agresja-pojecie


ROZDZIAŁ I. AGRESJA - ZARYS PROBLEMATYKI

1.1. Pojęcie agresji

Zdefiniowanie pojęcia agresja jest bardzo trudne, gdyż terminy są niejednoznaczne. W latach osiemdziesiątych w samej literaturze psychologicznej podawano ponad 250 różnych definicji (Harre, Lamb 1983). Cały czas pojawiały się i nadal pojawiają nowe określenia dotyczące tych samych zjawisk, o zbliżonym lub zupełnie różnym znaczeniu np. przemoc, prześladowania, gwałt. W literaturze przemoc i agresja są używane zwykle zamiennie.

Termin agresja wywodzi się z łacińskiego aggredi - zbliżać się do czegoś, zaczynać coś, a także aggresio - napad. Najpierw oznaczał „pewien rosnący przejaw energii życiowej”. Człowiek wyposażony był i jest w potrzebne i konieczne do walki o życie impulsy agresywne.

W nauce agresja jest określana subiektywnie i obiektywnie. W pierwszym przypadku istotą jest swoista motywacja chęci niszczenia, wyrządzania szkody, krzywdy, bólu skierowana ku osobie. Przytoczę tu definicję Rudolfa Mandla, który pisze „Agresja w ścisłym tego słowa znaczeniu jest aspołecznym sposobem zachowania się wynikającym z wrogich zamiarów i chęci szkodzenia innym lub niszczenia.” H. N. Ricci podaje, że agresja jest to „pewne działanie, myśl lub impuls, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, realnej lub symbolicznej, określonej osobie lub jej reprezentantowi”. W drugim ujęciu - obiektywnym, motywy nie są najważniejsze i jedyne, bierze się także pod uwagę fakty obserwowalne, mierzalne i rejestrowalne. Tadeusz Tomaszewski opisuje zachowania agresywne jako „skierowane przeciw komuś i czemuś. Może ono mieć dwa kierunki: na zewnątrz, przeciw przedmiotom lub osobom zewnętrznym, np. przeciw samej przeszkodzie lub osobie będącej sprawca trudności, albo też przeciw sobie samemu”.

Według większości psychologów przez agresję uznaje się „(...) każde zamierzone działanie - w formie otwartej czy symbolicznej - mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu fizycznego, lub cierpienia moralnego. Agresja interpersonalna jest, zatem aktem odnoszącym się do zachowań międzyludzkich intencjonalnie organizowanym w celu wyrządzenia szkody jednostce lub grupie społecznej, jest umyślnym działaniem na szkodę jednostki, którego nie da się społecznie usprawiedliwić. Agresja interpersonalna prowadzi do skrzywdzenia tych osób, na które jest ukierunkowana”.

Z uwagi na różnorodne kryteria spotykamy się z różnymi podziałami agresji. Najczęściej stosowany i najbardziej ogólny podział agresji uwzględnia jej podmiot i przedmiot. Podmiot agresji, czyli agresor to osoba lub grupa osób, u których wystąpiło zachowanie agresywne. Przedmiotem agresji są osoby lub rzeczy, na które jest skierowane zachowanie agresywne. Jeśli przedmiotem agresji jest człowiek lub inna istota żywa, wtedy bywa ona określana mianem „ofiary agresji”. Ze względu natomiast na sposób manifestowania wyróżnia się agresję: fizyczną, słowną i symboliczną.

  1. Agresja fizyczna polega na ataku skierowanym na inną osobę, w którym atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami przyjmującym formę uderzenia, potrącenia, kopnięcia, pobicia, powodującym zadanie bólu lub uszkodzenia ciała. Z. Skorny do przejawów agresji fizycznej zalicza: uderzenie, szarpanie, ciągnięcie, duszenie, szczypanie, podstawianie nogi, przedrzeźnianie, plucie, gryzienie, bójki, dokuczanie, przeszkadzanie komuś, zanieczyszczanie, psucie.

  2. Agresja słowna, czyli werbalna, polega na posłużeniu się sformułowaniami werbalnymi, szkodliwymi dla atakowanej osoby, wywołującymi w niej strach, poczucie krzywdy lub odrzucenie uczuciowe. Wyraża się ona, w niektórych żądaniach, rozkazach, wyzwiskach, lekceważącym traktowaniu, odmowie udziału we wspólnym działaniu, zawstydzaniu, pretensjach, groźbach itp. Do form agresji słownej Z. Skorny zalicza: grożenie, straszenie, odpędzanie, odbieranie uprawnień, podawanie fałszywych informacji, wyśmiewanie się, prowokowanie do agresji, skarżenie, wydawanie nieprzychylnych opinii.

  3. Agresja symboliczna jest skierowana na przedmioty symbolizujące dla agresora osobę, w odniesieniu, do której chciałby on przejawiać agresję, lecz z różnych powodów nie jest to możliwe. Oprócz ataku skierowanego na zewnątrz, istnieje także szczególny rodzaj agresji skierowanej na samego siebie, nazywana jest ona autoagresją. Formą agresji skierowanej na siebie mogą być próby samobójcze i samookaleczenia.

Agresja fizyczna może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Do bezpośrednich zachowań napastliwych należą te proste zachowania, które przybierają formę trwających krótko ruchów poszczególnych części ciała:

Atak może odbywać się przy użyciu prostych narzędzi agresji, takich jak: szpilka, linijka, kamień, kij, woda. Agresja wyraża się często w formie złożonych zachowań napastliwych i przybiera wtedy postać bójek, pobić, przestraszenie kogoś itp. Pośrednie zachowanie napastliwe występuje zazwyczaj jako; dokuczanie, przeszkadzanie, zanieczyszczenie itp. Agresor działa tu niejednokrotnie anonimowo. Do zachowań destruktywnych należą: rzucanie, uderzanie, kopanie, wybuchy złości. Pośrednie zachowania destruktywne polegają na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji, np. psucie, darcie, brudzenie, wybijanie szyb.

Agresja słowna - może przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających. Bezpośrednia agresja słowna wyraża się poprzez:

Pośrednia agresja słowna to wypowiedzi agresywne mające wyrządzić przykrość lub szkodę danej osobie. Są one skierowane do osób trzecich. Przejawia się w zakresie wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających.

Agresja dzieci ma często charakter spontaniczny. Najczęściej nie towarzyszy jej wyraźna tendencja szkodzenia, niszczenia, wyrządzenia krzywdy, choć zwykle dzieci te zdają sobie sprawę z możliwości wystąpienia skutków. Bardziej bezpośrednia agresja występuje u dzieci młodszych, jest ona globalna - zarazem fizyczna i słowna. Natomiast u dorastającej młodzieży agresja wynika często z nienawiści za poniżanie, z niesprawiedliwości i poczucia krzywdy, a także chęci zaimponowania rówieśnikom.

Według Frączka agresja ma formę czynności interpersonalnych. W takim przypadku jest niezwykle rzadkim zdarzeniem, iż wina przypada tylko jednej osobie, przy czym z drugiej jest całkowicie zdjęta, Agresja jest, więc każdym działaniem przynoszącym szkodę każdej istocie żywej. Jak widać agresja nie jest działaniem jednego typu. Jako najbardziej powszechne można podać tu bicie jednej osoby przez drugą, ale agresja to również rozpowszechnianie plotek, wykluczanie z grupy czy drażnienie. Nie można tego jednak potraktować dosłownie. Są sytuacje, kiedy wyrządza się komuś krzywdę, szkodę w ważnym celu, np. społecznym, lub by zapobiec większemu złu i wtedy takie działania wcale nie musza być traktowane jako agresywne. Są pewne role społeczne, gdzie można a czasem nawet i trzeba zadziałać w sposób, który wydaje się być agresją. Zaliczyć tu można zachowania rodziców, nauczycieli wobec dzieci, wychowanków jak np. karanie za nieodpowiednie zachowanie. W takim zachowaniu nie można też wykluczyć agresji. Przy ocenianiu tego zjawiska należy brać pod uwagę wystąpienie towarzyszących postaw.

E. Aronson zaleca rozróżnienie między agresją wrogą i agresją instrumentalną. Agresja wroga to akt agresji wynikający z uczucia gniewu i mający na celu zadanie bólu lub spowodowanie obrażeń fizycznych. W przypadku agresji instrumentalnej też występuje zamiar wyrządzenia krzywdy innej osobie, lecz służy to jako środek do osiągnięcia celu innego niż zadanie bólu. Podobnie D. Clark rozróżnia agresję gniewną i instrumentalną. Według niego agresja gniewna to akt agresji, w którym sprawca ma zamiar zadać ból, agresja instrumentalna to akt agresji obliczony na osiągnięcie jakiegoś konkretnego celu, nie zaś zadanie bólu. Motywy instrumentalne i afektywne często występują wspólnie. Tu warto także wspomnieć o agresji w relacji, gdzie działanie ma na celu wyrządzenie szkody raczej psychicznej niż fizycznej. Postawy te można także grupować w zależności od tego czy charakter jest atakujący czy obronny. Agresje atakujące to agresje wewnątrzgatunkowe i międzygatunkowe, natomiast w agresji obronnej rozróżnia się agresje samca na swoim terytorium, samicy w obronie potomstwa i samoobrony.

W literaturze wyróżnia się powszechnie agresję społecznie akceptowaną - dobrą (np. obrona konieczna, stosowanie środków przymusu bezpośredniego przez policję, czy wychowawców); oraz agresję społecznie nieakceptowaną - złą (zagrożenie zdrowia i życia członków społeczeństwa). W swoich rozważaniach na temat agresji D. Clark wprowadza pojęcia agresji antyspołecznej, prospołecznej, usankcjonowanej. Agresja antyspołeczna są to niesprowokowane ataki, takie jak napady, których skutkiem są obrażenia ciała lub śmierć stanowiące naruszenie norm społecznych. Agresja prospołeczna to działania wymuszające przestrzeganie norm społecznych. Agresja usankcjonowana występuje wtedy, gdy mimo braku uprawnień, uznajemy, że mieliśmy prawo tak się zachować, gdyż w ten sposób przyczyniliśmy się do przestrzegania prawa i porządku („obrona konieczna”).

Agresja może być aktem przemocy, może być konstruktywna i może być destruktywna. Spotykamy się także z zachowaniami, które jednocześnie prowadzą do rozwoju i przemocy. Agresja może być przejawiana poprzez rozmaite formy jak: akty fizyczne (przemoc, gwałt, bicie, demolowanie itp), werbalne - agresja słowna (krzyk, przezywanie, grożenie, wyśmiewanie, wulgarne słownictwo itp.), symbolicznie (podeptanie zniszczenie czyjejś fotografii itp.), kierowana złością, chęcią szkodzenia innym, dążeniem do sprawiania przykrości i cierpienia. Może przynieść pożądany efekt lub zakończyć się niepowodzeniem. Związana jest także z wykonywaniem zadań i pełnieniem ról społecznych. Z. Skorny zachowania agresywne określa jako „atak kierowany przeciw określonym osobom lub rzeczom. Może on mieć formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze.(…) Agresja w sensie ogólnym wyraża się często w formie złożonej zachowań napastliwych i przybiera wtedy postać zastraszania kogoś, niesprawiedliwego traktowania”. Mówi się także o agresji przeniesionej, czyli skierowanej przeciw ludziom lub przedmiotom niebędącym bezpośrednią przyczyną agresji. Aby zachowanie sklasyfikować jako przypadek agresji musi być postrzegane jako szkodliwe, intencjonalne i antynormatywne.

Definicje w większości koncentrują się na negatywnych skutkach dla ofiary i intencjonalności działania. Sprawca - osoba agresywna to ktoś, kto generuje wiele agresywnej energii i jest nie zdolny do jej rozładowania. Z pojęciem agresji wiąże się pojęcie przemocy. Różnica jest wyczuwalna, lecz jak wcześniej już pisałam, używane są one często zamiennie, w życiu codziennym traktowane są jako synonimy. „Pod pojęciem przemoc rozumie się działanie lub przedsięwzięcie, które zmierza do zranienia innego człowieka lub istoty żywej, albo do uszkodzenia jakiejś rzeczy.”

W „Słowniku socjologicznym” przemoc zdefiniowana jest jako: „jeden z głównych, obok groźby, środków przymusu, polega na użyciu siły fizycznej, przez jednostkę czy grupę, często wbrew obowiązującemu prawu, w celu zmuszenia jakiejś osoby czy członków grupy do określonego działania czy też umożliwienia podjęcia działań lub o zaprzestania wykonywania czynności już rozpoczętej; także bezprawne narzucenie władzy”.

Inną definicję przytacza Anna Lipkowska - Teutsch: jest to „zespół atakujących, nadzorujących i kontrolujących zachowań, obejmujących przemoc fizyczną, przemoc seksualną i przemoc emocjonalną. Jest to spójna całość, ciąg zachowań o charakterze zamierzonym i instrumentalnym, którym celem jest zniewolenie ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowane jej żądaniom i potrzebą sprawcy”. Nie są to zachowania wymykające się spod kontroli, wybuchy emocji. Sprawca często demonstruje złość po to, by ofiarę zastraszyć, jednocześnie z rozmysłem wybierając miejsce i czas ataku tak, aby był jak najbardziej skuteczny i jak najmniej ryzykowany.

Studiując literaturę napotyka się na opracowania gdzie agresja zajmuje nadrzędne miejsce w stosunku do przemocy, która traktowana jest jako szczególnie ekstremalna forma agresji. W odróżnieniu do zachowań agresywnych sprowadza się ona prawie wyłącznie do aspektu destruktywnego, często poprzez nią rozumie się tylko agresję fizyczną. Jest bardzo często środkiem realizacji przymusu i siłą przeważającą czyjąś siłę, natomiast agresja nie zawsze.

Ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo, które jest szczególnie trudnym problemem wychowawczym. Jest to działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę, w sposób szczególnie gwałtowny lub wymyślny.

Okrucieństwo dla sprawdzenia siebie. U młodszych dzieci występuje rzadko, u starszych częściej, szczególnie w połączeniu z chęcią zaimponowania rówieśnikom. Chęć taka może być wyłącznym motywem okrucieństwa.

Istnieje też okrucieństwo dla przyjemności, nazywane sadyzmem.U dzieci i młodzieży może ono pojawić się w postaci znęcania się nad słabszym, często przyjmuje postać ukrytą, zamaskowaną.

Innym rodzajem okrucieństwa jest chęć panowania nad innymi - poprzez wzbudzanie atmosfery grozy, podziwu dla zuchwałości, czemu często towarzyszy fascynacja własnym lękiem. Uczestników czynu można powiązać ze sobą jako spiskowców, podporządkować ich sobie. Lęk przed konsekwencjami dokonanych czynów może być czynnikiem silnie integrującym sprawców i odsuwającym ich od społeczeństwa. Jest to najniebezpieczniejsza forma okrucieństwa występująca u młodocianych przestępców.

Okrucieństwo z nienawiści - ta postać pojawia się w okresie dorastania i jak każda agresja może podlegać mechanizmowi przemieszczenia. Nienawiść ma swoje źródło w poniżeniu, w poczuciu krzywdy, niesprawiedliwości, również w zazdrości. Może także wyrastać z ideologii. Jest to wówczas ideologia patologiczna.

