Psychologiczne aspekty samobójstw
Zachowania autodestrukcyjne pośrednie – specyfika
Zachowania autodestrukcyjne pośrednie - skutki działania odległe w czasie lub/i prawdopodobne: uzależnienia, zaburzenia odżywiania, ryzykanctwo, styl życia, wszędzie gdzie istnieje dystans między zachowaniem a jego szkodliwymi skutkami.
Zachowania autodestrukcyjne bezpośrednie – typologia, funkcje
celowe uszkodzenie ciała, bezpośredni związek między działaniem i jego fizycznym skutkiem:
samobójstwo:
przez powieszenie
rzucenie się z wysokości
uszkodzenie układu krwionośnego
środki nasenne
utopienie
rzucenie się pod pojazd
zastrzelenie się
samookaleczenia
Typologia:
Shneidman:
samobójstwo i parasamobójstwo,
śmierć intencjonalna, subintencjonalna, nieintencjonalna
Faber:
zamiar vs skutek
Płużek:
prawdziwe (wybór śmierci),
rzekome (dopuszcza się możliwość śmierci),
gesty samobójcze (nie zakłada się śmierci),
altruistyczne
Durkheim:
bezpośrednie/pośrednie
Wg kryterium integracja społeczna vs kontrola społeczna:
anomiczne,
fatalistyczne,
egoistyczne,
altruistyczne
Funkcje zachowań autodestrukcyjnych bezpośrednich:
Samokaranie i samoniszczenie
Rozładowanie napięcia i silnego afektu
Przerwanie bólu, cierpienia psychicznego lub pustki
Wołanie o pomoc
Zaspakajanie potrzeb psychicznych (opieki, uwagi)
Stymulacja
Samobójstwa – teorie i hipotezy wyjaśniające przyczyny
TEORIE PSYCHOANALITYCZNE
Samobójstwo to rodzaj acting out – nieświadom konflikt powoduje nieznośne napięcie psychiczne, które zostaje rozładowane przez aktywność fizyczną, skutkującą zabiciem siebie
Samobójstwo i zabójstwo mają podobne źródła nieświadome
W procesie samobójstwa uczestniczą dwa czynniki:
agresywne – zabijania,
uległe – bycie zabitym
towarzyszy im pomieszanie tego co wewnętrzne z tym, co zewnętrzne
zachowania samobójcze pochodzą z fantazji samobójczych, których korzenie wywodzą się z dzieciństwa
fantazje w sensie psychologicznym dotyczą ciała, są wyrazem instynktownych dążeń i mechanizmów obronnych oraz więzi z innymi ludźmi i tego, co symbolizują
fantazje samobójcze wiążą się z zaburzeniami więzi pomiędzy dwoma osobami; niosą kilka sprzecznych treści: bycie bierną ofiarą oraz natarczywym prześladowcą, bycie istotą doskonałą w złym ciele, świadome życzenie śmierci, nieświadome pragnienie przetrwania
zagubienie i pomieszanie oraz utrata kontroli, sprawia, że pacjent myślący o samobójstwie nie potrafi dłużej panować nad sprzecznymi impulsami i utrzymywać tego rodzaju rozszczepienia
ciało identyfikowane jest jako zbytnie obciążenie, pacjent odcina się od ciała atakując „wewnętrznego prześladowcę” z nadzieją, że rdzeń jego ja pozostanie żywy, nawet jeśli ciało zostanie zabite – Campbell i Hale nazywają to „ocaleniem ja”
fantazje mogą być różne jednak najczęściej spotykana to fantazja scalenia się
śmierć postrzegana jako powrót do nieba, miejsca urodzenia, czyli do łona matki
celem samobójstw może też być połączenie się z inną osobą
wspólne umieranie (w samobójstwach łączonych) może wynikać z podobnych pragnień połączenia się i przekonania o dzieleniu śmierci podobnie jak zycia
istnieje także fantazja zemsty – bywają skierowane przeciwko osobom, które są ważne dla samobójcy, jak rodzice czy ukochana osoba – osoba pragnie ukarania za odczuwane krzywdy skupia się na wpływie swojej śmierci na innych
samobójstwo może też wynikać z silnego poczucia winy, niemożność sprostania oczekiwaniom idealnego ja
przyczyną samobójstwa może być także obawa przed realną bądź domniemaną karą lub odwetem, a dotyczy to przede wszystkim dzieci
inną przyczyną może być fantazja usunięcia – pojawia się u dorastających dzieci, których ciało się rozwija i jest niechciane oraz u osób starszych bojących się starości
kolejna fantazja samobójcza dotyczy silnej fascynacji śmierci – samobójca dokonuje różnych przedśmiertnych zachowań destruktywnych chcąc udowodnić że panuje nad śmiercią
inna fantazja – fantazja ratunku – wyraz ambiwalentnych uczuć wobec życia, zamach samobójczy służy kontrolowaniu zachowań innych osób przez wywołanie u nich poczucia winy
TEORIE BEHAWIORALNE I POZNAWCZE
zgodnie z teorią uczenia się człowiek staje się podatny na depresję, jeśli w jego środowisku nie ma odpowiednich wzmocnień
w rodzinach pacjentów popełniających samobójstwo odnotowuje się nasilenie zachowań samobójczych większe niż wśród innych chorych psychicznie
ssamobójstwo jako nabyta umiejętność przydatna do komunikowania się w obrębie tego rodzaju „subkultury”
nieracjonalne myślenie prowadzi do niekorzystnych stanów emocjonalnych umysłu
