21

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

Adres do korespondencji:

ks. prof. dr hab. Czesław M. Cekiera SDS

Katedra Psychoprofilaktyki Społecznej

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin

tel.: [phone]

Suicydologia Tom 1, nr 1, 21-32

Copyright © 2005 Polskie

Towarzystwo Suicydologiczne

ISSN 1895-3786

www.suicydologia.viamedica.pl

Czesław M. Cekiera SDS

Katedra Psychoprofilaktyki Społecznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

Psychologiczne i aksjologiczne

aspekty samobójstw

Psychological and axiological aspects of suicide

Streszczenie

Samobójstwa są poważnym zagrożeniem dla współczesnej cywilizacji. Jest to zjawisko powszechne,

dynamiczne epidemiologicznie, z tendencją do narastania częstości wśród młodzieży i dzieci. Występuje

w miastach i na wsi, we wszystkich przedziałach wiekowych i zawodowych, częściej wśród mężczyzn niż

wśród kobiet. Samobójstwa popełniają wyznawcy różnych religii, chociaż nie z jednakowym nasileniem.

Są one uwarunkowane nie tylko złym stanem zdrowia, popełniają je także ludzie zdrowi, z motywów

altruistycznych i egoistycznych. Ich przyczynami są kryzysy ekonomiczne, wojny, konflikty w rodzinie,

trudności w szkole, niezaspokojone potrzeby miłości, bezpieczeństwa, samorealizacji, brak perspektyw

życiowych. Co 30. człowiek na świecie usiłuje popełnić samobójstwo. Według najnowszych danych samobójstwa

usiłowane są 8-15-krotnie częstsze od samobójstw dokonanych. Polska zajmuje średnią

pozycję pod względem wielkości współczynników samobójstw. Samobójstwo nie jest dziedziczne, chociaż

może być biologicznie uwarunkowane słabszą odpornością psychofizyczną. Alkohol, narkotyki i separacja

od bliskich były przyczyną wielu samobójstw. Samobójstwa są „zjawiskiem zaraźliwym”. Profilaktyka

powinna być interdyscyplinarna i ukierunkowana na zaspokojenie potrzeb psychicznych — miłości,

przynależności, poczucia bezpieczeństwa, samorealizacji — oraz skoncentrowana na wartościach humanistycznych,

metafizycznych związanych z systemem wartości i poczuciem sensu życia, które ma

zawsze jakiś sens! Telefony Zaufania i inne ośrodki pomocy oraz interwencji kryzysowej powinny być

bardziej upowszechnione i nieść pomoc osobom ze skłonnościami samobójczymi.

słowa kluczowe: samobójstwo, psychologiczne uwarunkowania, wartości, sens życia

Abstract

Suicides are a great threat for modern civilization. It is a common phenomenon, very dynamic epidemiologically

with a tendency to increase in teenagers and children. It concerns people in all age ranges,

living in cities and in villages, it is more frequent in men than in women. It is observed in all religions,

although the frequency of suicides varies in different religions. Health condition has not been the only

cause of suicides, they have been committed by both healthy and ill. The other reasons for suicides have

been altruistic or egoistic motives, economical crisis's, wars, family conflicts, school problems, unfulfilled

need of love, safety, self-realization, lack of perspectives in life. Every thirtieth man in the world attempts

to commit suicide. Suicidal attempts are 8 to 15 times more frequent than committed suicides. Poland is

in middle position on the suicide rates ranking of countries. Suicide is not hereditary, although it may have

some biological conditioning in predispositions to lower moral support. Alcohol, drugs and separation

from the loved ones have been cause of many suicides. Suicide is a contagious phenomenon. Preventive

actions should be interdisciplinary and oriented on fulfilling psychological needs - love, affiliation, feeling

of safety, self-realization and concentration on metaphysical and humanistic values, connected with hav22

SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1

Wstęp

Badania socjologiczno-psychologiczne i kliniczne nad

samobójstwami prowadzone w ostatnich dekadach [1-11]

wskazują na to, że tendencje samobójcze w wielu krajach

stały się poważnym problemem społecznym, psychologicznym

i klinicznym. Zjawisko samobójstw rozpowszechnia

się szczególnie wśród młodzieży, dzieci

i kobiet. W różnych krajach coraz częściej przeprowadza

się badania naukowe, powstaje wiele nowych teorii

na temat samobójstw, powoływane są nowe organizacje,

rządowe i pozarządowe zajmujące się samobójstwami

i osobami pozostającymi w sytuacjach kryzysowych

lub w środowisku wysokiego ryzyka zagrożenia i popełnienia

samobójstwa. Powstają liczne towarzystwa zajmujące

się problemami samobójstw i osobami z poczuciem

bezsensu życia. Liczne statystyki w wielu krajach

odnotowują wzrost samobójstw usiłowanych i dokonanych.

Coraz więcej ludzi przejawia ambiwalentne postawy

wobec życia oraz poczucie bezsensu i wyraża tendencje

samobójcze. Wskazują na to liczne obserwacje

pracowników służby zdrowia w poradniach i klinikach.

W środkach społecznego przekazu coraz częściej porusza

się tematykę samobójstw i ukazuje się coraz więcej

publikacji na ten temat [12, 13].

Problem samobójstw w świecie i w Polsce stał się tematem

wielu konferencji naukowych oraz sympozjów i kongresów

międzynarodowych organizowanych przez krajowe

i międzynarodowe towarzystwa suicydologiczne,

na przykład w 1980 roku odbył się 13. doroczny zjazd

Amerykańskiego Towarzystwa Suicydologicznego

w Nashville TN w Stanach Zjednoczonych, a w Polsce

w Krakowie w 1983 roku Komisja Suicydologiczna przy

Polskim Towarzystwie Psychiatrycznym zorganizowała

4. Konferencję Naukową [14]. W kontekście tej aktywnej

działalności stale aktualne i ważne jest pytanie: dlaczego

samobójstwo? Co jest przyczyną podejmowania

decyzji popełnienia samobójstwa? Jakie są motywy czy

motywacje samobójstw? Dlaczego samobójstwo popełniają

dzieci? Czy to tylko domena wybranych grup?

Określonych osób? Zawodów? Odpowiedzi na te pytania

będą udzielone na podstawie analizy danych z obserwacji

i badań przeprowadzonych w wielu krajach1.

Pojęcie i podział samobójstw

Na temat samobójstw powstało już wiele książek i artykułów.

Nadal jednak pozostaje wiele pytań na ten

temat; nie uzyskano ostatecznej i wyczerpującej odpowiedzi

oraz definicji na pytanie, czym jest samobójstwo

i co kryje się za sprawozdaniami i liczbami statystycznymi

dotyczącymi samobójstw. Trwają nadal dyskusje

na temat samego pojęcia „samobójstwa”, kryteriów

aktu samobójczego, zamachów samobójczych, etiologii

i motywacji samobójstwa oraz różnych form popełnienia

samobójstwa (głodówka, samookaleczenia, toksykomania,

podcięcie, powieszenie, otrucie, postrzelenie

się, skok z wysokości, rzekome wypadki itp.). Problem

wydaje się nadal otwarty do dyskusji i dalszych

badań. Jak wykazują dotychczasowe badania nad etiologią

i motywacją samobójstw — motywy i przyczyny

samobójstwa niejednokrotnie się zmieniały w zależności

od poglądów filozoficznych, politycznych, od postaw

religijnych, a także od wpływów i przemian ekonomicznych

danego kraju. Na uwarunkowania samobójstw

miały wpływ wojny, kryzysy ekonomiczne, dobrobyt

i nędza, sytuacje kryzysowe w rodzinie i w życiu

osobistym osób podejmujących czyn samobójczy. Chociaż

zjawisko samobójstwa jest znane od bardzo dawna

i stale się powtarza, obecnie zmienne są jego etiologia,

ekologia, a także rodzaje motywów. Te uwarunkowania

dookreślają samo pojęcie i rodzaje samobójstwa

oraz jego formy.

1 Literatura przedmiotu dotycząca samobójstw jest bardzo obszerna zarówno pod względem liczby pozycji, jak i różnorodności

podejmowanej problematyki. Bibliografia dotycząca samobójstw wydana przez H. Rosta w 1927 roku [15] obejmowała około

3770 pozycji wraz z ich krótkim omówieniem oraz aneksem: Samobójstwo w sztuce. W tej bibliografii uwzględniono tylko

niektóre polskie prace, zupełnie pomijając omówienie problematyki samobójstw w Polsce.

W nowszej pracy Farberowa i Shneidemana z 1961 roku [16] dołączony spis bibliograficzny za okres 60 lat (1900-1960) obejmuje

1300 pozycji źródłowych. W tym wykazie nowsza literatura suicydologiczna, przeważnie anglosaska, została zestawiona

w 5 grup: prace ogólne, psychologiczne, socjologiczne, medyczno-prawne, filozoficzno-prawne.