Inną kategorią okrucieństwa jest akt zemsty. Nie musi to być działanie „gorące”, jak w nienawiści, gdyż zemsta bywa często realizowana przemyślnie i na „zimno”.

Okrucieństwo występuje także jako wyładowanie nagromadzonej agresji, będące wynikiem wewnętrznych, kumulujących się napięć lub powtarzających się często frustracji. Charakteryzuje się ono tendencją do emocjonalnej autostymulacji, wzmagającej okrucieństwo. Postać ta może wystąpić m. in. podczas wymierzania dzieciom przez rodziców kary cielesnej. Dziecko jest coraz silniej bite, aż do fizycznego okaleczenia, a niekiedy dochodzi nawet do jego śmierci. Stan taki nazywamy zespołem maltretowanego dziecka. Rodzice najczęściej tłumaczą, że „stracili nad sobą panowanie”. Z podobnym mechanizmem oraz uzasadnieniem spotykamy się u nieletnich oraz dorosłych przestępców.

1.2. Uwarunkowania zachowań agresywnych

Na człowieka w ciągu całego życia oddziałuje wiele czynników, wpływa wiele przeżytych doświadczeń wykształcających określony indywidualny sposób postępowania, w tym także agresywności. „Agresywnością nazywa się na ogół stałą gotowość do reagowania agresją na tzw. sygnały wywoławcze oraz gotowością do percepcji tych sygnałów.” Agresywnie mogą zachowywać się tak samo dzieci jak i dorośli.

Do dziś nie wiemy czy agresja jest zachowaniem wrodzonym czy nabytym dyskusje na ten temat toczą się od wieków. Thomas Hobbes w swym klasycznym dziele Lewiatan wyraził pogląd, że „człowiek z natury jest barbarzyńcem. Jedynie narzucone przez prawo represje i porządek społeczny hamują ludzki instynkt agresji. Natomiast Jan Jakub Rousseau sformułował koncepcje szlachetnego dzikusa, zgodnie, z którą ludzie z istoty swej są łagodni życzliwi i radośni. Cywilizacja jedynie tłumi dobrotliwą naturę człowieka i wyzwala jego agresję”. Niektóre dane kliniczne ukazują biologiczne uwarunkowania agresji. Nie ma, więc zgodności w teoriach dotyczących powstawania agresji.

Aby przybliżyć problematykę rozpocznę od teorii Z. Freuda, który rozwinął myśl Hobbes`a. Zakładał on, iż agresja jest instynktem. Człowiek się z nią rodzi, rodzi się z instynktem powodującym agresje. Freud dodaje jednak, że sam instynkt nie starczy, potrzebne są okoliczności zewnętrzne. Zjawisko to jest następstwem kontaktu jednostki z otoczeniem. Łączy agresję z objawami neurotycznymi. Początkowo była ona dla niego jednym z objawów popędu seksualnego. Człowiek od maleńkości wykazuje zachowania agresywne, np. gryzienie przedmiotów. Ostatecznie jest wynikiem frustracji będącej skutkiem konfliktu id - ego - super ego. Impulsem powodującym zachowania agresywne jest gniew, który jest wynikiem niepowodzeń. Uważa on, że może to być zjawisko pozytywne, gdyż skłania on do obrony przed atakiem.

Według kolejnej teorii instynktownej Freuda, w której przyjął, że człowiek rodzi się z instynktem życia - erosem i instynktem śmierci - tanatosem, agresja była kierowana przeciw „ja”. Tanatos to „popęd odpowiedzialny za agresywne skłonności człowieka.” Może zostać on skierowany do wewnątrz - znajduje swój wyraz w aktach samoagresji lub skierowanych na zewnątrz - objawia się wrogością, tendencjami niszczycielskimi i morderczymi. Miedzy obydwoma instynktami dochodzi do konfliktu. Ma on miejsce wewnątrz jednostki. Brak pozytywnego rozładowania energii instynktu śmierci powoduje wybuch agresji skierowany ku „ja” lub przeciw światu. Energia agresywna musi znaleźć ujście, gdyż inaczej nagromadzenie jej wywoła stan choroby.

Nie Tylko Freud traktował agresję jako instynkt - Lorenz uważał, iż służy ona zachowaniu gatunku. Jest narzędziem ewolucji. Jego zdaniem agresja niszcząca nawzajem osobników tego samego gatunku nie istnieje. Agresję wewnątrzgatunkową uważa za „niezbędny do utrzymania życia i systemu element organizacji wszystkich istot, którego funkcja wprawdzie, jak wszystko na tej ziemi, może ulec wypaczeniu, i który może prowadzić do niszczenia życia, ale pomimo to działa dla dobra wielkiej sprawy życia.” Istoty zabijają się instynktownie by przetrwać. Zwyciężają silniejsi, którzy przedłużają gatunek. Popęd agresji rozwija się, lecz nie nadąża za rozwojem dziedzin kultury, nauki, co prowadzi do jej kumulowania. Musi ona zostać przeniesiona z organizmu na zewnątrz w sposób pozytywny, np. w formie rywalizacji sportowej. Podobnie W. McDougall uważa, że człowiek rodzi się z instynktem walki, który wiąże się z uczuciem gniewu. Jego impuls powoduje wystąpienie różnych zachowań agresywnych.

Warto wspomnieć o teorii P. Boweta, który uważa, iż przez instynkt walki można zyskać społecznie uznawane zmiany. Jednostka widząc dezaprobatę społeczeństwa na swoje zachowanie agresywne szuka innego wyjścia dla upustu instynktu walki.

E. Aronson również uważa, iż agresja może mieć komponent instynktowny, tylko czynniki sytuacyjne mogą je modyfikować. Wymienia tu gry komputerowe, dopuszczanie się wcześniej aktów agresji. Uważa także, iż takie zachowanie może występować u osób ze wzmożoną pobudliwością, skłonnościami do nerwic, może także być powodowana uszkodzeniem mózgu podczas porodu, przejawem psychopatii oraz psychoz.

Kolejna teoria, przedstawiona przez J. Dollarda traktuje agresję, jako reakcję na frustracje. Agresja jest zachowaniem na podłożu emocji. Podstawową emocją o charakterze atakującym wywołującą agresję jest złość, gniew, który wiąże się z frustracją. Człowiek zawsze zmierza do jakiegoś celu. Gdy napotykane trudności uniemożliwiają mu jego osiągnięcie pojawia się frustracja, która prowadzi do napięcia emocjonalnego, a ono z kolei przyczynia się do wystąpienia zachowania agresywnego. Jednostka na skutek doświadczeń utrwala sobie pewne zachowania, uczy się, że niepowodzenia są karalne. Te negatywne doznania emocjonalne powodują zakłócenie procesów psychicznych, co może prowadzić do reakcji frustracyjnych, a wywołane napięcie emocjonalne staje się pobudką do agresji. Funkcją jej jest wyładowanie napięcia. Początkowo zachowania agresywne mogą prowadzić do osiągnięcia celu podobnego do pierwotnie zamierzonego, nagrody a tym samym utrwalić się jako stałe zachowania. U Z. Skornego spotykamy się z takim określeniem „agresja frustracyjna jest skutkiem blokady określonych potrzeb, czyli frustracji. Agresywność przejawiana przez dziecko bywa konsekwencją: blokady potrzeby afiliacji (spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością, brakiem serdeczności), blokady potrzeby uznania społecznego (spowodowanej coraz częstszym upominaniem, wytykaniem wad i braków), blokady potrzeby samodzielności (wywołanej licznymi zakazami i nakazami, ograniczeniami ze strony dorosłych).” Zachowania agresywne mogą być ukierunkowane na rzecz czy osobę będącą przyczyną frustracji lub mogą zostać przeniesione na zupełnie inny przedmiot a nawet na siebie. Odnośnie powyższego Dollard podał „prawa występowania agresji:

  1. pobudzenie do agresji zależy od stopnia frustracji;

  2. akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary;

  3. akty agresji mogą ulec przeniesieniu;

  4. akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż akty agresji ukrytej zmniejszają napięcie frustracyjne.”

L. Berkowitz dodaje, iż treść emocji wywołanej frustracją zależy głównie od rodzaju tej frustracji. Frustracja zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania agresywnego, lecz nie prowadzi automatycznie do agresji. Zależne to jest od sytuacji, od towarzyszących czynników. Ważny jest dystans, jaki dzieli jednostkę od osiągnięcia celu - im jest ona bliżej, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia agresywnej reakcji na przeszkodę. Wzrost ma miejsce także, gdy frustracja jest nieoczekiwana lub niesłuszna. Znaczenie ma również wygląd i siła osoby, przez którą czujemy się sfrustrowani oraz odległość dzieląca od niej jak i prawdopodobieństwo spotkania jej. Gdy przyczyny frustracji są zrozumiale i zasłużone to zachowania agresywne nie powinny wystąpić jako reakcja.

Rozważając uwarunkowania fizjologiczne należy zwrócić uwagę na „reakcję alarmową”, która jest pierwszym stadium „ogólnego procesu przystosowania”. Kieruje nim przysadka mózgowa, wydzielająca hormon adrenaliny i kortykoidów, co skutkuje wzmożonym napięciem emocjonalnym, powodującym gniew skierowany na zewnątrz lub do wewnątrz. Dalszym następstwem zwykle jest zachowanie agresywne. Związek z agresywnymi zachowaniami mogą mieć także guzy mózgu, dodatkowy chromosom Y czy hormon testosteronu. Wykazano, iż więźniowie, którzy popełnili przestępstwa z użyciem przemocy fizycznej mają wyższy poziom testosteronu niż ci, którzy popełnili słabsze przestępstwa. Stwierdzono także, iż chłopcy wykazują bardziej agresywne zachowania niż dziewczęta „w przypadku konfliktu chłopcy oddają uderzenie częściej niż dziewczyny. Fizyczne ataki skierowane są w przeważającym stopniu przeciwko innym chłopcom. Również przemoc grupowa jest ciągle jeszcze przewinieniem chłopców.(…) Wśród recydywistów i ciężkich przestępców również dominują chłopcy.” Nie można jednak jednoznacznie stwierdzić, że chłopcy są bardziej agresywni od dziewcząt. Traktując agresję jako atak fizyczny lub werbalny na kogoś, to jest to prawda , lecz gdy weźmiemy pod uwagę agresje w relacji, to różnica miedzy obu płciami może być nawet niezauważalna. Różnice w zachowaniach obu płci wynikają z większej impulsywności chłopców, przez co częściej popadają oni w konflikty. Dziewczynki skłonne są do negocjacji, przez co zapobiegają przemocy. Wobec chłopców i dziewczynek istnieją odmienne oczekiwania społeczne, są też różnice biologiczne. Społeczeństwo zdecydowanie bardziej toleruje złe zachowania chłopców, co może wpłynąć na usprawiedliwianie agresji.

Kolejnym spojrzeniem na problem jest traktowanie agresji jako nabyty popęd. Podkreślana tu jest rola gniewu jako wyuczonego popędu. Agresja wystąpi, gdy jest najsilniej wyuczoną reakcją na gniew. A. Buss twierdzi, że nie ma możliwości interpretowania agresji jako popędu, gdy nie ma ona charakteru „gniewnej agresji”( Cofer, Appley, 1972). Według R.R. Sears`a popędy wytwarzają się „w wyniku zderzenia się (konfliktu) dwu jednakowo silnych tendencji - jednej związanej z oczekiwaniem nagrody, drugiej związanej z przewidywaniem kary za określone zachowanie.” Powstają tak: popęd zależności i agresji.

Gdy o agresji mówi się czasem jako o zachowaniach destrukcyjnych i wrogich to traktuje się je jako nawyk. Zachowanie w tym wypadku jest już tak utrwalone, że występuje automatycznie, niekontrolowanie. Według socjologów m.in. A. Bussa agresja to nawyk atakowania i może być trwałą cecha charakteryzującą osobowość jednostki. A. Buss twierdzi, że są cztery czynniki determinujące siłę u jednostki.

Pierwszym jest intensywność doznawanych frustracji, napaści, przykrości poprzedzających agresję. „Istnieje większe prawdopodobieństwo, że chronicznie agresywna będzie ta jednostka, na którą działało wiele bodźców wywołujących gniew, niż jednostka, na która działało ich niewiele”.

Drugim czynnikiem jest stopień wzmacniania agresywnego, czy napastliwego zachowania. Reakcją może być nagroda lub kara. Kara osłabi zachowanie agresywne lub powstrzyma od ujawniania niektórych zachowań. Nie wzmacnianie niepożądanych zachowań zmniejszy siłę nawyków.

Kolejnym czynnikiem jest facylitacja społeczna, czyli wzajemny wpływ członków grupy, np. rówieśniczej, rodziny. Mogą dostarczać oni wzorów zachowań agresywnych. Zdarzać może się i tak, że jednostka jest nagradzana za czyny agresywne.

Ostatnim czynnikiem jest temperament „dzieci bardziej aktywne w większym stopniu są narażone na utrwalanie się u nich specyficznych zachowań agresywnych.”Takie dzieci wcześniej i częściej ”przyciągają” konflikty i wywołują związane z nimi frustracje. Autorka ta wyróżnia czynniki agresji takie jak:

Wszystkie te czynniki są ze sobą powiązane. Przyczyna agresywnych zachowań może być uwarunkowana czynnikiem wrodzonym lub aktywnościowym a może także obydwoma łącznie. Są one powiązane głównie dzięki mechanizmom uczenia się. Dzieci uczą się od rodziców, dorosłych, nauczycieli, idoli kolegów. Uczą się nowych form agresji, zauważają,że niektóre zachowania stanowią normę bez negatywnych konsekwencji. Wyżej wymienieni uczą, że agresja jest społecznie akceptowana, więc zwykle dziecko ją przejmuje. Zauważa także pomocne działanie agresji w osiąganiu celu, szczególnie, gdy przynosi określone korzyści.

Osobowe czynniki ryzyka wystąpienia przemocy i agresji dotyczą zarówno ofiar, jak i sprawców przemocy. Wśród ofiar agresji i przemocy wyróżniamy:

  1. ofiary pasywne - charakteryzują się wrażliwością, nieśmiałością, niepewnością, podwyższonym poziomem lęku, nieumiejętnością obrony, płaczliwością lub wycofywaniem się w przypadku ataku; mogą mieć przekonanie o swojej niskiej wartości, czuć się osamotnione i opuszczone; często są słabsze fizycznie, bezpieczniej czują się w kontaktach z dorosłymi niż rówieśnikami;

  2. ofiary prowokujące - charakteryzują się nadmierną aktywnością, pobudliwością, zmiennością nastrojów i humorów; mogą być uciążliwe, niezdarne, wprowadzać zamieszanie i niepokój, drażnić otocznie; mają deficyt koncentracji uwagi, w związku z tym wytwarzają wokół siebie atmosferę napięcia, prowokująco do negatywnych emocji ze strony innych.