depresja jest skutkiem negatywnych przekonań wiązanych z doświadczeniami np. z uważaniem siebie za całkowicie odpowiedzialnego za nieszczęścia
pacjent z depresją „uważa swoje przekonania i oczekiwania za fakty; w lęku są one jedynie możliwe”
odwołując się do „wyuczonej bezradności” Seligmana uważa się, że utrata rodzica we wczesnym dzieciństwie sprawia, że dziecko zgodnie z mechanizmem wyuczonej bezradności, staje się podatne na reagowania w przyszłości depresją na straty
poczucie beznadziejności jest czynnikiem sprzyjającym samobójstwu, stanowi wskaźnik bardziej czuły niż depresja
TEORIE SPOŁECZNE
przyczyna samobójstw – problemy społeczne
w zależności od rodzaju zaburzonej relacji między jednostką, a społeczeństwem można wyróżnić:
samobójstwo altruistyczne – spowodowane nadmierną integracją ze społeczeństwem ze zbyt słabo rozwiniętym poczuciem indywidualności, przykłady: samobójstwa pierwszych chrześcijan, praktykowanie przez mnichów buddyjskich składanie siebie w ofierze, jako protest przeciwko prześladowcom społecznym i oskarżeniom
samobójstwo egoistyczne – w wyniku niedostatecznej integracji jednostki ze społeczeństwem, nadmiernego poczucia indywidualności
samobójstwo fatalistyczne – w wyniku nadmiernego podlegania jednostki wymogom społecznym, ograniczenie wolności
samobójstwo anomiczne – w wyniku niedostosowania się do norm społecznych, uczucie beznadziejności
anomia ekonomiczna – gwałtowna strata pieniędzy lub gwałtowne wzbogadzenie (nie możemy sobie z tym poradzić)
anomia rodzinna – rozwód
ryzyko samobójstwa osoby podatnej na samobójstwo, wzrasta z licznymi publikacjami na temat tego rodzaju śmierci, wskutek działania czynnika naśladownictwa sugestia ma znaczny wpływ na wskaźnik samobójstw – „efekt Wertera”
na samobójstwa mają wpływ także media
TEORIE ETIOLOGICZNE
Badania na zwierzętach dowiodły, że brak bezpiecznych więzi społecznych skutkuje brakiem odpowiednich umiejętności społecznych i poznawczych radzenia sobie z nagłym zagrożeniem i może być przyczyną „ostrego wyczerpania endogennego”, przypominającego ludzkie napady paniki
Czynniki ryzyka samobójstw (I, II i III-rzędowe)
Pierwszorzędowe (grupy: obecność zaburzeń psychicznych, obecność uporczywych myśli, konkretne działania, plany, wcześniejsze próby samobójcze, transmisja wzorców pokoleniowych, kryzys psychologiczny- wysoki poziom depresji, lęku, nastrój dysforyczny, poczucie winy, dolegliwości bólowe ,zwłaszcza w chorobach somatycznych, czynniki ryzyka samobójstwa poszerzonego, zachowania dyssymulacyjne)
Zaburzenia psychiczne: Depresje- depresje endogenne- głębokie depresje w których osoba nie ma poczucia sensu życie (depresje największym ryzykiem samobójstw)- 50% depresje, 2 grupa: schizofrenia (zwłaszcza paranoidalna, w której istnieje poczucie winy, grzeszności. Okres remisji- najniebezpieczniejszy- imperatywy „głos mówi, że mam wyskoczyć”. Remisja- osoba doświadcza ciężkości choroby psychicznej zwłaszcza przez wymiar społeczny.
Uzależnienia: część osób uzależnionych wchodzi w uzależnienie ze względu na kryzysy osobiste. Każde wytrzeźwienie, sytuacja w której osoba zaczyna spożywać alkohol- stan dysforyczny- wystarczy drobny konflikt by osoby mówiły, że coś zrobią.
Zaburzenia osobowości: duża labilność emocjonalna. W borderline czy antyspołecznych zaburzeniach osobowości osoby często wyrażają tendencje samobójcze- mają charakter realny
Samobójstwo nigdy nie jest aktem natychmiastowym, najczęściej jest to akt poprzedzony myślami samobójczymi. Myśli przekształcają się w tendencje- w myśli uporczywe
Samobójstwa o charakterze planowanym- osoby dochodzą do momentu, że kończą ze sobą. Samobójstwa impulsywne- efekt słabości w chwili- najczęściej zdaniem Erwina Ringera kiedy „kielich goryczy się dopełnia”- może być nie związana z dotychczasową linią dziecko może popełnić samobójstwo po otrzymaniu złej oceny- a prawda tkwi w zerwanych więzach rodzinnych.
Deklarowanie samobójstwa. To nieprawda, że jeśli ktoś deklaruje samobójstwo, że tego nie zrobi. 8/10 osób deklarujących samobójstwo, popełnia je. Samobójstwo może być również szantażem. Może być to efekt zemsty na kimś.
Transmisja wzorów pokoleniowych- w wywiadzie klinicznym- czy były próby samobójcze w rodzinie. Wiele osób nie potrafi na pytanie odpowiedzieć. Jeśli dziadek, babcia popełnił samobójstwo, tej informacji nie przekazuje się dalej. Jeżeli wiedzą- jest fatum, które przechodzi na rodzinę. Członkowie rodziny mogą się odwoływać do takich wzorców.