Z polskiej literatury przedmiotu autorowi udało się zebrać ponad 300 pozycji. Większość ich stanowią przeważnie artykuły

w różnych czasopismach omawiające zagadnienia samobójstw w aspekcie medycznym, socjologicznym, psychologicznym, prawnym

i religijnym. Z obszerniejszych pozycji ukazały się w języku polskim prace Cekiery, Jarosz, Hołysta, Ślipki, Pileckiej, Płużek.

ing a system of values and a meaning of life. There is always a meaning of life! There should be more help

lines, help centers and crisis intervention centers to bring help to the people with suicidal tendencies.

key words: suicide, psychological determinants, values, sense of life

23

Czesław M. Cekiera, Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw

Wśród specjalistów zajmujących się zjawiskiem samobójstw

nie ma jednolitej zgodności na temat określenia

zjawiska samobójstwa. Obecnie trwają dyskusje na temat

problemu, co należy uważać za akt samobójczy. Czy

jest już nim sama ogólna skłonność do autodestrukcji

(samouszkodzenia, samoniszczenia), czy tylko wyraźny

czyn samobójczy powodujący śmierć; czy wreszcie istota

tkwi wyłącznie w zamiarze — intencji — człowieka

pozbawiającego się życia. Brak zgodności w definicji

samobójstwa wynika najczęściej z różnego punktu widzenia

samobójstwa. Inaczej ujmuje fakt samobójstwa

lekarz, etyk, socjolog, psycholog, pedagog, prawnik.

Samobójstwo jest bowiem zjawiskiem złożonym w zamiarze,

w uwarunkowaniach, w sposobie wykonania,

a przede wszystkim w dynamice i motywacji. Inaczej powinno

być traktowane samobójstwo u osób zdrowych

i chorych, inaczej ocenia się je, gdy jest podejmowane

z motywów egoistycznych, a inaczej z pobudek altruistycznych.

Bywa popełniane pod przymusem psychicznym

lub fizycznym, w ciężkiej depresji lub pod wpływem

zaburzeń psychicznych. Samobójstwo może być analizowane

jako jedna z form nieprzystosowania społecznego,

niedostosowania do otoczenia, do warunków pracy,

zagubienia w życiu czy zatracenia celu w życiu. Najczęściej

jest ono formą agresji zwróconą do siebie (autoagresja).

Najwięcej trudności w pojęciu i ocenie samobójstwa

nasuwa moralna ocena i psychologiczna kwalifikacja

samobójstwa. Kryteria oceny i definicji są różnorodne

w zależności od tego, kto zajmuje się tym zagadnieniem

i jakie aspekty oraz kryteria są uwzględniane

w ocenie samobójstwa.

Pomijając teoretyczne dyskusje nad definicją samobójstwa,

na użytek praktyczny autor przyjmuje za Stenglem

i Cookiem, że każdy czyn samouszkodzenia podjęty

z zamiarem pozbawienia się życia należy uważać za czyn

samobójczy [17]. Zamiar pozbawienia się życia jest czynnikiem

istotnym w pojęciu samobójstwa, przy czym nie

musi on być wyraźnie i aktualnie zamanifestowany.

Wystarczy, że samouszkodzenie było podjęte z myślą

o śmierci i chęcią autodestrukcji (samozniszczenia),

a środki podjęte w tym celu rzeczywiście zagrażały życiu.

Z definicji samobójstwa należy wyeliminować przypadkowe

okaleczenia czy wypadki śmierci, nie należy jednak

wykluczać „rzekomych wypadków śmierci” u osób

ze skłonnościami samobójczymi. W zależności od tego,

czy próba samobójcza powoduje śmierć, czy nie, wyróżnia

się samobójstwa dokonane lub samobójstwa usiłowane.

Stengel [1] w swoich długoletnich badaniach

nad samobójstwami wykazał między innymi, że samobójstwa

usiłowane są 7-8-krotnie częstsze niż samobójstwa

dokonane.

W ujęciu filozoficzno-etycznym zaproponowanym przez

O.T. Ślipkę SJ „wszelkie podjęte przez daną osobę czynności

autodestrukcyjne zalicza się do jednej z kategorii

działań samobójczych, jeżeli tylko podejmująca je osoba

czyni to w celu pozbawienia się życia i skutek ten

osiąga. W przeciwnym razie mówi się o próbie lub zamachu

samobójczym” [18].

Warto tu również wspomnieć, że w jednym z wcześniejszych

badań nad samobójstwami w ujęciu socjologicznym,

przedstawionych przez Dürkheima w książce „Le

suicide”, wyodrębniono 3 rodzaje samobójstw ze względu

na motywy: 1) samobójstwa altruistyczne — odebranie

sobie życia dla dobra społeczeństwa; 2) samobójstwa

egoistyczne — kierowanie się własnymi potrzebami

i odrzucenie norm społecznych; 3) samobójstwa anomiczne

— występują w sytuacji kryzysowej przy zaburzonych

normach społecznych [19].

Dąbrowski dzieli przyczyny samobójstw na pośrednie

i bezpośrednie. Przyczyny pośrednie to te, które stwarzają

jedynie predyspozycje do wystąpienia zachowań

suicydalnych — są to predyspozycje ogólne (uwarunkowania

biologiczne, ekologiczne i socjologiczne) i predyspozycje

indywidualne. Przyczyny bezpośrednie to

takie, które mają podstawowe znaczenie w powstaniu

tendencji samobójczych. Autor tego poglądu dzieli je

na określone i nieokreślone (hipotetyczne). Do czynników

bezpośrednich określonych zalicza: choroby psychiczne,

choroby nieuleczalne, stosowanie używek, konflikty

związane z honorem, polityką i tym podobne.

Wśród czynników bezpośrednich nieokreślonych podkreśla

dominującą rolę poczucia niższości i związanego

z nim zespołu uwarunkowań między jednostką a otoczeniem.

Według Dąbrowskiego dominującą rolę w powstaniu

skłonności samobójczych odgrywa właśnie poczucie

niższości związane z dużą nadwrażliwością i indywidualnością

jednostki [20].

Hołyst, przedstawiając samobójstwo w ujęciu behawioralnym,

wskazuje na to, że każdy akt samobójczy musi

być wcześniej czynem wyobrażonym, pożądanym i usiłowanym.

Zachowania suicydalne według Hołysta to ciąg

reakcji, jakie zostają wywołane w człowieku z chwilą,

gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako

antycypowany i pożądany stan rzeczy, a więc jako cel.

W tak określonym zachowaniu wyróżnia on 4 elementy,

a jednocześnie jego rodzaje:

1. samobójstwo wyobrażone, które pojawia się w myślach

człowieka jako możliwość rozwiązania problemów

życiowych;

2. samobójstwo upragnione, będące wynikiem myśli

z poprzedniego etapu, które nabrały charakteru celu;

3. samobójstwo usiłowane, które jest związane z nieudanymi

próbami realizacji poprzednich pragnień;

4. samobójstwo dokonane, będące kończącym się

śmiercią zamachem na własne życie [13].

Hołyst podkreśla, że wiele definicji odnosi się tylko do

samego faktu samobójstwa, a bardzo ważną rolę odgrywają

w nim również myśli i pragnienia prowadzące do

tego czynu, co może mieć duże znaczenie dla profilaktyki

i terapii wobec osoby, która planuje samobójstwo [21].

Współczesna psychiatria w opisie i definiowaniu samobójstw

wyraźnie rozgranicza samobójstwa na dokonane

24

SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1

(udane) i na samobójstwa usiłowane (zamachy), które

często są jeszcze utożsamiane ze sobą lub umieszczane

w statystykach pod wspólną nazwą „zamachy samobójcze”.

Z punktu widzenia psychiatrycznego nieudanymi

samobójstwami byłyby tylko te przypadki targnięcia się

na własne życie, których intencją była śmierć, a jedynie

splot nieprzewidzianych przez sprawcę okoliczności lub

nieskuteczność użytych środków doprowadziły do jego

odratowania. Natomiast próby samobójcze to takie czyny

autoagresji, w których sprawca jako główny cel stawia

sobie nawiązanie kontaktu z otoczeniem, na przykład

wymuszenie czegoś na otoczeniu w rozpaczliwy,

demonstracyjny sposób jest reakcją na dziejącą się

„krzywdę” lub brak zainteresowania daną osobą cierpiącą.

Samobójstwo jest wówczas przejawem chęci życia,

zmagania się jednostki o lepszą „jakość” życia. Czasem

samobójstwo ma charakter manipulowania otoczeniem,

może być przejawem szantażu lub paradoksalnie bywa

skierowane przeciwko sobie [21]. W psychologii ten typ

„samobójstwa” określa się jako samobójstwa demonstracyjne

lub „wołanie o pomoc” [7].