Sprawców przemocy charakteryzuje natomiast tendencja do wyśmiewania lub szydzenia z innych, łatwej irytacji, celowego mówienia rzeczy, które mogą kogoś zranić lub komuś zagrozić; bywają silniejsi od rówieśników, bardziej sprawni fizycznie, mają potrzebę dominacji i tyranizowania innych; charakteryzuje ich niski próg tolerancji na frustrację, trudności w przystosowaniu się do panujących norm i zasad oraz niski poziom samokontroli, szczególnie w zakresie regulacji emocji. Ogólnie, osobowościowymi uwarunkowaniami agresji są:

Obserwacje i naśladowanie otoczenia opiera się na kontaktach społecznych. Jeśli zachowanie obserwowane okazuje się skuteczne, nagradzane, to zostaje ono stosowane, naśladowane przez obserwatora. Pojawia się uczenie społeczne. Zwykle widok agresywnych zachowań drugiej osoby nasila tendencje agresywne u obserwującego dziecka.

Wzorce zachowań można znaleźć w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole, ale także w środkach masowego przekazu, grach komputerowych, które w ”naszych czasach” zajmują najwięcej czasu dzieciom, młodzieży a nawet dorosłym. Agresja przedstawiana na ekranie ma bezpośredni wpływ na zachowanie dziecka. Prawie codziennie w większości programów telewizyjnych oglądamy wzrost scen przedstawiających akty przemocy jak prześladowania, gwałty, zabójstwa. Podkreślenie siły fizycznej gra ogromna role już u małych chłopców. Autorytetami są dla nich „Rambo” czy „Terminator”. Młodzież przez cały czas uczy się nowych zachowań. Pod wpływem oglądania takich programów wzrasta tendencja do przemocy, a przy tym obniża się wrażliwość na przejawy agresji w życiu codziennym. Przyjmują oni, iż określone zachowania są akceptowane, dzięki czemu mogą usprawiedliwiać podobne zachowania. Gry komputerowe nasycone są niezwykłą brutalnością, uczestnicy wcielają się w postacie walczące ze sobą, bezkarnie zabijają się. Gry te „ubrane” są w ogromny realizm, dzieci nie zdają sobie często sprawy, że w rzeczywistości wygląda to zupełnie inaczej. Na wpływ mediów wrażliwe są nie tylko dzieci i młodzież, ale i dorośli. Niezależnie od wieku jednostka przejmuje postawy pewnych bohaterów, uczy się od nich zachowań i wprowadza w życie często podejmując przy tym działania o charakterze agresywnym.

Media nie są jedynym źródłem reakcji agresywnych Można powiedzieć, że z powyższym wiąże się wychowanie w rodzinie. Rodzina to pierwsze środowisko wychowawcze w życiu dziecka. Stwarza podstawy do rozwoju społecznego i w dużej mierze wpływa na zachowanie dziecka. To środowisko rodzinne dokonuje transformacji wzorów i postaw. W większości współczesnych rodzin obowiązuje model wygodnego życia. Jego efektem jest formowanie się u młodzieży postaw roszczeniowych, konsumpcyjnych, przyzwolenia na funkcjonowanie na granicy prawa „na kanty” i nieuczciwość. Atmosfera wychowawcza wielu rodzin nasycona jest agresją. W dalszym ciągu stosowanie kar fizycznych uznaje się za najbardziej pożądaną metodę wychowawczą. Dziecko bite przez rodziców bije słabszych rówieśników, a w przyszłości swoje potomstwo. Rodzina kształtuje postawy agresywnych dzieci poprzez własne agresywne działania. W środowisku rodzinnym niekorzystnymi czynnikami wywołującymi zachowania agresywne są:

Czynnikiem determinującym funkcjonowanie rodziny jest też atmosfera i wzajemne związki uczuciowe, jakie panują między poszczególnymi członkami w rodzinie. Nieprawidłowa atmosfera życia rodzinnego, konflikty, powodują, że dziecko czuje się w rodzinie źle, niechętnie przebywa w domu, nie czuje więzi emocjonalnej z rodzicami. Oddziaływania wychowawcze rodziców mają zasadnicze znaczenie wśród uwarunkowań rodzinnych wzmagających zachowania agresywne. Determinanty znaczące to: dyscyplina, nadzór lub obecność, rodzinne strategie rozwiązywania problemów, zainteresowanie rodziców, pozytywna komunikacja. Umiejętności wychowawcze rodziców wyrażają się między innymi, rodzajem stosowania nagród i kar w wychowywaniu własnych dzieci. W życiu codziennym występują liczne nieprawidłowości, polegające głównie na stosowaniu kar surowych, zwłaszcza cielesnych, poniżeniu, ośmieszeniu dziecka, wyrządzaniu mu krzywdy do przemocy włącznie. Takie zachowania dorosłych mają negatywny wpływ na rozwój i kształtowanie się osobowości człowieka. Dziecko wychowywane w takiej rodzinie może tłumić agresję w obecności rodziców, ale bardzo często prowadzi to do większej agresywności w stosunku do osób słabszych. Właściwy klimat rodzinny charakteryzują dwa zasadnicze komponenty spójność, polegająca na wzajemnym wsparciu, harmonii i elastyczność, tj. zdolność wspólnoty rodzinnej do wewnątrz i zewnątrzrodzinnych zmian organizacyjnych. Spójna rodzina nie stwarza możliwości do uczenia się zachowań agresywnych, natomiast elastyczność daje szansę na nabycie pozytywnych sposobów przezwyciężania sytuacji kryzysowych. Należy jednak pamiętać, że zbyt wysoka spójność rodzi również napięcia, jak również skrajnie wysoka elastyczność charakteryzująca się brakiem reguł i zbyt pobłażliwego traktowania zachowań dziecka może w konsekwencji prowadzić do powstania agresji.

Winą za agresje młodzieży obarcza się rodziców. Główna przyczyna tkwi w dezorganizacji życia rodzinnego. Ważna jest atmosfera, jaka panuje w domu, emocjonalne nastawienie opiekunów do dziecka. Wzrostowi niepożądanych zachowań sprzyjają napięcie i nerwy, rozdrażnienie czy agresywne nastawienie. Wszelkie zmiany, np. rozwód, separacja rodziców, wypadek, poważna choroba, przeprowadzka czy narodziny dziecka wywołują postawy przemocy. Aby zapobiec takim skutkom zmian rodzice powinni szczególnie zwracać uwagę na dziecko, być wrażliwi, poświęcić dużo czasu dziecku. Rodzice gonią za karierą, pozostawiają dziecko samemu sobie, osamotnione, oddalają się od siebie i dzieci. Odsuniecie dziecka od rodziców, zaniedbanie, nie okazywanie miłości powoduje u dziecka bycie niegrzecznym. W taki sposób zwraca ono uwagę na siebie. Brak matczynej miłości zwiększa prawdopodobieństwo powstawania skłonności do zachowań agresywnych. Samoocena dziecka przeważnie jest negatywna w takiej sytuacji. Z reguły wtedy przejawia ono wrogość do rodziców. Negatywne zachowania wobec innych mogą przejawiać dzieci, które nie mają poczucia bezpieczeństwa w domu. Dziecko pozbawione kontroli i kar poza domem często przejawia zachowania agresywne, z drugiej strony pojawia się rygor, który prowadzi do zaniku uczuć życzliwych, pozytywnych. Agresja jest uwarunkowana formami przeciwakcji rodziców i poziomu ich wrażliwości. Rodzice z reguły nie tolerują otwartej agresji, z czasem reagują na nią coraz gniewniej. Uciekają się do gróźb, bicia, izolacji. W tym czasie dziecko uczy się, które formy agresji przynoszą najlepszy rezultat. Związane to jest właśnie ze sposobem reakcji rodziców na negatywne zachowania pociechy. Konflikt z dzieckiem wzmaga agresję, nieprzyjazne i negatywne reakcje rodziców powodują frustracje. Młodzi ludzie traktowani negatywnie w domu reagują agresją też w innym otoczeniu i często staja się aspołeczni. W domach rodzinnych także powstaje pogląd, że „zachowanie agresywne jest uznawanym składnikiem tradycyjnego zachowania męskiego, ale nie zachowania kobiecego.(…)dziewczęta agresywne nauczyły się hamować objawy agresywności, natomiast chłopcy mogli wyrazić swój gniew swobodnie i mogli być agresywni” Postawa tolerancyjna wobec dziecka połączona z brakiem ustalenia jasnych granic wobec agresywnego zachowania prowadzi w przyszłości do wzrostu agresji młodej osoby.

Czynnikiem występującym w środowisku rodzinnym jest także przemoc w rodzinie - bicie samego dziecka, ostre wybuchy gniewu czy nawet „tylko” obserwowanie przemocy między rodzicami. Pasuje tutaj określenie „przemoc rodzi przemoc”. Występuje ona w każdej warstwie społecznej jednak większe prawdopodobieństwo jej wystąpienia ma miejsce w warunkach ubóstwa. Dziecko jest doskonałym obserwatorem i zachowania rodziców przyjmuje jako swoje. Najpierw dzieci biją się miedzy sobą, następnie mogą kierować takie zachowanie ku rodzicom oraz przenosić w środowisko rówieśnicze. Karanie przez rodziców biciem, dziecko wynosi poza dom rodzinny. Jako, że w pewnym wieku rodzic jest autorytetem, uznaje ono, że naśladowanie bijącego rodzica jest godne nagrody i tym samym bije kolegów w środowisku rówieśniczym, jest agresywne do opiekunów. Dziecko agresję taką może przenieść też na inny przedmiot, np. kopnąć psa czy rozbić śmietnik. Należy pamiętać, ze nie wszystkie dzieci wychowujące się w środowisku przesiąkniętym przemocą, wykazują występowanie zachowań agresywnych.

Pisząc o rodzinie nie można pominąć problemu ubóstwa. Jest to jeden z czynników ryzyka mogących wpływać na rozwój zachowań agresywnych. Złe warunki materialne wpływają stresująco na rodziców, co dzieci odczuwają na własnej skórze, następnie odreagowując agresja.

Nie można zapomnieć o okresie dojrzewania, w trakcie, którego zachodzi wiele zmian w organizmie jednostki. Prowadzić to może do wypaczeń i zaburzeń. Jednostka nie potrafi poradzić sobie z napotykającymi ja problemami, przeszkodami, zmianami. Człowiek może się przeciwstawiać otoczeniu, co prowadzi do konfliktów i zachowań agresywnych. Broniąc się przed cierpieniem włącza mechanizmy obronne w tym agresję.

E. Aronson do innych ważnych przyczyn agresji zalicza między innymi:

Istotnym czynnikiem, spośród wyżej wymienionych, wywołującym agresję jest alkohol, który obniża opory przed dokonywaniem wszelkich czynów, pomijających ogólnie przyjęte normy społeczne. Jednostka po upojeniu alkoholowym gwałtowniej reaguje na zachowania innych, szuka pretekstu do potyczki. Nie zawsze jednak bywa tak, że osoba po wpływem alkoholu dopuszcza się zachowań agresywnych.

W codziennym życiu nie zwracamy uwagi na takie sytuacje jak zatłoczenia, czy wysoka temperatura. Powodują one przykre doznania prowadzące do odczucia bólu dyskomfortu, które rozbudzają wybuchy agresji. Agresja jest wynikiem prowokacji, na które organizm reaguje odwetem. Nie można jednak generalizować, nie zawsze odpowiada się odwetem na prowokację. Gdy jest ona zamierzona, jednostka zwykle odpłaca się tym samym, natomiast, gdy jest nie świadoma to powstrzymuje się od zrewanżowania. Podobnie na człowieka działają bodźce wyzwalające agresję, przedmioty, które kojarzą się z działaniami agresywnymi. Sytuacje postrzegane przez jednostkę jako zagrażające jej dobru wywołują zachowania agresywne. Próbuje się ona wydostać z takiej sytuacji przy pomocy gwałtownych zachowań, wyrządzających innemu cierpienie.

Występowanie agresji jest warunkowane także istnieniem więzi, a raczej ich brakiem. Dobry, bliski kontakt z osobą powoduje zmniejszenie a nawet niwelowanie zachowań agresywnych wobec niej. Pojawia się tu pojęcie anonimowości, która sprzyja zwiększeniu częstotliwości działań agresywnych. Tu można wspomnieć o wykazaniu, iż wyższe nasilenie takich zachowań występuje wśród młodzieży miejskiej w porównaniu do wiejskiej. Miasto ma więcej możliwości, aby uczynić ludzi bardziej agresywnymi. Wspominany wcześniej hałas czy tłok działają drażniąco, wzbudzają stres, powodują odrzucenie zasad, przy czym jednostka jest anonimowa. Czynniki te wzbudzają zachowania agresywne.

Należałoby wspomnieć, że przemoc determinowana jest również przez grupy tak jak, np. subkultury, grupy przestępcze. Organizują się one w konkretnym celu, maja przypisany tylko sobie styl życia. Część grup tworzy się w celu realizowania aktów agresji i przemocy. Naruszają one obowiązujące normy społeczne i prawne. Powstają wskutek braku opieki rodzinnej i szkolnej, przebywania w środowisku patologicznym, bezrobocia, braku uczuć emocjonalnych w domu. Młodzież wchodzi w takie grupy, aby zorganizować interesująco wolny czas, przynależeć do jakiegoś zgrupowania, znaleźć przyjaciół. Grupy, między sobą stosują przemoc, zwalczają się wzajemnie. Agresja występuje także w celu zespolenia pracy i kontroli członków grupy. Mogą one składać się z rówieśników, którzy w pewnym okresie stają się najważniejszymi osobami w życiu jednostki. Ludzie naśladują się nawzajem, przejmując negatywne wzorce. Takie zjawisko jest mocno zauważalne w środowisku szkolnym. Rówieśnicy odgrywają istotną role w życiu młodego człowieka - wzajemnie uczą się, spędzają wolny czas, pomagają w interpretowaniu świata. Jednostki agresywne zwykle wykluczane są z grup rówieśniczych. Takie odrzucenie powoduje nasilenie agresji i rozwój problemów. Podatność na zachowania aspołeczne wzrasta przy związaniu się z rówieśnikami wykazującymi się takimi samymi skłonnościami. Czynniki, które pominęłam, będą zaznaczone w rozdziale dotyczącym przyczyn agresji w szkole ze względu na rozmiar występowania ich w tym środowisku.

Skłonności do zachowań agresywnych, trudności w kontrolowaniu negatywnych, impulsywnych popędów skierowanych przeciw innym ludziom, sytuacjom, rzeczom zazwyczaj powstają jako późniejszy skutek bodźców uniemożliwiających osiągnięcie celu, frustracji, wynik izolacji społecznej, stresu, diety, nudy czy każdego innego czynnika. Często występują jako zachowanie naśladowcze, dostosowawcze do wymagań, np. grupy rówieśniczej. Większość zachowań agresywnych ma podłoże natury rodzinnej. Wymienione powyżej czynniki mogą stać się wyzwalaczami agresji, ale wcale nie muszą.

Agresja i przemoc, podobnie jak inne zachowania problemowe młodzieży, jest uwarunkowana wieloma czynnikami. Według D. J. Flanneryego do kategorii ryzyka wystąpienia agresji i przemocy należy zaliczyć:

1.3. KONSEKWENCJE ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH

Agresywne zachowania ludzi mogą nieść za sobą różnorodne, negatywne skutki. Osoby niepanujące nad swoimi emocjami, łatwo wpadające w złość, agresywne stanowią często zagrożenie dla innych, a nawet bywają niebezpieczne dla siebie samych. Skutki zachowań agresywnych można podzielić na fizyczne oraz na psychiczne (stres, lęk, strach, depresja, zaniżony obraz własnej osoby - utrata wiary w siebie).

