane w postaci praw podmiotowych bezwzględnych, tzn. skutecznych względem każdej osoby trzeciej. Jest to przede wszystkim prawo własności, a dalej tzw. ograniczone prawa rzeczowe. Przepisy prawa rzeczowego obejmuje księga II kodeksu cywilnego. Prawo zobowiązaniowe normuje stosunki zobowiązaniowe (zobowiąza­nia), które powstają między wierzycielem i dłużnikiem, dając temu pierwszemu prawa podmiotowe względne, skuteczne względem dłużnika. Prawo zobowiązanio­we zawiera księga III kodeksu cywilnego. Prawo spadkowe reguluje przejście praw i obowiązków zmarłego na inne podmioty prawa. Przepisy dotyczące tej sfery stosunków znajdują się w księdze IV kodeksu cywilnego. 3. Źródła prawa cywilnego Zródłem podstawowoym prawa w Polsce jest kodeks cywilny Także źródłami są :;; Rozporządzenie prezydenta RP I niektóre ustawy & 2 Klauzule generalne PC Według encyklopedycznego określenia, przez klauzulę generalną nale­ży rozumieć przepis prawny, który przez użycie ogólnych pojęć, podlegających ocenie organu stosującego prawo, ma na celu osiąg­nięcie elastyczności w stosowaniu prawa. & 3 STOSUNEK CYWILNOPRAWNY Stosunki cywilnoprawne to zachodzące między równorzędnymi prawnie stronami stosunki społeczne na tle majątkowym oraz nieliczne stosunki osobiste, regulowane przez normy prawa cywilnego. W każdym stosunku cywilnoprawnym można wyodrębnić następujące elementy: 1) podmioty stosunku, 2) przedmiot stosunku, 3) uprawnienia wynikające ze stosunku, 4) obowiązki wynikające ze stosunku^5. W prawie cywilnym podmiotami (stronami) stosunków cywilnopraw­nych mogą być osoby fizyczne i osoby prawne. W każdym stosunku wy­stępują przynajmniej dwa podmioty. Może ich być więcej, a w niektórych przypadkach - na przykład w stosunkach regulowanych przez prawo rzeczo­we - nawet nieograniczona liczba. O tym, czy człowiek lub organizacja może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych, nie decydują ich przyro­dzone właściwości, lecz norma prawna. Zdolność do występowania w roli podmiotu stosunków cywilnoprawnych, lub - jak się to inaczej określa - w roli podmiotu prawa cywilnego, nazywamy zdolnością prawną. Istotną cechą stosunku cywilnoprawnego jest, podkreślana już wcześniej, prawna równorzędność stron, z których żadna w ramach tego stosunku nie występuje w charakterze zwierzchnika drugiej i nie dysponuje wobec niej uprawnieniami władczymi. W istniejącym stosunku prawnym podmioty mogą się zmieniać, chyba że ustawa lub umowa tego zakazuje. Wierzyciel może na przykład odstąpić swoją wierzytelność innej osobie, która zajmuje jego miejsce w stosunku prawnym. Niekiedy jednak ustawa wiąże prawa wynikające ze stosunku prawnego z konkret­nym podmiotem i tylko on może z nich korzystać. Mamy wówczas do czynienia z tzw. prawami niezbywalnymi (prawo dożywocia, służebność osobista, prawo pierwokupu, użytkowanie). Odstąpienie prawa niezbywalnego jest niedopuszczalne, a zatem niemożliwa jest zmiana podmiotu stosunku cywilnoprawnego. Ustalenie, co może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego, na­leży do najbardziej spornych zagadnień zarówno w teorii prawa, jak i w dok­trynie prawa cywilnego. Można przyjąć, że przedmiotem stosunku cywilnop­rawnego jest zarówno zachowanie ludzi i innych podmiotów wobec drugiej strony stosunku prawnego, jak i obiekty materialne lub niematerialne, których to zachowanie dotyczy. Zgodnie z tym poglądem przedmiotem stosunku mię­dzy sprzedawcą i kupującym jest takie zachowanie sprzedawcy, do jakiego zobowiązuje go umowa, a więc przeniesienie własności, wydanie rzeczy itd., a nadto sama rzecz. Przedmiot stosunku prawnego koncentruje w sobie te czynności ludzi i te obiekty, które są przyczyną związania się podmiotów stosunkiem prawnym. Przynajmniej jednemu z podmiotów stosunku cywilnoprawnego przysługuje prawo domagania się od drugiego podmiotu lub podmiotów określonego za­chowania się (wykonania zamówionego dzieła, wydania użyczonej rzeczy, opieki nad przedmiotem oddanym na przechowanie, poszanowania własności). Jest to jego prawo podmiotów e. W wielu stosunkach cywilnoprawnych, szczególnie w stosunkach zobowiązaniowych, każda ze stron dysponuje prawem podmioto­wym, np. wynajmujący może domagać się regularnego płacenia czynszu, zaś najemca udostępnienia wynajętej rzeczy i innych zastrzeżonych świadczeń. Każdemu prawu podmiotowemu odpowiada ciążący na innym podmiocie obowiązek. W niektórych stosunkach cywilnoprawnych, w szczególności w sto­sunkach zobowiązaniowych, podmiot ten jest określony: jest nim konkretny dłużnik. W innych, a mianowicie w stosunkach regulowanych przez prawo rzeczowe, obowiązek wyznaczonego do dokonania czynności prawnej wymagającej określonej formy powinno być udzielone w takiej samej formie, np. pełnomocnictwo do sprzedaży nierucho­mości, która wymaga aktu notarialnego, musi być udzielone także w formie aktu notarialnego. Zakres umocowania pełnomocnika określa treść udzielonego mu pełnomocnict­wa. Zależnie od tego rozróżnia się trzy rodzaje pełnomocnictwa: a) ogólne, b) rodzajowe, c) szczególne. Pełnomocnictwo ogólne jest upoważnieniem do dokonywania różnych czyn­ności prawnych w imieniu mocodawcy, w ramach zwykłego zarządu, np. stałe administrowanie budynkiem. Pełnomocnictwo rodzajowe jest upoważnieniem do wielokrotnego doko­nywania czynności prawnych określonego rodzaju. Pełnomocnictwem rodzajowym dysponują ekspedienci w sklepach, którzy w imieniu swojego przedsiębiorstwa zawierają nieustannie umowy sprzedaży z klientami, pełnomocnikiem takim jest kasjer sprzedający bilety na mecz itp. Pełnomocnictwo szczególne jest upoważnieniem do dokonania w imieniu mocodawcy konkretnej czynności, np. sprzedania oznaczonej rzeczy, Pełnomocnictwo wygasa z upływem terminu, na jaki zostało udzielone. Może być ono w każdej chwili odwołane. Pełnomocnictwo wygasa także w razie śmierci pełnomocnika lub mocodawcy. § 15. PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ Przedawnienie polega na tym, że po upływie wskazanego przez prawo terminu dłużnik może uchylić się od spełnienia świadczenia. Społeczna funkcja przedawnienia, podobnie jak innych instytucji cywilno­prawnych związanych z upływem czasu, polega przede wszystkim na lik­widowaniu szkodliwych napięć i stanów niepewności spowodowanych rozbież­nością między stanem prawnym a stanem faktycznym. Za ograniczeniem w czasie możliwości dochodzenia roszczeń poprzez wprowadzenie przedaw­nienia przemawiają także inne względy: prima - dłużnik nie powinien być bez końca zagrożony możliwością zgłoszenia się wierzyciela z jego rosz­czeniem, secundo - dochodzenie roszczenia po upływie długiego czasu natrafiłoby na poważne lub nawet nie dające się przezwyciężyć trudności dowodowe, tertio - należy przyjąć założenie, że uprawniony nie jest zaintere­sowany świadczeniem, skoro nie domaga się jego spełnienia w ciągu dłuż­szego okresu^33 Przedawnieniu ulegają jedynie roszczenia majątkowe (art. 117 § l k.c.). Nie podlegają więc przedawnieniu roszczenia nie mające majątkowego charakteru, na przykład roszczenia o ochronę dóbr osobistych, roszczenia wynikające z praw rodzinnych itp. Przepisy regulujące w kodeksie cywilnym przedawnienie roszczeń (art. 117-125) mają charakter bezwzględnie obowiązujący, w związku z czym terminy przedawnienia nie mogą być umową stron przedłużane ani skracane. Zasadniczy termin przedawnienia wynosi dziesięć lat. Jest on sto­sowany we wszystkich przypadkach, w których przepisy kodeksu cywilnego lub inne nie przewidują krótszego terminu. Takich szczególnych unormowań terminu przedawnienia jest wiele. Obejmują one szersze lub węższe grupy stosunków prawnych. Ustanowienie krótszego terminu przedawnienia jest za­zwyczaj uzasadnione potrzebami i specyfiką danej dziedziny obrotu. Oto naj­ważniejsze z nich. Skutkiem przedawnienia jest uzyskanie przez dłużnika, a więc stronę zobowiązaną umową lub z innego tytułu do spełnienia świadczenia, prawa uchylenia się od wykonania tego obowiązku Zawieszenie wstrzymuje tymczasowo bieg przedawnienia, a po ustaniu okoliczności powodującej zawieszenie przedawnienie biegnie dalej i nowy okres dolicza się do poprzedniego. Na przewidziany przepisami okres przedawnienia może się więc złożyć kilka krótszych okresów rozdzielonych okresami za­wieszenia. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu: 1) co do roszczeń przysługujących dzieciom przeciwko rodzicom - na czas trwania władzy rodzicielskiej, 2) co do roszczeń przysługujących osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko ich opiekunom i kuratorom - na czas sprawowania przez te osoby opieki i kurateli, 3) co do roszczeń przysługujących jednemu z małżonków przeciwko drugiemu małżonkowi - na czas trwania małżeństwa, 4) co do wszystkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - na czas trwania przeszkody. Przerwa biegu przedawnienia powoduje skutki idące dalej niż zawieszenie. Po przerwaniu bieg przedawnienia rozpoczyna się od po­czątku. Nie wlicza się do niego całego okresu, który upłynął do momentu przerwania. Przerwanie biegu przedawnienia powoduje: 1) każda czynność przed sądem lub innym właściwym organem przedsięwzięta w celu dochodzenia roszczenia. Do czynności takich należy przede wszystkim wniesienie pozwu oraz złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji; 2) uznanie roszczenia przez dłużnika. Roszczenia stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu albo ugodą zawartą przed sądem przedawniają się także, jednak okres przedawnienia wynosi dla takich roszczeń zawsze 10 lat, nawet jeśli są to roszczenia okresowe, roszczenia z czynów niedozwolonych itp., a więc takie, dla których przepisy kodeksu cywilnego przed wydaniem orzeczenia przewidują krótszy okres. B. Prawo rzeczowe § 16. INSTYTUCJE PRAWA RZECZOWEGO 1. Pojęcie prawa rzeczowego Prawo rzeczowe to dział prawa cywilnego normujący prawo własności i inne prawa do rzeczy. Przysługujące określonym osobom prawa do rzeczy, które zostaną dalej omówione, nazywamy także prawami rzeczowymi, termin ten jest więc używany zarówno w znaczeniu przedmiotowym (dział prawa cywilnego), jak i pod­miotowym (prawa poszczególnych osób do rzeczy). Do praw rzeczowych, które mogą przysługiwać osobom fizycznym i prawnym, a które reguluje omawiany dział prawa cywilnego, zaliczamy: 1) prawo własności, 2) użytkowanie wieczyste, 3) ograniczone prawa rzeczowe. Prawa rzeczowe charakteryzują się dwiema cechami. Po pierwsze, należą one do grupy praw podmiotowych bezwzględnych, w odróżnieniu na przykład od praw wynikających z zobowiązań, które mają charakter względny. Prawa rzeczowe służą więc przeciwko wszystkim. Po drugie zaś, prawa rzeczowe dotyczą rzeczy, są prawami odnoszącymi się do określonej rzeczy ruchomej lub nieruchomej. Prawa rzeczowe jako prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne przeciwko naruszeniom chronionych dóbr ze strony jakiejkolwiek osoby. Prawa te są chronione w razie każdego bezprawnego ich naruszenia. Na przykład ochrona prawa własności, najważniejszego i występującego najczęściej prawa rzeczowego, realizowana jest w stosunku do każdego, kto pozbawia właściciela posiadania rzeczy, albo w inny sposób narusza jego uprawnienia właścicielskie. Właściciel może żądać wydania rzeczy od każdej osoby, u której rzecz się znajduje. 2. Pojęcie rzeczy Rzeczami w rozumieniu prawa cywilnego są przedmioty materialne, na tyle wyodrębnione, że w obrocie mogą być traktowane jako dobra samoistne^34. Dlatego nie są rzeczami w znaczeniu cywilnoprawnym dobra niematerialne, jak na przykład utwory literackie lub artystyczne, dzieła naukowe, wynalazki czy projekty racjonalizatorskie, a także przedmioty mające wprawdzie charakter materialny, ale niesamoistne, wchodzące w skład innych rzeczy, czyli tzw. części składowe. zęściami składowymi nazywamy te wszystkie elementy rzeczy, któr nie mogą być odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości alhi przedmiotu odłączonego (art. 47 § 2 k.c.). Na przykład częściami składowym gruntu są budynki, drzewa, ploty i inne obiekty trwale z nimi związani-część składową motocykla stanowi silnik, częścią składową książki jest je okładka itp. Części składowe nie mogą być przedmiotem odrębnych pr.iv rzeczowych, nie można więc być właścicielem klawiszy w cudzym fortepianie Części składowe z chwilą odłączenia stają się rzeczami samoistnymi. Oi części składowych należy odróżnić przynależności. Przynależnościami nazywamy odrębne rzeczy potrzebne do korzy stan i. z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem, na przykład kluczyki di samochodu, futerał do okularów, koło zapasowe w samochodzie. Przynależność dzielą w zasadzie losy rzeczy głównej, chyba że w czynności prawnej, na przykl.K w umowie sprzedaży, wyraźnie postanowiono inaczej. 3. Podział rzeczy Wśród rzeczy przeprowadza się szereg podziałów. 1) Podstawowym podziałem rzeczy jest podział na rzeczy nieruchome (nicm chomości) i rzeczy ruchome (ruchomości). Nieruchomość to część powierzchni ziemskiej stanowiąca przedmiot odrch nej własności (grunt) wraz ze wszystkim, co jest z nią trwale związane. zabudowaniami, drzewami i innymi częściami składowymi. Wyjątkowo jako nieruchomość może być traktowany także sam budynek lub jego część (lokal), jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności^35. Ruchomość to każda rzecz, która nie jest nieruchomością. 2) Rzeczy dzielą się także na podzielne i niepodzielne. Oczywiście fizycznie rzecz biorąc każda rzecz może być podzielona. Zakwalifikowanie rzeczy do jednej bądź drugiej grupy jest więc zależne od tego, czy może być ona podzielona bez istotnej zmiany oraz utraty wartości (np. bochenek chleba), czy też nie (np. maszyna do pisania). 3) Rzeczy dzielą się na indywidualnie oznaczone i gatunkowo oznaczone. Rzeczą indywidualnie oznaczoną jest rzecz posiadająca własne cechy, jej tylko właściwe (np. egzemplarz książki włączony do biblioteki i podpisany prze/, właściciela, obraz znanego malarza).