Kliniczno-psychiatryczne aspekty

samobójstw

Badania dotyczące odróżniania pacjentów, którzy podejmowali

próbę samobójczą, od pacjentów psychiatrycznych,

którzy nie podejmowali próby samobójczej,

prowadzono w Szwecji, w Rejonie Wielkiego Sztokholmu

w latach 1975-1985. Badaniom poddano 2729 pacjentów

psychiatrycznych bez próby samobójczej i 134

pacjentów z próbą samobójczą. Chodziło o wykazanie

różnic między tymi grupami. Chorych z przebytą próbą

samobójczą zdiagnozowano jako osoby „przechodzące

kryzys”. Diagnoza kryzysu mogła obejmować również

ukryte, głębsze zaburzenia osobowości lub nerwicowy

stan czy pogranicze zaburzenia charakteru. Natomiast

wśród pacjentów psychiatrycznych bez przebytej próby

samobójczej rozpoznano psychozy, schizofrenię, psychozy

uczuciowe, reaktywne, deliryjne, syndromy paranoidalne

oraz inne stany psychotyczne, a także pewne zaburzenia

osobowości i uzależnienia (od leków, narkotyków

i alkoholu). Niektóre dotychczasowe badania wykazywały,

że samobójcze zachowania są częstsze wśród

chorych, którzy nie doznają tych dolegliwości. Stwierdzono

też, że pacjenci ze skłonnościami samobójczymi

często stosują kompensacyjne mechanizmy obronne,

które mogą ukrywać ich tendencje samobójcze i depresje

[22].

Badania Wassermana wykazały, że nadużywanie alkoholu

było znacznie częstsze wśród pacjentów z przebytą

próbą samobójczą niż wśród innych pacjentów. Różnica

była istotna statystycznie. Wśród pacjentów, którzy

mieli za sobą próbę samobójczą, 43% mężczyzn i 15%

kobiet nadużywało alkoholu. Nadużywanie leków było

częstsze wśród pacjentów z próbą samobójczą niż wśród

innych pacjentów psychiatrycznych. Różnica nie była

jednak istotna statystycznie.

Spośród czynników psychologicznych wykazano, że „separacja

od partnerów” i „problemy zależności od dorosłych”

były istotnie statystycznie różne między osobami

z przebytą próbą samobójczą a innymi chorymi. Głównym

czynnikiem odróżniających pacjentów po próbie

samobójczej od pacjentów bez próby samobójczej było

stwierdzenie faktu separacji od bliskich osób lub od

partnerów i wykazanie, że była ona często bezpośrednim

czynnikiem prowadzącym do samobójstwa. Separacja

odgrywa szczególną rolę w podjęciu decyzji o samobójstwie,

gdy pacjent utracił kogoś bliskiego i miał

tylko jednego ważnego partnera i nie ma osoby, która

mogłaby go zastąpić. Ważnym motywem samobójstwa

była też utrata jakiejś wartości, na przykład utrata zdolności,

bezpieczeństwa, zdrowia, pracy i tym podobne.

W swojej rozpaczy chory nie wierzy we własną umiejętność

radzenia sobie samodzielnie bez tych osób, które

utracił, lub bez straconych możliwości i podejmuje działanie

samobójcze [22].

Dotychczasowe obserwacje i wyniki badań podają wiele

różnych przyczyn i uwarunkowań oraz motywów samobójstwa.

Między innymi jako przyczynę wskazywano:

wiek, porę roku, dni tygodnia, strefy geograficzne,

uwarunkowania etniczne, religijne, zwyczajowe, ekonomiczne,

kryzysy, konflikty psychologiczne, niemożność

przystosowania się do otoczenia, do środowiska,

do własnego życia. Proces nieprzystosowania człowieka

może być posunięty aż do negacji własnej osoby,

społeczeństwa, kwestionowania wartości życia w ogóle.

W skrajnej formie wyraża się to w skłonności do

samounicestwienia. Szczególnie dramatyczny wymiar

ma to zjawisko wśród młodzieży w sytuacji, kiedy pęd

rozwoju i życia wydaje się czymś najbardziej naturalnym.

Samobójstwa w okresie aktywności życiowej (20-

-40 rż.) zawsze budziły najwięcej dyskusji i kontrowersji.

Zachowania samobójcze w różnych grupach społecznych

wśród dzieci i młodzieży, więźniów, wojskowych,

w grupach pacjentów psychiatrycznych są obecnie

przedmiotem intensywnych badań psychologicznych.

Zachowania agresywne i autoagresywne stanowią

poważny problem nie tylko dla medycyny, lecz także

psychologiczny i społeczny. Samobójstwa popełniane

na przykład w wojsku przez żołnierzy zawsze są dramatycznym

wydarzeniem o zdecydowanie negatywnych

konsekwencjach dla sił zbrojnych [23]. Dezorganizują

bowiem sprawne działania pododdziału, są złym wzorcem

do naśladowania, poruszają opinię publiczną, są

powodem niezdrowej sensacji i negatywnej oceny środowiska

wojskowego. Wskaźnik samobójstw w wojsku

nie jest bardzo wysoki. Wśród żołnierzy służby zasadniczej

wynosił on w latach 90. XX wieku około 14 na

100 tysięcy ogółu żołnierzy. Podobnie jak zamachy samobójcze,

również zachowania agresywne wśród żoł25

Czesław M. Cekiera, Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw

nierzy mają często swoje uwarunkowania w czynnikach

psychospołecznych poza środowiskiem wojskowym

[19]. Na podstawie badań obejmujących dzieci i młodzież

podjęto próby opracowania wyznaczników zachowań

suicydalnych i zastosowania ich w czasie badań

poborowych w Rejonowych Komisjach Poborowych.

Indeks takich wyznaczników został już opracowany.

Powstaje tylko problem zastosowania go w praktyce

[por. zał. 1-4; 24].

Etiologia i motywacja

samobójstw usiłowanych

Suicydalne zachowania są rezultatem działania wielu

uwarunkowań. Bodźce warunkujące rozwój i kształtowanie

struktury osobowości oraz modyfikujące określone

zachowania jednostki nazwano tu determinantami.

W zależności od źródła, z którego pochodzą bodźce,

można wyróżnić determinanty biologiczne, psychologiczne

oraz społeczne. Te trzy rodzaje determinant wpływają

na nasze zachowania. Jednak jest też faktem, że

w takich samych warunkach i sytuacjach życiowych jedni

ludzie stają się alkoholikami, narkomanami, przestępcami,

popełniają samobójstwa, a inni nie. I w różnych

sytuacjach, czasem bardzo niekorzystnych, trudnych, ta

sama jednostka potrafi się przeciwstawić stresom oraz

ujemnym, negatywnym wpływom środowiska. Można

więc zadać uzasadnione pytanie: jakie motywy, racje,

jakie energie w człowieku lub jakie determinanty psychospołeczne

decydują o tym, że jeden człowiek popełnia

samobójstwo, a drugi nie? Odpowiedź na te pytania

jest bardzo skomplikowana, ponieważ obecnie struktura

życia rodzinnego, społecznego jest złożona, zaburzone

jest środowisko ekologiczne i biologiczne, człowiek

jest bardzo skomplikowany i uwikłany w różne układy

i wzajemne ich oddziaływania.

Badania przeprowadzane przez Teresę Sołtysiak i Tomasza

Mosiewicza w latach 1999-2000 na terenie zespołu

Szkół Ekonomicznych w Łomży i Bydgoszczy (120 osób ze

skłonnościami samobójczymi) wykazały złożoność przyczyn

samobójstwa i motywów zachowania. Do najczęściej wymienianych

motywów należały: niespełnione oczekiwania

wobec rodziców, przyjaciół, bliskich, niepowodzenia szkolne,

nieszczęśliwa miłość, brak akceptacji społecznej, zła

sytuacja rodzinna, poczucie osamotnienia oraz niezaspokojone

potrzeby [11]. Powodem skłonności i czynów samobójczych

u młodzieży były najczęściej konflikty z rodzicami,

wyrażane w takich stwierdzeniach, jak: „Rodzice często

piją alkohol, zapraszają sąsiadów... potem się kłócą...

mam czasem tego dość ”(uczeń); „W domu jestem nikim,

rodzice ciągle mnie dołują. Nic ich nie obchodzę. Interesuje

ich tylko praca i pieniądze”(uczeń)”; „Ojciec pobił

mnie, bo przyniosłam do domu bezdomnego pieska... chciałam

się wtedy zabić” (uczennica z Łomży) [11].

Do rozpowszechnienia samobójstw bardzo często przyczyniają

się środki społecznego przekazu. Już w 1974

roku udowodnił to Daniel Philips, socjolog z Uniwersytetu

Kalifornijskiego. Opisał zjawisko, które nazwał

efektem Wertera (romantyczny samobójczy bohater

powieści Goethego). Odkrył mianowicie, że po nagłośnieniu

w mass mediach samobójstwa pewnej znanej

osobistości w danym regionie gwałtownie wzrosła

liczba samobójstw. Philips przeanalizował statystyki

z lat 1947-1968 i okazało się, że w ciągu 2 miesięcy

po opisanym samobójstwie z pierwszych stron gazet

liczba desperatów wzrosła o 58 osób. Te osoby żyłyby

prawdopodobnie, gdyby nie przeczytały odpowiedniej

informacji w prasie. Niejednokrotnie potwierdzano

psychologiczną „zaraźliwość samobójstwa” (por. epidemia

samobójstw wśród młodzieży w starożytnym

mieście Milecie). Philips udowodnił również, że efekt

naśladownictwa dotyczył także wieku. Gdy samobójcą

był ktoś młody — samobójstwo popełniali młodzi;

gdy była to osoba w starszym wieku — samobójstwo

popełniali starsi. W 1983 roku Philips udowodnił

także, iż społeczne naśladownictwo występuje również

w wypadku morderstw; powszechnie komentowane

i nagłaśniane akty przemocy prowadzą do wzrostu

liczby zabójstw.