Do tych pierwszych należą: drobne uszkodzenia, okaleczenia ciała, jak i ciężkie pobicia, gwałty czy śmierć, trwały uszczerbek na zdrowiu - kalectwo, zniszczenia rzeczy materialnych i organizmów żywych. W tej grupie skutków znajdują się również szkody materialne, to jest zniszczony, zdemolowany sprzęt i pomoce dydaktyczne.

Psychologiczne konsekwencje agresji mogą być bezpośrednie i przejawiają się one w zależności od sytuacji i właściwości dzieci - reakcjami typu: płacz, krzyk, ucieczka lub zachowania agresywne. Skutki pośrednie to: zaburzenia w koncentracji uwagi, snu, łaknienia, moczenie się nocne i inne formy niepokoju ruchowego Są przypadki, że skutki agresji przybierają bardziej złożoną postać o różnym czasie trwania. Występuje tu najczęściej strach przed rówieśnikami. Brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa u dzieci wywołuje silne zdenerwowanie, poczucie lęku i bezradność. Konsekwencje takich zachowań ponoszą zarówno ofiary, jak i sami agresorzy. Każdy, bowiem, może doświadczać w swoim życiu agresji ze strony innych ludzi. Osoby agresywne, natomiast, nie zastanawiają się nad tym, czy wyrządzą komuś krzywdę, czy może im się coś stanie. W swoim działaniu nie myślą o ewentualnych konsekwencjach, działają pod wpływem silnych emocji odczuwanych w danym miejscu i czasie.

      1. Konsekwencje fizyczne

Od dzieciństwa każdy z nas słyszy, że nie wolno używać siły wobec innych, uderzyć i zadawać bólu. Ciało każdego człowieka, też w aspekcie prawnym, jest nietykalne. Jednak w życiu codziennym mamy wiele przykładów łamania tych zasad.

W okresie wejścia w wiek dojrzewania w agresywnych zachowaniach zachodzi wiele istotnych zmian. Niepokojące jest to, że zachowania te mogą powodować uszkodzenia fizyczne, a w krańcowych przypadkach nawet śmierć. L.Roeber i D. Hay twierdzą, iż częściowo ma o związek ze zwiększeniem siły fizycznej, jak również ze wzrostem częstotliwości użycia różnego rodzaju niebezpiecznych narzędzi i broni w sytuacjach konfliktowych. Druga zmiana, którą podkreślają wspomniani badacze, to tendencja do agresji zbiorowej, w której grupa młodych ludzi może połączyć siły. Trzecia zmiana zachodząca w zachowaniach agresywnych w okresie dojrzewania polega na tym, że nastolatki nie mają oporu przed wyładowaniem gniewu i innych emocji na osobie nauczyciela czy rodzica, w wyniku, czego napięcie na linii dorosły - nastolatek wzrasta. Po czwarte okres dojrzewania jest naznaczony narastającym konfliktem między płciami.

Skutkiem agresji fizycznej może być kalectwo, choroby somatyczne związane z uszkodzeniem narządów wewnętrznych, uszkodzeniami mózgu a nawet śmiercią. Są również inne skutki, np. poznawcze, emocjonalne między innymi charakteryzujące się zmniejszonym brakiem poczucia bezpieczeństwa, nieakceptowaniem siebie, poczuciem zagubienia, krzywdy, winy, trudności w rozwiązywaniu konfliktów z otoczeniem.

Najczęściej agresja fizyczna wśród młodych ludzi przybiera formy bójek lub pobić. Powody ich wszczęcia bywają różne, od zwykłej wymiany zdań do prób obrabowania kogoś (np. kradzieże telefonów komórkowych czy odtwarzaczy mp3). Jednak skutki takich zachowań są zbliżone i mogą by bardzo poważne.

ęłęóBójką (art. 158 kk) w rozumieniu prawa karnego jest starcie fizyczne, pomiędzy co najmniej trzema osobami, z których każda jednocześnie atakuje i broni się, zawierające poważny ładunek przemocy stwarzający niebezpieczeństwo utraty życia człowieka lub wystąpienia ciężkiego bądź średniego uszczerbku na zdrowiu. Nie jest bójką starcie dwóch osób. Ich zachowanie może natomiast stanowić inne przestępstwo, jak np. naruszenie nietykalności cielesnej, spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, narażenie człowieka na niebezpieczeństwo, a nawet zabójstwo.

Sąd Najwyższy bardzo szeroko interpretuje pojęcie udziału w bójce przyjmując, że sprawcą jest nie tylko osoba, która zadaje ciosy drugiej stronie, lecz także ten, kto w trakcie bójki zachęca innych do walki, ale sam czynnie w niej nie uczestniczy. Z uwagi na dynamiczny charakter bójki, może się ona po pewnym czasie przekształcić w pobicie.

Okoliczności zaostrzające odpowiedzialność karną (typy kwalifikowane):

Pobicie traktowane jest jako występek, z art. 158 § 1. K.k., grożącą karą jest pozbawienie wolności do lat 3. W rozumieniu prawa karnego jest to napaść fizyczna, co najmniej dwóch osób na jedną, przy czym strona atakująca zawsze posiada przewagę liczebną. Podobnie jak bójka, pobicie również zawiera poważny ładunek przemocy stwarzający niebezpieczeństwo utraty życia człowieka lub wystąpienia ciężkiego bądź średniego uszczerbku na zdrowiu. Sąd Najwyższy bardzo szeroko interpretuje pojęcie udziału w pobiciu przyjmując, że sprawcą jest nie tylko osoba, która zadaje ciosy pokrzywdzonemu, lecz także ten, kto w trakcie pobicia zachęca innych do walki, lecz sam czynnie w nim nie uczestniczy. Okoliczności zaostrzające odpowiedzialność karną (typy kwalifikowane):

Jak wskazuję powyżej, uczestnicy bójek i pobić, którzy nie biorą w nich czynnego udziału, także odpowiadają za przestępstwo.

Agresywne zachowania młodych ludzi są wyjątkowo groźne, gdyż wynikają z silnych i niekontrolowanych jeszcze emocji. W tym wieku jednostka nie zastanawia się jeszcze nad długofalowymi skutkami swoich zachowań. Agresja fizyczna wyładowywana w trakcie bójek może doprowadzić do drobnych uszkodzeń ciała, tj. siniaki, zranienia, otarcia czy obicie ciała, okaleczenia (także przy użyciu np. noża, żyletki. Przejawem bezwzględnej agresji są ciężkie pobicia prowadzące do kalectwa człowieka, a nawet śmierci (np. znane w Polsce przypadki skatowania na śmierć przez młodych chłopców osób bezdomnych) oraz gwałty, także zbiorowe. Wiele z takich zachowań potęguje zażywanie przez młodzież środków odurzających, picie alkoholu i chęć zdobycia, na takie cele, pieniędzy.

Agresja fizyczna nie zawsze jest skierowana na inne osoby. Może również skutkować szkodami materialnymi, jak na przykład niszczenie mienia innych osób: wybijanie szyb w budynkach, niszczenie samochodów, zamalowywanie ścian, wyrycie na nich rysunków czy napisów.

W tym miejscu należy wspomnieć również o zachowaniach, które człowiek skierowuje na samego siebie, na swoje ciało, jest to tzw. autoagresja.

Autoagresja to działanie lub szereg działań mających na celu spowodowanie psychicznej albo fizycznej szkody, jest to agresja skierowana „do wewnątrz”. To pewne zaburzenie instynktu samozachowawczego, który wyraża się tendencją do samookaleczeń, samouszkodzeń zagrażających zdrowiu, a nawet życiu. Osoba z różnych przyczyn atakuje samą siebie, powoduje to oprócz fizycznych obrażeń, również i pogłębienie obecnych już psychicznych problemów. Jest to zjawisko o złożonym charakterze. Samookaleczenie nie jest, bowiem tylko samym okaleczeniem, lecz procesem, którego efektem są rany.

Aby lepiej zrozumieć to zagadnienie należy poznać typy autoagresji. Wyróżnić można, zatem autoagresję bezpośrednią (bicie, samookaleczenie, samooskarżanie) oraz pośrednią (jednostka wymusza, prowokuje i poddaje się agresji innych). Występuje także podział na werbalną i niewerbalną. Autoagresja werbalna polega na zaniżaniu swej samooceny, poprzez wmawianie sobie własnej małej wartości, częstą krytykę siebie i swojego zachowania. Autoagresja niewerbalna - samookaleczenie - to uszkodzenie ciała, które może mieć formę powierzchownych lub głębokich ran ciętych, wbijanie ostrych przedmiotów w ciało, połykanie ich, polewanie się kwasem, przypalanie, łamanie kości, uszkadzanie lub wycinanie fragmentów ciała, także narządów płciowych, powiek, gałek ocznych itp. Jest to agresja jawna. Z czasem autoagresja jawna może przejść w ukrytą. Charakterystyczne dla tego zaburzenia jest pozorowanie objawów choroby fizycznej lub psychicznej. Osoby stosujące takie praktyki wierzą, że cierpią na poważną chorobę, zaprzeczają faktowi, że same wywołują swoje dolegliwości. Pozorowane są choroby układu pokarmowego (np. krwawienie z żołądka - połykanie krwi własnej lub zwierzęcej), nerek i moczowodów (kaleczenie narządów drutem), skóry (polewanie kwasem), stawów i mięśni, tarczycy, wywoływana jest również np. gorączka (wstrzykiwanie do krwiobiegu wody zanieczyszczonej moczem, śliną i innymi substancjami).

Samookaleczenia mogą wskazywać, zatem na problemy emocjonalne, ale mogą być również bezpośrednim sposobem osiągnięcia celów.

Do zachowań autodestrukcyjnych zaliczyć można także: zaburzenia łaknienia (bulimia, anoreksja, otyłość), nałogi, obgryzanie paznokci i opuszków palców, przymus uszkadzania skóry (drapanie, rozdrapywanie ran, gryzienie warg) oraz przymus wyrywania sobie włosów (z brwi, rzęs, z głowy, a następnie niejednokrotnie zjadanie ich).
Chorobą towarzyszącą autoagresji pośredniej jest psychicznie uwarunkowana tendencja do ulegania wypadkom, a osoby cierpiące na nią nieświadomie stwarzają niebezpieczne sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu. Podświadomie szukają sytuacji, okoliczności, w których łatwo o wypadek.

Fizyczne konsekwencje zachowań agresywnych mogą być bardzo niebezpieczne dla zdrowia i życia człowieka, nierzadko kończą się śmiercią ofiary. Zazwyczaj można zauważyć skutki takiej agresji, ślady na twarzy i ciele osób poszkodowanych. Agresywni sprawcy, skoncentrowani na biciu, nie zastanawiają się czy spowodują uraz fizyczny swojej ofiary, czy jej śmierć.

1.3.2. Konsekwencje psychiczne

Psychiczne skutki zachowań agresywnych nie są bezpośrednio widoczne, jak fizycznych, ale mogą być rozpoznawalne po różnych symptomach. Ten rodzaj urazów może utrzymywać się przez długi czas, a leczenie zawsze wymaga pomocy specjalistów. Agresja psychiczna wyrządza także wiele szkód. Często stawianie zbyt wygórowanych wymagań wobec dziecka, a nieliczenie się z jego możliwościami rozwojowymi wyrządza ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej i poznawczej. Tego typu działania powodują lęk, poczucie niesprawiedliwości, bezsensu, zaburzenia snu, nerwice, zachowania agresywne.

Agresja jest nierozerwalnie powiązana z długotrwałym stresem. Może być zarówno jego przyczyną, jak i skutkiem. Najkrótsza definicja stresu brzmi: stres to stan napięcia organizmu. Napięcie samo w sobie nie jest stanem pozytywnym ani negatywnym. Stres ma takie znaczenie, jakie nada mu sam człowiek. Nadaje mu znaczenie poprzez własną interpretację tego zjawiska, poprzez własną postawę wobec niego. Transformując i odpowiednio ukierunkowując energię zawartą w stresie można ją wykorzystać dla swojego dobra. Stres może prowadzić do mobilizacji sił człowieka, większej energii w atakowaniu codziennych problemów, a także może powodować niepokój, nerwowość, lęk, rozdrażnienie, zniechęcenie, a nawet depresję. Wszystko zależy od poziomu stresu oraz odporności człowieka. Ważne jest uświadomienie sobie, że ze stresem można się zaprzyjaźnić, uczynić go swoim sprzymierzeńcem, że stres może być siłą twórczą, może pomóc w życiu. Optymalny poziom stresu - mobilizuje do działania, wyzwala wewnętrzny potencjał człowieka, pozwala z podniesioną głową iść naprzód. Zbyt mało stresu to nuda, rozleniwienie, brak bodźców do rozwoju i zdobywania szczytów. Zbyt wiele stresu to niepokój, nerwowość, napięcie, rozdrażnienie, poczucie, że sytuacja wymyka się spod kontroli, czasem ból głowy, bezsenność i inne somatyczne dolegliwości.

Zachowania agresywne charakteryzują przeważnie ludzi, które mają zaniżony obraz własnej osoby, które nie radzą sobie w pewnych życiowych rolach i sytuacjach. Co ciekawe stosowanie przez takie jednostki agresji wobec innych, poprawia może ich samopoczucie na pewien czas, ale nie zmienia głębokich psychicznych kompleksów. Także ofiary agresorów muszą zmagać się z poczuciem niskiej wartości, potrzebują zazwyczaj terapii, która uzmysłowi im, że nie są winne tego, co ich spotkało w życiu i poprawi ich samoocenę.

Samoocena jest definiowana przez Aronsona  jako dokonywane przez ludzi oszacowanie wartości samych siebie - to znaczy rozmiaru, w jakim spostrzegają siebie jako dobrych, kompetentnych i przyzwoitych. Wojciszke zwraca uwagę na afektywny - a więc emocjonalny aspekt samooceny. Zgodnie z tym pozytywna samoocena polega na reagowaniu pozytywnymi emocjami na to, co robimy, mówimy i jacy jesteśmy. Odwrotnie - niska samoocena to „nie lubieniu siebie”, czyli negatywne reagowanie na siebie samych. Już z definicji wynika, więc pierwszy, jeśli nie najważniejszy argument za tym, że warto przyjrzeć się swojej samoocenie. Jako że jesteśmy jedyną osobą, z którą spędzamy całe życie nie lubienie siebie, brak samoakceptacji, ciągłe negatywne emocje wywołane swoim własnych zachowaniem, wydają się być jedną z najgorszych męczarni, jaką człowiek może sobie zadać. Istnieją jednak konkretne, opisane przez psychologów społecznych powody, dla których samoocena jest ważną częścią nas samych. Jednym z nich, jest to, że wysoka, pomaga nam osiągać różnego rodzaju cele.