postępowania obarcza wszystkich, np. obo­wiązek poszanowania cudzej własności. Normy prawa cywilnego regulują treść stosunków cywilnoprawnych, wskazują przyczyny ich powstawania i rozwiązywania oraz okoliczności, w których zmienia się treść stosunku. & 4 Prawem podmiotowym jest przyznana i zabezpieczona przez normy prawa cywilnego oraz wynikająca ze stosunku prawnego możność postępowania w określony sposób. Źródłem prawa podmiotowego są normy prawne, które ustanawiają sferę możności postępowania i zakreślają jej granice. Prawa pomiotowe występują tylko w ramach stosunku prawnego. Prawo podmiotowe nie tylko wynika z norm prawnych, ale czerpie z nich środki ochrony. Prawo podmiotowe obejmuje jedno lub więcej uprawnień, związanych ze sobą funkcjonalnie i stanowiących element danego typu stosunku prawnego. Podział praw podmiotowych w prawie cywilnym 1) prawa podmiotowe bezwzględne, 2) prawa podmiotowe względne. Prawami podmiotowymi bezwzględnymi są prawa podmiotowe skuteczne przeciwko każdej osobie. Korelatem tych praw są obowiązki obciążające wszy­stkich, a nie oznaczony podmiot prawa. Typowym prawem podmiotowym bezwzględnym jest prawo własności.. Do praw bezwzględnych zalicza się tzw. prawa osobiste, prawa rzeczowe, prawo do spadku, niektóre prawa na dobrach niematerialnych. Prawo podmiotowe przysługujące tylko względem oznaczonej osoby jest prawem podmiotowym względnym. Do praw względnych należą wierzy­telności, bowiem wierzyciel może domagać się świadczenia tylko od dłużnika, a nie od innej osoby, na przykad sprzedawca może żądać zapłaty za towar jedynie od kupującego. Prawa podmiotowe dzielą się także na: l) majątkowe i niemajątkowe, 2) przenoszalne i nieprzenoszalne. & 6 OSOBY FIZYCZNE 1,Pojęcie osoby fizycznej Podmiotami prawa cywilnego według przepisów kodeksu cywilnego są: a) osoby fizyczne, b) osoby prawne^6. Osobą fizyczną jest człowiek. Osoba fizyczna rozpoczyna swój byt prawny w chwili urodzenia, tj. odłączenia od ciała matki^7, a kończy go w chwili śmierci. Według obowiązującego w Polsce prawa cywilnego każdy żyjący człowiek jest podmiotem prawa cywilnego, przy czym nie odgrywa roli jego wiek, płeć, stan zdrowia fizycznego i psychicznego i inne cechy. Osoba fizyczna jest więc pojęciem jednolitym z prawnego punktu widzenia i brak podstaw do przeprowadzenia w tej grupie podmiotów prawa cywilnego ja­kichkolwiek podziałów. Posługiwanie się pojęciem osoby fizycznej ma to znaczenie, że wskazuje na człowieka jako podmiot prawa cywilnego, a nie prawa administracyjnego, finansowego lub innej gałęzi, którym to pojęcie jest obce. 2. Zdolność prawna osoby fizycznej Przez zdolność prawną należy rozumieć zdolność do występo­wania w charakterze podmiotu (strony) w stosunkach cywilno­prawnych. 3. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych Polskie prawo cywilne przewiduje tu trzy możliwe sytuacje, mianowicie osoba fizyczna: a) ma pełną zdolność do czynności prawnych, b) ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, c) nie ma zdolności do czynności prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą ukoń­czenia osiemnastu lat. Wcześniej może uzyskać pełnoletność, a zatem i pełną zdolność do czynności prawnych dziewczyna, która na podstawie zezwolenia sądu wyjdzie za mąż. Sąd może udzielić takiego zezwolenia w ważnych przypadkach (np. ciąża), o ile dziewczyna ukończyła już szesnaście lat. Uzyskanej w ten sposób pełnoletności nie traci, nawet gdyby jej małżeństwo ustało przed ukończeniem osiemnastego roku życia. Człowiek dysponujący pełną zdolnością do czynności prawnych może w grani­cach przewidzianych prawem cywilnym dokonywać wszelkich czynności i wywo­ływać na tej drodze zamierzone skutki prawne. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukoń­czyły trzynaście lat oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione. Nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze trzynastu lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mogą one w sposób ważny i prawnie skuteczny zawierać żadnych umów ani dokonywać jednostronnych czynności prawnych; robią to za nich przedstawiciele ustawowi, najczęściej rodzice. Czynność prawna osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. 4,Ubezwłasnowolnienie, ograniczenie osoby fizycznej w możliwości dokonywania czynności prawnych. Kodeks cywilny przewiduje dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia:1) ubezwłasnowolnienie całkowite, które może być zastosowane w stosunku do osoby, która ukończyła trzynaście lat i wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje ona pod władzą rodzicielską. ubezwłasnowolnienie częściowe, które może być zastosowane w stosunku do osoby pełnoletniej, której wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. 5. Uznać za zmarłego można jedynie osobę zaginioną, tzn. taką osobę, o której nie wiadomo, czy żyje. Wydanie przez sąd orzeczenia uznającego osobę fizyczną za zmarłą stwarza stan prawny, odmienny od dotychczasowego, podobny do tego, jaki pociąga za sobą śmierć człowieka. & 6 Osoby prawne Próby zdefiniowania osoby prawnej napotykają na trudności^14. Można przyjąć, że osobą prawną jest wyodrębniona jednostka organizacyjna, która zgodnie z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego. Jest ona tworem sztucznym, powoływanym przez człowieka. Na istotę osoby prawnej składają się: a) element ludzki, np. załoga przedsiębiorstwa państwowego, członkowie stowarzyszenia wyższej użyteczności i spółdzielni, udziałowcy spółki z ograniczo­ną odpowiedzialnością; b) element majątkowy; osob.i prawna iii.i własny majątek, wyodrębiony z majątku członków lub powsinly nil innej gatunkowo oznaczonymi, natomiast jedna z tych książek kupiona już przez nabywcę i używana przez niego, uzyskuje cechy czyniące z niej rzecz indywidual­nie oznaczoną. 4) Istotne znaczenie gospodarcze ma podział na rzeczy znajdujące się w obrocie i rzeczy wyjęte z obrotu, w zależności od tego, czy mogą być swobodnie sprzedawane, wynajmowane itp., czy też istnieje zakaz obrotu prawnego takimi rzeczami. Kategorię pośrednią stanowią rzeczy ograniczone w obrocie, tzn. takie, które mogą stanowić przedmiot obrotu tylko w ograniczonym zakresie, np. między jednostkami gospodarczymi. 5) W obrębie stosunków gospodarczych występuje podział na środki trwałe i środki obrotowe. 6) Wreszcie występuje podział na rzeczy zużywalne i niezużywalne. Do pierwszej grupy należą rzeczy, których normalny użytek gospodarczy polega na zużyciu lub zbyciu (np. artykuły żywnościowe, pieniądze). Natomiast pozostałe rzeczy nazywamy niezużywalnymi (np. maszyny), choć oczywiście z biegiem czasu i one się zużywają. § 17. PRAWO WŁASNOŚCI Własność jest najszerszym prawem do rzeczy, pozwalającym wła-ścicielowi korzystać z niej i rozporządzać nią z wyłączeniem innych osób. Wlaściciel może korzystać z uprawnień, jakie daje mu prawo własności w granicach zakreślonych przepisami prawnymi i społeczno-gospodarczym prze­znaczeniem prawa własności. Prawo do korzystania z rzeczy polega na faktycznym władaniu rzeczą, na możności jej używania i przetwarzania, i wreszcie, co ma istotne znaczenie, na pobieraniu wszelkich pożytków, jakie rzecz przynosi. Pożytki przynoszone przez rzecz mogą mieć charakter naturalny (np. plony rodzone przez ziemię, cielęta, owoce) lub też przybierać postać pożytków cywilnych (np. czynsz za wydzier­żawioną nieruchomość). Wszystkie one stają się własnością właściciela rzeczy, która je przynosi. Prawo do rozporządzania rzeczą polega na możności swobodnego dokonywania czynności prawnych, skutkiem których jest wyzbycie się własności, np. sprzedanie lub podarowanie rzeczy, albo obciążenie rzeczy ograniczonym prawem rzeczowym, np. ustanowienie hipoteki na nieruchomości. Wzorem prawa rzymskiego określa się często prawo własności jako triadę uprawnień: prawo do władania rzeczą, prawo do korzystania z rzeczy, prawo do rozporządzania rzeczą (ius utendi, fruendi et disponendi). Przepisy kodeksu cywilnego łączą dwa pierwsze elementy we wspólnym pojęciu korzystania. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują rygorystyczne środki ochrony własności. Jeśli prawo własności zostało naruszone przez zagarnięcie rzeczy, właścicielowi przysługuje roszczenie windykacyjne, czyli roszczenie o wydanie rzeczy. Roszczenie to kieruje się przeciwko każdemu, w czyim posiadaniu rzecz się znajduje. Jeżeli czyjeś prawo własności zostało naruszone w inny sposób, na przykład ktoś systematycznie przepędza bez zezwolenia bydło przez grunt sąsiada, właścicielowi służy roszczenie n e g a t o r y j n e, czyli roszczenie o zaprzestanie naruszania prawa własności. W razie potrzeby właściciel może wystąpić przeciwko osobie naruszającej jego prawo własności z odpowiednim powództwem do sądu. § 18. WSPÓŁWŁASNOŚĆ Współwłasność jest szczególną odmianą własności, charakteryzującą się wielo­ścią podmiotów prawa własności. O współwłasności mówimy wówczas, gdy rzecz stanowi jednocześnie własność kilku osób. Prawo cywilne odróżnia dwie formy współwłasności: a) współwłasność łączną, b) współwłasność w częściach ułamkowych. Współwłasność łączna powstaje i może istnieć tylko w przypadkach przewi­dzianych przepisami, w ramach szczególnego stosunku osobistego łączącego strony. Takim stosunkiem jest przede wszystkim stosunek między małżonkami, gdzie współwłasność występuje z reguły w postaci tzw. małżeńskiej wspól­ności ustawowej (art. 31-46 k.r. i op.) i z pewnymi wyjątkami obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżon­ków lub przez jednego z nich. Współwłasność łączna występuje też między wspólnikami w spółce cywilnej Współwłasność w częściach ułamkowych polega na tym, że własność tej silniej r/.cczy przysługuje niepodzielnie kilku osobom, z tym, że każdy z podmiotów ma w niej ułamkowo określony udział^39. Żadnemu ze współ­właścicieli nie przysługuje fizycznie wydzielona część rzeczy na własność. Udział we współwłasności może być różny i jest oznaczony odpowiednim ułamkiem. Współwłasność w częściach ułamkowych powstaje najczęściej albo na skutek zawarcia umowy (np. gdy koledzy wspólnie kupują namiot), albo przez dziedziczenie. Każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli (art. 206 k.c.). Zasadą jest wspólne korzystanie z rzeczy (np. domu jednorodzinne­go), wyjątkowo można żądać wydzielenia części rzeczy do wyłącznego użytku. Każdy ze współwłaścicieli ma prawo i obowiązek brać udział w zarządzaniu rzeczą wspólną (art. 200 k.c.). Sposób sprawowania zarządu oraz korzystania z rzeczy może być uregulowany w umowie między współwłaścicielami, w prze­ciwnym razie mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego, które każdemu ze współwłaścicieli dają prawo zwrócenia się do sądu o rozstrzygnięcie spraw spornych. Każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności. § 19. NABYCIE I UTRATA PRAWA WŁASNOŚCI l. Informacje ogólne Prawo zna liczne sposoby nabycia i utraty prawa własności^40. Większość z nich uregulowana jest w kodeksie cywilnym. Poza prawem cywilnym spotykamy takie sposoby przejścia własności jak nacjonalizacja, wywłaszczenie, przepadek rzeczy. Nabycie prawa własności przez osobę fizyczną lub prawną połączone jest zazwyczaj z utratą tegoż prawa przez poprzedniego właściciela. Wyjątek stanowi nabycie rzeczy niczyjej (art. 181 k.c.). Sposoby nabycia prawa własności dzielą się na: a) pierwotne, b) pochodne.. Pierwotne sposoby nabycia własności odznaczają się tym, że nabycie prawa własności następuje w sposób niezależny od prawa poprzedniego właściciela i czyichkolwiek uprawnień. Nie ma tutaj następstwa prawnego. Prawo poprzed­niego właściciela wygasa i powstaje nowe, niezależne. Osobie nabywającej własność przysługuje prawo własności w pełnym rozmiarze, chociażby prawo poprzedniego właściciela było obciążone lub ograniczone. Do pierwotnych sposobów nabycia własności należą między innymi: a) nacjonalizacja, b) wywłaszczenie, c) zasiedzenie, d) znalezienie, e) zawłasz­czenie rzeczy niczyjej, f) połączenie, pomieszanie i przeistoczenie. Pochodne sposoby charakteryzują się tym, że nowy właściciel wywodzi swe prawo z prawa poprzedniego właściciela. Mamy tu do czynienia z następstwem prawnym (sukcesją). Prawo własności nie ustaje, jak przy sposobach pierwotnych, lecz trwa nadal, a zmienia się tylko właściciel. W wyniku tej cechy pochodnych sposobów nabycia prawa własności nowy właściciel uzyskuje prawo własności w takim rozmiarze, w jakim posiadał je właściciel poprzedni, a więc jeśli na przykład rzecz była obciążona ograniczonym prawem rzeczowym, to obciążenie takie przechodzi na nabywcę. W szczególności nabywca nie może uzyskać więcej praw aniżeli miał poprzednik. Znajduje to wyraz w łacińskiej paremii nemo plus iuris in alium transferre potest, quam ipse habet. Pochodnymi sposobami nabycia prawa własności są między innymi: a) umowa (sprzedaż, darowizna, zamiana i in.), b) dziedziczenie, c) nabycie majątku przy łączeniu się osób prawnych. W dalszym ciągu zostaną omówione niektóre ważniejsze sposoby nabycia i utraty własności. 2. Nabycie i utrata własności w drodze umowy Nabycie własności na podstawie umowy w terminologii prawa cywilnego nosi nazwę przeniesienia własności. Jak wspomniano wyżej, należy ono do pochodnych sposobów nabycia własności. Wśród umów przenoszących własność należy zwrócić przede wszystkim uwagę na sprzedaż, a poza tym na takie umowy jak darowizna, zamiana, umowa o dzieło, kontraktacja, po­życzka. Przeniesienie własności rzeczy indywidualnie oznaczonych następuje z mocy samej umowy. Nie jest konieczne przeniesienie posiadania rzeczy na nabywcę, czyli wydanie jej w faktyczne władanie. Własność przechodzi na nabywcę już w chwili zawarcia umowy, chociażby rzecz pozostała w rękach zbywającego lub osoby trzeciej. Moment faktycznego wydania rzeczy jest bez znaczenia dla przejścia prawa własności. Powyższa zasada odnosi się do wszyst­kich rzeczy indywidualnie oznaczonych, zarówno ruchomych, jak i nieruchomości. Przeniesienie własności rzeczy ruchomych nie wymaga nadania umowie żadnej 3. Nabycie prawa własności od osoy nieuprawnionej Nabycie własności w drodze umowy wymaga w zasadzie, aby zbywający był właścicielem rzeczy lub miał prawo nią rozporządzać (komisant, agent, pełnomocnik). Ta generalna zasada doznaje ograniczeń na korzyść nabywców działających w dobrej wierze. Mianowicie, jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą (np. najemca) sprzeda rzecz lub zawrze inną umowę przenoszącą własność, nabywca staje się właścicielem w chwili wydania rzeczy, jeśli objął ją w posiadanie w dobrej wierze, to znaczy działał w przekonaniu, że zbywający ma prawo rozporządzać rzeczą^42. Zasada ochrony nabywcy działającego w dobrej wierze ma ograniczone zastosowanie, gdy przedmiotem umowy jest rzecz skradziona, zgubiona lub w inny sposób utracona. Prawny właściciel takiej rzeczy może domagać się jej zwrotu w ciągu trzech lat od chwili utracenia. Dopiero po upływie trzyletniego okresu nabywca, działający w dobrej wierze, staje się właścicielem

drodze, c) element organizacyjny, wyrażający sil; w istnieniu określonej struktury, a przede wszystkim organów wykonujących w imieniu osoby prawnej wszelkie jej czynności; d) cel, określony w przepisach regulujących działalność osoby prawnej albo w statucie. Ze względu na sposób tworzenia odróżniamy osoby prawne typu instytucjonalnego i osoby prawne typu zrzeszeniowego. Do pierwszej grupy należą osoby prawne tworzone przez państwo w drodze władczego aktu (wyższa uczelnia tworzona ustawą sejmową, przedsiębiorstwo państwowe powoływane przez organ założycielski). Do drugiej grupy zaliczamy osoby prawne powstające na drodze porozumień członków-założycieli (spółka kapitałowa, partia polityczna, spółdzielnia), Ze względu na cel osoby prawne dzielą się na takie, które dążą do celów gospodarczych, i na takie, które dążą do celów niegospodarczych (idealnych). Przeprowadzenie ścisłej kwalifikacji osób prawnych według tego kryterium zazwyczaj nie jest możliwe. W działalności jednostek gospodarczych występują również poczynania niegospodarcze, na przykład prowadzenie przez przedsiębiors­two stołówki, żłobka, ośrodka wakacyjnego dla pracowników itd. Z drugiej strony osoby prawne dążące zasadniczo do celów idealnych, na przykład stowarzyszenia, prowadzą nierzadko działalność zarobkową, a więc gospodarczą, wspomagając swój budżet. Decydujący jest cel określony w ustawie. Niemal całkowicie utracił znaczenie podział na jednostki gospodarki uspołecz­nionej i inne osoby prawne. Jest to wynikiem ujednolicenia przepisów regulują­cych działalność podmiotów gospodarczych. Jednostka organizacyjna staje się osobą prawną w chwili wpisania do właściwego rejestru^15. Spółka akcyjna i spółka z ograniczoną odpowiedzialnością uzyskuje więc osobowość prawną w chwili wpisania do rejestru handlowego, przedsiębiorstwo państwowe - w chwili wpisania do rejestru przedsiębiorstw itd. 2,Rodzaje osób prawnych według kodeksu cywilnego Biorąc pod uwagę wspomniane kryterium do osób prawnych należałoby w obecnym stanie prawnym zaliczyć: 1) Skarb Państwa, 2) spółki kapitałowe, 3) przedsiębiorstwa państwowe, 4) banki, 5) państwowe jednostki organizacyjne, 6) spółdzielnie, 7) fundacje, 8) stowarzyszenia, 9) inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze. Państwowe jednostki organizacyjne, poza przedsiębiorstwami państwowymi, są to instytucje i zakłady państwowe powołane w większości do prowadzenia działalności publicznej o charakterze niegospodarczym. Należą do nich na przykład państwowe wyższe uczelnie, muzea narodowe, filharmonie, instytuty naukowe, Polska Akademia Nauk, Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Spółkami kapitałowymi są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne, pozostałe spółki są pozbawione osobowości prawnej. W formie stowarzyszenia prowadzi działalność ogromna większość organizacji społecznych - Związek Harcerstwa Polskiego i inne związki harcerskie. Akademi­cki Związek Sportowy i in. Inne jednostki organizacyjne z natury rzeczy stanowią zbiór różnych or­ganizacji, jak partie polityczne, związki zawodowe, jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego i innych kościołów, kółka rolnicze itd. Szczegółowa problematyka wymienionych osób prawnych stanowi w zasadzie przedmiot prawa gospodarczego. 