W badaniach własnych nad samobójstwami, które stanowiły

kontynuację badań prowadzonych w latach 1960-

-1962 w Krakowie przez zespół psychiatrów i psychologów

Pracowni Psychiatrii Społecznej, wykazano, że najwyższy

wskaźnik usiłowanych samobójstw występował

u osób w wieku 15-20 lat. Badaniami objęto 105 osób

(48 M i 57 K) w wieku 15-50 lat. W badaniach koncentrowano

się na uwarunkowaniach osobowościowych

i środowiskowych samobójstwa. Zastosowano Wywiad

Kliniczno-Psychologiczny, Skalę MMPI (Minnesota

Multiphasic Personality Inventory), Inwentarz S (Inwentarz

Samobójstw zawierający 50 objawów tendencji samobójczych

opracowany przez Cekierę), Test Uzupełnainia

Zdań Sacksa i Sidneya (TUZ), Inwentarz Osobowości

Eysencka, Skalę Inteligencji Ravena oraz inne

metody i źródła informacji o badanych (karty chorobowe,

listy samobójców, opinie z zakładów pracy, sądów

i ze szkoły, test Szondiego). W badaniach położono główny

nacisk na biopsychospołeczne determinanty samobójstw

[7].

Wyniki badań

Większość badanych to osoby młode poniżej 20 roku

życia (53%), z wykształceniem średnim; uczniowie

szkół zawodowych i studenci stanowili 40%. Zdecydowana

większość była stanu wolnego (82%). Wśród mężczyzn

było tylko 2 żonatych, a wśród kobiet 5 zamężnych

i 1 rozwiedziona.

26

SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1

Spośród determinant biologicznych należy wymienić

różne choroby i zaburzenia nerwowe, psychiczne i konflikty

w rodzinie, które wystąpiły u 70% badanych. Należały

do nich niedorozwój, epilepsja, nałogowy alkoholizm

w rodzinie (55%), skłonności samobójcze i próby

samobójcze w rodzinie (35%), zaburzenia w rozwoju

badanego, choroby, alkoholizm badanych z piciem denaturatu

włącznie, palenie tytoniu, nadużywanie środków

farmaceutycznych. Zarówno odziedziczone predyspozycje,

jak i nabyte w ciągu życia, niewątpliwie oddziaływały

negatywnie na psychofizyczną kondycję badanych.

Przejawiało się to nasileniem neurotycznych objawów,

takich jak: niepokoje, lęki, obawy, brak apetytu, zaburzenie

snu, depresje, samookaleczenia (22%) i u niektórych

wielokrotne próby samobójcze. U badanych

osób stwierdzono objawy świadczące o niezrównoważeniu

emocjonalnym, a także wyraźne cechy psychopatyczne.

Należały do nich: cykliczne depresje, jąkanie,

zachowania histeryczne, okresowe i dłuższe ucieczki

z domu, kleptomania, klaustrofobia, tatuaże, skłonności

do destrukcji i autodestrukcji. Powyższe objawy są typowymi

przejawami niedostosowania społecznego.

W etiologii samobójstw wyodrębniono grupę determinant

psychologicznych i społecznych. Rodziny, z których

pochodzili badani, to najczęściej rodziny rozbite (29%),

zagrożone rozbiciem (15%) lub zastępcze (15%). Zarówno

konflikty w domu, jak i niepowodzenia w szkole

zaostrzały się. Motywem skłaniającym do samobójstwa

w wielu wypadkach były urządzane przez pijanego ojca

awantury w domu, podczas których badany nierzadko

zostawał pobity. Opuszczanie rodziny, kradzieże, wczesne

kontakty seksualne, picie alkoholu (62%), trudności

i konflikty na studiach, w pracy, w wojsku i w kontaktach

społecznych stwierdzono u 70% badanych. Niektórzy

z nich mieli różne sprawy w kolegiach orzekających

i sprawy karne w sądzie, byli też kierowani do domu

poprawczego [6].

Motywacja samobójstwa

Niektóre osoby z badanej grupy kilkakrotnie usiłowały

popełnić samobójstwo (1-6 prób samobójczych).

Częstotliwość samobójstw wśród mężczyzn była nieco

wyższa (2,1) w stosunku do kobiet (1,9). W młodzieżowej

grupie samobójców usiłowanych (45 osób) na podstawie

teorii potrzeb Maslowa wyodrębniono 5 grup

motywów spośród 86 podanych przez odratowanych samobójców.

Okazało się, że najczęstszym motywem samobójstwa

była niezaspokojona potrzeba miłości

i przynależności (40%) z przewagą tego motywu u kobiet

(K 42%, M 34%). Do tego rodzaju motywów należały

takie motywy, jak: brak miłości ze strony rodziców

— dzieci niechciane, źle traktowane przez wychowawców

w szkole, zawiedziona miłość, brak akceptacji

ze strony rodziny, sympatii lub otoczenia. „Jestem nikomu

niepotrzebny... przeszkadzam innym... nie warto

żyć”; „Żegnaj Kaziu! Kochałam Cię”; „Czułam się

bardzo nieszczęśliwa... nikt mnie nie rozumie”; „Ojciec

znęcał się nade mną”. Poczucie osamotnienia

i bezradności powodowały w psychice tych osób „wizję

tunelową” — sytuację, z której jest tylko jedno jedyne

wyjście — samobójstwo.

Drugą najbardziej liczną grupą motywów samobójstwa

była niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa i poczucie

zagrożenia (26%), z nieznaczną przewagą tych motywów

u mężczyzn (M 28%, K 26%). To poczucie zagrożenia

wypływało ze strony apodyktycznej postawy

rodziców (tak ją przynajmniej badani odczuwali) lub ze

strony nauczycieli w szkole (niezdanie egzaminu, zagrożenie

wyrzuceniem ze szkoły) albo w związku z konfliktami

w pracy. Zdarzały się wypadki poczucia zagrożenia

ze strony władz administracyjnych, wojskowych, policji

lub ogólnej sytuacji życiowej, na przykład niepożądana

ciąża, zagrożenie porzuceniem przez małżonka lub

kochanka. „Po przykrej rozmowie z urzędnikiem finansowym

chodziłam po kioskach i skupywałam proszki...

jeżeli mi nie chcecie pomóc, to żywą mnie nie będziecie

mieli”; „Aresztowanie za politykę, śledztwo, przypisywanie

mi haseł antyrządowych, po powrocie ojciec nie

chciał ze mną rozmawiać...”; „Miałam piekielną tremę

przed egzaminami”; „Drażniło mnie stałe śledzenie

mnie przez matkę”; „Ojciec straszył mnie, że odda mnie

do domu poprawczego”.

Trzecia grupa motywów zawiera niezaspokojone potrzeby

szacunku (16%), z niewielką przewagą tego motywu

u mężczyzn w stosunku do kobiet (M 19%, K 15%). Ta

grupa obejmuje takie motywy, jak: publiczna nagana,

urażona ambicja, urażone poczucie wstydu, niedocenianie,

nadmierna inwigilacja. „Zawsze publicznie mnie

w szkole upominali... rodzice krzyczeli nade mną... bardzo

mnie zabolały fałszywe zarzuty, że się źle prowadzę...

w izbie wytrzeźwień rozebrali mnie, rzucali mną

i poniewierali... milicjant uderzył mnie bez racji... ojczym

zgwałcił mnie...”; „Czuję się bezwartościowym, bezużytecznym

śmieciem”.

Te trzy grupy motywów dominowały w wypowiedziach

odratowanych samobójców i stanowiły 82% wszystkich

motywów. W znacznie mniejszym stopniu ujawniły się

również takie motywy, jak: niezaspokojona potrzeba

samourzeczywistnienia (9%) związana z trudnościami

światopoglądowymi oraz brakiem możliwości realizacji

swoich planów życiowych. „Czułam, że nie dam sobie

rady w nauce, i to mnie załamało” (Barbara K.); „Rodzice

wyjechali do Stanów, a ja przez rodzinę byłam traktowana

jak sprzęt niepotrzebny i przerzucany z kąta

w kąt, tak przez 2 lata”; „Że ten świat tak źle urządzony,

że tak musi się to skończyć” (Zdzisław); „Edward,

kochałam Ciebie i dziecko. Straciłam Ciebie i dziecko,

dlatego kończę z sobą i życzę Ci powodzenia” (Anna).