Drugorzędowe- waga może być mniejsza w stosunku do pierwszorzędowych (grupy: traumatyczne wydarzenia życiowe i doświadczenia okresu dzieciństwa; zła sytuacja rodzinna; socjalno-bytowa; deprywacja potrzeb rozwojowych; ostre doświadczenia rodzinne; szkolne; zawodowe; sytuacyjne; obecność ciężkiej choroby; przemoc; odrzucenie; upokorzenie; utrata rodzica; dzieci wychowywane w warunkach przemocowych; deprywacja potrzeb rozwojowych; ostre stresy rodzinne- nierówne traktowanie dzieci, wycofanie miłości; konflikty rodziców, ambiwalencja uczuć do rodziców- konflikt lojalności względem każdego z rodziców, niepowodzenia szkolne- przemoc wśród rówieśników; stresory zawodowe, sytuacyjne; czynnik utraty osoby bliskiej; obecność ciężkiej, przewlekłej choroby- wysoki tam gdzie bóle przewlekłe są trudne do opanowania- np. przewlekła choroba stawów)
Trzeciorzędowe- elementy społeczno-demograficzne: wiek, płeć, wykształcenie; przynależność do mniejszości etnicznych i seksualnych; status emigranta, szczególnie w pierwszym i drugim pokoleniu;
Czynniki ryzyka samobójstw u osób starszych
Wśród najczęstszych czynników ryzyka próby samobójczej wśród osób starszych wymienia się:
• przechodzenie choroby mentalnej, np. depresji
• uzależnienie od alkoholu
• doświadczanie przewlekłej choroby somatycznej
• nagła utrata dotychczasowej pozycji społecznej lub rodzinnej
• utrata bezpieczeństwa finansowego
• poczucie izolacji
• utrata życiowego partnera
Czynniki ochronne wobec ryzyka zachowań suicydalnych
podmiotowe- czynniki z obszaru poznawczego i osobowości- zaufanie do siebie- Bandura- poczucie własnej skuteczności, Costa i Mcrae- otwartość na doświadczenia, Hobfoll- otwartość na korzystanie z pomocy
społeczno-kulturowe- zaangażowanie w pracę, naukę, udział w życiu społecznym, udział w życiu religijnym, przynależność do różnych grup, stowarzyszeń, praca na zasadzie wolontariatu.
czynniki ochronne- zdolność radzenia sobie ze stresem jest czynnikiem pomnażającym poczucie własnej wartości, związane ze wsparciem społecznym, rodzina- wsparcie rodzinne , czynnik poszukiwania rozwiązań
Typologia samobójstw ze względu na motywację i postawę do śmierci
TYPOLOGIA SAMOBÓJSTW ZE WZGLĘDU NA MOTYWACJĘ
Ksiądz T. Ślipko (1964, 1978), uwzględniając zamierzenie woli oraz stopień pewności śmierci, wyróżni. cztery kategorie działań samobójczych:
samobójstwo bezpośrednie
samobójstwo pośrednie
narażenie życia na niechybną śmierć
narażenie życia na śmierć prawdopodobną.
Z kolei ze względu na motywację wymieni. również cztery typy samobójstw:
z rezygnacji
z poświęcenia
z pietyzmu
religijne w celach ekspiacyjnych czy kulturowych.
T. Kielanowski (1973) w kontekście filozoficznych rozważań nad zjawiskiem samobójstw wyróżnia, nie przyjmując żadnego określonego kryterium, lecz wymiary – psychologiczny, aksjologiczny i pragmatyczny, następujące typy samobójstw:
z miłości
jako wynik choroby psychicznej
dobrowolne poświęcenie własnego życia
bilansowe
Ze względu na różnorodną motywację suicydentów wyróżnia się przykładowo następujące samobójstwa:
ekspiacyjne (ucieczka, op.akiwanie kogoś, kara)
agresywne (zemsta, wo.anie o pomoc)
ofiarne
jako gra
Z psychologicznego punktu widzenia wyróżnia się m.in. następujące typy samobójstw:
związane z zaburzeniami psychicznymi (psychoza depresyjna jedno- lub dwubiegunowa, urojenia winy, grzeszności i samoponiżenia, schizofrenia),
próby demonstracyjne, w których usi.owanie pozbawienia się życia ma jedynie charakter manifestacji i manipulacji,
samobójstwa bilansowe, u podstaw których leży „wolna i swobodna, na zimno podjęta decyzja po rozważeniu wszystkich za i przeciw”
TYPOLOGIA SAMOBÓJSTW ZE WZGLĘDU NA POSTAWĘ DO ŚMIERCI
Ze względu na stosunek do śmierci wyróżniono następujące grupy suicydentów:
„to be” (być) – pragnąca być uratowana;
„to be or not to be” (być lub nie być) – prowadząca grę hazardową ze
śmiercią;
„not to be” (nie być) – pragnąca śmierci
R. E. Litman - wychodząc z założenia, że podjęcie decyzji o życiu lub śmierci łączy się z ustosunkowaniem jednostki do śmierci, wyodrębni. trzy typy osób usiłujących pozbawić się życia:
osoby, które mówią, że nie miały wyraźnego zamiaru pozbawienia się życia, a pragnęły tylko w specyficzny sposób porozumieć się z otoczeniem „nie mogę już wytrzymać, coś trzeba zrobić dla mnie”,
osoby, które losowi pozostawiły decyzję o własnej śmierci,