3,Skarb Państwa jest szczególną osobą prawną. Pojęciem Skarbu Państwa posługujemy się wówczas, gdy państwo występuje nie jako suweren, wyposażony w uprawnienia władcze wobec wszystkich innych podmiotów, lecz jako partner w stosunkach majątkowych z innymi, równoprawnymi partnerami. W tej roli państwo to nie władza, to nie urzędnik, prokurator, komisja poborowa, policjant, ale wlaściciel, najemca, sprzedawca, zamawiający usługi budowlane. Skarb Państwa to państwo na płaszczyźnie prawa cywilnego, gdzie króluje wszechwładna zasada prawnej równorzędności stron. Skarb Państwa jest właścicielem tej części majątku państwowego, która nie należy do innych państwowych osób prawnych. Jest to majątek olbrzymi i Skarb Państwa jako wiaściciel nie może być porównyway z żadną inną osobą prawną. Należy do niego cale mienie administracji państwowej, wojs­ka, policji, szkolnictwa, służby zdrowia itd. Tak więc takie jednostki orga­nizacyjne jak urzędy, szkoły, jednostki wojskowe nie są odrębnymi osobami prawnymi, lecz elementami specjalnego podmiotu prawa cywilnego - Skarbu Państwa. Zaciągnięte przez nie zobowiązania są zobowiązaniami Skarbu Pań­stwa. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Przedsiębiorstwa i inne państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa. 4.Zdolność prawna osób prawnych jest ściśle związana ze zdolnością do czynności prawnych, zarówno jeśli chodzi o chwilę jej uzyskania, jak i utraty. Sprawa wygląda więc inaczej niż w przypadku osób fizycznych, które zdolność prawną uzyskują w momencie poczęcia, natomiast zdolność do czynności prawnych dopiero po osiągnięciu pełnoletności. Jest to zrozumiale, jeśli się zważy, że osoba prawna nie potrzebuje okresu rozwoju dla osiągnięcia dojrzałości psychicznej i odpowiedniego doświadczenia życiowego. Zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych występują więc u osoby prawnej łącznie, aczkolwiek nie przestają być odrębnymi instytucjami prawnymi. Zakres zdolności prawnej jest u osób prawnych węższy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą mieć całego szeregu praw i obowiązków o charakterze cywilnym, występujących powszechnie u osób fizycznych. Ograniczenie to wynika przede wszystkim z samej natury osób prawnych. Jako twory sztuczne, z natury rzeczy nie mogą mieć tych wszystkich praw i obowiązków, które są związane z przyrodzonymi właściwościami człowieka. Osoba prawna nie może więc być na przykład ubezwłasnowolniona ani uznana za zmarłą, nie może sporządzić testamentu, ani w ogóle być spadkodawcą, nie może zawrzeć związku małżeńskiego, sprawować władzy rodzicielskiej, mieć obowiąz­ków alimentacyjnych itd. Ograniczenie zdolności prawnej osoby prawnej może być także spowodowane przez ustawę. Warunkiem takiego ograniczenia jest jednak istnienie wyraźnego przepisu stwierdzającego, że zakres zdolności prawnej danej osoby prawnej nie obejmuje określonych praw i obowiązków, a dotyczące ich czynności prawne są nieważne. Może to dotyczyć na przykład sprzedaży określonych artykułów, umów zawieranych z oznaczonymi kontrahentami itd. 5,Organy osób prawnych. Osoba prawna jako twór sztuczny nie może dokonywać czynności prawnycli w taki sposób, jak to robią osoby li/.yczne. Nie ma ust, by wypowiedzieć oświadczenie woli, ani rąk, którymi mogłaby je podpisać. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą swych organów. Organ to osoba fizyczna lub kilka osób, które zgodnie z przepisami okreś­lającymi ustrój danej osoby prawnej, tworzą, urzeczywistniają i wyjawiają jej wolę. W znaczeniu fizycznym wola organu jest oczywiście tylko wolą człowieka lub ludzi tworzących organ, jednak w znaczeniu prawnym wola ta jest bezpośred­nio wolą samej osoby prawnej. Przy składaniu oświadczeń woli przez organ osoby prawnej przepisy lub statuty często przewidują wymóg reprezentacji łącznej, polegającej na tym, że do skuteczności czynności prawnej konieczne jest współdziałanie kilku osób, na przykład dwóch członków zarządu spółki kapitałowej. Działanie organu jest, jak już wskazano, działaniem samej osoby prawnej, stąd też wszelkie szkody wyrządzone przez organ przy dokonywaniu czynności w imieniu danej osoby prawnej obciążają osobę prawną, zarówno w stosunkach umownych, jak i pozaumownych. Od organu osoby prawnej należy odróżnić jej pełnomocnika. Organ wchodzi w skład samej osoby prawnej, jest jej elementem i działa na podsta­wie uprawnień wynikających z jej ustroju. Pełnomocnik zaś jest samo­dzielnym podmiotem prawa, a czynności prawnych, w imieniu i na rzecz osoby prawnej, dokonuje w oparciu o umocowanie wynikające z udzielonego mu pełnomocnictwa. & 8 Czynność prawna to taka czynność osoby fizycznej lub prawnej, która zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego przez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli. Istotną cechą czynności prawnych jest celowe dążenie osoby fizycznej lub prawnej do wywołania pożądanych skutków prawnych, co różni ją od wielu innych zdarzeń prawnych, na przykład czynów niedozwolonych, które wywołują skutki prawne niezależnie od woli osób i są konsekwencją naruszenia prawa. rzeczy (art. 169 k.c.). Ograniczenie to nie dotyczy pieniędzy i dokumentów na okaziciela, ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej lub w toku postępowania egzekucyjnego. 4. Zasiedzenie Zasiedzenie jest sposobem nabycia własności rzeczy w drodze długo­trwałego posiadania^43. Terminy zasiedzenia określają przepisy kodeksu cywilnego (art. 172-176 k.c.). Przez zasiedzenie może nabyć prawo własności tylko posiadacz samoistny, czyli taka osoba, która włada rzeczą w charakterze właściciela. Nie może nabyć własności posiadacz zależny, czyli ten, kto włada rzeczą na podstawie umowy zawartej z właścicielem: najemca, dzierżawca itd. Termin zasiedzenia własności nieruchomości wynosi 20 lub 30 lat. Po dwudziestu latach nieprzerwanego posiadania nabywa własność ten, kto w posiadanie nieruchomości wszedł w dobrej wierze, a więc był w tym momen­cie przekonany, że staje się właścicielem. Natomiast osoba, która weszła w posia­danie nieruchomości w złej wierze, staje się jej właścicielem po upływie trzydziestu lat. Nabycie własności rzeczy ruchomej przez zasiedzenie następuje po upływie trzech lat posiadania w dobrej wierze. Brak dobrej wiary, zarówno w momencie objęcia rzeczy w posiadanie, jak i później, wyłącza w ogóle możliwość nabycia własności rzeczy ruchomej przez zasiedzenie. 5. Znalezienie Znalazca rzeczy powinien niezwłocznie zawiadomić o tym właściciela. Gdy nie wie, kto jest właścicielem, ma obowiązek zawiadomić odpowiedni organ państwowy. Jeżeli rzeczami znalezionymi są pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności lub rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, znalazca ma obowiązek niezwłocznie oddać je na przechowanie właściwemu organowi państ­wowemu. Inne rzeczy powinien oddać tylko na żądanie organu. Pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności i rzeczy mające wartość nauko­wą lub artystyczną przechodzą na własność państwa, jeżeli nie zostaną odebrane przez osobę uprawnioną w ciągu roku od wezwania, a w razie niemożności wezwania, w ciągu dwóch lat od znalezienia. Inne rzeczy po upływie tych samych terminów stają się własnością znalazcy. Jest to jednak uzależnione od wypełnienia przez znalazcę ciążącego na nim obowiązku zawiadomienia właściciela lub właściwego organu państwowego. Znalazca, który wypełnił ciążące na nim obowiązki, może żądać znaleźnego. Wysokość znaleźnego wynosi 10% wartości rzeczy. Żąda­nie znaleźnego powinno być zgłoszone najpóźniej w chwili wydania rzeczy osobie uprawnionej (bezpośrednio lub za pośrednictwem właściwego organu państ­wowego). Koszty znaleźnego ponosi osoba uprawniona do odbioru, a jeżeli rzecz przeszła na własność państwa - państwo. Przedstawione zasady nie mają zastosowania do rzeczy znalezionych w budynkach publicznych oraz w wagonach kolejowych, na statkach i w innych środkach transportu publicznego. W tych przypadkach znalazca powinien oddać rzecz zarządcy budynku lub środka transportu. Znalazcy nie przysługuje znaleźne. 6. Połączenie, pomieszanie i przeistoczenie rzeczyW razie połączenia lub pomieszania rzeczy, albo dokonania w niej takich zmian, które powodują przekształcenie rzeczy w inną, staje się aktualne zagadnienie własności nowej, powstałej w ten sposób rzeczy. W odniesieniu do nieruchomości decydujące znaczenie ma zasada, że własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została z nią trwale połączona (art. 191 k.c.). Wzniesienie budynku na cudzej nieruchomości prowadzi więc do tego, że wlaściciel nieruchomości staje się także właścicielem budynku jako części składowej nieruchomości, a właściciel materiałów budowlanych traci swoje prawo własności. Łączy się z tym zazwyczaj powstanie stosunku zobowiązaniowego, na podstawie którego właściciel nieruchomości powinien wyrównać uszczerbek majątkowy drugiej osoby, wypłacając kwotę równą wartości przyłączonych rzeczy ruchomych^44. Połączenie lub pomieszanie rzeczy ruchomych w taki sposób, że przywrócenie stanu poprzedniego byłoby związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, prowadzi do powstania współwłasności. Udziały współwłaścicieli są określone przez stosunek wartości połączonych lub pomieszanych rzeczy. Jeżeli połączenie lub pomieszanie zostało przez kogoś zawinione, osoba ta odpowiada za wynikłą stąd szkodę. Przeistoczenie (przetworzenie) rzeczy polega na wytworzeniu nowej rzeczy ruchomej z cudzych materiałów^45. Ten kto wytworzył rzecz staje się jej właścicielem, jeżeli wartość nakładu pracy jest większa od wartości materiałów (art. 192 § l k.c.). W ten sposób rzeźbiarz staje się właścicielem rzeźby, którą wykuł w cudzym kamieniu^46. Jeżeli większa jest wartość materiałów, właścicielem nowej rzeczy staje się właściciel materiałów (np. klient zakładu krawieckiego, który powierzył uszycie ubrania). Jeżeli przeistoczenie cudzej rzeczy ruchomej zostało dokonane w złej wierze, właścicielem nowo powstałej rzeczy staje się zawsze wlaściciel materiału, niezależnie od tego, jaki jest stosunek jego wartości do wartości włożonej pracy. § 20. UŻYTKOWANIE WIECZYSTE Użytkowanie wieczyste^47 odgrywa dużą rolę jako forma wykorzystywania gruntów należących do Skarbu Państwa oraz gmin i ich związków, zwłaszcza na cele związane z budownictwem mieszkaniowym. Należy ono do praw rzeczowych i jak wszystkie prawa rzeczowe jest prawem podmiotowym bezwzględnym. Z punktu widzenia praktycznych uprawnień użytkownika, a zwłaszcza zakresu, w którym może on rozporządzać rzeczą, użytkowanie wieczyste jest zbliżone d( prawa własności^48. Ustanowienie użytkowania wieczystego na gruncie Skarbu Państwa jesi możliwe tylko w odniesieniu do gruntów położonych w granicach administ­racyjnych miast. Grunty Skarbu Państwa położone poza tymi granicami mogą być oddane w użytkowanie wieczyste tylko wtedy, gdy są włączone do planu zagospodarowania przestrzennego i przekazane do realizacji zadań przewidzia­nych planem. Ograniczenie to nie dotyczy gruntów należących do gmin i ich związków. Użytkowanie wieczyste może być ustanowione na rzecz osoby fizycznej i osoby prawnej. Użytkownik wieczysty uzyskuje bardzo szerokie prawo, za­pewniające mu możliwość swobodnego w zasadzie - w granicach ustalonych w umowie - władania i dysponowania gruntem, przez długi okres. Zapewnia to opłacalność inwestycji, na przykład wybudowania domu. Z reguły grunty Skarbu Państwa oddawane są w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym na budowę domów oraz spółdzielniom budownictwa mieszkaniowego^49. Oddanie gruntu w wieczyste użytkowanie następuje na podstawie umowy, zawartej w formie aktu notarialnego między organem administracji państwowej lub samorządowej i użytkownikiem. Użytkowanie wieczyste podlega wpisaniu do księgi wieczystej. Treść użytkowania wieczystego, prawa podobnego - jak wspomniano - do własności, jest następująca. Użytkownik może w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz przez umowę o oddanie terenu w użytkowanie wieczyste korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób. Jego prawo jest prawem zbywalnym, może więc swoje użytkowanie sprzedać innej osobie, podarować, zapisać w testamencie. W stosunku do prawa własności użytkowanie wieczyste wykazuje dwa istotne ograniczenia: a) pod względem czasu trwania, b) pod względem sposobu korzystania z terenu. Umowa o oddanie gruntu w wieczyste użytkowanie może być zawarta na okres od 40 do 99 lat (w praktyce z reguły na okres maksymalny). Po wygaśnięciu prawa teren wraca we władanie państwa lub gminy wraz ze wzniesionymi na nim budynkami i innymi częściami składowymi. Budynki wzniesione przez użytkownika stanowią z reguły jego odrębną własność, ale własność ta wygasa w chwili wygaśnięcia użytkowania wieczystego. Za budynki takie i inne poczynione inwestycje użytkownik otrzymuje przewidzia­ne w umowie wynagrodzenie. Wygaśnięcie użytkowania przed upływem ustalonego terminu może nastąpić: a) przez rozwiązanie umowy (np. gdy użytkownik nie dotrzymuje jej warunków, w szczególności nie buduje domu § 21. OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE 1. Pojęcie i rodzaje ograniczonych praw rzeczowych Ograniczone prawa rzeczowe to prawa przysługujące osobie fizycznej lub prawnej względem rzeczy będących własnością innej osoby. Wskutek ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, uprawnienia właś-ciciela rzeczy ulegają pewnemu uszczupleniu na rzecz innej osoby, której to ograniczone prawo rzeczowe przysługuje. Charakter i zakres ograniczenia prawa własności zależy od rodzaju ograniczonego prawa rzeczowego, jakie obciąża dany przedmiot, a także ewentualnie od treści zawartej przez strony umowy (Jeżeli do ustanowienia prawa doszło w drodze umowy). Kodeks cywilny odróżnia siedem rodzajów ograniczonych praw rzeczowych: 1) użytkowanie, 2) zastaw, 3) służebność, 4) własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego. 5) spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, 6) prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, 7) hipoteka. 2. Użytkowanie Użytkowaniem może być obciążona rzecz ruchoma, nieruchoma lub prawo. Użytkowanie można ustanowić na rzecz osoby fizycznej lub prawnej, której przysługuje wówczas prawo używania tej rzeczy oraz pobierania pożytków,

Nieodzownym elemcnicni każdej czynności prawnej jest co najmniej je­dno oświadczenie woli. Z gospodarczego punktu widzenia najważniej­szym rodzajem czynności prawnych są umowy, których przesłankę stanowią zgodne oświadczenia woli dwóch lub więcej stron^18. Oprócz oświadczenia woli na czynność prawną składają się w wielu przypadkach także faktyczne działania stron, na przykład do zawarcia umowy przechowania konieczne jest poza złożeniem oświadczeń woli również wydanie rzeczy, do ustano­wienia zastawu niezbędne jest przekazanie zastawianych ruchomości zasta­wnikowi itp.''' Określenie „oświadczenie woli" jest terminem technicznym, którego znaczenie w terminologii prawa cywilnego nie pokrywa się ze znaczeniem potocznym. Oświadczeniem woli w rozumieniu prawa cywilnego jest tylko taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku prawnego w postaci ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego (nie jest więc oświad­czeniem woli propozycja pójścia na spacer)^20. Dalsza różnica między znaczeniem cywilnoprawnym a znaczeniem potocznym polega na tym, że oświadczenie woli nie musi być kierowane do innych osób ani nawet tym osobom znane, na przykład objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej, co prowadzi do nabycia prawa własności na tej rzeczy. Treść czynności prawnej i tworzonego przez nią stosunku cywilnoprawnego kształtują następujące czynniki: l) oświadczenie woli, 2) przepisy odnoszące się do danego rodzaju czynności prawnych, 3) zasady współżycia społecznego, 4) ustalone zwyczaje. Oświadczenie woli kierowane do drugiej osoby uważa się za złożone w momencie, gdy dojdzie do tej osoby w taki sposób, by mogła się zapoznać z jego treścią. Czynności prawne dzielą się na Jednostronne i dwustronne. Kryterium podziału stanowi tu liczba stron, których oświadczenia woli są niezbędne dla skutecznego dokonania czynności prawnej. Z czynnością prawną jednostronną mamy do czynienia, gdy do dokona­nia danej czynności wystarcza złożenie oświadczenia woli przez jedną osobę. Do takich czynności prawnych należy testament, udzielenie pełnomocnictwa, wypo­wiedzenie umowy, przyjęcie i odrzucenie spadku, objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej, porzucenie rzeczy i in. Czynność prawna dwustronna zachodzi wówczas, gdy do jej dokona­nia konieczne jest zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron. Czyn­ności prawne dwustronne nazywamy inaczej umowami. Należy mieć na uwa­dze, że chodzi tu o oświadczenie woli dwóch stron, a nie dwóch osób, bo kilka osób może stanowić w konkretnej czynności jedną stronę, na przykład kilku lokatorów tego samego mieszkania stanowi w stosunku do wynajmują­cego jedną stronę^21. Gospodarcze znaczenie czynności prawnych dwustronnych jest bez porównania większe aniżeli czynności prawnych jednostronnych, znacznie częściej też spoty­kamy się z nimi w życiu. Czynności prawne dzielą się także na rozporządzające i zobowiązujące. Czynność prawna rozporządzająca powoduje przeniesienie jakiegoś prawa majątkowego na inną osobę, jego zniesienie albo obciążenie. Jest to bez­pośredni skutek czynności rozporządzającej. Czynnością rozporządzającą jest na przykład przeniesienie na inną osobę prawa własności rzeczy. Natomiast czynność prawna zobowiązująca zawiera tylko zobowiązanie strony do dokonania świadczenia w przyszłości, na przykład umowa o dzieło zawiera po stronie zamawiającego zobowiązanie zapłaty wynagrodzenia, a po stronie przyjmującego zamówienie zobowiązanie wykonania dzieła. Wiele czynności prawnych wywołuje podwójny skutek: zobowiązujący i roz­porządzający. Na przykład sprzedaż, zamiana i darowizna rzeczy indywi­dualnie oznaczonych pociąga za sobą nie tylko zobowiązanie stron, ale i przejście prawa własności rzeczy na kontrahenta. Istotne znaczenie ma podział czynności prawnych na odpłatne i nieodpłatne. Czynność jest odpłatna, gdy strona, która sama dokonała przysporzenia ma­jątkowego, otrzymuje lub ma otrzymać w zamian korzyść majątkową w cha­rakterze ekwiwalentu. Czynność jest nieodpłatna, gdy strona takiego ek­wiwalentu nie otrzymuje. Do czynności prawnych odpłatnych należy sprzedaż, dzierżawa, umowa o dzieło, spedycja i szereg innych umów, czynnościami prawnymi nieodpłatnymi są użyczenie, darowizna, nieoprocentowana poży­czka i inne. Innym podziałem czynności prawnych jest podział na czynności konsensualne i realne. Gdy czynność prawna wymaga jedynie złożenia oświadczenia woli, zaliczamy ją do czynności konsensualnych. Jeżeli natomiast obok oświad­czenia woli konieczne jest także wydanie rzeczy, czynność prawna ma charakter realny. Czynności realne są nieliczne, można tu wymienić umowę przechowa­nia, umowę składu, umowę użyczenia, umowę o przewóz koleją przesyłek towarowych, ustanowienie zastawu. &9 PRZESŁANKI WAŻNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ Czynność prawna, aby być ważną i w pełni skuteczną, to znaczy, aby wywołać zamierzone przez strony skutki, powinna odpowiadać określonym wymaganiom. Wymagania te nazywamy przesłankami jej ważności. Przesłanki ważności czynności prawnej można sformułować jak następuje: 1) Osoba dokonująca czynności prawnej musi posiadać zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych. Co do tej ostatniej kwestii należy przypomnieć, że o ile generalnie wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych, to w wymienionych w kodeksie cywilnym przypadkach wystarcza posiadanie zdolno­ści ograniczonej, na przykład przy dokonywaniu zakupów przez osobę, która nie ukończyła jeszcze 18 lat, za pieniądze pochodzące z wynagrodzenia za pracę. Trzeba też zwrócić uwagę na możność zawierania przez osoby niezdolne do czynności prawnych - a więc najczęściej przez dzieci poniżej 13 lat - umów należących do powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Mimo braku zdolności do czynności prawnych jednej ze stron umowy takie stają się ważne w chwili wykonania, chyba że umowa pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych (art. 14 k.c.). 