Jako jeden z elementów systemu ja, samoocena jest w miarę stałym konstruktem. Nie znaczy to, że nie można jej zmienić, zmiana taka wymaga jednak bardzo dużego wysiłku i jest swoistym wywróceniem świata do góry nogami. Dlatego raz wykształcona samoocena, sprawia, że nasze działanie jest skierowane na jej podtrzymanie. O ile, więc działamy nie zastanawiając się nad tym, jaka część naszego zachowania jest wynikiem naszej samooceny, (czyli w większości przypadków), o tyle utwierdzamy się w raz zdobytej samowiedzy.

Osoby charakteryzujące się wysoką samooceną, (czyli np. spostrzegające siebie jako skutecznych w realizacji zaplanowanych zadań), kiedy podejmują się czegoś, zwykle oczekują, iż odniosą sukces. Dowiedziono, że owo oczekiwanie sukcesu sprawia, iż wysiłek tych osób jest większy, (niż wysiłek podobnych im, a przekonanych o porażce), a co za tym idzie, faktycznie częściej ów sukces osiągają.

Zaniżona samoocena może powodować różnorakie „doraźne” reakcje, które, bez względu na to czy są uświadomione, czy nie, mają na celu zaleczyć ból związany z uważaniem się za gorszego od innych. Taka kompensacja może polegać na nadmiernym perfekcjonizmie, nieustannym krytykowaniu innych, wiecznym chwaleniu się swoimi zaletami, (czego otoczenie - nie ujmując osobie chwalącej się - nie może już znieść) lub ciągłym dążeniu do zadowolenia wszystkich wokół. Może też oczywiście przybierać inną postać.

Jednym ze skutków agresji, mających wpływ na sferę psychiczną człowieka, jest depresja. Przyczyny społeczne wystąpienia depresji związane są z wieloma czynnikami takimi jak samotność i izolacja, przewlekła choroba lub chroniczny ból, kłopoty finansowe, śmierć ukochanej osoby, rozwód lub zerwanie związku, kłopoty w małżeństwie, przemoc seksualna, emocjonalna lub fizyczna, udział w katastrofie, wypadku, wojnie, operacja lub poród, bezrobocie.

ęłęóDepresja to zaburzenie psychiczne charakteryzujące się objawami, które można następująco pogrupować:

Depresja pogarsza bardzo jakość życia osoby chorej, znacznie ogranicza jej zdolność do pracy i nauki, jest ogromnym obciążeniem dla pacjenta. O tym, że smutek i przygnębienie nie są przeżyciami komfortowymi nie trzeba nikogo przekonywać. Objawami poważnego zaburzenia depresyjnego są odczucie beznadziejności, braku własnej wartości, bezradności, winy, pesymizmu i smutku. Uczucia te, stan przygnębienia utrzymują się od rana do wieczora, prawie każdego dnia. Utrata zainteresowania pracą, nauką oraz trudności w utrzymaniu satysfakcjonujących kontaktów międzyludzkich, trudności w wykonywaniu codziennych zajęć to kolejne objawy. Zmienić się też mogą przyzwyczajenia dotyczące jedzenia, prowadząc czasem do znacznej utraty lub wzrostu wagi ciała. W depresji pojawić się mogą spadek energii życiowej, zaburzenia snu oraz skłonność do unikania spotkań towarzyskich. W bardzo poważnych przypadkach występują myśli samobójcze i próby odebrania sobie życia.

Dramatyzm objawów depresji tragicznie ilustruje fakt, że około 25% chorych na nią umiera śmiercią samobójczą. Z psychoanalitycznego punktu widzenia samobójstwo jest świadomym aktem samounicestwienia, spowodowanym krańcowo frustrującą sytuacją, z której  - zdaniem osoby podejmującej taką decyzję - nie ma innego wyjścia. Samobójstwo jest sposobem rozwiązania problemu lub konfliktu, który  powoduje dotkliwe cierpienie, a wobec którego osoba podejmująca takie działanie czuje się bezradna. Nie ma nadziei na znalezienie jakiegoś wyjścia z sytuacji, w której się znalazła. Impulsem skłaniającym do tej drastycznej decyzji jest nieznośny ból psychiczny.

Próba samobójstwa jest dramatycznym gestem człowieka pragnącego zwrócić na siebie uwagę, a nie dążeniem do pozbawienia się życia. Jednak nawet te tzw. Gesty samobójcze stanowią wyraz bezradności wobec doświadczanych problemów. Z reguły osoby takie wymagają pomocy psychiatrycznej. Co więcej gesty samobójcze mogą, nawet wbrew intencjom ich autora, doprowadzić do śmierci.

Kolejną konsekwencją psychiczną zachowań agresywnych jest poczcie obawy, lęku i strachu osoby pokrzywdzonej. Jednostka, która doświadczy w życiu trudnej, przykrej i bolesnej sytuacji, która jest ofiarą przemocy i agresji, może odczuwać silne lęki, które powodują, że nie może doprowadzić swojego życia do normy.

Lęk to negatywny stan emocjonalny związany z antycypacją niebezpieczeństwa nadchodzącego z zewnątrz lub pochodzącego z wewnątrz organizmu, objawiający się jako niepokój, uczucie napięcia, skrępowania, zagrożenia. W odróżnieniu od strachu jest on procesem wewnętrznym, niezwiązanym z bezpośrednim zagrożeniem lub bólem. Większość psychologów jest skłonna traktować lęk jako, ogólnie rzecz biorąc, reakcję emocjonalną, zespół takich reakcji, czy też stan emocjonalny. Należy do nich między innymi A. S. Reber, który twierdzi, iż lęk to „niejasny, nieprzyjemny stan emocjonalny, charakteryzujący się przeżywaniem obaw, strachu, stresu i przykrości”. M. A. Shaw również opisuje go jako „emocjonalny niepokój, mający swe źródło w przewidywaniu niebezpieczeństw”. Natomiast C. Izard uważa, że lęk jest „zmienną kombinacją kilku podstawowych (fundamentalnych) emocji, a mianowicie: strachu, przykrości, złości, wstydu i podniecenia”. Emocje te według niego łączą się, w tzw. systemy, które wchodzą w skład osobowości i odgrywają pośredniczącą rolę pomiędzy sytuacją a zachowaniem.

Możemy wyróżnić poszczególne rodzaje lęku:

Lęk staje się patologiczny, gdy stale dominuje w zachowaniu, gdy nie pozwala na swobodę, a w konsekwencji prowadzi do zaburzeń. Reakcje lękowe tracą swoją przystosowawczą funkcję i są nieadekwatne do bodźców, a niepokój wywołują sytuacje niemające znamion zagrożenia. Lęk staje się często punktem krystalizacyjnym dla innych objawów, przybiera postać:

Jeżeli nasilenie lęku nie przekracza zdolności adaptacyjnych człowieka można mówić o lęku fizjologicznym, (czyli mieszczącym się w granicach normy). Lęk fizjologiczny może pełnić funkcje pozytywne. Przykładowo może on ostrzegać przed niebezpieczeństwem lub mobilizować do działania wymagającego dużego lub długotrwałego wysiłku. Kiedy lęk przekracza zdolności adaptacyjne człowieka powoduje zaburzenia lękowe. W przeszłości zaburzenia lękowe określane były jako nerwice. Według najnowszej 10 edycji międzynarodowej klasyfikacji chorób w grupie zaburzeń lękowych wyróżnia się różne fobie i zaburzenia. Wszystkie te zaburzenia mają swoje charakterystyczne cechy są rozpoznawane przez psychiatrę.

Od lęku odróżnia się strach wywołany konkretnym zagrożeniem. Lęk jest często porównywany do strachu, gdyż pod wieloma względami jest do niego podobny. W literaturze psychologicznej na ogół dokonuje się rozróżnienia tych dwóch stanów, przy czym kryteria tego rozróżnienia są różne. W praktyce jednak nie zawsze da się przeprowadzić ścisłą granicę między lękiem i strachem. W większości przypadkach uznaje się, że lęk jest stanem pozbawionym obiektu, natomiast strach jest zawsze strachem przed czymś, kimś lub jakimś zdarzeniem. Według Freuda strach powstaje w sytuacji pojawienia się realnego, określonego czynnika zagrażającego (można powiedzieć, że zagrożenie jest obiektywne), lęk natomiast jest bezprzedmiotowy, nie wiąże się z realnym i konkretnym zagrożeniem (zagrożenie subiektywne). Stanowisko R. Lazarusa jest bardzo podobne. Uważa, że lęk jest reakcją na poczucie zagrożenia, kiedy nieznane jest źródło tego zagrożenia, w odróżnieniu od strachu, kiedy to przyczyna zagrożenia jest znana. W przypadku strachu niebezpieczeństwo jest widoczne, obiektywne, dostrzegane przez wiele osób i zrozumiałe dla nich. A w przypadku lęku jest ono ukryte i subiektywne, znajduje się niejako wewnątrz osoby przestraszonej.
A zatem, posłużę się słowami A. Kępińskiego, strach to „lęk przedmiotowy” i „w przeciwieństwie do lęku bezpodmiotowego (wewnętrznego) musi być poprzedzony percepcją przedmiotu zagrożenia”. Niebezpieczeństwo może być rzeczywiste, ale także urojone, wytworzone w wyobraźni człowieka. Między strachem wobec sytuacji naocznych a strachem wyobrażeniowym nie ma ostrych granic. Z reguły w obliczu zagrożenia naocznego puszcza się w ruch wyobraźnię, która wyolbrzymia rozmiary grozy. Z drugiej strony, również wszelkiego rodzaju obawy wobec gróźb pomyślanych miewają jakiś punkt zaczepienia w sytuacji bieżącej. Na przykład można bać się kary, jaka będzie zapewne nałożona, jeżeli zrobi się coś zabronionego, zanim jeszcze się to uczyni. Wyróżnić także można kryterium rozwojowe, które wprowadził R. May, uznając lęk za „pierwotny rozwojowo, niespecyficzny, bezprzedmiotowy i pojawiający się jako reakcja na zagrożenie wzorów bezpieczeństwa, a więc podstawowych wartości osobowości”. Według ujęcia klinicznego „przyczynę strachu można zawsze odnaleźć w świecie zewnętrznym, w jakimś jego obiekcie, natomiast przyczynę lęku - wewnątrz człowieka, w osobowości obciążonej konfliktami”.

Poza opisanym na początku nieprzyjemnym stanem psychicznym wyróżnia się inne objawy lęku. Objawy te same w sobie mogą być przyczyną niepokoju dla człowieka przeżywającego lęk. Objawy lęku mogą przyjmować postać:

Wymienione objawy są a tyle zauważalne, że rodzice, nauczyciele czy rówieśnicy mogą zaniepokoić się zachowaniem młodego człowieka. Lęk, strach może być, bowiem jedynie skutkiem agresji wobec dziecka. Dlatego niezwykle ważne jest szukanie przyczyny, a nie tylko likwidowanie skutków wspomnianych zachowań.

Psychiczne konsekwencje agresji nie są tak widoczne, jak fizyczne, jednak zaburzają w sposób znaczący życie i funkcjonowanie człowieka. Wyniszczają go psychicznie, doprowadzają do depresji i lęków, czyli stanów chorobowych, które leczone są jedynie na specjalistycznych terapiach.

1.4 PRZYCZYNY ZACHOWAN AGRESYWNYCH W ŻYCIU SZKOŁY

Wiadomość o istnieniu agresji nie jest niczym nowym, gdyż towarzyszy ona człowiekowi przez całe istnienie świata. Dzieci, młodzież, dorośli zawsze wykazywali zachowania o charakterze agresywnym. Przemoc jest wszędzie, powstaje podczas procesów komunikacji społecznej. Przerażające jest to, ze zajmuje ona tak dużo miejsca w życiu szkoły, staje się zjawiskiem, do którego przyzwyczaja się całe społeczeństwo w tym nauczyciele, uczniowie i ich rodzice.

Dlaczego tak jest, że młode pokolenie wykazuje tendencje do zachowań agresywnych? Wiemy już, że jednostka pierwsze doświadczenia i wzorce, w tym właśnie takie zachowania wynosi ze swojego domu rodzinnego. Nie należy jednak zapominać, że duże znaczenie w kształtowaniu jednostki ma także szkoła, w której bardzo często spotykamy się z aktami agresji wśród młodzieży. Coraz częściej mówi się w szkołach o tym zjawisku. Wyraźnie wzrasta liczba zachowań agresywnych w tym środowisku. Wbrew pozorom to tutaj młodzież spędza najwięcej czasu i to w najważniejszym okresie swojego życia, podczas dojrzewania, gdy zaczyna wchodzić w dorosłe życie. Intensywnie obserwuje świat, poszukuje w nim swojego miejsca. To tu kształtuje się ich indywidualna i społeczna tożsamość, któremu to procesowi często towarzyszy zjawisko przestępczości. Poznają nowe wartości, obserwują nowe wzorce postępowania dorosłych i rówieśników często przyjmując je za swoje.

W różnym wieku w trakcie uczęszczania do szkoły agresja przybiera różne oblicza. Dzieci rozpoczynające szkołę z agresji fizycznej przechodzą raczej na agresję werbalną, agresja instrumentalna przechodzi we wrogą. Podczas wchodzenia w okres dojrzewania młodzież podejmuje działania prowadzące do uszkodzeń fizycznych, a także często działa w grupach, dzięki czemu członkowie mogą połączyć siły. Narasta także napięcie w stosunkach z dorosłymi. Nastolatek rozładowuje swoje emocje na nauczycielach i rodzicach.

Szkoła jako instytucja, wraz z jej uwarunkowaniami pedagogicznymi oraz sposobami organizacji procesu dydaktycznego, może również przyczyniać się do powstawania zachowań agresywnych. Do niekorzystnych czynników instytucjonalno-organizacyjnych, które mają na to wpływ i mogą wywołać zachowania agresywne w środowisku szkolnym zalicza się najczęściej:

Przy rozpatrywaniu przyczyn należy rozważyć relacje uczniów pomiędzy sobą a także uczniów z nauczycielami. W szkole nie obejdzie się bez różnych nieprzyjemności zarówno dla uczniów jak i dla nauczycieli. Uczeń może być atakowany tak samo przez kolegów jak i nauczycieli, a także sam atakować obie te grupy.

1.4.1 Zachowania agresywne w relacjach miedzy uczniami

Rozwój człowieka przebiega w środowisku określonym przez różne warunki wymogi czy zadania. Szkoła to miejsce, gdzie dzieci i młodzież spędzają pół dnia, a popołudniami przygotowują się na kolejny dzień w tej samej szkole. Ich życie jest podporządkowane regulaminom i zasadom tam panującym. Jest to zbiorowisko wielu osobowości, charakterów, w różnym wieku, z różnymi prawami i obowiązkami. Aby wszystko prawidłowo funkcjonowało cała społeczność szkolna musi ze sobą współpracować. Jest to miejsce, gdzie występuje wiele różnych zachowań, nieporozumień, „zgrzytów”.

W tej części rozdziału chciałabym zająć się głownie przyczynami agresji w relacjach między uczniami. Jest to zjawisko najczęściej spotykane. Podczas przerw a nawet podczas lekcji zauważamy jej przejawy: kopnięcia, wyzwiska, groźby, wyśmiewanie. W szkole mamy do czynienia przede wszystkim z formami agresji psychicznej, w tym głownie werbalnej. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że może ona przerodzić się w przemoc fizyczną. Przyczyn takich zachowań należy szukać w osobowości wychowanków, wśród czynników tkwiących w samej szkole oraz grupie rówieśniczej a także w rodzinie i środkach masowego przekazu.