osoby, które istotnie pragnęły umrzeć i tylko przypadek uratował im życie
Z. Płużek- biorąc pod uwagę stopień uświadomienia wyboru – „chcę umrzeć”, dokona. następującej klasyfikacji samobójstw:
samobójstwa prawdziwe – sprawcy uświadamiają sobie „na zimno” chęć pozbawienia się życia, bardzo często nie ma tu żadnego momentu wyzwalającego ani innego motywu poza krótkim – nie chcę żyć, jestem na świecie taki sam. Samobójstwo prawdziwe może być przejawem agresji skierowanej na siebie (z powodu utraty sensu i celu życia, kryzysu egzystencjalnego) lub – agresji skierowanej na zewnątrz (w celu ukarania kogoś swoją śmiercią),
samobójstwa rzekome – sprawcy nie wyrażają wprost chęci umierania, lecz wybierają śmierć jako ucieczkę od trudności, których pokonać nie chcą lub nie potrafią. Bardzo rzadko towarzyszą im myśli o sensie życia i jego wartości, dominuje natomiast koncentracja na osobistych trudnościach, o których za wszelką cenę chce się zapomnieć. Samobójstwo rzekome jest zwykle wynikiem depresji lub rezygnacji albo poczucia winy i wiąże się z obniżeniem mechanizmów obronnych,
samobójstwo demonstratywne – sprawcy zachowują ambiwalentną postawę wobec życia i śmierci, a samobójstwo ma służyć określonemu celowi, najczęściej – zwróceniu na siebie uwagi, czasem jest aktem szantażu, protestu lub agresji. Nie ma tu wyraźnej chęci pozbawienia się życia, ale zagrożenie życia istnieje. Często akt demonstratywny, obliczony na to, że ktoś przyjdzie, wyratuje, pomoże oraz zainteresuje się, zostaje niestety zrealizowany. Samobójstwo demonstratywne związane jest z zagubieniem, bezradnością wobec samego siebie i nieumiejętnością nawiązania kontaktu z osobami, które mogą udzielić pomocy. Jest tu również rozmyślanie o własnej śmierci, ostro jawi się dylemat: żyć albo nie żyć, ale dominuje poczucie własnej „nieszczęśliwości”.
Zespół presuicydalny, dynamika, ocena czynników ryzyka
Zespół cech, które znany badacz problematyki samobójstw Erwin Ringel określił jako charakterystyczne dla osoby mającej zamiar popełnić samobójstwo to zespół presuicydalny:
1. Przeżywanie głównie niepokoju i lęku, zagrożenia, poczucia mniejszej wartości i niewydolności prowadzące do rezygnacji.
2. Kierowanie agresji w swoją stronę.
3. Ucieczka od realnych problemów w fantazjowanie na temat śmierci i snucie planów samobójczych.
Sygnały samobójstwa:
wypowiedzi typu: lepiej byłoby wam beze mnie, lepiej byłoby ze sobą skończyć;
zbieranie leków;
zdobycie sznura lub ostrego narzędzia;
napisanie testamentu i pożegnalnych listów;
nieoczekiwane wizyty u bliskich osób sprawiające wrażenia żegnania się;
nagłe izolowanie się od otoczenia;
rozważania o śmierci;
treści dotyczące śmierci, egzekucji, pogrzebu pojawiające się w snach.
Nagła poprawa stanu psychicznego osoby będącej na skraju samobójstwa nazywana jest "złowieszczym spokojem". Chory nie odczuwa już niepewności i lęku ponieważ podjął decyzję o samobójstwie, które w jego przekonaniu rozwiąże wszystkie problemy
Diagnoza czynników ryzyka samobójczego
Płeć: mężczyźni: zwł. gwałtowne próby samobójcze, kobiety: zwł. w wieku podeszłym
Wiek: osoby młode (15-30) oraz w wieku podeszłym (powyżej 65r.ż.)
Stan cywilny: osoby owdowiałe > rozwiedzione > w separacji > samotne
Utrata pracy, bezrobocie, problemy socjalne, niski status socjo-ekonomiczny
Migracja
Izolacja społeczna, zab. adaptacyjne: wojsko, konflikty z prawem, więzienie
Stan somatyczny: choroby nowotworowe, przewlekłe zespoły bólowe
Choroby psychiczne, także wśród krewnych
W niektórych grupach zawodowych, m.in. wśród weterynarzy, farmaceutów, dentystów, rolników i lekarzy
Stresujące wydarzenia życiowe (odrzucenie, utrata, osierocenie, problemy finansowe)
Interwencja kryzysowa w sytuacji zachowań suicydalnych wobec osoby zagrożonej i rodziny
Cele interwencji kryzysowej w rodzinie osoby po próbie samobójczej
Celem interwencji kryzysowej w rodzinie po próbie samobójczej jest;
szybkie zmobilizowanie rodziny do udzielenia bliskiemu wsparcia i zapewnienia mu pewnego bezpieczeństwa;
udzielenia bliskiemu pomocy potrzebnej do poradzenia sobie z sytuacją kryzysową w rodzinie;
prewencja suicydalna w rodzinie, co oznacza wzmocnienie więzi rodzinnych, akceptacji, a także uwzględnienie faktu, że każdy członek rodziny, a nie tylko osoba po próbie samobójczej, ma prawo otrzymać pomoc.