2) Czynność prawna nie może być sprzeczna z ustawą i zasadami współżycia społecznego. Ujemne skutki dla czynności prawnej pociąga za sobą zarówno naruszenie przepisów prawa, mających charakter bezwzględnie obowiązujący, jak i zasad współżycia społecznego. 3) Do przesłanek ważności czynności prawnej należy dokonanie jej w przewi­dzianej formie, jeżeli przepisy wymagają określonej formy pod rygorem nieważno­ści. Dotyczy to wszystkich rodzajów czynności prawnych, dla których przewidzia­na jest forma szczególna (np. forma aktu notarialnego), a nadto czynności wymagających formy pisemnej z wyraźnie zaznaczonym rygorem nieważności na wypadek jej niezachowania. 4) Czynność prawna powinna być wolna od wad. W razie braku którejś z wymienionych przesłanek czynność prawna jest wadliwa. Pociąga to zawsze za sobą ujemne skutki dla czynności prawnej, ale skutki te, zależnie od rodzaju przestanki i innych okoliczności określają­cych sytuację, mogą być różne. Ogólnie rzecz biorąc, sankcje za niezacho­wanie przesłanek ważności czynności prawnej polegają na tym, że czynność taka bądź w całości, bądź częściowo nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych. Może ona być ex legę nieważna, może też być unieważniona. W literaturze prawa cywilnego odróżnia się na ogół nieważność bezwzględną i nieważność względną. Nieważność bezwzględna jest najostrzejszą sankcją przewidzianą przez prawo cywilne dla wadliwych czynności prawnych. Na nieważność czynności prawnej może się w tym przypadku powoływać każdy, a nie tylko osoba, która uczestniczyła jako strona w dokonaniu tej czynności. Sąd musi ją uwzględnić z urzędu, niezależnie od tego, czy którakolwiek ze stron powoła się na nieważność czynności prawnej. Bezwzględnie nieważne są na przykład czynności prawne sprzeczne z ustawą albo zasadami współżycia społecznego, czynności dokonane bez zachowania formy wymaganej pod rygorem nieważności, czynności dokonane przez osobę nie posiadającą zdolności prawnej lub zdolności do czynności prawnych (z za­strzeżeniami, o których mowa wyżej). Bezwzględna nieważność łączy się także z niektórymi wadami oświadczeń woli (np. brak świadomości lub swobody w powzięciu decyzji, pozomość). Nieważność względna oznacza przysługującą oznaczonej stronie moż­ność uchylenia się od skutków dokonanej czynności prawnej. Mamy z nią do czynienia na przykład w przypadku dokonania czynności prawnej pod wpływem błędu lub groźby. Czynność prawna nie jest więc nieważna z mocy samego prawa, ale osoba wskazana przez przepisy (np. człowiek, który zawarł umowę pod wpływem groźby) może spowodować jej unieważnienie^22. § 10. WADY OŚWIADCZENIA WOLI Na oświadczenie woli będące podstawowym elementem czynności prawnej składa się sam akt woli oraz jego uzewnętrznienie^23. Proces składania oświad­czenia woli może być dotknięty nieprawidłowościami, które nazywamy wadami oświadczenia woli. jakie rzecz przynosi. W umowie można ściśle określić, jakie pożytki przysługują, a jakie ewentualnie nie przysługują użytkownikowi. Jeżeli tego nie uczyniono, to w każdym przypadku użytkownik zobowiązany jest wykonywać swoje prawo zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki - bez eksploatowania obiektu w sposób rabunkowy czy naruszający jego istotę. Użytkowanie może być ustanowione darmowo lub odpłatnie. Użytkowanie jest prawem niezbywalnym, ściśle związanym z osobą, na rzecz której je ustanowiono, w związku z tym gaśnie ze śmiercią użytkownika, jeśli jest nim osoba fizyczna, oraz z chwilą likwidacji osoby prawnej. Ponadto użytkowanie wygasa, gdy użytkownik przez okres dziesięciu lat nie wykonuje swojego prawa. 3. Zastaw Zastaw może być ustanowiony przez zawarcie odpowiedniej umowy między stronami (zastaw umowny) lub powstaje w określonych okolicznościach z mocy samej ustawy (zastaw ustawowy). Gospodarczym celem zastawu jest zabezpieczenie wierzytelności. Zastaw może zabezpieczać wierzytelność już istniejącą, wierzytelność przyszłą lub wierzytelność warunkową, to znaczy taką, co do powstania której nie ma pewności. A więc zastaw jest czymś wtórnym w stosunku do istniejącej wierzytelności. Ma on zabezpieczać interesy wierzyciela zwłaszcza wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że dłużnik nie spełni świadczenia. Wierzyciel odnosi istotne korzyści z zabezpieczenia swoich roszczeń zastawem. W razie gdy dłużnik nie spełni swojego świadczenia, na przykład nie zwróci pożyczki, wierzyciel kieruje sprawę na drogę sądową, a po uzyskaniu prawomocnego wyroku zasądzającego wszczyna postępowanie eg­zekucyjne. Komornik przeprowadza egzekucję na zastawionej rzeczy, sprzeda­jąc ją w drodze licytacji. Z uzyskanej kwoty wierzyciel otrzymuje swoją należność, a resztę, po pokryciu kosztów sądowych i egzekucyjnych, komor­nik zwraca dłużnikowi. W zaspokojeniu swoich roszczeń z przedmiotu za­stawu wierzyciel korzysta z pierwszeństwa przed innymi wierzycielami. Zaspokojenie wierzyciela nie dokonuje się więc w zasadzie przez przejęcie zastawionej rzeczy na własność, z pewnymi wyjątkami przewidzianymi w ustawie. Zastaw umowny powstaje w drodze zawarcia przez strony odpo­wiedniej umowy wraz z jednoczesnym wydaniem rzeczy wierzycielowi (za­stawnikowi). Strony mogą się też umówić, że dłużnik (zastawca) wyda rzecz osobie trzeciej, w rękach której będzie się znajdować. Wierzyciel w razie potrzeby może dochodzić swojego roszczenia na tej rzeczy bez względu na to, czyją własnością rzecz będzie w owej chwili. Dłużnik bowiem może dysponować swoim prawem własności i zastawioną rzecz sprzedać. Umowa o ustanowienie zastawu nie wymaga szczególnej formy (poza za­stawem rejestrowym). Szczególną odmianą zastawu umownego jest zastaw rejestrowy. W przeciwień­stwie do klasycznej formy zastawu, której wartość dla zastawnika wiąże się z wydaniem mu do rąk zastawionej rzeczy (łacińskie powiedzenie głosi bealus qui tenet), rzeczy obciążone zastawem rejestrowym mogą być pozostawione w posia­daniu zastawcy. Zgodnie z przepisami" zastaw rejestrowy może być stosowany jedynie dla zabezpieczenia wierzytelności niektórych podmiotów prawa, a miano­wicie Skarbu Państwa i innych państwowych osób prawnych, gmin oraz wszelkich podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. W praktyce jest wykorzys­tywany przede wszystkim przez banki i inne instytucje kredytowe. Umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie. Do ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa między zastawcą i zastawnikiem oraz wpis do rejestru sądowego. Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być wszelkie rzeczy oraz zbiory rzeczy, także o zmiennym składzie (np. zapasy magazynowe), ponadto zaś wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i in. W umowie zastawca może się zobowiązać, że w czasie trwania zastawu nie zbędzie ani nie obciąży przedmiotu zastawu. Zastaw ustawowy powstaje w określonych sytuacjach z mocy samego prawa. Oznaczonym osobom (np. przewoźnikowi, właścicielowi hotelu, spedytoro­wi, przedsiębiorstwu składowemu) przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczach znajdujących się w ich dzierżeniu lub wniesionych do ich lokalu, w celu zabezpieczenia przysługujących im od kontrahenta świadczeń. Na przykład właściciel hotelu ma ustawowe prawo zastawu na rzeczach wniesionych przez gościa dla zabezpieczenia swojej należności. Prawo to składa się z prawa zatrzymania rzeczy oraz prawa zaspokojenia z niej w drodze egzekucji sądowej. Przepisy regulujące działalność niektórych jednostek państwowych (np. Polskich Kolei Państwowych) przewidują inny tryb zaspokojenia, np. sprzedaż licytacyjną we własnym zakresie. Przy zastawie może dojść do zbiegu odpowiedzialności osobistej i rzeczowej, jeżeli dłużnik zaciągając pożyczkę oddał w zastaw cudzą rzecz za zgodą właściciela, na przykład mąż pożyczył określoną kwotę pod zastaw biżuterii żony. W takiej sytuacji mąż jest dłużnikiem osobistym, a żona dłużnikiem rzeczowym. Wierzyciel może wytoczyć proces każdej z tych dwóch osób. Mąż odpowiada za dług całym swoim majątkiem, zaś żona w granicach wartości zastawionej biżuterii. 4. Służebność Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym ustanawianym na nierucho­mościach. Istota służebności polega na tym, że: a) osoba uprawniona może korzystać z cudzej nieruchomości w określony sposób; najczęściej przybiera to postać prawa przejazdu, przepędzania bydła, pobierania wody, b) osoba uprawniona może żądać, by właściciel obciążonej nieruchomości nie wykonywał swojego prawa własności w pewien oznaczony sposób, nie wznosił zabudowań, nie sadził drzew, nie prowadził działalności gospodarczej na swoim gruncie itp. Służebności występują najczęściej w warunkach wiejskich. Służebność powstaje w drodze umowy pomiędzy zainteresowanymi osobami albo na mocy orzeczenia sądu, który na wniosek zainteresowanego przymusowo ustanawia służebność na nieruchomości należącej do innej osoby. Służebność podlega wpisowi do księgi wieczystej. Ze względu na to, kto jest uprawniony z tytułu obciążającej cudzy grunt służebności, rozróżniamy: a) służebności gruntowe, b) służebności osobiste. Służebność gruntowa polega na sprzęgnięciu interesem gospodarczym dwóch nieruchomości. Służebność obciąża jeden grunt, a prawo do ko­rzystania z niej ma każdorazowy właściciel drugiej nieruchomości. Właś­ciciel nieruchomości władnącej może się zmieniać, ale prawo pozostaje zawsze przy gruncie, nie jest związane z oznaczoną osobą. Ustanowienie, zmiana treści i zlikwidowanie służebności gruntowej wymaga formy aktu notarialnego. Służebność osobista nie różni się w swojej treści od służebności gruntowej, jednak jest ustanawiana nie na korzyść każdorazowego właściciela gruntu, lecz na rzecz oznaczonej osoby. Służebność osobista jest niezbywalna i gaśnie ze śmiercią osoby uprawnionej. Można się jednak umówić, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania będzie przysługiwać jego małżonkowi, dzieciom i rodzicom. 5. Spółdzielcze prawa do lokali i domów Prawo cywilne zna trzy ograniczone prawa rzeczowe związane z budownict­wem spółdzielczym. Są nimi: 1) własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, 2) spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, 3) prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej. Treść tych praw, poza ogólnym przepisem (art. 244 k.c.), uregulowana jest nie w kodeksie cywilnym, lecz w prawie spółdzielczym. Dla lokali i domów, których dotyczą wymienione ograniczone prawa rze­czowe, mogą być prowadzone odrębne księgi wieczyste. W razie prze­kształcenia się ograniczonego prawa rzeczowego w prawo odrębnej własno­ści lokalu lub domu, księga wieczysta staje się księgą wieczystą nierucho­mości. Spółdzielcze prawa do lokali i domów mogą być obciążone hipoteką dla zabezpieczenia wierzytelności, np. udzielonego kredytu bankowego. 6. Hipoteka Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym podobnym do zastawu. Zbliżona jest też ich funkcja gospodarcza, gdyż oba prawa są formami zabezpieczenia wierzytelności. Różnica między nimi polega przede wszystkim na tym, że zastaw może obciążać tylko rzecz ruchomą, a hipoteka może być ustanowiona jedynie na nieruchomości. Podobnie jak zastaw, hipoteka nie ma samodzielnego bytu prawnego, lecz istnieje tylko tak długo, jak długo istnieje wierzytelność. Wraz z wygaśnięciem wierzytelności gaśnie również hipoteka i właściciel nieruchomości może się domagać wykreślenia jej z księgi wieczystej. Obciążenia nieruchomości hipoteką dokonuje się w umowie zawartej w formie aktu notarialnego oraz przez odpowiedni wpis w księdze wieczystej. Zamiast umowy podstawą wpisu może być orzeczenie sądu. Hipoteka obciąża nierucho­mość bez względu na zmianę jej właściciela. Osoba fizyczna lub prawna, której wierzytelność jest hipotecznie zabez­pieczona na cudzej nieruchomości, uzyskuje podobnie jak przy zastawie istotne korzyści. Przy zaspokojeniu korzysta ona z pierwszeństwa przed wierzycielami osobistymi każdorazowego właściciela nieruchomości, co zwiększa szansę uzys­kania należności. Hipoteka może być ustanowiona na nieruchomości dłużnika lub - za zgodą właściciela - na nieruchomości osoby trzeciej. Z gospodarczego punktu widzenia znaczenie hipoteki obecnie stale wzrasta. Rozwój jej jest związany z kupnem domów mieszkalnych i działek budowlanych, z budownictwem ze środków własnych ludności, z remontami domów mieszkalnych, z pomocą kredytową państwa dla rolników, ze sprzedażą państwowych nieruchomo­ści rolnych, z udzielaniem kredytów rzemieślnikom i in.^52 Poza omówioną wyżej hipoteką zwykłą znana jest również hipoteka kaucyjna. Charakteryzuje się ona luźnym związkiem między hipoteką a wierzytelnością, zabezpiecza tylko niektóre rodzaje wierzytelności, np, roszczenia przyszłe do oznaczonej wysokości, roszczenia warunkowe.

Przepisy kodeksu cywilnego znają cztery wady oświadczenia woli: 1) brak świadomości lub swobody, 2) pozomość, 3) błąd, 4) groźbę. Brak świadomości lub swobody jest wadą oświadczenia woli po­legającą na tym, że osoba składająca oświadczenie woli znajduje się w stanie psychicznym odbiegającym od normalnego, co uniemożliwia podjęcie decyzji i złożenie oświadczenia w sposób świadomy lub swobodny Pozorność jest wadą polegającą na złożeniu oświadczenia za zgodą drugiej strony dla pozoru, jej istota polega więc na tym, że obie strony są zgodne co do tego, iż czynność albo nie ma wywoływać żadnych skutków prawnych (oświad­czenie woli złożone żartem, dla przykładu na wykładzie, przez aktora na scenie), albo też ma wprawdzie wywołać skutki prawne, ale inne aniżeli wynika to z treści pozornej czynności prawnej (strony chcą zawrzeć umowę darowizny, ale pozornie nadają jej charakter umowy sprzedaży). Oświadczenie woli złożone dla pozoru jest nieważne i nie wywołuje żadnych skutków prawnych (art. 83 § l k.c.). Natomiast czynność prawna właściwa ukryta pod pozorną czynnością prawną jest ważna, jeśli spełnione są wszystkie przesłanki jej ważności, np. co do treści, formy itp. Błąd jako wada oświadczenia woli polega na mylnym wyobrażeniu u osoby składającej oświadczenie o rzeczywistym stanie albo na mylnym wyobrażeniu o treści złożonego oświadczenia. Błąd nie powoduje nieważności czynności prawnej, lecz daje osobie składającej oświadczenie woli prawo wycofania się z jego skutków (art. 84 § l k.c.). Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych może nastąpić tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie i przemilczała to, albo gdy mogła z łatwością błąd zauważyć (z wyjątkiem czynności prawnych nieodpłatnych), na przykład kupujący oświadcza, że pragnie nabyć materiał z czystej wełny i wskazuje materiał gorszej jakości, a sprzedawca nie zwraca mu na to uwagi. Błąd jest wadą oświadczenia woli tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej. Ponadto błąd musi być istotny, to znaczy tak poważny, że uzasadnia przypuszczenie, iż gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści. Darczyńca, który podarował kutą bransoletkę w przekonaniu, że jest ona jedynie cienko pozłacana, może - o ile spełnione są wspomniane wyżej warunki - wycofać się z darowizny, gdy się przekona, iż jest ona w rzeczywistości drogocennym złotym klejnotem. Błąd powinien być istotny nie tylko z punktu widzenia zainteresowanej osoby, składającej oświadczenie woli, a więc subiektywnie istotny, lecz także musi być obiektywnie istotny, a więc taki, że żaden rozsądny człowiek, znający prawdziwy stan rzeczy, nie złożyłby takiego oświadczenia woli. Szczególną odmianą błędu, pod wpływem którego zostaje złożone oświad­czenie woli, jest błąd wywołany podstępem przez drugą stronę. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli może w takim przypadku nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, albo gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. Podstęp osoby trzeciej jest równoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o • nim wiedziała i nie zawiadomiła partnera. Przykładem podstępnego wprowadzenia w błąd kontrahenta jest oferowanie do sprzedaży samochodu z cofniętym licznikiem kilometrów i jednoczesnym złożeniem zapewnienia, że stan licznika odzwierciedla rzeczywisty przebieg. W zasadzie nie pociągają za sobą żadnych skutków błędy co do pobudki, czyli tak zwane błędy motywacyjne. Nie może się więc wycofać z umowy osoba, która pod wpływem błędnego przekonania, że wyjedzie na stałe za granicę, sprzedała całe umeblowanie. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu musi nastąpić na piśmie w ciągu roku od wykrycia błędu (art. 88 § 2 k.c.). Groźba oznacza przymus psychiczny zastosowany w celu wymuszenia oświadczenia woli. Z groźbą będziemy mieli na przykład do czynienia, gdy ktoś grozi zabójstwem na wypadek odmowy zawarcia korzystnej dla niego umowy. Groźba musi być bezprawna. O groźbie bezprawnej mówimy zarówno wtedy, gdy sprawca grozi użyciem bezprawnego środka (np. popełnieniem przestępstwa), jak i wtedy, gdy grozi użyciem środka dozwolonego, którym jednak nie wolno się posługiwać dla wymuszenia oświadczenia woli, na przykład ktoś grozi zawiado­mieniem prokuratury o wiadomym mu przestępstwie drugiej osoby, którą chce w ten sposób zmusić do uczynienia na jego rzecz darowizny. Groźba musi być także poważna, to znaczy taka, że składający oświadczenie woli może się obawiać, iż jemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Groźba uprawnia osobę, która złożyła oświadczenie woli, do wycofania się z jego skutków. § 11. ZAWARCIE UMOWY Do zawarcia umowy dochodzi najczęściej w ten sposób, że jedna ze stron występuje z ofertą, a druga strona tę ofertę przyjmuje. Istnieją jednak także inne drogi prowadzące do zawarcia umowy. Zawieranie umów jest uregulowane przepisami części ogólnej prawa cywilnego ( W kodeksie cywilnym znalazły unormowanie następujące tryby zawierania umów: 1) w drodze oferty, 2) w drodze przetargu, 3) w drodze rokowań. Strony najczęściej zawierają umowy korzystając wyłącznie z jednego z wymie­nionych trybów, jednak możliwe jest też jednoczesne wykorzystywanie kilku, na przykład dochodzenie do zawarcia umowy przez przemienne stosowanie metody rokowań (negocjacji) i składania oferty. Oferta występuje także jako element postępowania przetargowego. Jak więc widać, wymienione tryby mogą być ze sobą powiązane. Oferta jest to oświadczenie woli osoby fizycznej lub prawnej (oferenta) skierowane do innej osoby fizycznej lub prawnej (oblata), które zawiera propozy­cję zawarcia umowy i określa jej istotne postanowienia. Na równi z ofertą należy traktować wystawienie towarów w miejscu sprzedaży na widok publiczny z podaniem ceny (art. 543 k.c.)