Pewne zachowania społeczne młodzieży utrudniają wspólne życie i naukę. Można do nich zaliczyć:

Z poprzedniej części pracy wiemy już, że jednym z ważniejszych czynników wpływających na wystąpienie agresji jest frustracja. Uczeń, aby być zaakceptowanym nie może zbyt mocno wyróżniać się z grupy klasowej. Gdy mu się nie udaje, gdy nie może czy nie potrafi dostosować się, lub w oczach pozostałych jest „inny”, doznaje uczucia frustracji, a co za tym idzie, mogą wystąpić zachowania agresywne.

W wielu szkołach tworzy się klasy wieloosobowe. Ma to niekorzystny wpływ na uczniów i pracę z nimi. Podopieczni nie mają stałych sal lekcyjnych, osób, którym mogą zaufać, nie ma możliwości poświecenia wszystkim uwagi. Takie warunki sprzyjają izolowaniu się i anonimowości.

Źródłem agresji w szkole często są koledzy. Młodzież zwykle działa impulsywnie, spontanicznie, bez wcześniejszego planu. Każde dziecko, nastolatek należy do jakiejś grupy rówieśniczej. W dużej grupie łatwiej o anonimowość a tym samym podjęcie niepoprawnego działania, co ma związek z większą częstotliwością występowania zachowań agresywnych. Warto też zaznaczyć, że w swojej grupie nastolatek czuje się bezkarnie, unika odpowiedzialności za czyny. Nawet, jeśli jednostka sama dokona jakiegoś czynu, to często za nią stoi cała grupa. Poprzez takie zachowanie dąży ona do zdobycia uznania w grupie, poczucia własnej wartości, zaspokojenia własnych potrzeb, „przyjemności”, odreagowania, wymierzenia sprawiedliwości lub po prostu z nudy.” Podatność nastolatków na zachowania aspołeczne zwiększa się, gdy wiążą się oni z rówieśnikami przejawiającymi tego typu skłonności.” Młodzież prześladuje kolegów, ponieważ: naśladuje agresywnego kolegę ocenianego przez niego pozytywnie, widzi, że używanie przemocy przynosi korzyści, kolega nie ponosi konsekwencji ze strony dorosłych, odpowiedzialność przenosi się na całą grupę.

Będąc już przy grupach szkolnych należy wspomnieć o istnieniu podkultur młodzieżowych. Mają one ogromny wpływ na swoich członków, zwykle podporządkowują się oni swojej grupie. Często główną formą ich zachowań jest agresja. Zwykle w skład takich grup wchodzą starsi uczniowie, którzy znęcają się, prześladują młodszych czy słabszych uczniów. Te grupy nieformalne mogą działać tylko w szkole, ale także mogą przenosić się na środowiska pozaszkolne - na osiedla. Członków łączy więź grupowa, która kształtuje poczucie solidarności z tą grupą, uznanie wspólnych celów. Głównym celem takich paczek jest zastraszanie i terroryzowanie słabszych. Dystansują się oni wobec norm szkolnych. Jednocześnie przynależność do takiej grupy umacnia poczucie własnej wartości. Integrowanie się z paczką podwyższa niebezpieczeństwo stania się agresywnym.. Upokarzani uczniowie zwykle nie zgłaszają takich sytuacji, mających miejsce w szkole czy poza nią. Unikają oni takich sytuacji, miejsc lub po prostu akceptują siebie jako ofiarę. Uczniowie nie skarżą poprzez solidarność koleżeńską, a także ze strachu przed ponownym pobiciem, ośmieszeniem. Silniejsza jednostka może zostać przyjęta do takiej grupy i rozwijać w sobie brutalność, agresję czy wulgarność. Przemoc dokonywana przez dzieci, młodzież najczęściej dotyka inne dzieci i młodzież. Sprawcy mogą być jednocześnie ofiarami. Agresja jest przecież kierowana przez członków grup do wszystkich, którzy nie są jej członkami jak i do słabszych jej członków. Tym samym można by powiedzieć, że grupy nieformalne wyznaczają ogólne reguły postępowania wszystkich jednostek.

Żyjemy w świecie gdzie bez przerwy zmienia się hierarchia wartości, nic nie jest do końca określone. Dzisiaj człowiek boryka się z nieograniczonymi możliwościami wyboru, zamiast żyć wśród jednolitych wzorów określających styl życia, myślenia i postępowania. Można powiedzieć, że to wolność, ale zmuszająca do samodzielności, do podejmowania decyzji. Młodzi ludzie nie potrafią się w tym odnaleźć, rozwija się, więc egocentryczny indywidualizm. Uczniowie w życiu codziennym jak i szkolnym przyjmują dystans, więc do norm i wartości, mogą nawet odrzucać szkolny system wartości, szczególnie, gdy przeszkadza on w spełnianiu osobistych pragnień. Prowadzi to do postaw agresywnych. Zasady i konsekwencje nieprzestrzegania zasad często są niedopracowane, znajdujemy w nich lukę. Uczniowie świetnie to wykorzystują robiąc wiele rzeczy, na które maja ochotę, bo szkoła „pozwala” im na to. Konflikt między dwoma kolegami może przenieść się na całą klasę. Dochodzenie do porozumienia ukazuje róże punkty widzenia, kończąc się często starciami na tle wartości i przekonań pomiędzy członkami klasy, grupy. Wystąpieniu agresji sprzyja tak ukształtowana hierarchia wartości, gdzie celem działania jest dążenie za wszelka cenę do osiągnięcia sukcesu, nie licząc się z innymi. Konflikty często powstają tylko w celu osiągnięcia samego z zwycięstwa.

Ważną kwestią jest stosowanie przemocy skierowanej ku obcokrajowcom. Bardzo często spotykamy się z naznaczaniem osób należących do różnych grup etnicznych. Są one wyśmiewane, atakowane, wykorzystywane. Nie można jednak zapominać, iż także te grupy także wykazują skłonności do agresji. Nie potrafią się dostosować do nowych wymagań, do warunków, próbując rozwiązać ten problem przemocą.

Powróćmy do początków rozwoju zachowań agresywnych. Wiemy już, że pierwszym środowiskiem dziecka jest rodzina. „Rodzina jest najważniejszą instytucją, w której odbywa się przekaz wartości uznawanych przez społeczeństwo”. To tutaj dziecko nabywa pierwszych wartości i postaw, to rodzice kształtują jego myślenie i rozwój, zapewniają bądź nie miłość, bezpieczeństwo, opiekę i wsparcie emocjonalne. Rodzice poprzez wychowanie formują styl bycia swojej pociechy. Brak odpowiedniej kontroli w domu, brak lub złe wzory do naśladowania, przemoc w rodzinie są czynnikami wpływającym na negatywny rozwój dziecka. Także „brak matczynego uczucia wiąże się z podwyższonym poziomem problemów z zachowaniem.”Przemoc kierowana bezpośrednio w kierunku dziecka powoduje wzrost jego agresywności, brak kontaktów z otoczeniem - odizolowanie, przez co często staje się ono ofiarą. Swoje frustracje, doświadczenia, modele zachowań zaobserwowane w domu może wynosić poza jego ściany i odreagowywać w szkole na kolegach, na słabszych uczniach. „Stwierdzono, że zarówno doznanie, jak i bycie świadkiem przemocy w rodzinie zwiększa ryzyko agresywnych zachowań samych ofiar lub świadków, tworząc często międzypokoleniowy cykl przemocy, który trudno przerwać” Dziecko identyfikuje się z rodzicem bardziej związanym, przyjmuje jego postawy i ideały, a także naśladuje jego zachowania przenosząc je do swojego środowiska, w tym szkolnego. Nieprawidłowe postawy rodziców wobec dziecka wpływają na jakość jego późniejszych relacji interpersonalnych najpierw w przedszkolu a następnie właśnie w szkole i na jego zachowanie. Agresywne zachowania dorastającej młodzieży uzależnione jest, więc od modeli zachowania rodziców, w tym zachowania agresywnego. Należy pamiętać, że wzorami są nie tylko rodzice, ale także koledzy z grup rówieśniczych, ze szkoły. Bronfenbrenner wymienia czynniki, wpływające na proces naśladowania modela:

  1. kompetencje modela; dysponowanie środkami materialnymi, wysoka pozycja społeczna,

  2. dysponowanie karami i nagrodami,

  3. pozycja modela; im większy związek emocjonalny tym większa jest siła oddziaływania,

  4. podobieństwo; im większe podobieństwo pomiędzy modelem, a osobą naśladującą tym łatwiej występuje tendencja do naśladowania zachowań modela,

  5. zgodność zachowań; w przypadku występowania kilku modeli siła ich oddziaływania jest większa, jeśli postępują według tych samych zasad,

  6. zgodność działania modela z działalnością grupy, do której dziecko należy lub chce należeć,

  7. skutek działania modela; jeśli postępowanie modela spotyka się z aprobatą i nagroda otoczenia, tym łatwiej będzie naśladowany.”

Rodzina i grupy rówieśnicze nie są jedynym źródłem agresywnych wzorców dla młodego człowieka. Bardzo ważne jest dostrzeżenie wpływu mediów. Filmy ukazują bójki, walki, napady, gwałty, morderstwa i wiele innych okrutnych zachowań. Filmy dla dzieci i młodzieży pokazują bardzo dużo złośliwości, wypadków, podstępów, wrogości, strachu, przemocy, walk, zemsty, seksu i smutku. To samo możemy oglądać w grach komputerowych. Warto powtórzyć, że młodzi widzowie bardzo szybko utożsamiają się z oglądanymi, brutalnymi bohaterami, budzącymi w nich podziw. Takie sceny i grający w nich bohaterowie sprzyjają rozwojowi agresywnych zachowań, prowadzą do ślepego naśladownictwa. Poprzez media nabywa się normy i wartości społeczne, to one wychowują już dzieci i młodzież. Kontakt z mediami uodparnia nawet najwrażliwszych na ludzką krzywdę, ludzie obojętnieją wobec przemocy. Młodzi ludzie oglądając przemoc w telewizji, zauważają, że określone zachowania są akceptowane w wypadku niektórych ludzi, co staję się ich wewnętrznym usprawiedliwieniem na podobne zachowania Telewizję często ogląda się z nudy, bez żadnych ograniczeń. Dzięki telewizji rodzice „nie muszą” zajmować się dzieckiem, gdyż ma ono zajęcie i wiedzą, co się z nim dzieje. Młodzież sama organizuje sobie czas, nikt tego nie kontroluje, robią to, na co mają ochotę, co rozwija także agresję. Media nie mogą opanować myślenia społeczeństwa, a przede wszystkim młodych ludzi. Spędzanie wolnego czasu można zorganizować, włączając w to przede wszystkim rodzinę, prawidłowo kształtując rozwijające się jednostki.

Rozwój zachowań agresywnych może być wywołany czynnikami środowiskowymi, takimi jak obecność agresji w domu, w telewizji czy w bezpośrednim otoczeniu. Dziecko, które przekonało się, że reakcje agresywne są właściwe i akceptowane, jest bardziej podatne na przejawianie tego typu zachowań. Młody człowiek może uwierzyć w pozytywną rolę przemocy w dążeniu do celu, szczególnie, jeśli w wyniku agresywnego działania osiąga konkretne korzyści.

Maria Dąbrowska - Bąk stwierdza, że dla ponad połowy zbiorowości uczniowskiej szkoła jest źródłem negatywnych przeżyć. Z jej badań wynika, że w traktowaniu wychowanków dominuje naruszanie godności połączone z agresją fizyczną i słowną, presją dydaktyczną demonstrowanie władzy i brak kwalifikacji merytorycznych nauczycieli.

J Górniewicz podkreśla, że korzystniejsza w ty względzie jest sytuacja w szkołach prywatnych, społecznych i kościelnych. Wynika to z lepszych warunków pracy dydaktyczno - wychowawczej: mniejsze klasy, większe kontrole nauczycieli, lepsza współpraca z rodzicami, wstępna selekcja dzieci.

Krystyna Kmiecik - Baran po przeprowadzonych badaniach stwierdza, że w patologiczną przemoc zaangażowanych jest ok. 20% uczniów, 10% wymaga zdecydowanej interwencji wychowawczej, a ok. 80% pada ofiarą agresji - od werbalnej przez wymuszanie haraczu i odbieranie rzeczy aż do prześladowań fizycznych. Nauczyciele w wielu przypadkach nie zdają sobie sprawy, że któryś z ich wychowanków jest ofiarą przemocy ze strony rówieśników. Nie tylko solidarność koleżeńska, ale i strach nie pozwala donosić i skarżyć, ponieważ uczeń z obawy przed powtórnym pobiciem, sponiewieraniem, ośmieszaniem nie zechce o tym komukolwiek powiedzieć. Zdarza się, że świadomość rodziców o napotkanych problemach swojego dziecka spotyka się z bezradnością.

1.4.2 Zachowania agresywne w relacjach miedzy nauczycielami a uczniami

Jednostki, które współtworzą środowisko szkolne mogą ułatwiać lub utrudniać powstawanie zjawiska przemocy. Nauczyciele mogą pełnić istotną rolę w powstawaniu zachowań agresywnych u uczniów. Niestety nauczyciel i jego zachowanie stosunek do uczniów i pracy także jest źródłem agresji.

W szkole nietrudno o wywołanie frustracji. Nauczyciele podczas lekcji wymagają od uczniów wykonania różnych zadań w określonym czasie. Czas wywiera presję, jest zbyt krótki, nauczyciel ponagla. Nie każdy uczeń potrafi się przystosować, nie zawsze musi mu się wszystko udać i już mamy frustrację. Przyczynić może się także sposób oceniania, nauczyciel może niesprawiedliwie ocenić i uczeń może poczuć się poszkodowany, odrzucony, gorszy od innych. Presja osiągania dobrych ocen w nauce często prowadzi do odrzucenia jednostek, które są mniej zdolne. Rówieśnicy mogą takich kolegów wykluczać a ci znowu mogą czuć niepewność w stosunku, co do swojej przyszłości. „Odrzucenie przez rówieśników wywołuje nasilenie agresji w kolejnych latach i dalsze poważne problemy.” Słabe osiągnięcia w nauce to klęska w szkolnych wymaganiach. Uczeń może być niepromowany do następnej klasy, skierowany do innej szkoły, usunięty. Odczuwa to jako naruszenie poczucia własnej wartości, zagrożenie dla swojej przyszłości i marzeń.