Diagnoza rodziny po próbie samobójczej
Diagnoza rodziny powinna uwzględnić jej stan przed i po próbie samobójczej bliskiego.
Czynniki ryzyka tkwiące w rodzinie przed próbą samobójczą
tradycja suicydalana w historii rodziny
tendencje do wycofania się, izolacji i zrywania związków w rodzinie;
atmosfera pełna zarzutów i krytyki;
występowanie traumatycznych sytuacji w rodzinie, przemoc i wykorzystywanie seksualne ( bite kobiety i dzieci, kazirodztwo ).
Rodzina po próbie samobójczej
Próba samobójcza, jako krytyczne wydarzenie życiowe, wywiera istotny wpływ na poszczególnych członków rodziny. Są nią wstrząśnięci, często skonfrontowani z własnymi skłonnościami samobójczymi. Ich poczucie bezpieczeństwa zostaje naruszone, co może być źródłem nowej fali samobójczej. Przy diagnozowaniu reakcji kryzysowej u poszczególnych członków rodziny powinno się zwrócić uwagę na następujące kwestie:
członkowie rodziny, którzy mieli kiedyś myśli bądź tendencje samobójcze, mogą reagować nieadekwatnie na próbę samobójczą kogoś bliskiego (bagatelizować, zaprzeczać, odrzucać, zachowywać się agresywnie);
czy w rodzinie istniej tzw. bliski problemowy, czyli osoba reagująca najbardziej nieadekwatnie z powodu własnych tendencji samobójczych;
czy powstała w rodzinie wroga atmosfera, wykluczająca osobę po próbie samobójczej.
Przebieg interwencji kryzysowej
W interwencji kryzysowej, oprócz indywidualnych spotkań z osobą po próbie samobójczej, równie ważne jest możliwie szybkie spotkanie całej rodziny (w tym pacjenta) z terapeutą. Interwencja jest tym skuteczniejsza, im szybciej zostanie rozpoczęta. Pierwszy kontakt rodziny po próbie samobójczej jest momentem szczególnie krytycznym, stąd ważna jest obecność terapeuty podczas tego spotkania. Bliscy są wówczas najbardziej zirytowani i wstrząśnięci, reagują niekiedy obwinianiem osoby, która dokonała próby samobójczej, są smutni, mają poczucie krzywdy. Osoby po próbie samobójczej mają nieraz poczucie winy wobec bliskich, obawiają się ich reakcji. Przy pierwszym spotkaniu ważne jest zapobieganie takim zachowaniom, jak wzajemne obwinianie się, bagatelizowanie i agresywne odrzucanie, dlatego też należy zająć się każdym członkiem rodziny. Terapeuta daje każdemu czas na rozmowę o jego aktualnych uczuciach i konfliktach, przyjmuje je ze zrozumieniem i akceptacją.
Interwencja kryzysowa w sytuacji dokonanego samobójstwa
Śmierć samobójcza członka rodziny jest bolesnym wydarzeniem traumatycznym, wywołującym silne reakcje emocjonalne. Tak jak przy innych doświadczeniach utraty, w procesie żałoby po śmierci samobójczej bliskiego wyróżnić można cztery fazy tego procesu;
1. Faza szoku z dominującym mechanizmem zaprzeczenia. Może trwać od kilku dni do
kilku tygodni.
2. Faza silnych emocji i buntu; lęk, złość, poszukiwanie winnego, poczucie winy,
występują też zaburzenia snu.
3. Koncentracja na osobie zmarłego i początki akceptacji utraty.
4. Pogodzenie się z utratą.
W większości rodzin proces żałoby ma charakter nietypowy – w przeważającej części nie dochodzi w ogóle do jego rozpoczęcia. W wielu przypadkach nie akceptuje się śmierci jako faktu nieodwołalnego. W rezultacie nieodbytej żałoby w rodzinie dochodzi do wielu niekorzystnych zmian. Komunikowanie się członków rodziny jest zaburzone, istnieją niedopowiedziane sprawy, samobójstwo staje się nieraz tematem tabu i tajemnicą rodzinną. W kontaktach z otoczeniem stawia się też swoiste bariery, które mają za zadanie bronić przed obwinianiem z zewnątrz. Pomoc jaką rodzina otrzymuje od otoczenia, jest często niewystarczająca, dlatego jej członkowie mogą odczuwać, że się ich unika. Pomoc profesjonalna przy śmierci samobójczej bliskiego jest szczególnie wskazana, by proces żałoby mógł się rozpocząć i przebiegać prawidłowo.