^24. Nie są natomiast ofertami reklamy, ogólnikowe ogłoszenia, cenniki oraz inne informacje skierowane Przyjęcie oferty powoduje zawarcie umowy, jeżeli oferta zostanie zaakcep­towana w całości i bez zastrzeżeń. Przyjęcie oferty może nastąpić także w sposób dorozumiany, przez przy­stąpienie adresata do wykonania umowy, jeżeli według przyjętego w danych stosunkach zwyczaju lub według treści oferty wyraźne jej przyjęcie nie jest potrzebne. Przetarg staje się coraz częściej stosowanym sposobem zawierania umów, zwłaszcza w obrocie gospodarczym^27. W niektórych przypadkach jest on obowiązkowy, jak na przykład z reguły przy tak zwanych zamówieniach publicznych. Ogólne przepisy dotyczące przetargu zawiera kodeks cywilny (art. 70'-70"). Obok nich obowiązują liczne przepisy szczególne, odnoszące się do określonych typów przetargów lub przetargów stosowanych przy zawieraniu umów określonego rodzaju. Przetarg w ujęciu kodeksu cywilnego stanowi szczególny tryb zawierania umów, na który składają się następujące etapy: l) ogłoszenie przetargu, 2) skła­danie ofert, 3) przyjęcie wybranej oferty. Ogłoszenie przetargu winno obejmować co najmniej elementy wymienione w kodeksie, a mianowicie czas, miejsce, przedmiot oraz warunki Przetarg ustny przybiera znaną w praktyce postać licytacji lub aukcji. Polega on na tym, że ogłaszający przetarg oczekuje coraz korzystniejszych ofert, składanych sukcesywnie przez uczestniczących w postępowaniu licytantów^28. Złożona w trakcie ustnego przetargu oferta wiąże oferenta aż do chwili, gdy inny licytant złoży ofertę korzystniejszą, albo gdy przetarg zostanie zamknięty bez wybrania oferty, chyba że w podanych do wiadomości warunkach przetargu inaczej postanowiono. Do zawarcia umowy - z licytantem, który zgłosił najkorzys­tniejszą ofertę - dochodzi w momencie wyboru oferty, stwierdzanego tzw. przybiciem (symboliczne stuknięcie młotkiem przez prowadzącego przetarg). Przetarg pisemny polega na tym, że ogłaszający przetarg w odpowiedzi na swoje ogłoszenie oczekuje pisemnych ofert - w celu wybrania najkorzystniejszej z nich. Oferty można składać w terminie wskazanym w ogłoszeniu. Ogłaszający przetarg dokonuje wyboru oferty w sformalizowanym trybie, przewidzianym w ogłoszonych warunkach przetargu. Postępowanie przetargowe może też zostać zamknięte bez wyboru oferty, jeśli żadna z nich nie spełnia oczekiwań ogłaszającego przetarg. Pisemna oferta zgłoszona w postępowaniu przetargowym przestaje oferenta wiązać, gdy zostanie zawiadomiony o wyborze innej oferty lub zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru. Warunki przetargu mogą czas, w jakim oferent jest związany złożoną przez siebie ofertą, regulować inaczej. Ogłaszający przetarg ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić uczestników przetargu o wyniku przetargu lub o zamknię­ciu przetargu bez dokonania wyboru. § 22. KSIĘGI WIECZYSTE Księgi wieczyste^53 (zwane dawniej także księgami hipotecznymi i gruntowymi) są instytucją prawa rzeczowego odgrywającą bardzo istotną rolę przy określaniu stanu prawnego nieruchomości, a przede wszystkim stosunków związanych z własnością nieruchomości^54. Stanowią one, ujmując rzecz w znacznym uproszczeniu, rodzaj urzędowego dokumentu (w postaci księgi), w którym ujawnia się wtaściciela nieruchomości, ograniczone prawa rzeczowe i inne prawa obciążające nieruchomość, prawa przysługujące każdorazowemu właścicielowi nieruchomości, umowy sprzedaży i inne czynności prawne, których przedmiotem była dana nieruchomość - jednym słowem wszystko to, co składa się na prawny obraz danej nieruchomości, jej stan prawny. Księgi wieczyste prowadzone są przez sądy. Każda nieruchomość - z wyjątkami przewidzianymi w ustawie - ma odrębną księgę wieczystą. Podział nieruchomości między kilka osób, na przykład w wyniku sprzedaży lub dziedziczenia, powoduje założenie nowych ksiąg dla odłączonych w ten sposób, nowo powstałych nieruchomości. Księga wieczysta jest w pewnym, koniecznym stopniu odzwierciedleniem stanu faktycznego nieruchomości, ale - jak wspomniano wyżej - przede wszystkim zawiera informacje o jej stanie prawnym: ujawnia aktualnego wtaściciela, ograniczone prawa rzeczowe obciążające nieruchomość itd. W szczególności wpisowi podlegają hipoteki ciążące na nieruchomości, użytkowanie wieczyste, służebności ciążące na nieruchomości oraz służebności zastrzeżone na rzecz właściciela gruntu, a obciążające inną nieruchomość, użytkowanie. Niektóre z praw rzeczowych związanych z nieruchomością mogą powstać tylko przez wpis do księgi wieczystej (np. hipoteka ustanawiana w drodze umowy, użytkowanie wieczyste, odrębna własność lokalu). Prawa ujawnione w księdze wieczystej korzystają z różnych przywilejów w porównaniu z prawami rzeczowymi nie wpisanymi do księgi wieczystej. Wpisy do księgi wieczystej mają charakter deklaratywny bądź konstytutywny. Ustawa stworzyła tu zasadę, że wpis jest deklaratywny, co oznacza, że prawo rzeczowe powstaje i istnieje bez względu na to, czy zostało wpisane do księgi wieczystej. W kręgu działania tej zasady pozostaje przede wszystkim prawo własności, z tego więc powodu własność sprzedanej nieruchomości przechodzi na kupującego wskutek samego zawarcia umowy sprzedaży, bez względu na to, czy nabywca został wpisany do księgi wieczystej jako nowy właściciel. Wpis jest wprawdzie obowiązkowy, ale nie konstytutywny, więc jego zaniedbanie w niczym nie tamuje przejścia własności. Wpis ma charakter konstytutywny tylko w przypa­dkach wyraźnie wymienionych w ustawie, o kilku z nich wspomniano wyżej. Jeśli więc właściciel nieruchomości zamierza na niej ustanowić hipotekę na rzecz pożyczkodawcy dla zabezpieczenia wierzytelności - a jest to właśnie taki przypadek - dokonanie wpisu w księdze wieczystej jest niezbędne, jest warunkiem powstania hipoteki. Ze względu na swą funkcję szerokiego informowania o aktualnym stanie prawnym nieruchomości księgi wieczyste są jawne i każdy może się zapoznać z ich treścią. Wobec wpisów dokonanych w księdze wieczystej istnieje domniemanie prawdziwości, które może być obalone tylko w drodze odpowiedniego postępowania sądowego. Szczególne znaczenie ma tak zwana rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Ogólnie rzecz biorąc, polega ona na tym, że prawo chroni osoby, które w zaufaniu do wpisów w księdze wieczystej - nie wiedząc o ich niezgodności z rzeczywistym stanem prawnym - działając w dobrej wierze nabyły odpłatnie jakieś prawo wpisane do księgi, na przykład kupiły nierucho­mość. Według art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece „treść księgi wieczystej rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe". Czynności prawne dotyczące nieruchomości, a dokonane w oparciu o informa­cje ujawnione w księdze wieczystej i w przekonaniu o ich prawdziwości, są prawnie skuteczne. Jeśli na przykład nabywca kupił parcelę od osoby wpisanej jako wtaściciel w księdze wieczystej, to chociażby okazało się, że parcela należy do dalszych lub innych właścicieli, o których istnieniu kupujący nie wiedział, umowa jest ważna i powoduje przeniesienie na niego własności nieruchomości. Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych ma ograniczony zakres, gdyż prawo przewiduje przypadki, w których interes nabywcy działającego na podstawie treści wpisu w księdze wieczystej nie jest chroniony. Rękojmia jest wyłączona przede wszystkim wówczas, gdy nabywca prawa działa w złej wierze. Ustawa precyzuje, że w złej wierze jest ten, kto wie, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto z łatwością mógł się o tym dowiedzieć (art. 6 ust. 2). Rękojmia nie chroni także rozporządzeń nieodpłatnych, na przykład darowizny nieruchomości, albo przekazania gospodar­stwa rolnego następcy w ramach przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym rolników. Umowa nieodpłatna, zawarta przez osobę wpisaną wprawdzie do księgi wieczystej, ale w rzeczywistości nie będącą właścicielem, nie spowoduje więc, wbrew ogólnej regule, przejścia własności na nabywcę. Wreszcie wyłącza rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych wpisanie ostrzeżenia. Osoba zainteresowana może żądać wpisania w księdze ostrzeżenia, co następuje na podstawie tymczasowego zarządzenia sądu, jeżeli istnieje spór dotyczący treści wpisu w księdze wieczystej. Ostrzeżenie wyłącza rękojmię w odniesieniu do danego wpisu. Księga wieczysta zawiera cztery działy. Dział I poświęcony jest wpisom: a) charakteryzującym nieruchomość pod względem faktycznym, jej położenie z powołaniem się na plan, rodzaj zabudowy, przeznaczenie nieruchomości, b) zawierającym prawa rzeczowe ustanowione na korzyść danej nieruchomości, na przykład służebności gruntowe przysługujące każdorazowemu właścicielowi danej nieruchomości jako nieruchomości władnącej. W dziale II wpisuje się właściciela nieruchomości. Jeżeli nieruchomość ma kilku współwłaścicieli, wpisuje się każdego z nich z zaznaczeniem udziału. Dział III poświęcony jest wpisom praw rzeczowych obciążających nieruchomość, z wyjątkiem hipoteki. Ponadto ujawnia się tu ograniczenia w rozporządzaniu nieruchomością i in. Dział IV zawiera wpisy hipoteczne. Do każdej księgi wieczystej dołączony jest zbiór dokumentów, kto stanowiły podstawę wpisów (np. notarialna umowa sprzedaży nieruchomości,; Księgi wieczyste spełniają w naszych warunkach szereg istotnych funkcji. ^ pierwszy plan wysuwa się bez wątpienia wspomniana na wstępie funkcja ustalani stanu prawnego nieruchomości. Księgi wieczyste pozwalają osiągnąć pewno' i przejrzystość stosunków dotyczących własności nieruchomości, a także innych prą' rzeczowych, zwłaszcza użytkowania wieczystego^55. W ten sposób zostaje ulatwion obrót nieruchomościami. Księga wieczysta stwarza wiarygodną podstawę dla kredyt hipotecznego. Należy ogólnie zauważyć, że księgi wieczyste stanowią istotn instrument służący utrzymaniu porządku prawnego w dziedzinie własności nierucho mości. § 23. POSIADANIE I DZIERŻENIE l. Pojęcie posiadania Posiadanie polega na sprawowaniu rzeczywistego władztwa nad rzeczą. Posiadanie nie jest więc prawem, lecz stanem faktycznym, w którym posiadacz sprawuje nad rzeczą taką władzę, jaka odpowiada treści jednego z praw podmiotowych (np. własności, użytkowania), niezależnie od tego czy w rzeczywis­tości przysługuje mu takie prawo^56. Inaczej można powiedzieć, że jest to moc wykonywania określonego prawa, którą należy odróżnić od samego prawa. Złodziej ma „moc wykonywania prawa własności" nad skradzioną rzeczą, nie ma on jednak „prawa" własności^57. Posiadanie rozumiane jako stan faktyczny i własność lub inne prawo podmiotowe są więc odrębnymi pojęciami i należy je traktować roz­łącznie^58. W praktyce właściciel rzeczy jest najczęściej równocześnie jej po­siadaczem, z posiadaniem najczęściej łączy się prawo własności. Wtedy władza faktyczna - posiadanie - opiera się na tytule prawnym, jakim jest własność. Może być jednak inaczej, prawo i stan faktyczny mogą iść własnymi, oddzielnymi drogami. Posiadanie jest władaniem rzeczą dla siebie samego, we własnym interesie. Tym różni się od dzierżenia, które polega na władaniu rzeczą za inną osobę. Na posiadanie składają się dwa elementy: a) faktyczne władztwo nad rzeczą, b) wola władania rzeczą. 2. Rodzaje posiadania Prawo cywilne daje podstawę do odróżnienia następujących rodzajów po­siadania: a) posiadanie samoistne, b) posiadanie zależne, c) posiadanie służebności. Posiadaczem samoistnym jest posiadacz rzeczy, który nią włada jak właściciel. Nie traci on posiadania przez to, że oddaje rzecz innej osobie w posiadanie zależne. Posiadaczem zależnym nazywamy tego, kto sprawuje faktyczne władzt­wo nad rzeczą jako najemca, dzierżawca, użytkownik, zastawnik lub mający inne prawo podmiotowe, z którym łączy się władztwo nad cudzą rzeczą. Do powstania posiadania zależnego dochodzi zazwyczaj w drodze zawarcia odpowiedniej umowy, np. najmu. Posiadanie zależne jest więc sprawowaniem władztwa w zakresie odpowiadającym treści innych praw podmiotowych niż własność. Jak wynika z powyższych uwag, rzecz może się znajdować jednocześnie w posiadaniu dwóch osób, z których jedna włada nią pośrednio (posiadacz samoistny), a druga bezpośrednio (posiadacz zależny), co ma miejsce na przykład przy wynajęciu lub wydzierżawieniu rzeczy. Posiadaczem służebności jest ten, kto faktycznie korzysta z cudzej nieruchomości. Rozmiary władztwa nad cudzą rzeczą są tutaj minimalne.

Przepisy przewidują możliwość unieważnienia umowy zawartej w wyniku przetargu ustnego lub pisemnego, jeżeli strona umowy lub działająca w porozumie­niu z nią osoba trzecia wpłynęła na wynik przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Żądanie uznania umowy za nieważną może zgłosić jedynie druga strona umowy. Przepisy o przetargu zawarte w kodeksie cywilnym mają, jak wyżej wspo­mniano, charakter ogólny. Oprócz nich istnieją odrębne przepisy o przetargach ogłaszanych przy budowie autostrad, przy udzielaniu zamówień publicznych, przy sprzedaży środków trwałych przez przedsiębiorstwa państwowe itp., które są przepisami szczególnymi. Wzajemny stosunek tych przepisów oparty jest na zasadzie lex specialis derogat legi generali. Rokowania (negocjacje) są w praktyce stosowane wówczas, gdy chodzi o zawarcie umowy skomplikowanej, dotyczącej znaczących przedsięwzięć gos­podarczych, dużych inwestycji, wielkich dostaw towarów, współpracy finansowej itp. W takich przypadkach strony na ogół w toku negocjacji uzgadniają kolejno postanowienia przyszłej umowy. Do zawarcia umowy dochodzi, gdy strony dojdą do porozumienia we wszystkich sprawach, które były przedmiotem rokowań.§ 12. FORMA CZYNNOŚCI PRAWNYCH Forma czynności prawnych - a dokładniej: zawartych w nich oświadczeń woli -jest w zasadzie dowolna. Wedle swej woli strony mogą ich dokonywać ustnie, na piśmie, w sposób dorozumiany itd. Nazywamy to zasadą swobody wyboru formy, lub krócej: zasadą swobody formy. Zasada swobody wyboru formy czynności prawnej jest przez osoby fizyczne i prawne szeroko wykorzystywana w praktyce, gdzie zwłaszcza umowy, miliony umów, zawiera się w sposób najprostszy, najczęściej ustnie a zwłaszcza per facia concludentia, to znaczy przez różne czynności faktyczne wyrażające wolę zawarcia umowy. Klient kładący na ladzie kiosku pieniądze i wskazujący tytuł gazety niedwuznacznie wyraża wolę jej kupienia, wrzucenie monety do automatu w holu uczelni jest formą oświadczenia Formą zwykłą jest przede wszystkim forma ustna, kiedy to oświadczenie woli formułowane jest wyraźnie w wypowiadanych słowach. Poza tym należą tu różne rodzaje zachowań, które - w wymiarze uniwersalnym, albo tylko lokalnym, np. na targu końskim - także wyrażają wolę, na przykład kiwnięcie głową, tzw. przybicie itd. Mówimy wtedy o czynnościach dokonanych w formie dorozumianej, per facta concludentla. Forma ta znajduje oparcie w przepisie art. 60 k. c., według którego wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny. Do form szczególnych należą: 1) zwykła forma pisemna, 2) forma pisemna z datą pewną, 3) forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym,4) forma aktu notarialnego, 5) inne. l) Forma pisemna (zwykła) może być zastrzeżona pod rygorem nieważności czynności prawnej (ad solemnitatem) lub bez tego rygoru (ad probationem)^. Forma pisemna jest zastrzeżona pod rygorem nieważności, jeżeli prze­pis mówi na przykład: ,,Umowa powinna być pod nieważnością zawarta na piśmie" lub używa innego podobnego sformułowania. Analogiczne wymagania co do formy może zawierać wcześniejsza umowa stron. W formie pisemnej pod rygorem nieważności powinno być udzielone pełnomocnictwo ogólne. Niezachowanie formy pisemnej w opisanej sytuacji powoduje nieważność czynności prawnej, która w związku z tym nie wywołuje zamierzonych skut­ków. Forma pisemna bez rygoru nieważności występuje we wszystkich tych przypadkach, w których przepisy wymagają formy pisemnej, ale poprzestają na sformułowaniu samego wymagania, bez zaopatrywania go w rygory. Na przykład art. 606 k.c. stanowi: „Umowa dostawy powinna być stwierdzona pismem". Forma pisemna jest wówczas zawarowana jedynie dla celów dowodowych. Oznacza to, że dosłownym brzmieniu. Odnosi się to w głównej mierze do umów^31. Jak uczy doświadczenie, strony umowy posługują się często niewłaściwym słownictwem. Na przykład wypożyczalnia sukien ślubnych wcale nie zawiera z klientami umów pożyczki lecz umowy najmu, adwokata nie wynajmuje się lecz zawiera z nim umową zlecenia lub o dzieło, pożyczając książkę zawiera się w rzeczywistości umowę użyczenia itd. Jeśli na tle takiej umowy wyniknie spór, trzeba wniknąć w zgodny zamiar stron i cel umowy, by określić jej prawny charakter i by w konsekwencji - stosując przepisy prawne dotyczące odpowiedniego rodzaju umowy - prawidłowo spór rozstrzygnąć. Podobnie trzeba odtworzyć zamiar stron przy interpretowaniu poszczególnych klauzuli umowy. Jak więc widać, przy interpretowaniu oświadczeń woli nie wysuwa się na pierwszy plan wykładnia słowna, badanie użytych w umowie zwrotów i sfor­mułowań - co jest charakterystyczne dla wykładni przepisów i przy ustalaniu ich właściwego znaczenia decyduje - lecz zbadanie, co strony chciały w umowie postanowić i jaki był cel, któremu czynność prawna miała służyć. Według ogólnej dyrektywy art. 65 § l k.c. oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. § 13. WYKŁADNIA OŚWIADCZENIA WOLI W rozdziale I była mowa o wykładni prawa. Przepisy prawne bywają niekiedy z różnych przyczyn niejasne i wtedy wykładnia pozwala na ich wyjaśnienie i ustalenie właściwego znaczenia. Podobną rolę odgrywa wykładnia w odniesieniu do czynności prawnych. Treść oświadczenia woli zawartego w czynności prawnej może być również niejasna, nieumiejętnie sformułowana, niepełna. Dotyczy to zwłaszcza przypadków, gdy nie dysponując doświadczeniem prawniczym strony nie potrafią precyzyjnie wyrazić w umowie tego, co chciałyby w niej zawrzeć i dokładnie określić swoich praw i obowiązków. Wykładnia oświadczenia woli opiera się na odmiennych zasadach niż wykłania przepisów prawnych. Są one określone w art. 65 k.c. W szczególności przystępując do wyjaśnienia treści oświadczenia woli strony należy raczej