Nauczyciele często upominają, wytykają braki i wady uczniom. Na takie zachowania dziecko może reagować agresją wobec samego nauczyciela, co może niestety się utrwalić. Może odreagować frustrację skierowując się ku innym osobom (np. uczniowi stawianemu za przykład) lub różnym przedmiotom. Osoby dorosłe poprzez pewne wypowiedzi kierowane do uczniów mogą doprowadzić do niechcianych sytuacji. Rozkazy, groźby, moralizowanie, pouczanie, robienie wyrzutów, krytykowanie, obwinianie, ośmieszanie a także radzenie, chwalenie, pocieszanie, rozweselanie czy zabawianie mogą powodować u młodych jednostek oburzenie i gniew, ataki wściekłości, obronę, chęć rewanżu, opór, próby agresji. Uczeń na takie nieodpowiednie uwagi nauczyciela może reagować niską oceną samego siebie. Ma ona często wpływ na powstanie nierozwiązanych konfliktów pomiędzy obrazem własnej osoby a „ja-idealnym”. Jednostka krąży wokół tego jak interpretuje siebie, a jaka chciałyby być. Dziecko może uwierzyć, że jest małowartościowe, a krytyka budzi obronę, wrogie uczucia wobec osoby oceniającej. Konsekwencja takiego stanu może być też wysokie pobudzenie i postrzeganie sytuacji jako zagrażających, co może powodować wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia czynności agresywnych.

Zawsze powtarzamy, aby pracę zostawiać w pracy, a sprawy osobiste w domu. Jak większość z nas wie, w wielu przypadkach są to tylko puste słowa, gdyż nie jest to proste zadanie, a dla wielu osób niewykonalne. Wspominam w tym miejscu o tym, gdyż nieposiadanie tej umiejętności przez nauczyciela może przyczynić się do powstania agresji. Nauczyciele często mając problemy w życiu pozaszkolnym „przynoszą je” ze sobą do pracy, mając tzw. „zły dzień”. Możemy wtedy spodziewać się kartkówki, odpytywania, nieprzyjemnego humoru. Nauczyciel często szuka w klasie ofiary, na którą przerzuci swoją frustracje. Uczniowie stresują się, odczuwają strach, brak komfortu, co także może zaowocować agresywnym odreagowaniem.

Wypalenie zawodowe to bardzo ważna kwestia przy rozpatrywaniu frustracji,a przy tym powstawaniu agresji. Zdarza się, że dorośli nie osiągają satysfakcji z wykonywanej pracy, panuje zła atmosfera, są niedoceniani, funkcjonują w stresie przenosząc swoją frustracje na uczniów. Mamy, więc do czynienia z agresją w tym wypadku nauczyciela w stosunku do ucznia, która może rozwijać swoje horyzonty dalej w postaci wrogich zachowań ucznia wobec kolegów oraz różnych obiektów. Nastolatek wyładowuje swój stres spowodowany zachowaniem nauczyciela. To oni tworzą sytuacje stresowe. Im gorsze są stosunki między uczniami a nauczycielami, tym gorzej czuja się ci pierwsi. Czują się traktowani niesprawiedliwie i odrzucani przez nauczycieli, co częściej skłania ich do przemocy.

Do nieprawidłowych zachowań nauczyciela poza wyżej wymienionymi można także zaliczyć niedostateczną lub nawet brak kontroli ucznia. Poświęca się czas często tylko tym najlepszym. Nauczyciele nie zwracają uwagi na zachowania poszczególnych uczniów w klasie, nie poznają ich rodzin, historii czy problemów, nie zastanawiają się, dlaczego uczeń ma braki w nauce, nie ma przyjaciół. Coraz częściej spotykamy się z nauczycielami, którzy przychodzą tylko machinalnie odpracować swoje godziny, z takimi, którzy nie starają się być pedagogami, nauczycielami tylko z wykształcenia a nie z powołania.

Uczniowie w szkole często czuja się zagrożeni, szczególnie na przerwach, na korytarzach szkolnych, toaletach, gdzie spotykamy wiele sytuacji sprzyjających okazywaniu agresji. Jak już wcześniej wspomniałam uczniowie tutaj są anonimowi, ale tu także winę ponoszą nauczyciele i zła organizacja szkoły. Podczas przerw powinny być wyznaczone dyżury nauczycieli,(a nie we wszystkich szkołach są),którzy pilnowaliby porządku w tym czasie w wyznaczonych miejscach. Tam gdzie są już wyznaczeni nauczyciele, nierzadko zdarza się, że nie wypełniają należycie swojego zadania, zajmując się swoimi sprawami, niezwracając uwagi na zachowanie podopiecznych. Uczniowie czując się bezkarnie rozwijają coraz bardziej zakres swoich nieodpowiednich zachowań, tym samym zataczając coraz szersze kręgi agresji. W szkole mamy do czynienia ze zjawiskiem tabu wobec agresji. Może objawiać się ono nieinformowaniem nauczycieli przez wychowanków o doświadczonych lub widzianych aktach przemocy. Większym problemem jest brak reakcji ze strony nauczycieli. Dowiadują się oni od uczniów o występującym problemie i nic nie robią, często nie chcą po prostu widzieć tego problemu. Przyczyna takich reakcji może być bezsilność nauczyciela oraz nieumiejętność zareagowania. Uczniowie czuja się bezkarnie, podczas gdy nauczyciele nieuświadamiają sobie wpływu własnych agresywnych zachowań na wychowanków.

Bardzo często nie bierze się pod uwagę przemocy wśród nauczycieli, nadużywania przez nich siły wobec uczniów. Mimo, że w polskich szkołach zakazano stosowania kar fizycznych J. Jundził zauważa właśnie, że zdarzają się przypadki takiego sposobu karania, a także wyzywania i poniżania godności nastolatków. Wadliwe funkcjonowanie szkoły, niekorzystna kultura uczenia się maja wpływ na rozwój agresji. Spotykamy się ze zbyt dużą liczbą uczniów, co sprzyja anonimowości, hałasowi, niemożności oraz nieumiejętności odpowiedniego ukierunkowania uczniów, ich wychowania. W dużej szkole bardzo ciężko podjąć się indywidualizacji form nauczania i wymagań oraz zorganizowania prawidłowej współpracy z rodzicami.

Każda szkoła to grupa społeczna złożona z nauczycieli oraz uczniów. Dziecko, więc może być celem ataków zarówno ze strony rówieśników jak i nauczycieli. Zatargi rówieśnicze posiadają silny ładunek emocjonalny, są na ogół jawne, krótko trwałe, a uczeń ma więcej szans na ich likwidację. Konflikty z nauczycielami, wychowawcami są z reguły sytuacjami trudnymi dla ucznia i wobec nich uczeń jest bezradny.

Na podstawie badań przeprowadzonych przez M. Dąbrowską - Bąk na populacji uczniów pierwszych klas szkół ponad podstawowych, rozróżnia się następujące formy przemocy:

Co trzeci uczeń w szkole odczuwa presję, co drugi doświadcza przymusu radzenia sobie ze zbyt dużą dawką materiału. Prawie, co drugi uczeń odczuwa przewagę nauczycieli, co powoduje stres i lęk.

Agresywne zachowanie może być skierowane ze strony ucznia do nauczyciela. Powodem takich zachowań jest odreagowanie napięcia emocjonalnego nauczyciel-uczeń, uczeń-nauczyciel. Nauczycielowi często trudno jest się przyznać, że uczniowie jego nie szanują. Drażliwe sytuacje z uczniami wolą załatwić sami. Wymagająca wysiłku edukacja wydaję się uczniom coraz mniej pociągająca i potrzebna. W społeczności szkolnej występowanie przemocy ułatwia przede wszystkim utrzymywanie tabu wobec problemu. Nauczyciele patrzą na przemoc i nie reagują, rzadko przeciwdziałają powstaniu uczucia zagrożenia i lęku u ucznia. Często okazują niechęć uczniowi sprawiającemu kłopoty w szkole, wyśmiewają jego wypowiedzi, używają krzywdzących określeń, na wywiadówkach piętnują wobec innych rodziców. Taki uczeń czuję się często skrzywdzony i upokorzony, co wywołuje postawę agresywną i buntowniczą. Bunt manifestuje się w formie aroganckich zachowań wobec dorosłych, lekceważeniem obowiązków szkolnych, a społecznych wybryków itp.

Dzieci i młodzież stają się agresywne podczas całego swojego życia i wychowania. Doświadczają różnych sytuacji i biorą przykład z wszelkich obserwowanych wzorców. Pierwszym miejscem gdzie nabywają postawy jest rodzina, ale nie tylko ona ma znaczenie. Nie można pominąć przedszkola, szkoły, spędzania wolnego czasu, mediów i środowiska. Jednostka zachowuje się w sposób, który jej zdaniem przyniesie jej największe korzyści, bez względu na to, jak ona te korzyści rozumie.

    1. Przeciwdziałanie agresji w szkole

Szkoła stanowi ważne miejsce w systemie działań profilaktycznych. Działania profilaktyczne realizuje się na trzech poziomach:

  1. profilaktyka pierwszorzędowa - działaniami obejmuje niezdiagnozowane populacje należące do grup niskiego ryzyka; promuje ona zdrowie oraz ma opóźniać wiek wszelkich inicjacji; cele te realizują miedzy innymi nauczyciele przy pomocy specjalistów, takich jak, np. psychologowie, pedagodzy; działania te mają miejsce głównie na terenie szkoły.

  2. profilaktyka drugorzędowa - dotyczy gryp podwyższonego ryzyka; ma ograniczać głębokość i czas trwania i dysfunkcji oraz umożliwiać wycofanie się z zachowań ryzykownych; cele te realizują głównie psychologowie, pedagodzy, socjoterapeuci, trenerzy; zajęcia prowadzi się w szkołach, świetlicach poradniach psychologiczno-pedagogicznych i specjalistycznych;

  3. profilaktyka trzeciorzędowa - odnosi się do grupy wysokiego ryzyka; ma przeciwdziałać pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwiać powrót do normalnego życia w społeczeństwie; realizatorami są miedzy innymi lekarze specjaliści, psychologowie, psychoterapeuci, pracownicy socjalni, specjaliści z zakresu resocjalizacji.

Na terenie szkoły realizowana jest głównie profilaktyka pierwszorzędowa. Działania profilaktyczne powinny być planowane, mieć charakter długofalowy oraz dawać możliwość włączania nowych treści, stosownie do zaistniałych potrzeb.,,Skuteczne działania profilaktyczne powinny koncentrować się na wzmacnianiu czynników chroniących i eliminowaniu lub osłabianiu czynników ryzyka. Działania te powinny być adresowane do całego środowiska szkolnego, tj. uczniów, rodziców, nauczycieli oraz innych osób zatrudnionych w szkole”.

Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się strategie odpowiednie do wieku, rodzaju problemów i stopnia zagrożenia.

  1. Strategie informacyjne - ich celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnych wyborów.

  2. Strategie edukacyjne - ich cele jest pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (umiejętność nawiązywania kontaktów z ludzi, radzenia sobie z stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom otoczenia).

  3. Strategie alternatyw - ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb oraz osiąganie satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości zaangażowania się działalność pozytywną (artystyczną, społeczną, sportową).

  4. Strategie interwencyjne - ich celem jest pomoc osobom, mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych.

  5. Strategie zmniejszania szkód - ich celem jest chronienie społeczeństwa i samej jednostki przed skutkami ryzykownych zachowań; adresatami tych działań są osoby z grupy najwyższego ryzyka.

W. B. Hansen proponuje strategie dokonując jednocześnie gradacji ich skuteczności:

  1. strategia „przekonania normatywne” - polega na zakwestionowaniu nieprawidłowych norm, przekonań i oczekiwań społecznych (np. wszyscy są agresywni) poprzez konfrontowanie tych przekonań ze stanem faktycznym i na tej podstawie zbudowanie norm, przekonań i oczekiwań prawdziwych i pozytywnych.

  2. strategia „osobiste postanowienia” - polega na motywowaniu uczniów do podejmowania osobistych i kontrolowanych tylko przez siebie postanowień dotyczących ważnych wyborów życiowych. Wzmacnia samoocenę, poczucie odpowiedzialności i samokontrolę.

  3. strategia „kształtowanie systemu wartości” - polega na odkrywaniu, nazywaniu i przyjmowaniu przez młodych ludzi wartości mających dla nich największe znaczenie. Zabezpiecza młodych ludzi przed ryzykiem podejmowania zachowań naruszających cenione wartości, takich jak np. zdrowie, życie.

  4. strategia „informowanie o realnych konsekwencjach” - polega na przekazywaniu informacji o realnych szkodach, bezpośrednich i odległych skutkach podejmowania zachowań ryzykownych.

  5. strategia „uczenie konstruktywnego odmawiania” - polega na kształtowaniu umiejętności radzenia sobie z presją i naciskiem innych osób czy grupy do podejmowania zachowań ryzykownych.

  6. strategia „alternatywne sposoby życia” - polega na wskazaniu innych alternatywnych sposobów spędzania czasu oraz inspirowaniu do aktywności i rozwijania uzdolnień.

  7. strategia „wyznaczanie celów” - polega na stawianiu celów, wymagań, motywowaniu do osiągnięć.

  8. strategia „uczenie podejmowania decyzji” - polega na zwiększaniu zdolności do podejmowania racjonalnych decyzji w dokonywaniu wyborów.

  9. strategia „zwiększanie poczucia własnej wartości” - polega na odkrywaniu sposobów radzenia sobie z negatywnym stosunkiem do samego siebie w celu zwiększenia poczucia własnej wartości.

  10. strategia „umiejętność opanowania stresu” - polega na zwiększaniu umiejętności zaradczych w sytuacjach frustracji i stresu.

  11. strategia „dostępność pomagania” - polega na zwiększeniu wiedzy o dostępnych miejscach i formach pomocy oraz pozyskaniu wsparcia społecznego.

  12. strategia „nabywanie umiejętności społecznych” - polega na zwiększaniu zdolności do nawiązywania pozytywnych kontaktów interpersonalnych..

Poszukując konkretnych działań przeciw przemocy i agresji w szkole E. Hischer przytacza kilka propozycji czynności mających znaczenie prewencyjne i interwencyjne:

Można na wiele sposobów przeciwdziałać agresji w szkole. Agresję łatwo rozładować dokonaniem czynu właśnie podobnego agresji. Jeśli człowiek czuje się źle to powinien „wyrzucić” to z siebie krzycząc, płacząc, rzucając czymś. Ma to pomóc w pozbyciu się negatywnych odczuć. Wg Ann Anders młodzież powinna być nauczona uwalniania złości, rozładowania napięcia, co ma pomóc w unikaniu podejmowania czynności agresywnych. Wydaje się, że agresywnej energii możemy pozbyć się poprzez:

Zmagania sportowe dostarczają satysfakcji, jednak jednocześnie zamiast tłumić agresję to ją wzbudzają i potęgują. Właśnie na boisku znajdujemy wiele sytuacji sprzyjających jej demonstrowaniu. Podobnie jest w przypadku obserwowania rywalizacji. Im bliżej końca rozgrywki tym kibice, obserwatorzy są bardziej pobudzeni i nasilają się agresywne zachowania. Ostatni przypadek też nie jest wyjątkiem. Człowiek raz kierując swoją agresję przeciwko jej źródłu zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia takiego zachowania w każdym następnym przypadku. Okazując nasze wrogie uczucia komuś, kto je wywołał pozbywamy się tego napięcia. Jest to jednak sposób tylko pozornie dobry, gdyż zaatakowanie drugiej osoby staje się prostsze w przyszłości. Także nasze nastawienie do takiej osoby staje się bardziej negatywne, co ułatwia nam podjęcie nieodpowiednich działań w stosunku do niej w tym przemocy. Można wiec wyciągnąć wniosek taki, iż „ekspresja agresji nie hamuje tendencji agresywnych. Wręcz odwrotnie, sprzyja ich wzrostowi, nawet, jeśli celem ataku nie jest człowiek bez zarzutu.”