27

Czesław M. Cekiera, Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw

Ostatnią grupę motywów samobójstwa stanowią niezaspokojone

potrzeby biologiczne (8%), których podłożem były:

zły stan zdrowia, choroby, zaburzenia fizyczne lub złe samopoczucie

psychiczne. „Nie wiem, co się ze mną dzieje,

boję się całkowicie załamać psychicznie... jestem szczególnie

wrażliwa aż do bólu serca”; „Nie jadłem obiadu, głód,

nie ma z czego żyć, ani pracy, ani zdrowia, ani mieszkania,

matka chora” (Jan); „Krzyczeli na mnie `wariat, głupi', nie

ma tu co robić... po co więc jestem”; „Po atakach epilepsji...

myślałem, po co robić rodzinie wstyd, wywracać się

i po co żyć na świecie?...”; „Nie miałem własnego kątka...

kalectwo (bez nóg)...”; „'Ty kulawy psie' — powiedział

o nim teść do jego siostry...”; „Pomyślałem: `usunę ci się,

skoro ci zawadzam'” (Jurek topił się w stawie) [7].

Bardzo podobne wyniki dotyczące determinant i motywacji

samobójstw uzyskano w Poradni Zdrowia Psychicznego

dla Młodzieży w Warszawie na podstawie badań

225 przypadków samobójstw odratowanych wśród młodzieży

szkolnej, prowadzonych przez Szymańską i Żelazowską

[4]. Do dawnych motywów samobójstw obecnie

dołączyły się nowe: bezrobocie, trudne warunki ekonomiczne,

zamieszanie w różnego rodzaju afery, brak opieki

lekarskiej, zagrożenie eksmisją z mieszkania, rozwody.

To wynik transformacji ustrojowej, kryzysów i stresów ekonomicznych.

Płynące stąd poczucie zagrożenia jest bardzo

duże nie tylko w mieście, lecz także na wsi. W latach

90. XX wieku największą grupę samobójców (20%) stanowią

bezrobotni. Co 5. samobójca w Polsce jest bezrobotny.

Są oni często rozwiedzeni lub owdowiali. Ten stan

jest źródłem wyjątkowo stresogennej sytuacji [20].

Pozostawione listy samobójców oraz ich wypowiedzi

dotyczące samobójstwa świadczą o zmaganiach się

z trudnościami i rzucają światło na stan psychiczny i motywy

samobójstwa oraz ich ocenę. „Ojciec chciał mnie

udusić, gdy byłam w III klasie. Do dziś żałuję, że tego

nie zrobił”(Dz. lat 17); „Mąż mnie zdradzał, on jest

sprawcą wszystkich moich niepowodzeń i trudności. Na

złość mężowi to zrobiłam. Mąż mnie nie chce, ma inną,

kucharkę III kategorii” (K. lat 30); „Zatrułem się gazem,

nie chciałem zawadzać matce, która narzekała na

mnie i mówiła, że jestem draniem” (M. l. 20); „Był to

głupi czyn (o próbie samobójczej), byłam przecież w takich

trudnych sytuacjach (obóz w Oświęcimiu!), a nigdy

mi to nie przychodziło do głowy; albo gdyby to był chociaż

poważny powód, ale z głupoty to poszło” (K. lat 45);

„Miałam także zamiar otruć teściową. Czy byłabym zdolna

do tego? Może bym się na to zdobyła, ale nie dałoby

mi to potem żyć... mam resztki sumienia” (K. lat 35);

„Zmarnowałam swoje życie i wszystkie dobrodziejstwa,

którymi Pan Bóg tak szczodrze mnie obdarzył. Prześladuje

mnie poczucie winy za wszystko, co uczyniłam lub

zaniedbałam, za zmarnowany czas, za swoją głupotę

i lekkomyślność. Życie stało się ciężarem nie do zniesienia,

bo nie widzę możliwości poprawy. Miałam wiele

myśli samobójczych, czuję się bezwartościowym śmieciem.

Nie mogę sobie przypomnieć, abym cokolwiek

dobrego w życiu zrobiła? Czy to jest piekło? Wiem, ile

jest nędzy i cierpienia dokoła. Czuję się wobec tego

wszystkiego tak bezsilna” (Jola lat 31).

Wyniki dotyczące stosunku badanych do różnych wartości

wskazują na to, że znaczna liczba osób usiłujących

popełnić samobójstwo nie ujawniała poczucia i zapotrzebowania

na jakiekolwiek wartości (28%). Dominuje

u nich postawa rezygnacji, zniechęcenia, poczucie bezsensu.

Natomiast te osoby, które ujawniły pozytywny stosunek

do różnych wartości, w praktyce wykazywały bardzo

słabe zaangażowanie w ich realizację, a w momencie

wystąpienia skłonności samobójczych wartości te zostały

niemal zupełnie zredukowane do minimum. Wśród różnych

wartości ujawnianych w badanej grupie dominują

wartości witalne, egocentryczne oraz materialne. Dotyczą

one życia, zdrowia lub jakiegoś dobra stanowiącego wartość

tylko dla badanej jednostki (65%). Na drugim miejscu

jako dobra mniej pożądane wymieniono wartości społeczne

(45%). Ostatnią grupą dominujących wartości były

wartości etyczne (17%). W obu grupach wartości występują

różnice w wynikach uzyskanych przez mężczyzn

i kobiety. Mężczyźni preferowali raczej wartości materialne,

witalne i egoistyczne (70%), natomiast dla kobiet

większe dobro stanowią wartości altruistyczne, społeczne

i etyczne (55%) [7].

Samobójstwo jako forma

niedostosowania społecznego

Agresja i autoagresja są formami reakcji na przeżywany

konflikt, stres, trudność, stanowią postawy negatywne

i przejawy niedostosowania. Mechanizmy psychodynamiczne

osoby ze skłonnościami samobójczymi przejawiają

się bardzo dziwnym, a nawet dziwacznym zachowaniem.

W badanej grupie młodzieży pozostawione listy

i notatki (20%) zawierają „ostatnie myśli” i nurtujące

problemy młodzieży podejmującej czyn samobójczy.

Odzwierciedlają one w pewnym stopniu sylwetki badanych

osób i pozwalają na odtworzenie psychofizycznego

stanu w krytycznym momencie samobójstwa. Listy

ujawniają duży ładunek emocjonalny, wskazują, choć nie

zawsze, na tło oraz motywy samobójstwa. Najczęściej

zawierają informacje wyjaśniające przyczynę samobójstwa,

przy czym nie zawsze faktyczny motyw samobójstwa.

Często są to lakoniczne, krótkie słowa pożegnania,

ostatnie dyspozycje lub słowa prośby wobec najbliższych,

czasem wyjaśnienie dotyczące faktu samobójstwa.

Stan emocjonalny badanej młodzieży sprzed i w czasie

próby samobójczej wskazywał na różne formy i przejawy

niedostosowania: silne podniecenia, zdenerwowanie,

stan rozżalenia, poczucie krzywdy, zniechęcenia, stan

depresji, silne stany agresji i autoagresji. W czasie zamachu

samobójczego prawie wszyscy uważali, że samo28

SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1

bójstwo jest jedynym, chociaż może nie najlepszym wyjściem

z trudnej sytuacji. Dominującą postawą samobójcy

wydaje się wspomniana już wcześniej „Tunelowa wizja”

własnej sytuacji, z której jest tylko jedno jedyne wyjście

— śmierć. O takiej postawie wspominają także inni autorzy

badań nad samobójstwami [16]. Niektórzy autorzy

wspominają jeszcze o specyficznej, zawężonej logice

samobójcy, która jest skoncentrowana na kompulsyjnym,

ograniczonym myśleniu wokół samobójstwa

i sposobów jego urzeczywistnienia.

Jako sposób i technikę samobójstwa w badanej grupie

najczęściej wybierano otrucie środkami farmakologicznym

lub gazem (49 razy), następnie podcięcie żył (12 razy);

w 8 przypadkach było to wieszanie, zwłaszcza wśród mężczyzn,

oraz inne formy: skok z wysokości, połykanie ciał

obcych, głodówka, postrzał. U większości badanych próby

samobójcze były reakcją nagłą — gwałtowną. Ta forma

samobójstwa zaznacza się szczególnie u mężczyzn.

Natomiast u kobiet skłonności samobójcze były reakcją

powolną — narastającą, długotrwałą. W grupie kobiet

pewna liczba samobójstw ma charakter demonstracyjny

(20%). Natomiast wśród mężczyzn objawy te zaznaczają

się tyko u 7% badanych.

Wnikliwa analiza zachowań suicydentów wykazała, że

prawie połowa (43%) przygotowywała się do samobójstwa

przez dłuższy czas i bardzo skrupulatnie. W czasie

przygotowania ich uwaga najczęściej była skoncentrowana

na środkach i sposobach popełnienia samobójstwa.

Przygotowania do samobójstwa obejmowały wiele skomplikowanych

czynności przygotowujących do śmierci oraz

zabezpieczeń przed ewentualnością odratowania, na przykład

wybranie odludnego miejsca za miastem, wieczorem,

obstawienie się zgromadzonymi w tym celu kubłami

na śmiecie, przedtem ostrzyżenie się i ogolenie, by nie

było z tym później trudności, upicie się i podcięcie żył

(M. lat 34). Innym przypadkiem było chodzenie po kioskach

i skupywanie większej ilości tabletek albo pozamykanie

wszystkich drzwi i odkręcenie 5 kurków gazowych,

by lepiej działało. Pewien inwalida bez nogi czołgał się

wieczorem do stawu, aby się utopić (M. lat 54).