badać, jaki był jej zamiar i cel, aniżeli opierać się na dosłownym brzmieniu. Odnosi się to w głównej mierze do umów^31. Jak uczy doświadczenie, strony umowy posługują się często niewłaściwym słownictwem. Na przykład wypożyczalnia sukien ślubnych wcale nie zawiera z klientami umów pożyczki lecz umowy najmu, adwokata nie wynajmuje się lecz zawiera z nim umową zlecenia lub o dzieło, pożyczając książkę zawiera się w rzeczywistości umowę użyczenia itd. Jeśli na tle takiej umowy wyniknie spór, trzeba wniknąć w zgodny zamiar stron i cel umowy, by określić jej prawny charakter i by w konsekwencji - stosując przepisy prawne dotyczące odpowiedniego rodzaju umowy - prawidłowo spór rozstrzygnąć. Podobnie trzeba odtworzyć zamiar stron przy interpretowaniu poszczególnych klauzuli umowy. Jak więc widać, przy interpretowaniu oświadczeń woli nie wysuwa się na pierwszy plan wykładnia słowna, badanie użytych w umowie zwrotów i sfor­mułowań - co jest charakterystyczne dla wykładni przepisów i przy ustalaniu ich właściwego znaczenia decyduje - lecz zbadanie, co strony chciały w umowie postanowić i jaki był cel, któremu czynność prawna miała służyć. Według ogólnej dyrektywy art. 65 § l k.c. oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. &14 Przedstawicielstwo polega na tym, że czynność prawna dokonana zostaje przez osobę zwaną przedstawicielem, w imieniu innej osoby, zwanej reprezentowanym, oraz że pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.Działanie przedstawiciela charakteryzuje się dwiema cechami. Po pierwsze - przedstawiciel podejmuje je nie w swoim, lecz w imieniu innej osoby. Po drugie - z czynności prawnej przedstawiciela wynikają skutki prawne nie dla niego, lecz dla osoby reprezentowanej. Na przykład umowę sprzedaży zawiera wprawdzie przedstawiciel, ale sprzedawcą jest osoba, którą on reprezentuje i ją obciążają wszystkie obowiązki sprzedawcy. Stosunek prawny nawiązuje się między kupującym i osobą reprezentowaną, a nie między kupującym i przed­stawicielem. Przepisy kodeksu cywilnego regulują dwa rodzaje przedstawicielstwa: 1) przedstawicielstwo ustawowe, 2) pełnomocnictwo. Różnią się one źródłem umocowania przedstawiciela. Przedstawicielstwo ustawowe cechuje się tym, że prawo przedstawi­ciela do dokonywania czynności prawnych w imieniu drugiej osoby wynika z przepisu ustawy. Przedstawicielami ustawowymi są przede wszystkim rodzice w stosunku do dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej (art. 98 § l k.r. i op.), przy czym każde z nich może działać samodzielnie. Przedstawicielem ustawowym ubezwłasnowolnionego częściowo jest kurator, kapitan morskiego statku handlowego jest przedstawicielem ustawowym armatora poza portem macierzystym. Jak widać, celem przedstawicielstwa ustawowego jest z reguły umożliwienie dokonywania czynności prawnych osobom, które z powodu braku wymaganej prawem zdolności do czynności prawnych lub z innych powodów (np. nieobecno­ści) same działać nie mogą. Pełnomocnictwo jest rodzajem przedstawicielstwa, w którym prawo przedstawiciela do dokonywania czynności prawnych w cudzym imieniu opiera się na woli osoby reprezentowanej (mocodawcy). Udzielić pełnomocnictwa może każda osoba fizyczna i prawna, mająca zdolność do czynności prawnych. Udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną. Pełnomocnikiem może być także osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Pełnomocnik może mieć umocowanie równocześnie dwu osób, ale powinien działać w interesie obu stron, nie naruszając interesów żadnej z nich. W zasadzie nie może on jako pełnomocnik innej osoby zawierać umów ze sobą samym, chyba że nie może zajść naruszenie interesu mocodawcy. 3. Skutki posiadaniaZ posiadaniem łączą się różnorakie i daleko idące skutki prawne. Są one bez wyjątku korzystne dla posiadacza rzeczy. Oto niektóre z nich. l) Z posiadaniem kodeks cywilny łączy kilka domniemań. Są to do­mniemania wzruszalne (praesumptiones iuris tantum), które mogą być obalone dowodem przeciwnym. Główną rolę odgrywa domniemanie, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym. Gdy więc ktoś włada rzeczą tak jak właściciel, istnieje domniemanie, że jest wtaścicielem. Posiadacz nie musi udowadniać swego prawa własności, co w odniesieniu do rzeczy ruchomych mogłoby być trudne, a nawet wręcz niemożliwe, wystarcza, że sprawuje faktyczne władztwo. Ciężar udowod­nienia, że jest inaczej, spoczywa na oponencie. Domniemywa się także: a) że posiadacz jest posiadaczem samoistnym, b) że istnieje ciągłość posiadania, c) że posiadacz jest w dobrej wierze 2) Posiadanie umożliwia nabycie wykonywanego prawa w drodze zasiedzenia. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do prawa własności, które można nabyć przez długotrwałe posiadanie samoistne. 3) Przepisy prawa chronią posiadanie. Ochronie podlega także posiadacz nie dysponujący prawem, które faktycznie wykonuje i posiadacz w złej wierze. 4. Ochrona posiadania Posiadania nie wolno naruszyć, nawet jeśli posiadacz jest w ziej wierze i nie ma tytułu prawnego do sprawowania władztwa nad rzeczą. O naruszeniu posiadania mówimy na przykład, gdy posiadaczowi zabrano rzecz ruchomą lub zajęto nieruchomość, co jest równoznaczne z utratą posiadania, a także gdy jego posiadanie jest ograniczone działaniem innych osób, używających rzeczy bez zgody posiadacza, systematycznie przechodzących przez jego grunt itd. Prawo cywilne przewiduje ochronę posiadacza, przyznając mu w tym celu dwa rodzaje środków: a) posiadacz może własnym działaniem chronić swoje posiadanie (obrona konieczna i samopomoc), b) posiadacz może zwrócić się do sądu z żądaniem ochrony jego posiadania (powództwo posesoryjne). W przypadku bezprawnego naruszenia posiadania przez inną osobę posia­dacz może zastosować obronę konieczną. Mówimy o niej, gdy posiadacz podejmuje działanie przeciwko osobie usiłującej naruszyć posiadanie, która jeszcze nie osiągnęła zamierzonego skutku, a więc w trakcie jej działania (art. 343 § l k.c.). Gdy naruszenie posiadania zostało już dokonane i na przykład rzecz posiada­czowi zabrano, może on zastosować samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego. Posiadacz stosujący samopomoc może działać tylko w granicach zakreślonych przepisami, a te są znacznie węższe niż przy obronie koniecznej. W szczególności posiadacz nieruchomości może po naruszeniu posiadania dążyć siłą do przywrócenia stanu poprzedniego, nie wolno mu jednak stosować przemocy względem osób, a nadto jego działanie może mieć miejsce tylko bezpośrednio po. naruszeniu posiadania. Posiadacz rzeczy ruchomej może stosować samopomoc jedynie wówczas, gdy grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody (art. 343 § 2 k.c.). Żądanie sądowej ochrony posiadania występuje w postaci tzw. powództwa posesoryjnego, które zawiera bądź to roszczenie o przywrócenie utraconego posiadania, bądź też roszczenie o zaniechanie dalszych naruszeń (art. 344 k.c.). Powództwo posesoryjne przysługuje każdemu posiadaczowi, niezależnie od jego dobrej lub złej wiary, albo zgodności posiadania ze stanem prawnym, a nawet od sposobu nabycia posiadania (a więc także złodziejowi). W procesie takim sąd bada jedynie, czy posiadanie miało miejsce i czy zostało naruszone. 5. Przeniesienie posiadania Przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy i przejęcie jej przez nowego posiadacza. Równoznaczne z wydaniem rzeczy jest wydanie dokumentów lub znaków legitymacyjnych, umożliwiających rozporządzanie rzeczą, np. kwitu bagażowego, konosamentu itp. 6. Dzierżenie Dzierżycielem jest ten, kto faktycznie włada rzeczą za kogo innego (spedytor, przewoźnik, przechowawca itd.). Dzierżenie polega więc także na sprawowaniu władztwa nad rzeczą, ale - w odróżnieniu od posiadania - nie jest władaniem we własnym interesie, lecz w interesie posiadacza. Dzierżenie i posiadanie pozostają w ścisłym związku, przy czym dzierżenie jest podporządkowane posiadaniu. W większości przypadków zachodzi między stronami tego rodzaju stosunek prawny, że dzierżyciel powinien się stosować do wskazówek posiadacza, od­noszących się do rzeczy. § 19. PRZEDAWNIENIE Przedawnienie jest instytucją prawną związaną z upływem czasu. Znane jest nie tylko w prawie karnym, lecz także w innych gałęziach prawa (w prawie cywilnym i in.). Przedawnienie w prawie karnym polega na tym, że po upływie pewnego okresu, stosunkowo długiego, nie można już sprawcy pociągnąć do odpowiedzial­ności karnej. Jeśli kara była wymierzona - nie można jej wykonać. Zależnie od tego, na jakim etapie jest postępowanie karne w momencie, gdy zaczyna biec przedawnienie, rozróżniamy: a) przedawnienie ścigania, b) przedawnienie wyrokowania, c) przedawnienie wykonania kary. Przedawnienie ścigania biegnie, gdy postępowania karnego w ogóle nie wszczęto, np. wskutek niewykrycia sprawcy przestępstwa. Karalność prze­stępstwa ustaje, jeśli od czasu jego popełnienia minęło: a) 30 lat - w przy­padku zabójstwa, b) 20 lat - gdy czyn stanowi inną zbrodnię, c) 10 lat - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata, d) 5 lat - gdy czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat, e) 3 lata - gdy czyn jest zagrożony karą ograniczenia wolności lub grzywną. Przedawnienie wyrokowania biegnie wówczas, gdy postępowanie karne zostało wprawdzie wszczęte, lecz nie doszło do wydania wyroku, np. wskutek ucieczki sprawcy. Przestępstwo przedawnia się, jeżeli od czasu jego popełnienia minął okres przedawnienia ścigania przedłużony o 5 lat. Przedawnienie wykonania kary biegnie wówczas, gdy postępowa­nie karne już się odbyło i zostało zakończone prawomocnym wyrokiem skazującym, ale kara z jakiejś przyczyny nie została wykonana. Okres przeda­wnienia biegnie od uprawomocnienia się wyroku i wynosi: a) 30 lat - w razie skazania na 5 lat pozbawienia wolności lub karę surowszą, b) 15 lat - w ra­zie skazania na karę pozbawienia wolności do lat 5, c) 10 lat - w razie skazania na inną karę. Przedawnienie nie biegnie, jeżeli wszczęcie postępowania karnego nie jest dopuszczalne (np. przeciwko posłowi w czasie sprawowania mandatu).

C. ZOBOWIĄZANIA § 24. ZOBOWIĄZANIE I PRAWO ZOBOWIĄZANIOWE Zobowiązaniem nazywamy stosunek prawny, w którym jedna ze stron (wierzyciel) może domagać się od drugiej strony (dłużnika) okreś­lonego zachowania, czyli świadczenia. Zarówno po stronie wierzyciela, jak i po stronie dłużnika może w zobowiąza­niu występować kilka osób. Świadczenie, przedmiot stosunku zobowiązaniowego, który polega na zachowaniu się dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania i zmierza do ochrony najczęściej majątkowego interesu wierzyciela. Wierzyciel, osoba fizyczna lub prawna, uprawniona na podstawie powstałego zobowiązania, do otrzymania świadczenia pieniężnego lub rzeczowego od dłużnika. Uprawnienie wierzyciela nosi nazwę wierzytelności, a zobowiązanie dłużnika - długu. Zobowiązania solidarne - wielość dłużników i wierzycieli. Wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia od jednego z dłużników solidarnych (tego, który jest wypłacalny), a on musi to spełnić, ale wierzyciel może też żądać od wszystkich, ale może też żądać od wszystkich (roszczenie regresowe wobec pozostałych dłużników) np. za czyny niedozwolone, przy współwłasności, za nieruchomości. Kilku wierzycieli może być uprawnionych w ten sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich - solidarność wierzycieli. Zobowiązanie jest solidarne, jeżeli wynika to z ustawy lub czynności prawnej. Solidarność dłużników polega na tym, że wierzyciel może żądać całości lub części należnego mu świadczenia od któregokolwiek z dłużników albo od kilku z nich, według swojego wyboru. Zaspokojenie wierzyciela prze/ jednego z dłużników solidarnych powoduje wygaśnięcie zobowiązania i zwalnia z długu wszystkich dłużników. Między sobą rozliczają się oni potem w równych częściach lub w inny sposób, zgodnie z treścią łączącego ich stosunku prawnego. I tak np. według art. 441 k.c., jeśli kilka osób dopuściło sil; czynu niedozwolonego, ich odpowiedzialność wobec poszkodowanego jest solidarna bez względu na stopień zawinienia i wierzyciel może dochodzić naprawienia całej szkody także od dłużnika najmniej winnego. Solidarność wierzycieli polega na tym, że każdy z nich może domagać się od dłużnika spełnienia całego świadczenia do swoich rąk. Dłużnik jest obowiązany to żądanie spełnić, chyba że istnieje już prawomocne orzeczenie rozstrzygające sprawę inaczej. Spełnienie świadczenia zwalnia dłużnika z zobowiązania wzglę­dem wszystkich wierzycieli. Wszystkie przepisy prawne, ogólne i szczegółowe, odnoszące się do stosunków zobowiązaniowych, tworzą prawo zobowiązaniowe. Głównym źródłem prawa zobowiązaniowego jest księga III kodeksu cywilnego. Prócz tego przepisy prawa zobowiązaniowego zawarte są w wielu innych aktach nor­matywnych. Prawo zobowiązaniowe dzieli się na część ogólną i część szczegółową. Część ogólna zawiera uregulowania odnoszące się do wszystkich sto­sunków zobowiązaniowych lub do większych ich zespołów. Natomiast prze­pisy części szczegółowej normują poszczególne rodzaje zobowiązań. Tak więc na przykład przepisy o skutkach niewykonania zobowiązań należą do części ogólnej, natomiast w części szczegółowej odnajdziemy przepisy regulujące zobowiązania wynikające z umowy sprzedaży, dostawy, zlecenia, komisu i in. Przepisy prawa zobowiązaniowego mają przeważnie charakter dyspozytywny. § 25. ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ 1) Czynności prawne. Stanowią one w obrocie cywilnym najczęstsze i najważniejsze źródło stosunków zobowiązaniowych. Dotyczy to przede wszyst­kim czynności prawnych dwustronnych (umów). 2) Czyny niedozwolone, w wyniku których powstaje szkoda i naru­szenie czyjegoś prawa podmiotowego, powodują powstanie stosunku zobowią­zaniowego między sprawcą lub inną osobą odpowiedzialną, a tym, komu wyrządzono szkodę. Treścią zobowiązania jest obowiązek naprawienia szkody. 3) Akty administracyjne, czyli jednostronne, indywidualne decyzje organów administracji państwowej 4) Inne zdarzenia. Grupa ta obejmuje szczególne rodzaje zdarzeń pra­wnych, powodujących powstanie zobowiązań. Ich ilość i znaczenie są stosunkowo niewielkie. Do grupy tej należą w szczególności: a) prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, b) bezpodstawne wzbogacenie. AD B Bezpodstawne wzbogacenie (art. 405 k.c.): Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to było nie możliwe to do zwrotu jej wartości (podwójna kwota wynagrodzenia np. wynagrodzenie za kogoś. Wtedy jest obowiązek zwrotu w pełnej wysokości). Musi być substrat tego wzbogacenia. Np. zakup telewizora - trzeba go zwrócić lub jego równowartość. § 26. ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA Przez odpowiedzialność prawną należy rozumieć obowiązek ponoszenia prze­widzianych przez prawo niekorzystnych skutków zachowania własnego lub innych osób. Odróżniamy odpowiedzialność karną, odpowiedzialność dyscyplinarną, odpowie­dzialność cywilną i inne. Odpowiedzialność karna przybiera postać kary pozbawienia wolności, kary grzywny, pozbawienia praw publicznych. Odpowie­dzialność dyscyplinarna ma formę nagany, potrącenia z zarobku, wydalenia ze służby itp. Odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się tym, że ma postać wyłącznie majątkową i owe konsekwencje mogą dotknąć tylko mienia osoby odpowiedzialnej. Odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się także tym, że zachodzi w zasa­dzie tylko wówczas, gdy powstała szkoda. Odpowiedzialność cywilna przybiera postać obowiązku naprawienia szkody. Istnieje szereg rodzajów odpowiedzialności cywilnej, w zależności od branego pod uwagę kryterium podziału. W zależności od źródła odpowiedzialności cywilnej występować może: 1) odpowiedzialność umowna (kontraktowa), która jest konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Odpowiedzialność kontrak­towa powstaje wówczas, gdy przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy kontrahent poniósł szkodę. 2) odpowiedzialność poza­umowna (deliktowa) powstająca we wszystkich innych przypadkach wyrządze­nia szkody, gdy strony nie były do momentu powstania szkody związane stosunkiem prawnym. Odpowiedzialność cywilna jest z reguły odpowiedzialnością osobistą, co oznacza, że wierzyciel może dochodzić swej należności na całym istniejącym i przyszłym majątku dłużnika. Odpowiedzialności osobistej przeciwstawia się odpowiedzialność rzeczową, która występuje jako wyjątek od ogólnej reguły. Odpowiedzialność rzeczowa polega na tym, że wierzyciel może dochodzić swojej należności na określonej rzeczy - bez względu na to czyją ona jest własnością. Odpowiedzialność cywilna jest z reguły nieograniczona i ciąży na całym majątku osoby odpowiedzialnej bez ograniczenia, do pełnej kwoty zasądzonego odszkodowania. Odpowiedzialność cywilna może być oparta na jednej z następujących zasad: a) zasadzie winy, b) zasadzie ryzyka, c) zasadzie słuszności, d) zasadach współżycia społecznego. Podstawowe znaczenie ma odpowiedzialność na zasadzie winy, nieco mniejsze odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Pozostałe dwie zasady odgrywają niewielką rolę. § 27. SIŁA WYŻSZA Siłą wyższą jest każde zdarzenie zewnętrzne, występujące z takim natężeniem, że jego szkodliwym skutkom nie da się zapobiec zwyczaj­nie używanymi środkami. Tak na przykład nie jest silą wyższą spóźnienie się pociągu, ulewa, zepsucie się samochodu, awaria maszyny, zablokowanie szosy wsku­tek zderzenia pojazdów. Za siłę wyższą uznaje się przede wszystkim gwał­towne działanie siły przyrody o charakterze katastrofy, a także zdarzenie nadzwyczajne w postaci zaburzeń życia zbiorowego, jak wojna, zamieszki wewnętrzne Siła wyższa charakteryzuje się trzema następującymi cechami. a) Zdarzenia nie można było przewidzieć, analizując sytuację i uwzględniając wszystkie okoliczności sprawy. Śnieg i mróz, zaspy na drodze, gołoledź, które mogą zahamować transport drogowy i uniemożliwić wykonanie w terminie dostawy, nic są w polskich warunkach klimatycznych w okresie zimy przypadkami siły wyższej, gdyż doświadczenie życiowe pozwala je przewidzieć i odpowiednio uwzględnić w planach działania. b) Zdarzeniu nie można było zapobiec znanymi sposobami i urzą­dzeniami, obiektywnie dostępnymi i normalnie stosowanymi. Obsuwanie się kamieni ze zbocza na prowadzącą przez góry szosę jest zjawiskiem częstym i można je przewidzieć, a w konsekwencji zapobiec jego skutkom. Dlatego spowodowana najechaniem na leżący głaz katastrofa samochodu nie jest na­stępstwem siły w(yższej, gdyż z reguły można jej było zapobiec przez ostrożną jazdę. c) Zdarzenie musi pochodzić z zewnątrz. Wybuch kotła lub awaria instalacji w fabryce wskutek wady wewnętrznej, nawet najtrudniejszej do wy­krycia, nie jest przypadkiem siły wyższej, bo są to elementy składowe przedsię­biorstwa, które odpowiada za ich eksploatację..