Syndrom żałoby po śmierci samobójczej
McIntosh opisuje zjawisko „syndromu po śmierci samobójczej”
samobójstwo w większości przypadków jest czymś zaskakującym, zatem rodzina nie ma możliwości przygotowania się
u osób które odkryły ciało samobójcy lub były świadkiem zamachu stwierdza się niekiedy objawy stresu pourazowego, które mogą utrudniać proces żałoby
osoby najbliższe odczuwają szok i ogłuszenie
nie wierzą w to co się stało
zaprzeczają realności samobójstwa osoby bliskiej
długotrwałe odrzucanie realności zgonu
rodzina może usprawiedliwiać „to był wypadek” – pełnienie funkcji ochronnej zmniejszającej poczucie wstydu wobec otoczenia, ale także takie podejście uniemożliwia dzielenie się reakcjami emocjonalnymi
przyczyną zaprzeczania prawdziwej przyczyny śmierci jest wstyd i lęk przed reakcjami otoczenia
wstyd i stagmatyzacja mogę prowadzić do izolacji społecznej członków rodziny samobójcy, a to prowadzi do zmniejszonej ilości wsparcia społecznego, co utrudnia przeżywanie żałoby
kolejną chrarketerystyczną cechą dla tego syndromu jest zadawanie sobie pytania: DLACZEGO? Występują dwa rodzaje poczucia winy:
poczucie winy za to co się zrobiło (np. „nie doszłoby do tego gdybym się z nim nie pokłócił”
poczucie winy za to czego się nie zrobiło (np. „gdybym tylko wtedy z nim porozmawiał)”
Poczucie winy może być projektowane na innych i wiązać się z poszukiwaniem „kozła ofiarnego”, którym może się stać członek rodziny lub specjalista, który nie był w stanie zapobiec tragedii
bliscy i znajomi zmarłego mogą czuć odrzuceni i niekochani przez samobójcę
niektóre reakcje emocjonalne odczuwane przez osoby dotknięte śmiercią samobójczą bliskiego mogą budzić niepokój i zwiększać poczucie winy
poczucie ulgi może się pojawić gdy osoba, która odebrała sobie życie była chora psychicznie
może pojawiać się także ambiwalencja – z jednej strony zadowolenie, a z drugiej smutek, poczucie winy i wstydu
u osób, które samobójstwo uważają za grzech , może pojawić się niepokój i lęk przed pośmiertną karą oczekującą zmarłego
Istnieją dwa aspekty żałoby po śmierci samobójczej:
zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny
zwiększony ryzyko samobójcze wśród bliskich samobójcy, autodestrukcji, refleksji egzystencjalnych
Społeczne, rodzinne i podmiotowe konsekwencje śmierci (zachowań) samobójczej
Konsekwencje śmierci samobójczej:
· kryzys funkcjonowania rodziny osoby zmarłej, obwinianie się- charakter ukryty- osoby milczą, nie odzywają się do siebie
· kwestia wspomnień osoby zmarłej- jak mówić o jej zasługach, jak mówić o tym, że była
· każdy ma poczucie, że stracił osobę
· nowy podział ról- zwłaszcza gdy odchodzi ojciec, matka
· podwyższone ryzyko wystąpienia zachowań samobójczych u członków rodziny
· izolacja rodzin samobójców- ponieważ często przypisuje się im winę. Niezależnie od tego jak była odbierana osoba samobójcy przed śmiercią, po śmierci mówi się o osobach dobrze, osoby się gloryfikuje- a członków rodziny oskarża. Sympatia po stronie osoby zmarłej. Wewnątrz rodziny ta tendencja również działa.
· Mniejsza ilość wsparcia społecznego, ograniczenie kontaktów społecznych
· uroczystości pogrzebowe- kwestia losów osoby po śmierci
Uwarunkowania i dynamika procesu żałoby
Wyodrębniając stadia żałoby specjaliści nie są zgodni co do ich ilości (3 do 5), wyraźnie jednak powtarzają się dwa z nich: inicjujący proces żałoby oraz zamykającego zmaganie się ze stratą.
Nolen-Hoeksema i Larson zajmują stanowisko, wg którego stadia żałoby sprowadzić można do trzech faz:
Początkowej - (szoku, niedowierzania, nieuznawania, zaprzeczania). Charakteryzują ją: wstrząs (reakcje fizjologiczne), uczuciowe odrętwienie, negacja realności śmierci. Zaprzeczenie śmierci jest traktowane jako forma obrony przed cierpieniem. Twa od kilku godzin do kilku tygodni.
Pośredniej – rozpoczyna się, gdy fakt śmierci zostaje uznany przez osobę zarówno intelektualnie, jaki emocjonalnie. Jest to okres przeżywania silnych uczuć, często sprzecznych ze sobą, cechuje go największa zmienność i ambiwalencja. Tutaj może się także rozwinąć pełnoobjawowy zespół depresji. Jest to okres kryzysu egzystencjalnego, wycofywania się z kontaktów, trudności lub niemożności w podejmowaniu aktywności. Zablokowanie sposobów radzenia sobie skutkuje utratą poczucia kontroli i bezpieczeństwa, pojawia się także silna potrzeba pomocy i wsparcia. Może trwać kilka miesięcy.
Końcowej – stopniowego powracania do równowagi. Ma miejsce poprawa samopoczucia i wzrost samooceny, osoby radzą sobie z nową sytuacją społeczną, jaką jest rola wdowy/wdowca. Osoba zaczyna spokojnie wspominać zmarłego. Koniec żałoby to readaptacja do społeczeństwa wyrażająca się efektywnym pełnieniem ról życiowych i realizacja wynikających z nich zadań.
Intensywność procesu żałoby i jej przebieg zależy wg Ostrowskiej od:
a) czynników sytuacyjnych (związanych z okolicznościami śmierci, a jej zaistnieniem, dramatyzmem, dotychczasowym doświadczeniem z odchodzeniem innych)
b) czynników jednostkowych (rodzaj relacji ze zmarłym, antycypacja odejścia, umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych)
c) czynników społecznych (kontekst społeczno-kulturowy, usankcjonowane wzory reakcji na stratę, postawy światopoglądowe i religijne, system wsparcia społecznego)
Natomiast wg Stroebe i współpracowników:
a) natury stresora (rodzaj i nagłość śmierci, stopień pokrewieństwa i bliskości, inne straty doświadczane w związku ze śmiercią (spadkowe, materialne itp.)
b) zasobów zewnętrznych żałobnika (wsparcie społeczne, dynamika relacji w rodzinie, dostępność profesjonalnej pomocy, możliwość uzyskania wsparcia finansowego, opieka duszpasterska)
c) zasobów wewnętrznych (cech osobowości, wieku płci, wykształcenia, inteligencji, religijności, doświadczeń z dzieciństwa i kondycji zdrowotnej)
d) oceny sytuacji i podejmowanych strategii zaradczych – procesy poznawcze, emocjonalne i behawioralne.