O dynamice tendencji samobójczych świadczyły takie fakty,

jak wcześniejsze ujawnianie zamiaru samobójstwa

(23%). Może to mieć duże znaczenie dla profilaktyki

i terapii suicydentów. Innym ważnym wyznacznikiem

może być częstotliwość próby samobójczej, noszenie się

z zamiarem pozbawienia życia innych osób (3%), życzenie

śmierci innym — ojcu, mężowi (3%), przygotowywanie

się do śmierci lub pogrzebu (8%), nieprzeciwstawienie

się skłonnościom samobójczym (77%) i tym podobne.

Każdy z tych przejawów był formą niedostosowania,

stanowił wyraz agresji skierowanej bądź przeciw sobie,

bądź w stosunku do innych. Urywkowe, czasem żartobliwe

komunikowane innym ukrytych skłonności samobójczych

było wyrazem niezgrabnie maskowanych, a nurtujących

wewnątrz rzeczywistych zamiarów samobójczych.

U niewielkiej tylko liczby badanych (23%) można było

zauważyć próbę opanowania lub przeciwstawiania się tendencjom

samobójczym poprzez autoperswazję, kontakty

z innymi, rozrywkę, pracę, modlitwę, myśl o Bogu.

Większość mężczyzn z badanej grupy w czasie próby

samobójczej ujawniała agresję w stosunku do siebie lub

do innych (64%). Była to wyraźna chęć przeciwdziałania

i przeciwstawienia się sytuacji konfliktowej. Natomiast

zachowanie się większości kobiet było defensywne

(70%); zaznaczyła się w nim próba wycofywania się

z trudnej sytuacji poprzez ucieczkę od życia.

Przygotowania do własnej śmierci i pogrzebu świadczyły

o tym, że samobójstwo było traktowane na serio (M 10%,

K 7%). Przygotowania na śmierć i pogrzeb wiązały się

z troską o własny wygląd zewnętrzny po śmierci lub dotyczyły

obrzędów pogrzebowych, co przyszli samobójcy

wyrażali w takich relacjach: „W przeddzień samobójstwa

wyczyściłem wszystkie ordery, bo chciałem, żeby były czyste,

gdy je poniosą za trumną z zakładu pracy. Myślałem

o pogrzebie, że będzie spokojnie, bo nie mam dużo znajomych”

(M. lat 45); „Wybrałem odludne miejsce, by mnie

nie odratowali. Ogoliłem się uprzednio, bo gdy będę

sztywny, nie będzie ze mną kłopotu, a nie chcę, by mnie

nieogolonego pochowali” (M. lat 35); „Ubrałam się

w białą koszulę, nylonową, by ładnie wyglądać w trumnie.

Myślałam o tym, że będę miała przepiękny wieniec

z białych kwiatów na pogrzebie, bo matka ma kwiaciarnię,

wyobrażałam sobie, że będą wszyscy płakać po mojej

śmierci. Martwiłam się, że muzyki nie będzie”(K. lat 23);

„W przeddzień wykąpałam się, bym była czysta, gdy

wezmą mnie na sekcję. Robiąc toaletę, cieszyłam się tym,

że niedługo będzie koniec” (K. lat 21).

Samobójstwo w badanej grupie było przejawem skrajnej

formy niedostosowania do siebie, do środowiska, do

życia. Świadczą o tym przeżywane konflikty, silnie zabarwione

emocjonalnie. Do najbardziej zaburzonych

emocjonalnie obszarów konfliktowych należały: poczucie

winy (90%), lęki i obawy (86%), stosunek do własnych

uzdolnień (75%) oraz różne konflikty interpersonalne.

Poczucie winy wiązało się często z nieświadomą

wrogością w stosunku do siebie lub innych z powodu

popełnianych złych czynów, błędów, było chęcią wycofania

się z życia lub skończenia z narastającymi trudnościami

w życiu. „Najgorszą rzeczą, jaką zdarzyło mi się

zrobić, było: ...że się chciałem powiesić ...otruć ...że się

ożeniłem ...że porzucałem rodzinę ...że piłem wódkę ...że

przerwałam ciążę ...wyszłam za mąż ...że przerwałam

naukę ...że kradłem ...że się urodziłem ...że żyję”.

Lęki i obawy badanych wyrażały brak stabilności emocjonalnej,

poczucie zagrożenia. Źródłem lęku były obawy

przed przyszłością... samotnością... chorobą... „Boję

się panicznie szpitala... choroby... starości... śmierci...

złych ludzi... teściowej... życia... wszystkiego... ciemności...

chirurgów... samobójstwa... przyszłości... złego

życia”. Negatywna postawa wobec własnych uzdolnień

29

Czesław M. Cekiera, Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw

i wartości ujawniała się w zniechęceniu, załamaniu

i w postawie rezygnacyjnej. Na spiętrzone trudności badani

reagowali najczęściej rozpaczą, autoagresją, samobójstwem...

„Gdy wszystko sprzysięga się przeciwko

mnie... załamuję się... rozpaczam... pragnę umrzeć... jestem

przygnębiony i smutny... nachodzą mnie myśli samobójcze...

nie chce mi się żyć... moją największą słabością

jest nienawiść do życia”.

W stosunku do przyszłości i w realizowaniu własnych

celów badani ujawniali rezygnacyjną postawę wobec

przyszłości i obniżone poczucie własnej wartości (55%),

a także brak wyraźnie sprecyzowanych celów w życiu.

Wyrażali to najczęściej w takich stwierdzeniach: „Nie

chcę doczekać starości... chcę umrzeć... czekam na

śmierć... przyszłość wydaje mi się beznadziejna... bezsensowna...

bardzo okrutna... ciężka... pusta... nie chce

mi się żyć”. Poczucie sensu życia było u tych osób wyraźnie

obniżone. Współczynniki poczucia sensu życia

były u samobójców bardzo niskie w porównaniu z innymi

grupami (PLT [Purpose in Life Test, Skala Poczucia Sensu

Życia Crumbaugha i Maholicka] 66 — samobójcy, narkomani

— 77, alkoholicy — 96, grupa kontrolna — 114).

Zdecydowana większość suicydentów (75%) ujawniała

w PLT nasilone stany apatii, depresji, beznadziejności

i skłonności do autodestrukcji. Im niższy był poziom sensu

życia, tym silniejsze tendencje samobójcze — takie wyniki

uzyskiwano w wielu badaniach [12, 25, 26].

Badani ujawniali liczne objawy niedostosowania do środowiska

rodzinnego i silne konflikty wobec otoczenia, kolegów,

przyjaciół, przełożonych i podwładnych. Postawa

wobec mężczyzn była zdecydowanie negatywna: „Większość

mężczyzn to egoiści... bezwzględni... upijają się... lubią

wykorzystać dziewczynę... to łotry... kretyni... kłamią... idioci...

nie nadają się do życia... podli w stosunku do kobiet”.

Mężczyźni jako ujemne cechy kobiet podkreślają to, że

„palą papierosy... piją alkohol... uprawiają prostytucję...

ekscentrycznie się ubierają... są naiwne i łatwo ulegają”.

Konfliktowa postawa wobec przełożonych ujawniała się

u 50% badanych i wyrażała się w takich stwierdzeniach:

„Przełożeni są głupi... zbyt surowi... ograniczeni duchowo...

boję się ich... są źli... okropni”. Wobec przyjaciół i znajomych

postawa suicydentów była wyraźnie negatywna i wyrażali

ją w takich stwierdzeniach: „Nie mam przyjaciół...

moi przyjaciele wyśmiewają się ze mnie... źle mówią

o mnie... prawdziwy przyjaciel to pies... ludzie, z którymi

pracuję, są fałszywi... męczą mnie... są jędzowaci... są niesprawiedliwi...

intryganci... chcieli mnie wykończyć” [27].

Ujawniane postawy badanych suicydentów wskazują na

nasilenie konfliktów, liczne trudności, z którymi nie

mogli sobie poradzić, brak poczucia sensu życia i wyraźnie

określonych celów. Skrajne formy niedostosowania

się do wymogów życia i otoczenia oraz brak perspektyw

na przyszłość zwiększały tendencje samobójcze.

Poznanie psychiki tych osób może się przyczynić do

opracowania bardziej skutecznych metod profilaktyki

osób ze skłonnościami samobójczymi, może dać szansę

do uratowania wielu z nich.

Profilaktyka samobójstw

i psychoterapia suicydentów

Profilaktykę samobójstw powinno się rozpatrywać interdyscyplinarnie

— w aspekcie edukacji, oświaty, psychiatrii,

psychologii, pedagogiki, prawa, medycyny, ekonomii

i wielu innych dziedzin nauki. W ujęciu psychiatrycznym

i medycznym należy zmierzać do leczenia chorób

somatycznych i zaburzeń psychicznych: deficyty organiczne,

nerwice, depresje endogenne, psychozy, alkoholizm,

narkomania prowadziły często do tendencji samobójczych.