Podobnie katastrofa pociągu lub innego pojazdu wskutek złego działania urządzeń. Za działanie siły wyższej można uznać tylko wypadek odpowiadający wymie­nionym trzem kryteriom jednocześnie. Rozwój techniki i rosnące wraz z nim możliwości człowieka w dziedzinie opanowania sił przyrody znacznie ograniczają ilość występujących przypadków siły wyższej. § 28. POJĘCIE SZKODY I SPOSOBY JEJ NAPRAWIENIA Przez szkodę należy rozumieć uszczerbek w obecnym i przyszłym majątku, jakiego poszkodowany doznaje wbrew swojej woli. Szkodę stanowi więc różnica między dwoma stanami majątkowymi: tym po wyrządzeniu szkody, i tym, który by istniał, gdyby szkody nie wyrządzono. Szkoda majątkowa obejmuje 2 elementy: 1. Strata - efektywny uszczerbek pomniejszający majątek poszkodowanego, 2. Utracony zysk, czyli korzyści, jakie poszkodowany byłby osiągną, gdyby mu szkody nie wyrządzono Istnieją dwa typy szkód majątkowych: 1. Na mieniu (te wyrządzone na majątku, bez związku z osobą poszkodowanego np. zniszczenie rzeczy) 2. Na osobie (te, które są następstwem uszkodzenia ciała, lub wywołania rozstroju zdrowia, a więc mają związek z osobą np. utracone w skutek choroby zarobki, zniszczona w skutek wypadku odzież) Wysokość szkody - może być ustalona przez zainteresowanych lub sprecyzowana przez sąd w trakcie procesu. Odpowiedzialność za szkodę: podstawą takiej odpowiedzialności może być umowa, w której jedna ze stron przyjmuje na siebie obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej drugiej stronie (np. umowa ubezpieczenia). Najczęściej jednak podstawę odpowiedzialności za szkodę stanowi ustawa, która łączy w sobie obowiązek naprawienia szkody z rozmaitymi zdarzeniami, a przede wszystkim z czynami niedozwolonymi (odpowiedzialność deliktowa) i z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umów (odpowiedzialność kontraktowa -art. 471 k.c.- "Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania, bądź nienależytego wykonania zobowiązania, chyba, że niewykonanie, lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi." Przesłanki do odpowiedzialności kontraktowej: Naprawienie szkody może nastąpić: a. Przez przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego (restytucja naturalna) b: przez zapłatę odszkodowania (restytucja pieniężna). W sprawie wysokości odszkodowania k.c. przyjmuje generalną zasadę, że ma ona odpowiadać wysokości szkody. § 29 Powstanie zobowiązań 1. Pojęcie umowy Umową nazywamy zgodne oświadczenie woli dwóch stron, zmierzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego Umowa jest czynnością prawną, w której biorą udział dwie strony. W c] terze strony może występować więcej niż jedna osoba Do zawierania umów i ich treści odnosi się w prawie zobowiązani zasada wolności umów. Głosi ona, że w granicach wyznaczonych prze] i zasadami współżycia społecznego strony dysponują swobodą. Strony w szc ności mogą swobodnie decydować: a) czy w ogóle zawierać umowę, b) z '. zawrzeć, c) jaką treść nadać umowie. Zasada wolności umów nigdzie nie jest realizowana w sposób krar nieograniczony. Każdy system prawny przewiduje pewne granice, których v wie nie można przekroczyć. W tym więc znaczeniu zasada wolności umć tylko pewną myślą przewodnią, którą system prawny powinien respektować normą prawną. Ograniczenia zasady wolności umów, przewidziane przepisami, powinn uzasadnienie w interesie społecznym. Typowym przykładem takiego ograni jest zakaz zawierania umów, w których jedna ze stron zobowiązuje się p< przestępstwo. Uzasadnienie ograniczenia swobody stron jest w takim prz; oczywiste. 2. Rodzaje umów Umowa nazwana to każda umowa uregulowana w kodeksie cywilnym. Umowa nienazwana) występuje wtedy, gdy treść umowy zawartej przez strony nie odpowiada żadnej z umów nazwanych ani nie zawiera elementów różnych umów nazwanych. Umowa mieszana dochodzi do skutku, gdy strony tak ukształtują jej treść, że składa się ona z elementów różnych umów nazwanych. Typowym przykładem umowy mieszanej jest umowa hotelowa, w której dostrzegamy elementy umowy najmu, umowy zlecenia, umowy przechowania, a niekiedy i innych umów, np. sprzedaży, gdy cena pokoju obejmuje także posiłki. Umowy dzielą się na jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące. Umowa jednostronnie zobowiązująca odznacza się tym, że dla jednej strony wynikają z niej tylko prawa, a dla drugiej tylko obowiązki. Przykładem takiej umowy jest darowizna. Umowa dwustronnie zobowiązująca rodzi dla każdej ze stron prawa i obowiązki, inaczej mówiąc każda strona w zobowiązaniu wynikającym z umowy jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem. Rodzajem umów dwustronnie zobowiązujących są umowy wzajemne. Prawa i obowiązki stron kształtują się w nich w ten sposób, że każda z nich zobowiązuje się do świadczenia, które jest ekwiwalentem świadczenia drugiej strony. Odróżniamy umowy odpłatne od umów nieodpłatnych. Umowa jest odpłatna, gdy obie strony odnoszą z niej korzyści i ponoszą ciężary (niekoniecznie w formie pieniężnej). Do umów odpłatnych należy sprze­daż, najem, pożyczka oprocentowana i wiele innych. Umowa jest nieodpłatna (darma), gdy tylko jedna strona odnosi z umowy korzyść, np. darowizna, pożyczka nie oprocentowana. Nie należy tego podziału mieszać z rozróżnieniem umów jednostronnie i dwustronnie zobowiązujących, gdyż z umową dwustronnie zobowiązującą mamy do czynienia w każdym takim przypadku, gdy na każdej stronie ciążą jakiekolwiek obowiązki, na przykład jedna ze stron zobowiązuje się uszyć ubranie bez wynagrodzenia, a druga przyjść do przymiarki. Natomiast umowa odpłatna musi mieć na celu realne przysporzenie korzyści majątkowych. Umowy dzielą się także na konsensualne i realne. Umowa konsensualna dochodzi do skutku przez samo złożenie od­powiednich oświadczeń woli. Do tej kategorii należy większość umów. Umowa realna wymaga do zawarcia złożenia przez strony oświadczeń woli oraz wydania rzeczy. I tak na przykład umowa przechowania nie może dojść do skutku, jeżeli rzecz składana na przechowanie nie zostanie oddana do rąk przechowawcy Umowa przedwstępna Umowa przedwstępna zgodnie ze swoją nazwą stanowi wstęp do zawarcia w przyszłości właściwej umowy. Jest to umowa, w której strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości umowy o oznaczonej treści. Umowa przedwstępna powinna określać istotne postanowienia przyszłej umo­wy oraz oznaczać termin, w którym ma być zawarta Umowa przedwstępna nie wymaga dla swej ważności żadnej szczególnej formy, nawet jeśli dla umowy przyrzeczonej przepisy przewidują formę szczególną (pisemną, aktu notarialnego). Orzeczenie wydane przez sąd na żądanie uprawnionego zastępuje umowę przyrzeczoną 4. Dodatkowe zastrzeżenia umowne Nazwę dodatkowych zastrzeżeń umownych noszą postanowienia zawarte w umowie, mające na celu zabezpieczenie interesu wierzyciela i ułatwienie mu Zadatek jest to kwota pieniężna lub niekiedy inna rzecz, jaką strona daje kontrahentowi przy zawarciu umowy Umowne prawo odstąpienia to zawarowane w umowie prawo jednej lub obu stron do odstąpienia od umowy w przyszłości. Polega ono na tym, że strona uprawniona może w drodze jednostronnego oświadczenia skierowanego do partnera spowodować, że umowa będzie traktowana jako nie zawarta Odstępne polega na tym, że strona zastrzega sobie prawo odstąpienia od umowy za zapłatą oznaczonej kwoty pieniężnej DO powst zob Czyn niedozwolony, delikt, działanie lub zaniechanie człowieka sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego, wywołujące szkodę. Czynem niedozwolonym może być również inne zdarzenie przewidziane w przepisach prawa nie mające z działaniami ludzkimi nic wspólnego, ilekroć wynika z nich szkoda i za tę szkodę prawo czyni kogoś odpowiedzialnym. Czyn niedozwolony nakłada - w dziedzinie prawa cywilnego - obowiązek naprawienia szkody. Podstawowym celem zobowiązań powstających na tle czynów niedozwolonyc jest naprawienie szkody wyrządzonej poszkodowanemu. Jest to cel kompensacyj ny. Poza tym zobowiązania z czynów niedozwolonych spełniają funkcję prewen cyjną i wychowawczą, gdyż obciążenie osoby odpowiedzialnej obowiązkier wyrównania szkody ma na celu zapobieżenie wyrządzaniu w podobnych okolicz nościach szkód przez tę lub inne osoby. § 31. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WŁASNE CZYNY Kluczowy w tym zakresie przepis art. 415 k.c. stanowi, że kto z winy swoje wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia. Jak wynika z przytoczonego przepisu, odpowiedzialność za własne czyny jes oparta na

zasadzie winy. Obciąża więc osobę odpowiedzialną według przepisów z< dany czyn tylko wówczas, gdy szkoda została przez tę osobę spowodowani w sposób zawiniony. Wina polega na wadliwym stosunku psychicznymosoby do podjętego prze; nią działania^6^8. Sprawca nie powstrzymuje się bowiem od działania, mimo iż wi( lub powinien wiedzieć, że z tego mogą wyniknąć szkodliwe skutki Wina występuje w postaci winy umyślnej (działanie rozmyślne), gdy sprawę; chce doprowadzić do owych szkodliwych skutków lub przynajmniej na nie się godzi Z winą nieumyślną mamy do czynienia w formie niedbalstwa świadomego, gd) sprawca przewiduje, że jego działanie może pociągnąć za sobą szkodliwe i zabronione przez prawo skutki, ale z zaniedbaniem wskazanej ostrożności spodziewa się icł" uniknąć, lub niedbalstwa nieświadomego, gdy sprawca nie przewiduje szkodliwyci' skutków swego działania wskutek braku uwagi i wymaganej staranności. Czynu niedozwolonego może się dopuścić jedna osoba lub kilka osób. Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolo­nym, ich odpowiedzialność jest solidarna. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym ponosi nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz również każdy, kto inną osobę nakłaniał do wyrządzenia szkody (podżegacz) lub udzielał sprawcy pomocy & 32 Odpowiedzialność za cudze czyny obejmuje a) odpowiedzialność za czyny osób niepoczytalnych, b) odpowiedzialność za czyny osób, którym powierzono dokonanie czynności, c) odpowiedzialność za czyny podwładnych. Odpowiedzialność za czyny osób niepoczytalnych obciąża tych, na których ciąży obowiązek sprawowania nad nimi nadzoru. Jest to odpowiedzialność za cudze czyny, która tym się różni od odpowiedzialności za czyny własne, że bezpośrednim sprawcą szkody jest kto inny niż osoba, która za szkodę ponosi odpowiedzialność. Obowiązek sprawowania nadzoru nad osobą niepoczytalną może wynikać z ustawy lub zawartej umowy, a jego celem jest między innymi zapobieżenie szkodom, jakich osoby trzecie mogą doznać wskutek czynów niepoczytalnego. Ustawowy obowiązek sprawowania nadzoru obciąża rodziców, albo wyznaczo­nego przez sąd opiekuna lub kuratora. Natomiast obowiązek umowny spoczy­wa na przykład na szkole, szpitalu dla nerwowo chorych, opiekunce dzieci. Na równi z osobami zobowiązanymi do nadzoru traktuje się osoby, które nie będąc do tego prawnie zobowiązane sprawują stałą pieczę nad osobami niepoczytalnymi. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru opiera się na zasadzie domniemanej winy. Przepisy każą domniemywać, że wyrządzenie szkody przez niepoczytalnego jest następstwem zaniedbań w nadzorze. Wobec tego dochodzący naprawienia szkody nie musi udowadniać winy, natomiast osoba sprawująca nadzór chcąc uwolnić się od odpowiedzialności musi wykazać, że nadzór wykonywała prawidłowo lub że szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Wyjątkowo można dochodzić naprawienia szkody od samego niepoczytal­nego, gdy nie ma osoby zobowiązanej do nadzoru albo nie można od niej uzyskać zaspokojenia roszczeń, jeżeli z porównania stanu majątkowego po­szkodowanego i sprawcy wynika, że wymagają tego zasady współżycia spo­łecznego. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez osobę, której powierzono dokonanie czynności ponosi ten, kto czynność powierzył. Podwładnym jest osoba, która przy wykonywaniu czynności na polecenie drugiej osoby i na jej rachunek podlega kierownictwu tej osoby i jest obowiązana stosować się do jej wskazówek. Taki stosunek zachodzi przede wszystkim między pracodawcą i pracownikiem. Powierzający wykonanie czynności swemu podwładnemu odpowiada za szko­dę wyrządzoną osobie trzeciej przy wykonywaniu czynności, jeśli podwładny szkodę zawinił. Odpowiedzialność ta, w odróżnieniu od poprzednich, oparta jest na zasadzie ryzyka, pracodawca nie może się więc uwolnić od odpowiedzialności przez wykazanie, że nie ponosi winy w nadzorze nad pracownikiem, albo w wyborze podwładnego. Obok pracodawcy odpowiada za szkodę również podwładny na zasadzie winy. Wykonanie zobowiązań: Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodie zjego treścia ora w sposób odpowiadający celowi społeczno-gospodarczemu , zasadom współzycia społecznego i ustalonym zwyczajom. Dłużnik powinien spełnić świadczenie w całości, ale wierzyciel nie może odmówić przyjęcia zobowiązania w ratach. Dłużnik nie ma obowiązku spełnić zobowiązania osobiście, ale nie może tego wykonać inna osoba, lub jednostronnej czynności świadczenia, albo z właściwości świadczenia, albo gdy tak stanowi ustawa. MIEJSCE Wykonania zobowiązania decyduje przede wszystkim umowa stron TERMIN wykoannia zobowiązania jest zazwyczaj przez strony ustalony w umowie może też wynikać z własciwości świadczenia. Świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie Skutkami nie wykonania zobowiązań ., skierowanie sprawy do sądu i na drodze sądowej dochodzić swoich roszczeń Wykonanie zobowiązan powoduje jego wygaśniecie.