Stadia procesu żałoby według wybranych autorów
| G. I. Engel | E. Kubler-Ross | V. Kast | J. Bowlby | C. Sanders | S. Nolen-Hoeksema, J. Larson |
|---|---|---|---|---|---|
| Zaprzeczenie i szok | Zaprzeczenie | Nieuznawanie | Protest | Szok | Faza początkowa |
| Stopniowe uprzytomnienie sobie straty | Złość | Intensywne emocje | Rozpacz | Uświadomienie straty | Faza środkowa |
| Rozwiązanie | Targowanie się Depresja Akceptacja |
Poszukiwanie i oderwanie Nowy stosunek do siebie i do świata |
Oddzielenie | Ochranianie siebie powracanie do zdrowia Odnowa |
Faza rozwiązania/przemiany |
Stroebe i Schut – żałobę lepiej opisywać używając pojęcia oscylacji niż linearnej progresji. Coraz bardziej powszechne jest stanowiska, że próby wydzielenia faz żałoby i charakterystyki ich czasowego przebiegu należy traktować raczej jako propozycje.
W wielu kulturach okres trwania żałoby zamyka się w wymiarze jednego roku, np. dlatego, że żałobnicy muszą przeżyć wszystkie święta bez zmarłego.
Pierwsza rocznica śmierci często uruchamia wcześniejsze fazy procesu żałoby. Także nowa żałoba może przywoływać wcześniejsze doświadczenie straty i odnawiać przykre przeżycia.
Nieprawidłowości w przebiegu procesu żałoby
Wyodrębnia się dwa rodzaje żałoby:
normalną/przystosowaną
patologiczną/nienormalną/o skomplikowanym przebiegu
Bonanno i Kaltman na podstawie taksonomii żałoby normalnej wyróżniają żałobę o minimalnym natężeniu i typowym natężeniu objawów, występującą powszechnie. Najczęściej, charakteryzując zaburzony proces żałoby uwzględnia się jego wymiar czasowy oraz wielość i nasilenie symptomów. Proces ten jako pierwszy opisał Lindeman, który wyróżnił:
żałobę opóźnioną (powstrzymywanie ekspresji emocji, co utrudnia przeżycie straty)
żałobę zniekształconą (różne formy: nadmierna aktywność, skłonność do przyswajania i demonstrowania symptomów choroby będącej przyczyną śmierci utraconej osoby, pojawienie się zaburzeń psychosomatycznych, wrogość wobec krewnych i znajomych, wobec osób, które miały związek ze śmiercią utraconej osoby (np. personel medyczny))
Parkes wyróżnia 3 formy:
żałoba chroniczna – najczęstsza, przedłużająca się i intensywna.
żałoba zahamowana – nie przeżywanie utraty w sposób otwarty (charakterystyczny dla okresu dzieciństwa).
żałoba opóźniona – ekspresja przeżyć poprzedzona jest okresem zahamowania.
Dla celów klinicznych przydatna jest typologia Wordena:
żałoba chroniczna – przedłużająca się, nie prowadząca do satysfakcjonującego zakończenia (reakcje rocznicowe, żałobnik komunikuje wprost swój problem z powrotem do normalności, szuka pomocy i zrozumienia)
żałoba opóźniona – bardzo silna reakcja, niewspółmierna do straty, doświadczona dopiero po upływie pewnego czasu.
żałoba wyolbrzymiona - zbyt intensywna reakcja na stratę, prowadząca do zachowań nieprzystosowawczych, obejmuje także np. silne stany depresyjne, lękowe, problemy alkoholowe, mogą być traktowane jako wyolbrzymione reakcje.
żałoba maskowana – osoba nie wiąże pojawiających się symptomów i trudności z faktem śmierci.