Również różne zaburzenia osobowości prowadziły

do stresów, trudności adaptacyjnych w środowisku

i do prób samobójczych. Medyczna pomoc zmierza

do wsparcia farmakologicznego w sytuacji nasilonych

stanów depresyjnych i lękowych oraz stosowania

intensywnej psychoterapii. W procesie psychoterapii

osób ze skłonnościami samobójczymi należy wniknąć

w mechanizmy i dynamizmy struktury osobowości i postaw

suicydentów. W terapii ważne są wczesne wykrycie

zaburzeń i zastosowanie właściwej kuracji i resocjalizacji

postaw z egocentrycznych na prospołeczne [28].

Proces nieprzystosowania człowieka może być posunięty

aż do negacji społeczeństwa, do kwestionowania wartości

życia w ogóle, negowania wartości własnego życia.

W skrajnej formie, jak to wykazano wcześniej, wyraża

się to w skłonnościach do samounicestwienia. Zjawisko

to wydaje się szczególnie dramatyczne w odniesieniu do

młodzieży i dzieci. Jak wykazują liczne wyniki badań,

samobójca ujawnia osobowość niedojrzałą, infantylną,

aspołeczną, egocentryczną, egoistyczną. Jak dziecko żyje

chwilą obecną, nie potrafi myśleć perspektywicznie, logicznie,

kieruje się impulsami emocjonalnymi, a nie

pogłębioną refleksją. Każde oczekiwanie wymagające

cierpliwości jest dla niego nie do zniesienia, a nierealne

życzenia się mnożą. Dla niedojrzałej osobowości (samobójcy)

podstawową zasadą jest „wszystko i natychmiast

tu i teraz”. Pacjenci tacy każdemu niepowodzeniu

i frustracji nadają rangę katastrofy. Przeżycia w wymiarze

teraźniejszości tylko wywołują pustkę. Brak im

zakotwiczenia siebie i swojej egzystencji w wartościach

trwałych, nieprzemijających, a także sensu własnego

życia, celu, tracą poczucie swojej wartości, ogarnia ich

beznadziejność, poczucie zagrożenia, lęku, alienacji,

rezygnacji. W takiej sytuacji napięcie, impulsywność

wzrastają i bywają wyładowywane w autoagresji [29].

W psychologii rozwojowej i prenatalnej wiadomo, że na

kształtowanie osobowości wpływają takie determinanty,

jak: dobór do małżeństwa, predyspozycje i dziedziczność

niektórych cech osobowości, chorób i zaburzeń, co

może zwiększać ryzyko skłonności samobójczych. Stan

30

SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1

psychiczny i fizyczny matki w okresie ciąży, przeżywane

przez nią choroby, stresy, zaburzenia mogą warunkować

rozwój i psychikę dziecka. Sam fakt porodu i związanych

z nim komplikacji może mieć duże znaczenie dla

kształtowania psychiki dziecka i jego osobowości. Nie

zawsze da się zniwelować wszystkie urazy psychiczne

i fizyczne, ale wielu z nich, zwłaszcza płynących z lekkomyślności,

przesądów oraz ignorancji, można by uniknąć,

jak na przykład podawania noworodkom alkoholu,

by się „lepiej chowały”; straszenia dzieci, by były grzeczne;

zatruwania ich dymem z papierosa, co osłabia ich

kondycję psychofizyczną; ich niewłaściwego odżywiania

i wychowywania, co osłabia ich odporność na stresy.

W procesie wychowania we wczesnym dzieciństwie powinien

być uwzględniony ważny aspekt, mianowicie umiejętność

radzenia sobie w trudnych sytuacjach, umiejętność

pokonywania trudności i zdolność do wysiłku. A więc

nieodsuwanie od dziecka wszystkiego, co mogłoby sprawić

mu przykrość, czyli tak zwane bezstresowe wychowanie,

ponieważ dziecko będzie przez całe życie nieporadne

i bezradne, a w przyszłości jako człowiek już dorosły

będzie reagować w sytuacjach trudnych ucieczką już nie

tylko od tych sytuacji, lecz od życia w ogóle. Zdolność

podejmowania wysiłku i umiejętność radzenia sobie

w trudnej sytuacji należą więc do pierwszych i podstawowych

cech dojrzałej osobowości. Edukacja w tym kierunku

wchodzi w zakres profilaktyki pierwszorzędowej.

Innym ważnym problemem zarówno w profilaktyce, jak

i w psychoterapii samobójstw jest budzenie zainteresowań,

kształtowanie poczucia własnej wartości i afirmatywnej,

optymistycznej postawy w stosunku do siebie

i wobec otaczających nas wartości. Kształtowanie wartości,

ideałów, jasno sprecyzowany cel w życiu, pasja poszukiwania

nadają poczucie sensu życiu i chęć życia, stanowią

podstawowy, wiodący wymiar osobowości, nadający

sens istnieniu ludzkiemu. To podstawowy czynnik

przeciwdepresyjny, przeciwlękowy, to najlepszy środek

przeciw nudzie, „tumiwisizmowi”, nihilizmowi, zniechęceniu...”.

„Oni by juz dużo mogli mieć, ino oni nie chcą

chcieć!” (Wyspiański, Wesele: Czepiec do Poety). Nie chce

się chcieć i nie chce się żyć! To choroba cywilizacyjna kryzysu

wartości i bezsensu przełomu XX i XXI wieku.

Według Frankla być człowiekiem to zawsze znaczy dążyć

poza siebie, być ukierunkowanym na zewnątrz, ku

czemuś innemu. Ważne jest, by jednostka w stanie kryzysu

psychicznego, poszukująca kogoś w celu nawiązania

dialogu, znalazła odpowiedniego partnera. Możliwość

takiego spotkania w psychoterapii, w przyjacielskiej

rozmowie powstrzymuje jednostkę od rozpaczliwej

decyzji samobójstwa [21].Wiktor Frankl uważa, że

tworzenie wartości ponadczasowych powinno być głównym

celem i motywem działania człowieka. Wiedza

o konkretnym i osobistym sensie swego istnienia daje

siłę do życia, do sprostania różnym sytuacjom granicznym,

nawet takim jak obóz koncentracyjny. Wiedza

o sensie swojego życia nadaje temu życiu wartość,

a „egzystencjalna próżnia” prowadzi do samobójstwa.

Człowiek współczesny cierpi obecnie nie tylko na zubożenie

instynktu, lecz także na utratę tradycji (etyki i moralności).

Instynkty nie mówią mu, co musi, a tradycje,

co powinien czynić, a czego unikać. Niedługo nie będzie

już wiedział, czego chce, i zacznie naśladować innych.

Popadnie w konformizm. Według Frankla słuszne

wydaje się powiedzenie Nietzschego: „Wer ein `Warum'

zu leben hat, erträgt fast jedes `Wie'” („Ten, kto

wie, `po co', zniesie każde `jak'”). Istnieje nie tylko patologia

stresu, lecz także patologia obowiązków, sensownego

kontaktu ze światem zewnętrznym. Nowym

typem neurozy jest brak inicjatywy. Nuda jest neurozą

przyszłości, a przyszłość ta już się zaczęła. Istnienie ludzkie

jest istnieniem ku sensowi. Mniej ważne jest to, czy

życie człowieka jest pełne przyjemności, czy cierpień,

chodzi o to, czy jest sensowne, a nie nawet o to, czy jest

krótkie, czy długie. Wiara w życie i w jego ostateczny

sens jest czymś najbliżej leżącym wartości. Za Einsteinem

Frankl uznaje, że „człowiek, który uważa swoje

życie za bezsensowne, jest nie tylko nieszczęśliwy, lecz

jest także niezdolny do życia”. Sens życia jest absolutny

— bezwarunkowy — życie ma zawsze jakiś sens [21].

W hierarchii różnych wartości wartości religijne nadają

istotny, ostateczny sens naszemu życiu. Życie stanowi

również najwyższą wartość — człowiek realizując prawdę,

dobro i piękno, nadaje życiu sens — one go uszczęśliwiają

[30].

W kontakcie psychoterapeutycznym staramy się o przywrócenie

odratowanemu samobójcy czy suicydentowi

sensu życia. Kontakt psychoterapeutyczny stwarza możliwość

wglądu w stan kryzysu, w mechanizmy osobowości

i uwarunkowania skłonności samobójczych. Celem

psychoterapii jest pomóc pacjentowi w uzyskaniu lepszego

wglądu we własne przeżycia i rozładowaniu negatywnych

stanów emocjonalnych oraz pomóc w zrozumieniu

wartości życia.

Obecnie wypracowano różne formy profilaktyki drugorzędowej

dotyczącej osób zagrożonych skłonnościami

samobójczymi. Jedną z doraźnych form pomocy

są poradnie specjalistyczne dla ludzi zmęczonych

życiem. W wielu krajach istnieją liczne Telefony Zaufania.