D. Prawo spadkowe § 52. ISTOTA PRAWA SPADKOWEGO Prawo spadkowe to zespól przepisów regulujących losy majątku pozos­tawionego przez zmarłą osobę fizyczną. W szczególności prawo spadkowe reguluje przejście tego majątku, a więc praw i obowiązków majątkowych zmarłego, na inne osoby fizyczne i prawne. Prawo spadkowe stanowi, jak o tym była już mowa, jeden z działów prawa cywilnego. Jego podstawowe przepisy są zawarte w art. 922-1087 kodeksu cywilnego. Prawo spadkowe odgrywa w stosunkach międzyludzkich bardzo istotną rolę. Wiąże ono majątkowo członków rodziny i osoby bliskie, powoduje wzrost zamożności kolejnych pokoleń, stwarza majątkowe podstawy podejmowania działalności gospodarczej lub innej przez ludzi młodych, którzy odziedziczyli majątek itd. Ma także istotne znaczenie dla niektórych innych osób fizycznych i prawnych, w tym przede wszystkim dla wierzycieli zmarłego 53. SPADEK Prawo spadkowe i wszystkie tworzące je instytucje prawne wyrastają z fun­damentalnej reguły, zgodnie z którą prawa i obowiązki majątkowe w zasadzie nie wygasają wskutek śmierci człowieka, do którego należały, lecz przechodzą na inne osoby. Spadek to właśnie ogół majątkowych praw i obowiązków zmarłego w chwili jego śmierci. Jak z powyższego wynika, w skład spadku wchodzą nie tylko prawa majątkowe (np. własność rzeczy, wierzytelność, autorskie prawa majątkowe do utworu muzycznego), ale również obowiązki (np. dług z tytułu zaciągniętego kredytu). Obowiązki podlegają dziedziczeniu na równi z prawami, dlatego otrzymanie spadku nie jest równoznaczne z powiększeniem majątku spadkobiercy, przeciwnie - może oznaczać konieczność spłacenia pozostawionych przez spadkodawcę długów. W skład spadku wchodzą jedynie prawa i obowiązki o charakterze cywilno­prawnym. Tylko one podlegają dziedziczeniu na zasadach i w trybie określonym w prawie spadkowym. Majątkowe prawa i obowiązki wynikające z innych przepisów, przede wszystkim prawa finansowego i administracyjnego (np. należ­ności podatkowe) nie należą do spadku. Wprawdzie i one na ogół nie gasną wskutek śmierci człowieka, ale ich przejście na inne osoby następuje według przepisów danego działu prawa, a nie przepisów prawa cywilnego, normujących zasady i tryb dziedziczenia. Nie należą do spadku prawa i obowiązki osobiste, na przykład użytkowanie, prawa wynikające ze służebności osobistej, osobiste prawa autorskie, prawa i obowiązki alimentacyjne i in. Szczegółowe roztrzygnięcia w tym zakresie wynikają z przepisów prawa cywilnego. § 54. POJĘCIA PRAWA SPADKOWEGO W przepisach prawa spadkowego występuje szereg pojęć, charakterystycznych dla tego działu prawa cywilnego. Dalsze uwagi zawierają krótkie wyjaśnienie najważniejszych z nich. Spadkodawca to zmarły, którego śmierć zapoczątkowuje proces dziedziczenia. Spadkodawcą może być tylko osoba fizyczna. Spadkodawcą jest również człowiek, który został uznany za zmarłego orzeczeniem sądu. Spadkobierca to osoba, która dziedziczy lub mogłaby dziedziczyć po zmarłym. Spadkobiercą może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Aby dana osoba fizyczna lub prawna mogła być spadkobiercą, muszą być spełnione określone przesłanki. Po pierwsze - osoba prawna musi istnieć, a osoba fizyczna musi żyć w chwili śmierci spadkodawcy. Wśród osób fizycznych spadkobiercą może być też dziecko już poczęte, ale jeszcze nie urodzone, jeżeli urodzi się żywe, a wśród osób prawnych nie istniejąca jeszcze fundacja, jeżeli zgodnie z prze­pisami ustawy o fundacjach zostanie utworzona po śmierci spadkodawcy, który w testamencie przeznaczył jej majątek (art. 927 k.c.). Po wtóre - spadkobierca musi być godny dziedziczenia. Niegodnym dziedziczenia jest na przykład ten, kto umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, umyślnie podrobił albo zniszczył testament, groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia testamentu o określonej treści (art. 928 k.c.). Niegodność dziedziczenia stwierdza sąd na żądanie osoby mającej w tym interes prawny. Spadkobierca przestaje być niegodnym, jeżeli spa­dkodawca mu przebaczył. Po trzecie - spadkobierca nie zrzekł się dzie­dziczenia. Dziedziczenie jest podstawowym mechanizmem przenoszenia prawa własności majątku spadkowego (obok zapisu). W wyniku dziedziczenia spadkobierca z mocy prawa nabywa całość lub część spadku. Zapis jest zawartym w testamencie rozporządzeniem spadkodawcy, zobowiązu­jącym spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wskazanej w zapisie osoby (art. 968 k.c.), np. wypłacenia pewnej kwoty, wydania księgo­zbioru, biżuterii itd. Zapis nie powoduje przejścia własności zapisanych rzeczy na zapisobiercę, a tylko daje mu roszczenie wobec spadkobiercy o ich wydanie. Między zapisobiercą i spadkobiercą powstaje stosunek wierzyciela i dłużnika, a więc stosunek zobowiązaniowy. Polecenie polega na tym, że spadkodawca w testamencie nakłada na spadko­biercę lub zapisobiercę obowiązek pewnego działania (art. 982 k.c.), na przykład zobowiązuje go do zorganizowania wystawnego pogrzebu, kremacji zwłok itp. Otwarcie spadku jest określeniem oznaczającym chwilę śmierci spadkodawcy (art. 924 k.c.). Z tą chwilą następują skutki dziedziczenia, bez względu na konieczną procedurę ustalania praw do spadku (skutki ex tunc). § 55. DZIEDZICZENIE USTAWOWE Powołanie do dziedziczenia po zmarłym może się opierać na testamencie lub na ustawie. W związku z tym odróżniamy dziedziczenie testamentowe i dziedziczenie ustawowe. Jeżeli spadkodawca pozostawi testament, dziedziczenie następuje zgodnie z jego treścią, zarówno co do osób, jak i przypadającego im majątku. Jeżeli spadkodawca nie zostawi testamentu, dziedziczenie następuje według reguł podziału majątku między spadkobierców, zawartych w prawie spadkowym. Mamy wówczas do czynienia z dziedziczeniem ustawowym. Dziedziczenie ustawowe zachodzi także, gdy testament okazał się nieważny, gdy wszyscy powołani w testamencie spadkobiercy odrzucili spadek, gdy wszyscy spadkobiercy testamentowi zostali uznani za niegodnych. Dziedziczenie ustawowe może zachodzić także co do części spadku, na przykład gdy spadkodawca objął testamentem jedynie część swojego majątku. Reguły dziedziczenia ustawowego (art. 931 -940 k.c.) opierają się na utrwalo­nej we wszystkich współczesnych ustawodawstwach zasadzie, że w braku wyraź­nej woli zmarłego powinny po nim dziedziczyć osoby najbliższe, to znaczy małżonek i krewni, zwłaszcza bliscy. Kolejność i zakres dziedziczenia osób z tego kręgu wyznacza ustawa. W pierwszym rzędzie dziedziczą po zmarłym jego dzieci i małżonek - w równych częściach. Do dziedziczenia powołane są zarówno dzieci urodzone w małżeństwie, jak i dzieci urodzone poza małżeństwem, jeżeli ich pochodzenie od spadkodawcy zostało prawnie ustalone (uznanie dziecka, sądowe ustalenie ojcostwa). Małżonek dziedziczy po zmarłym, z którym pozostawał w związku małżeńskim w chwili jego śmierci. Część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Gdy w dziedziczeniu bierze udział czworo lub więcej dzieci spadkodawcy, ich części wskutek tego ulegają stosowanemu zmniejszeniu. Jeżeli w chwili otwarcia spadku któreś z dzieci spadkodawcy nie żyje, jego część przypada jego dzieciom w równych częściach. To samo odnosi się do dalszych zstępnych. W braku małżonka cały spadek dziedziczą zstępni spadkodawcy. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o rozwód z jego winy, a żądanie rozwodu okazało się uzasadnione. Orzeka o tym sąd w procesie wytoczonym przez któregokolwiek z pozostałych spadkobierców ustawowych. Jeżeli w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) żadne z jego dzieci ani ich dzieci i dalszych zstępnych nie żyje, po zmarłym z mocy ustawy dziedziczy jego małżonek, rodzice i rodzeństwo. W takim przypadku udział małżonka wynosi połowę spadku. Udział spadkowy każdego z rodziców dziedziczących w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy wynosi jedną czwartą część tego, co łącznie przypada rodzicom i rodzeństwu. Pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w równych częściach. Jeżeli jedno z rodziców nie żyje w chwili otwarcia spadku, jego udział przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy. Gdy w dziedziczeniu obok małżonka biorą udział tylko rodzice, albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w równych częściach to, co przypada łącznie rodzicom i rodzeństwu. Udział brata lub siostry spadkodawcy, który nie żyje w chwili otwarcia spadku, przypada jego dzieciom i ewentualnie dalszym zstępnym. W razie braku dzieci i ich zstępnych, rodziców oraz rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, cały spadek dziedziczy małżonek. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa. Jeżeli w chwili otwarcia spadku nie żyje (nie może, albo nie chce dziedziczyć) żadna z wymienionych osób, spadek z mocy ustawy przypada Skarbowi Państwa. Przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych na równi z dziećmi naturalnymi, i odwrotnie - oni dziedziczą po przysposobionym. Przysposobiony nie dziedziczy natomiast po swoich naturalnych rodzicach i oni nie dziedziczą po nim.

Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami ustawowymi może żądać poza swoim udziałem spadkowym przedmiotów urządzenia domowego, z których poprzednio korzystał wspólnie ze spadkodaw­cą lub sam. Roszczenie to nie może być jednak skierowane przeciwko dzieciom spadkodawcy, które mieszkały z nim w chwili jego śmierci. Nie służy ono także małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy. § 56. DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE l. Istota testamentu Testament z prawnego punktu widzenia jest jednostronną czynnością prawną osoby fizycznej, zawierającą rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci (mortis causa). Testament jest jednak czynnością prawną o szcze­gólnym charakterze i od innych czynności prawnych różni się szeregiem cech. Sporządzić testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § l k.c.). Testament może zawierać roz­porządzenie tylko jednego spadkodawcy. Prawo spadkowe nie dopuszcza więc znanych niektórym ustawodawstwem tak zwanych testamentów wspó­lnych, zawierających rozporządzenia majątkowe kilku osób, w szczególności małżonków. Testament może być w każdej chwili odwołany, zarówno w całości, jak i co do poszczególnych postanowień. Odwołanie testamentu może nastąpić zarówno przez jego zniszczenie lub pozbawienie cech, od których zależy jego ważność (np. wymazanie podpisu), jak i sporządzenie nowego. Nowy testament uchyla poprze­dni w całości lub w części, zależnie od swojej treści. Jeżeli spadkodawca nie zaznaczył w nim, że odwołuje poprzedni, odwołaniu ulegają tylko te po­stanowienia poprzedniego testamentu, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu. Istotne znaczenie ma reguła, że testament może być sporządzony tylko osobiście, nie można się więc, jak w przypadku innych czynności prawnych, posłużyć pełnomocnikiem. Odmiennie jest również uregulowane zagadnienie wad czynności prawnych i ich skutków dla ważności testamentu. Testament jest nieważny w trzech przypadkach: 1) jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, 2) gdy sporządzono go pod wpływem błędu uzasadniającego przypusz­czenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie sporządził­by testamentu tej treści, 3) jeżeli został sporządzony pod wpływem groźby. Na wymienione przyczyny nieważności testamentu osoba mająca w tym interes prawny (np. odsunięty spadkobierca ustawowy) może się powoływać jedynie w ciągu trzech lat od dnia, w którym się o nich dowiedziała, a w każdym razie nie dłużej niż dziesięć lat od otwarcia spadku. Co do wykładni testamentu, kodeks cywilny ustanawia regułę podobną do tej, jaka obowiązuje w odniesieniu do innych czynności prawnych. Nakazuje mianowicie tak tłumaczyć testament, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, a nie trzymać się jego literalnego brzmienia. 2. Forma testamentu Z punktu widzenia swojej formy testament jest zawsze czynnością prawną wymagającą formy szczególnej. Jednakże nie jest to jedna forma - przepisy kodeksu cywilnego znają kilka form testamentu. Wymagania co do formy testamentu są zróżnicowanie przede wszystkim w zależności od tego, czy testament jest sporządzony w normalnych, czy też w nadzwyczajnych okolicz­nościach. Na tym tle odróżnia się: l) testamenty zwykłe, 2) testamenty szczególne. Do testamentów zwykłych (art. 949-951 k.c.) zalicza się: a) testament holograficzny, b) testament notarialny, c) testament allograficzny. Testament holograficzny (własnoręczny) sporządza spadkodawca spisując swoją ostatnią wolę pismem ręcznym oraz zaopatrując ją podpisem i datą. Wyłączone jest więc stosowanie wszelkiego rodzaju pisma mechanicznego (ma­szyna do pisania, drukarka komputerowa itp.). Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do treści testamentu, zdolności spadkodawcy do jego sporządzenia lub wzajemnego stosunku kilku testamentów. Testament holograficzny może być przechowywany w dowolnym miejscu, powierzony zaprzyjaźnionej osobie, spadkobiercy, notariuszowi itd. Testamentem notarialnym jest testament powstający w ten sposób, że spadko­dawca ustnie oświadcza notariuszowi swoją ostatnią wolę, a ten nadaje jej formę aktu notarialnego. Testament allograficzny powstaje przez oświadczenie woli złożone przez spadkodawcę ustnie wójtowi lub innemu stale urzędującemu członkowi władz gminy w obecności dwóch świadków. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty. Protokół podpisuje spadkodawca, osoba sporządzają­ca protokół oraz świadkowie. W opisany sposób nie może sporządzić testamentu osoba głucha lub niema. Testamenty szczególne mogą być sporządzone jedynie w sytuacjach okreś­lonych przez prawo spadkowe (art. 952 - 955 k.c.). Ponadto ich moc prawna jest ograniczona w czasie. Kodeks cywilny zna trzy rodzaje takich testamentów: a) testament ustny, b) testament sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym, c) testament wojskowy. Testament ustny może być sporządzony w dwóch wypadkach: prima - jeżeli zachodzi obawa rychlej śmierci spadkodawcy, secundo - jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemoż­liwe lub bardzo utrudnione (np. w razie umieszczenia spadkodawcy w izo­lowanym szpitalu dla zakaźnie chorych, gdy jego stan zdrowia uniemożliwia ręczne pisanie). Spadkodawca oświadcza swoją wolę ustnie w jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, następnie treść ustnego testamentu zostaje spisana i podpisana przez spadkodawcę i dwóch świadków, albo przez trzech świadków. Treść ustnego testamentu, gdy nie stwierdzono jej na piśmie, może być w ciągu sześciu miesięcy odtworzona przed sądem na podstawie zeznań świadków. Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym spadkodawca może sporządzić testament, ustnie oświadczając swoją ostatnią wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Zostaje ona spisana i odczytana, poczem pismo podpisują spadkodawca, świadkowie i dowódca statku lub jego zastępca. Testament wojskowy może być sporządzony jedynie w czasie mobilizacji, wojny albo przebywania w niewoli, przez osoby określone w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej (art. 954 k.c.). Wspólną cechą wszystkich testamentów szczególnych jest - jak wspomniano - ograniczenie ich ważności w czasie. Tracą one moc po upły­wie sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały nieza­chowanie formy testamentu zwykłego. Dziedziczenie na mocy testamen­tu szczególnego ma przeto miejsce tylko wówczas, gdy spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. 3. Zachowek Zachowek (art. 991-1011 k.c.) jest instytucją prawa spadkowego, która w pewnym stopniu ogranicza swobodę spadkodawcy w rozporządzaniu majątkiem na wypadek śmierci. Zachowek służy przede wszystkim ochronie interesów członków rodziny spadkodawcy. Istotą zachowku jest przyznanie niektórym spadkobiercom ustawowym, którzy nie zostali powołani do dziedziczenia w te­stamencie, prawa żądania od spadkobiercy lub spadkobierców oznaczonego świadczenia. Prawo do zachowku przysługuje małżonkowi, zstępnym oraz rodzicom spa­dkodawcy. Każda z wymienionych osób może żądać od spadkobiercy (spa­dkobierców) połowy wartości udziału spadkowego, który by jej przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy, albo uprawniony do zachowku zstępny jest małoletni - mogą żądać dwóch trzecich udziału. Spadkobierca ustawowy może być pozbawiony prawa do zachowku, jeżeli - najogólniej rzecz biorąc - zachowuje się nagannie. Może tego dokonać spadkodawca w drodze wydziedziczenia osoby uprawnionej do zachowku. Wy-dziedziczenie może być dokonane tylko w testamencie, w którym spad­kodawca powinien też podać -przyczyny, dla których wydziedzicza spad­kobiercę. Spadkodawca może wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku, jeżeli ta: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, 2) dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci, 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Spadkodawca nie może wydziedziczyć spadkobiercy uprawnionego do za­chowku, jeżeli mu przebaczył. § 57. NABYCIE SPADKU Na nabycie spadku, do którego prawo przy dziedziczeniu ustawowym wynika z przepisów, a przy dziedziczeniu testamentowym z wyrażonej w testamencie woli spadkodawcy, istotny wpływ ma również spadkobierca. Kodeks cywilny przyznaje mu bowiem prawo decydowania, czy chce dziedziczyć spadek, do którego został powołany. Spadkobierca może w tym zakresie podjąć jedną z trzech następujących decyzji (art. 1012 k.c.): 1) przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), 2) przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza),

3) odrzucić spadek. Proste przyjęcie spadku powoduje przejście na spadkobiercę całego majątku spadkodawcy, a więc zarówno wszystkich jego praw majątkowych (własności nieruchomości i rzeczy ruchomych, wierzytelności i in.), jak i obowiązków (przede wszystkim długów). Wiąże się to bezpośrednio z zakresem odpowiedzialności spadkobiercy, który w takim przypadku odpowiada za długi spadkodawcy bez ograniczeń, zarówno odziedziczonym, jak i własnym majątkiem. Ponieważ długi spadkowe mogą przekraczać aktywa, oczywista jest konieczność podejmowania decyzji o przyjęciu spadku w sposób odpowiedzialny, po dokładnym zaznajomie­niu się z sytuacją majątkową spadkodawcy i ze świadomością skutków złożonego oświadczenia. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca wpraw­dzie również ponosi odpowiedzialność za odziedziczone długi, ale tylko do ości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 k.c.). iniczenie to ulega zniesieniu w razie popełnienia przez niego nadużyć przy eniu inwentarza. )drzucenie spadku musi być stanowcze i bezwarunkowe. Nie można odrzucić ku na korzyść innej osoby. Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku ^arza taką sytuację, jakby odrzucający spadek spadkobierca nie żyt w chwili rei spadkodawcy. Między innymi może to spowodować powołanie do Iziczenia jego spadkobierców. )świadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu :iu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego iłania (art. 1015 k.c.). Dla spadkobiercy ustawowego dniem tym jest 'yczaj dzień śmierci spadkodawcy. Jeżeli jednak było wiadome, że spad-wca sporządził testament, albo spadkobierca wiedział o istnieniu innych, zych spadkobierców, którzy wyłączają go od dziedziczenia, termin sześcio-ięczny może biec od innej, nieraz znacznie późniejszej daty, np. uzyskania omości o odrzuceniu spadku przez inną osobę. Przy dziedziczeniu testamen-•m wspomniany termin biegnie z reguły od dnia uzyskania wiadomości nieniu testamentu i jego treści. eżeli spadkobierca w ciągu sześciomiesięcznego okresu nie złoży oświad-ia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku, uważa się, że przyjął spadek wprost. lotyczy to jednak osób nie mających pełnej zdolności do czynności prawnych, ięc przede wszystkim dzieci, osób, co do których istnieje podstawa do )witego ubezwłasnowolnienia, a także osób prawnych. W tych przypadkach oświadczenia jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem ntarza. 'rawnym świadectwem nabycia spadku przez spadkobiercę jest postano-ie sądu o nabyciu spadku (art. 1025 k.c.), wydane po przeprowadzeniu 'wiedniego postępowania. W postanowieniu tym sąd ustala kto dziedziczy ipadkodawcy i w jakiej części („Alina łuszczak w 14, Agata Juszczak l6..." itd.). ipadkobierca, który spadek przyjął, może zbyć go w całości lub części innej ie (art. 1051 k.c.). Umowa taka wymaga formy aktu notarialnego. Nabywca puje we wszystkie prawa i obowiązki spadkobiercy. Nabywca odpowiada za i spadkowe w tym samym zakresie co spadkobierca. Ich odpowiedzialność ;c wierzycieli jest solidarna. Należy wreszcie wspomnieć, że w zasadzie niedopuszczalne jest dysponowanie szłym spadkiem w czasie, gdy spadkodawca jeszcze żyje. Wyjątkiem od tej iy jest możliwość zawarcia umowy między spadkodawcą i spadko­wą, w której spadkobierca zrzeka się dziedziczenia (art. 1048 k.c.). Umo-aka wymaga formy aktu notarialnego. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje lież zstępnych spadkobiercy, chyba że strony w umowie posta­ły inaczej. Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez nową we między tymi samymi stronami, także zawartą w formie aktu notarialnego.

---