Rando uważa, że nietypowy przebieg żałoby następuje wtedy, gdy dochodzi do niedomogi, nieprawidłowości lub braku co najmniej jednego z sześciu „R” procesów żałoby:
rozpoznanie straty
reagowanie na separację i rozstanie
resentyment – wspominanie i ponowne przeżywanie relacji z utraconą osobą
rezygnacja z przywiązania do utraconej osoby i utraconego świata
readaptacja – przystosowanie się do nowej sytuacji bez zapominania o przyszłości
reinwestowanie
na podstawie sześciu „R” Rando wyróżnia siedem symptomów patologicznej reakcji na odejście kogoś bliskiego podzielonych na trzy grupy:
trudności z ekspresją (1 - żałoba nieobecna, 2 - opóźniona i 3 - zahamowana)
ogólne zaburzenia (4 - żałoba zniekształcona (złość i poczucie winy), 5 - konfliktowa i 6 - nie antycypowana)
problemy z zakończeniem żałoby (7 - żałoba chroniczna)
Psychospołeczne funkcjonowanie osób w okresie żałoby
Symptomy i przeżycia w różnych fazach żałoby (Nolen- Hoeksema, Larson)
| Poznawcze | Afektywne | Behawioralne | Somatyczne | |
|---|---|---|---|---|
| Faza wczesna | - spowolnienie myślenia - zdezorganizowanie myślenia - myśli samobójcze - utrata zaufania - spadek wrażliwości |
- psychiczne odrętwienie - otępienie - euforia - histeria |
- płaczliwość - szloch - wybuchowość - gadatliwość - nadruchliwość - niedostrzeganie innych - pasywność - wzdychanie |
- utrata przytomności - odczucie obcości - odczucie obcości wobec siebie - poczucie oszołomienia - spadek kondycji fizycznej |
| Faza środkowa | - ciągłe myślenie o zmarłym - idealizowanie zmarłego - rozmyślanie - przemyśliwanie - sny o zmarłym - zaburzenia pamięci - poczucie bezsensu - spadek zainteresowań - obniżenie samooceny - zamartwianie się - bycie w kryzysie - słyszenie głosu zmarłego - widzenie zmarłego |
- tęsknota - niepokój - lęk - złość - irytacja - poczucie winy - depresja - osamotnienie - apatia - cierpienie - ulga |
- wszystkie powyższe+ nerwowość - podatność na wypadki - spowolnienie psychomotoryczne - wycofanie - poszukiwanie wsparcia - zależność - stronienie od innych - spadek inicjatywy |
- ogólne osłabienie - niewydolność mięśniowa - bóle mięśniowe - bóle głowy - bóle żołądka - bóle w klatce piersiowej - ucisk w klatce piersiowej - zaburzenia rytmu serca - spłycenie oddechu - zaburzenia snu - zmiana apetytu - podatność na choroby - nudności - spadek energii |
| Faza przemiany | - realistyczna pamięć o zmarłym - znajdywanie przyjemności we wspominaniu - odnalezienie na nowo sensu życia |
- powrót do normalnych reakcji emocjonalnych | - powrót do normalnego funkcjonowania - nowe lub odnowione relacje społeczne - nowe lub odnowione formy aktywności |
- powrót do normalnego funkcjonowania |
Patologiczne doświadczanie żałoby – kryteria diagnostyczne
Trudno jest określić różnice miedzy normą, a patologią. Naukowcom udało się wytypować cechy patologii:
– brak przeżywania procesu żałoby, wycofanie emocji.
– przedwczesne zakończenie procesu żałoby.
Według E. Liebermana są następujące cechy:
Fobiczne unikanie osób, miejsc i przedmiotów związanych ze stratą, występujące z dużym natężeniem poczucia winy oraz gniewu skierowanego na zmarłego, okoliczności śmierci;
Całkowity brak przeżywania przy jednoczesnym nasilonym poczuciu gniewu;
Żal, który się długo utrzymuje i towarzyszące temu choroby somatyczne oraz sny odzwierciedlające rzeczywistość z okresu sprzed stratą.
Zachowaniami wskazującymi na „patologiczne zahamowania żalu” są:
Nadmierna aktywność – sztuczne wyszukiwanie sobie zajęć;
Przedwczesne zastąpienie zmarłego kimś innym.
Zachowania wskazujące na przewlekły żal to:
1) Tworzenie „izby pamięci”;
2) Praktyki spirytualistyczne;
3) Odrzucenie nowych kontaktów;
4) Świadome kultywowanie żalu połączone z idealizacją osoby zmarłej;
5) Myśli samobójcze oraz popełnianie samobójstwa.
Czynnik wpływające na patologiczny przebieg procesu osierocenia:
1) Cechy osobowości, takiej jak: skłonność do pesymizmu, bierność, załamywanie się pod wpływem stresu;
2) Wcześniejsze zaburzenia psychiczne lub nerwicowe;
3) Nie przygotowanie na śmierć osoby bliskiej;
4) Ciężkie doświadczenia życiowe;
5) Trwanie w nierozwiązanym konflikcie z osobą, która odeszła lub ambiwalentny do niej stosunek.
Jak już było wspomniane nieprawidłowym czynnikiem, który predysponuje do patologicznego przeżywania żałoby jest wysoki poziom żalu, złości, samooskarżenia się po śmierci bliskiego. Innym czynnikiem powodującym złe przeżywanie żałoby jest pragnienie własnej śmierci
Innym mechanizmem, który może się pojawić to jest zablokowanie żałoby. Charakteryzuje się tym, że po śmierci kogoś bliskiego zachowujemy się tak jakby w naszym życiu nic się nie wydarzyło. Nie pokazujemy żadnych przejawów smutku, żalu czy rozpaczy. W to miejsce może wchodzić nadmierna aktywność zawodowa. Próbujemy jak najszybciej odciąć się od wszystkiego, co było związane z osobą zmarłą.
Kolejny mechanizm to opóźnianie reakcji żałoby. Może dotyczyć on osób, które z różnych powodów życiowych nie mogły pozwolić sobie na przeżycie emocji z pierwszych faz gdyż musiały zająć się innymi osobami dotkniętymi stratą. U takich osób możemy zauważyć:
– przejaw silnej wrogości i agresji do osób i okoliczności związanych ze śmiercią bliskiej osoby,
– nadmierne idealizowanie zmarłego,
– izolowanie się od dawnych związków i spraw,
– przeżywanie biegunowe uczucia rozpaczy, złości i opuszczenia,
– przejawy zachowań autoagresyjnych.