„Linka Nadeje”, „Linka Duvery”, „Hot Line”,

„Telefonseelsorge” to tylko niektóre z szerokiej sieci

pracujących w różnych krajach. Organizowane są też

kluby dla suicydentów, istnieją grupy wsparcia i organizacje

pozarządowe, ośrodki kryzysowe. Ich zadaniem

jest niesienie pomocy i zmniejszenie napięć,

konfliktów, pomoc w przezwyciężaniu trudnej sytuacji,

obiektywizacja zbyt emocjonalnego zachowania

i tunelowej wizji siebie oraz świata. Idea doraźnej pomocy

telefonicznej powstała w Londynie w 1953 roku.

Inicjatorem był rektor kościoła anglikańskiego Chad

Varah, który założył pierwszy tego typu telefon pod

31

Czesław M. Cekiera, Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw

nazwą „Dobry Samarytanin”. Zadaniem tej placówki

było nieść pomoc każdemu, kto znalazł się w trudnej

sytuacji. Obecnie na całym świecie istnieją setki tego

typu Telefonów Zaufania zrzeszonych w Międzynarodowej

Federacji Doraźnej Pomocy Telefonicznej

(IFFSETH), do której należą również polskie telefony

zaufania. Ten rodzaj pomocy ma bardzo duże znaczenie

w zapobieganiu samobójstwom. Pierwszy TZ w Polsce

powstał we Wrocławiu w 1967 roku, następne powstały

w Gdańsku, Warszawie, Bydgoszczy, Toruniu,

Lublinie, Krakowie i w innych miastach. Placówki samarytańskie

funkcjonują wśród chrześcijan, żydów,

mahometan. Praca w Telefonach Zaufania opiera się na

zasadzie dyskusji, anonimowości, poufności, nadziei.

Człowiek w kryzysie lub zniechęcony życiem może

w każdej chwili, w nocy i nad ranem zatelefonować. Możliwość

wyżalenia się, wyrzucenia z siebie przykrych odczuć

i doznań przynosi pacjentowi ulgę, może go powstrzymać

przed samobójstwem. Osoby pracujące w TZ

powinny spełniać pewne wymagania i mieć odpowiednie

walory psychiczne. Powinny cierpliwie słuchać i być

życzliwie nastawione do człowieka, któremu chcą ofiarować

swoją przyjaźń i pomoc w podejmowaniu konkretnych

decyzji.

Jako praktyczne dyrektywy dla osób pracujących w poradnictwie

suicydentów ważne będą stwierdzenia przedstawione

w tabeli 1.

W poradnictwie suicydentów należy wpływać na sferę

zainteresowań, wzmacniać chęć życia poprzez ukazywanie

wartości, celu i sensu życia. Należy przywrócić prawidłowe

kontakty interpersonalne, ukazać poczucie własnej

wartości i godności osobistej. Psychokorekcja, terapia

i reedukacja polegają na kształtowaniu pozytywnych

postaw wobec otaczającego świata, jego wartości

i wobec ludzi. Należy budzić nadzieję na lepsze jutro,

ukazywać wartość własnego życia i piękno świata oraz

wartości, dla których warto żyć, podejmować wysiłek

w celu ich osiągnięcia, warto walczyć i cierpieć dla przyszłych

owoców — podobnie jak rolnik wrzucający ziarno

w ziemię jesienią ma nadzieję, wierzy, jest o tym przekonany,

że następnego roku latem będzie zbierał plon.

On w zimie żyje tą nadzieją, nie poddaje się rozpaczy,

że ziarno w zimie zgnije, wymarznie, zniszczeje. A ziarno,

chociaż obumrze, wyda owoce trzydziestokrotne,

sześćdziesięciokrotne, stokrotne. Contra spem spero!

Piśmiennictwo

1. Stengel E. Recent research into suicide and attempted suicide.

London 1958.

2. Tuckman J., Cannon H.E. Attempted suicide in adolescent. Amer.

J. Psychiat. 1962; 119: 228-232.

3. Klaus T. Handbuch der Selbstmorderverhutung. Ferdinand Enke

Verlag, Stuttgart 1964.

4. Szymańska Z., Żelazowska S. Próby samobójcze wśród młodzieży.

Zdrowie Psychiczne 1966; nr 1-2: 83-103.

5. Cekiera C. Z badań nad osobowością samobójców. Zagadnienia

Wychowawcze 1966, nr 3-4, PTHP, Warszawa.

6. Cekiera C. Próby samobójcze starszej młodzieży. Zagadnienia

Wychowawcze 1971, nr 3-4, PTHP, Warszawa.

7. Cekiera C. Etiologia i motywacja usiłowanych samobójstw. Studium

psychologiczne. ATK, Warszawa 1975.

8. Hołyst B. Przywróceni życiu. PWN, Warszawa 1991.

9. Pilecka B. Wybrane problemy samobójstw młodzieży. PWF, Lublin

1995.

10. Klijer-Weśniuk A Przyczyny i motywy prób samobójczych u dorosłych.

Praca dyplomowa mgr., mps, KUL, Lublin 1997.

11. Sołtysiak T., Mosiewicz T. Niektóre przyczyny oraz oceny prób

i myśli samobójczych młodzieży. Problemy Alkoholizmu 2000,

nr 3, III.

12. Płużek Z. Problemy psychologiczne suicydologii. Przegląd Lekarski

1982; 11.

13. Hołyst B. Suicydologia. Wyd. Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2002.

14. Cekiera C. Sprawozdanie z 13. Dorocznego Zjazdu Amerykańskiego

Towarzystwa Suicydologicznego, Nashville. TN, USA.

Zdrowie Psychiczne 1980, nr 4.

15. Rost H. Bibliographie des Selbstmord. Augsburg 1927.

16. Farberow N.L., Shneideman E.S. The cry for help. McGraw Hill,

N.Y. 1961.

17. Stengel E., Cook N.G. Contrasting suicide rates in industrial communities.

J. Ment Sci. 1961; 107: 1011-1019.

18. Ślipko T. Prawa i obowiązki osoby względem siebie jako całości.

Zarys etyki szczegółowej. T. 1. Wyd. Ap. Modlitwy, Kraków 1982.

19. Dürkheim E. Le suicide. Paris 1976.

20. Dąbrowski K. Le conditions psychologique du suicide. Imprimere

du Commerce, Geneve 1929.

Tabela 1. Błędne i prawdziwe opinie o samobójstwie

Table 1. True and false views on suicide

Błędne Prawdziwe

Nie popełni samobójstwa ten, kto nie mówi o nim Na 10 samobójstw przypada 8 osób, które niedwuznacznie o nim mówiły

Do samobójstwa dochodzi bez oznak sygnalizacyjnych Wiele obserwacji uczy, że samobójcy sygnalizowali swoje zamiary

Kto popełnia samobójstwo, koniecznie chce odebrać Większość samobójców oscyluje między pragnieniem,

sobie życie by być i by umrzeć

Poprawa po kryzysie samobójczym oznacza Większość samobójstw zdarza się w ciągu 3 miesięcy

koniec ryzyka po zaczynającej się „poprawie”

Samobójstwo jest dziedziczne Nie jest dziedziczne, jest zjawiskiem indywidualnym

Wszyscy, którzy popełniają samobójstwo, Samobójca wprawdzie jest krańcowo nieszczęśliwy,

są chorzy psychicznie ale niekoniecznie chory psychicznie

32

SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1

21. Hołyst B. Samobójstwo — przypadek czy konieczność. PWN,

Warszawa 1983.

22. Wasserman D. Separation. An important factor in suicidal actions.

Crisis 1988, nr 1: 49-63.

23. Florkowski A. Psychosocjologiczna ocena zachowań suicydalnych

wśród młodzieży. Psychiatria Polska 1993, nr 1, 29.

24. Gruszczyński W. i wsp. Zachowania samobójcze i agresywne

u dzieci i młodzieży a zdolność do służby wojskowej. Problemy

Alkoholizmu 2000, nr 4, 511, I.

25. Cekiera C. Etiologia i motywacja usiłowanych samobójstw. ATK,

Warszawa 1975.

26. Pilecka B. Wybrane problemy samobójstw młodzieży. PWP, Lublin

1995.

27. Cekiera C. Kajzer I. Zachowania suicydalne w Teorii Dezintegracji

Pozytywnej. Zdrowie Psychiczne 1991, nr 1-2.

28. Cekiera C. Profilaktyka samobójstw. Zagadnienia Wychowawcze

1983, nr 5.

29. Bielec A. Poczucie zagrożenia a tendencje samobójcze u młodzieży.

Praca dyplomowa mgr., mps. KUL, Lublin 1997.

30. Bocheński J.I. O sensie. Kultura 1980, nr 1 (388), 2 (389): 3-16.

Piśmiennictwo uzupełniające

Farberow E.N. The cry for help. Hill Book Company, 1961.

Frankl V. Homo patiens. Pax, Warszawa 1971.

Frankl V. Redukcjonizm. Więź 1970, nr 9.

Jarosz M. Samoniszczenie. Samobójstwo, alkoholizm, narkomania.

Ossolineum, Wrocław 1980.

Łaszyn A. Samobójstwa w Europie. „Fakty” 1997; 25.

Smolińska-Borecka E. Marsz z przeszkodami. Samoniszczenie. „Fakty”

1997; 20-24.

---