Gniew jest jedną z przyczyn powstawania zachowań agresywnych. Aby ich unikać należałoby, więc nauczyć się radzić z własnym gniewem. Jest kilka sposobów na wyrażanie gniewu. Zacznę od jasnego komunikowania swoich negatywnych uczuć wraz z podawaniem przyczyn ich powstania. Przyznanie się do gniewu zmniejsza napięcie, poprawia samopoczucie a co za tym idzie zmniejsza prawdopodobieństwo użycia przemocy, a nawet może przyczynić się do nawiązania bliższych znajomości. Podzielenie się swoimi odczuciami jest, więc pomocne w zwalczaniu, ograniczaniu agresji. Aby pozbyć się gniewu, złości jednostki, osoba, która się do tego przyczyniła powinna podjąć próbę przeproszenia, pokazania skruchy, obiecania poprawy. Sfrustrowana osoba łagodniej reaguje w takiej sytuacji na winnego jej samopoczucia.

Z poprzednich rozdziałów wiemy, że dzieci biorą przykład z otoczenia, naśladują rodziców, rówieśników czy nauczycieli. Należy, więc pokazywać im reakcje pozytywne, przede wszystkim na prowokacje. Dzieci, które obserwowały nieagresywne zachowania na prowokacje, same będą korzystały z takiego modelu. I nie będą reagowały agresją. Także umiejętność komunikacji ma bardzo duże znaczenie w rozwiązywaniu poruszanego przeze mnie problemu. Ważnym jest, więc uczyć dzieci rozwiązywać sytuacje konfliktowe, negocjować, umiejętnie wyrażać uczucia przede wszystkim takie jak złość czy gniew, a także krytykować. Istotnym elementem jest także wrażliwość na potrzeby innych. Człowiek empatyczny jest także mniej skłonny do agresji. Poprzez dawanie przykładu należy dzieci uczyć postawy empatii. Rodzice czy nauczyciele wczuwając się w sytuacje wychowanka, pokazują, że można rozwiązać jego problem, co więcej, że można pozytywnie go rozwiązać. Poprzez empatię jednostka traktuje duga jak człowieka, a w takiej sytuacji wielu osobom ciężko skrzywdzić kogoś podobnego sobie.

W szkole mamy wiele okazji do wyładowywania emocji, okazywania zachowań agresywnych. Tutaj działania w zakresie zapobiegania takim zachowaniom powinny być skierowane jednocześnie do uczniów, rodziców, nauczycieli oraz innych osób zatrudnionych w szkole. Szkoła zajmuje bardzo ważne miejsce w działaniach profilaktycznych. Tutaj młodzież oraz dzieci spotykają się z autorytetami, kształtują swoją tożsamość. Spędzają na jej terenie bardzo dużo czasu, spotykają się z rówieśnikami i z dorosłymi. To tutaj następuje ich rozwój interpersonalny i społeczny. W działaniach należy dostosować formy i metody do rozwoju wychowanków, do ich aktywności, możliwości. „realizowane w szkole działania profilaktyczne powinny być: dostosowane do poziomu rozwoju adresata w zakresie informacji i projektowanych ćwiczeń, rzetelne pod względem przekazywanych informacji, rzeczowe bez odwoływania się do emocji i uczuć takich jak strach, poczucie winy czy tez rozbudzanie ciekawości, dostosowane do poziomu posiadanej przez uczniów wiedzy bez podawania szczegółów, które mogłyby stanowić instruktaż nieprawidłowych zachowań”. Aby wszystko prawidłowo przebiegało należałoby rozpocząć od właściwego przygotowania kadry pedagogicznej. Nauczyciele powinni umiejętnie porozumiewać się zarówno z uczniami jak i ich rodzicami. Nauczyciel w wyjątkowych przypadkach musi umieć współdziałać z instytucjami i organizacjami, interesować się środowiskiem rodzinnym i lokalnym wychowanków, a jednocześnie nawiązywać z nimi współprace. Zarówno od rodziców, jak i nauczycieli należy obserwacja środowiska uczniów. Niektóre zachowania mogą być sygnałami, ze mamy do czynienia z przemocą.

W szkołach prowadzi się trening rozwiązywania problemów. Rozwija on u dzieci niezbędne umiejętności w przezwyciężaniu konfliktów międzyludzkich bez wykorzystywania przemocy. Terapeuta pedagog pracuje z nastolatkiem lub mała grupa młodzieży. Podczas zajęć przedstawia im rysunki, opowiada historie, które oni następnie oceniają. Kolejno wciąga się dziecko w rozmowę o jego własnych przeżyciach, doświadczeniach, reakcjach, jego własnym życiu. Wskazana jest współpraca z rodzicami a także nauczycielami. Problemy można rozwiązywać poprzez negocjacje. Człowiek uczy się takich postaw w domu obserwując rodziców podczas rozwiązywania konfliktów, ich stosunek do samych dzieci. Młodzież, reagować w trudnych sytuacjach, uczy się w szkole, poznaje właściwe sposoby reagowania na zaczepki. Szkoła jest bardzo ważnym miejscem. Tu są nauczyciele, którzy maja bardzo duży wpływ na swoich wychowanków.

Szkoła jest dobrym terenem oddziaływań profilaktycznych, ponieważ jest miejscem:

Realizowane w szkole działania profilaktyczne powinny być:

Ważne jest, aby profilaktyka agresji i przemocy znalazła swoje miejsce w realizowanych w szkole programach: wychowawczym, profilaktyki i nauczania. Skuteczne działania profilaktyczne powinny być spójne z treściami zawartymi w podstawie programowej kształcenia ogólnego, programem wychowawczym i profilaktyki, realizowane przez współpracujących ze sobą nauczycieli, zaakceptowane przez radę pedagogiczną i rodziców. Intensywność i formy działań zawsze powinny uwzględniać kontekst sytuacyjny.

W związku z tym istnieje konieczność właściwego przygotowania kadry pedagogicznej szkoły do podejmowania takich działań. Istotne jest, aby nauczyciele posiadali nie tylko wiedzę z zakresu prawidłowości rozwojowych dzieci i młodzieży oraz profilaktyki zachowań ryzykownych, ale mieli również świadomość własnych postawi ograniczeń wobec podejmowanych problemów, posiadali umiejętności i kompetencje interpersonalne oraz doświadczeni w stosowaniu aktywnych form i metod pracy z grupą.

Działania podejmowane w zakresie zapobiegania zachowaniom agresywnym i przemocowym dzieci i młodzieży nie mogą koncentrować się jedynie na stosowaniu tylko wobec nich różnego rodzaju strategii. Takie działania powinny być również adresowane do rodziców i nauczycieli, z których wielu, jak wskazują liczne przypadki nie radzi sobie z młodzieżową agresją. We wszystkich społecznościach lokalnych istnieją instytucje i organizacje, które ze względu na rodzaj realizowanych przez siebie zadań podejmują działania z zakresu profilaktyki zachowań ryzykownych. O skuteczności podejmowanych działań można mówić dopiero wówczas, gdy zaczną ze sobą ściśle współpracować różne podmioty odpowiedzialne za wychowanie dzieci i młodzieży. Praca powinna koncentrować się na ofiarach, ale także i na sprawcach. Sprawców należy informować o skutkach ich działań, o odczuciach ofiar. Z agresorami prowadzi się dyskusje. W szkołach powinno się regularnie organizować pogadanki profilaktyczne, które przeprowadza sam nauczyciel, a czasem zaprasza gości: pedagogów, psychologów, policjantów, itp.

Im więcej czynników, chroniących występuje w środowisku młodzieżowym, tym mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zachowań, natomiast im więcej czynników ryzyka tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia takich zachowań. Należy, zatem wzmacniać czynniki chroniące, a eliminować czynniki ryzyka. Do czynników chroniących należą: silna wieź emocjonalna z rodzicami, zainteresowanie nauka szkolną, regularne praktyki religijne, poszanowanie, prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych, przynależność do pozytywnej grupy”. Do czynników ryzyka zaliczamy: wysoki poziom leku i niepokoju, niska samoocenę, niedojrzałość emocjonalną i społeczną, słaba kontrolę wewnętrzną, nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia, brak zainteresowania nauka szkolną, zaburzoną więź z rodzicami, nieprawidłową strukturę rodziny.

UWAGI KOŃCOWE

Reasumując można stwierdzić, że zachowania agresywne mają wieloczynnikową etiologię, swoje źródło biologiczne, psychologiczne i społeczne. Do czynników społecznych sprzyjających pojawieniu się zachowań agresywnych można zaliczyć: 

Wszystkie wymienione powyżej czynniki są wyznacznikiem czasów, w których obecnie istniejemy, są problemami współczesnych społeczeństw. Zagadnienia agresji wśród młodych są obecnie często omawiane, przy czym wciąż poszukuje się rozwiązań dotyczących zapobiegania agresji w rodzinie i szkole. Pojawia się coraz więcej programów promujących profilaktykę zachowań agresywnych wśród uczniów na każdym szczeblu nauki szkolnej. Zauważyć można duże zaangażowanie kadry nauczycielskiej we wskazany w tej części pracy problem. Jednak, by jakiekolwiek działania odniosły pożądany skutek potrzebna jest również zmiana dotycząca funkcjonowania rodziny.

R. Portman Przemoc wśród dzieci. Uchwycić sedno, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2006, s.10

Z. Skorny, Mechanizmy regulujące ludzkie zachowania, W - wa 1989, s.186

Tamże, s.186

Tamże, s.187

J. Danilewska, Agresja u dzieci - szkoła porozumienia, WSiP, W- wa 2002, s.8

D. Nowosad, Lęk i agresja w zachowaniu młodzieży szkół licealnych, w: Kwartalnik Pedagogiczny nr 3-4/2002, za: Z. Skorny: Mechanizmy regulacyjne ludzkiego działania, Warszawa 1989, s.185-186

Ł. Szkatuła: Agresja i przemoc u dzieci na www.g3.elk.edu.pl

E. Aronson, Wilson T.D., Akert R.M.,Psychologia społeczna serce i umysł, Zysk i S-ka, Poznań 997 s. 236.

D.H. Clark, Terapia spolczna w psychiatrii,PZWZ,Warszawa 1978., s. 19

D.H. Clark,Terapia…, op. cit., s. 20

J. Danielewska,Agresja u dzieci - szkoła porozumienia, WSiP W- wa 2002, s.8

R. Portmann, Przemoc wśród dzieci…op.cit, s.11

T. Olechnicki, K. Załęcki, Słownik socjologiczny, Warszawa 1988, s. 16

J.Mazur, Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość, Wydawnictwo Żak, Jastrzębie Zdrój 2002, s. 23

Ł. Szkauła Agresja i…, op.cit

J. Danielewska, Agresja u dzieci…, s.10

E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Alert, Psychologia…, op.cit, s.497

Tamże., s.498

K. Lorenz, Tak zwane zło, PIW, W- wa 1972, s. 360

Z. Skorny, Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, W - wa, 1987, s.219

J. Danielewska, Agresja u dzieci…,op.cit., s.17

R. Portman Przemoc wśród dzieci…,op.cit., s.33

CH. N. Cofer, N. H. Appley Motywacja: Teoria i badania PWN, W - wa 1972, s. 631

Tamże, s.198

J. Grochulska, Agresja u dzieci, W - wa 1993, s36

MENiS, Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik metodologiczny dla nauczycieli, Warszawa 2004., s.7-8

MENiS, op. cit., s. 6

H. Cudak, Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Kielce, 1998, s. 41

J. Surzykiewicz, Agresja polskich szkołach w relacjach uczniów o sobie i innych [w]: Agresja i przemoc, s. 98

J. Ranschburg Lęk, gniew, agresja, WSiP, W - wa 1993, s.10

E. Aronson, Wilson T.D., Akert R.M.,Psychologia…, op. cit., s. 249-266

Tamże, s. 508-509

J. Szymańska, Agresywne zachowania dzieci i młodzieży, w: Remedium nr3(133) 2004

Z. Brańka, Agresja wśród dzieci i młodzieży w opinii uczniów i nauczycieli i rodziców pod red. J.Papieża i A. Płukisa, Toruń 1998

S.Guerin, E.Hennessy, Przemoc i prześladowanie w szkole, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s.11

www.pl.wikpedia.org

Tamże

Eckhardt A., Autoagresja, WAB, Warszawa 1998

Wojciszke B.,Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Scholar, Warszawa 2002

www.zdrowie.flink.pl z dnia 18.08.2006

B.Aouil, Lęk, www.zdrowemiasto.pl z dnia 13.02.2007

dr n. med. Marek Krzystanek, Lęk, na www.psychiatria.onlie

MENiS, Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik metodyczny dla nauczycieli, Warszawa 2005, s. 6-7, R. Knez, W. M. Słonina, Saper, czyli jak rozminować agresję, Kraków 2002, s. 97

R. Portmann, Przemoc…, op.cit., s.20-21

S. Guerin, E. Hennessy, Przemoc i prześladowanie w szkole. Skuteczne przeciwdziałanie agresji wśród młodzieży, GWP, Gdańsk 2004,s. 24

Tamże, s.25

Z. Tyszkowa, Rodzina, w: W. Pomykała (red), Encyklopedia pedagogiczna, W-wa 1993, s.695

S. Guerin, E. Hennessy, Przemoc i prześladowanie w szkole…, op.cit,s. 21

B. Krahe, Agresja, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000, s.142

S. Guerin, E. Hennessy, Pzemoc i prześladowanie w szkole…, op.cit., s.18

M. Dąbrowska - Bąk, Kwartalnik pedagogiczny nr 2/87

Tamże, s.25

M. Dąbrowska - Bąk, Kwartalnik pedagogiczny 2/87

MENiS, Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik metodyczny dla nauczycieli, Warszawa 2005, s. 10

Tamże, s.11

Tamże, s. 11-12

E. Hischer, Przemoc w szkołach niemieckich a zagadnienie prewencji i interwencji, w: K. Ostrowska, J. Tatarowicz; Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, Warszawa 1998, s. 106

E. Aronson, Wilson T.D., Akert R.M.,Psychologia…, op.cit, s. 525

Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, CMPPP, Wa-wa 2002, s. 53

Z. Gaś, Profilaktyka w szkole. Zapobieganie uzależnieniom uczniów, Warszawa 1997, s. 54

J. Szymańska, Programy profilaktyczne…, op.cit., s.53

MENiS,op.cit, s.14

Tamże, s.17

Tamże, s. 10

Ł.Szkatuła Agresja i przemoc…,op.cit

34


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Pojecie Agresji, SEMESTR II, KOMUNIKACJA SPOLECZNA
Pojęcie agresji - przemoc, studia Pedagogika Resocjalizacja lic, Notatki do Licencjatu - szkoła
19 pojecie agresji
Pojęcie i rodzaje agresji
Pojęcie i istota rozpoznania wojskowego
prezentacja slajdy trening zastepowania agresji(1)
02 Pojęcie i podziały prawaid 3482 ppt
wykład dr szaroty pojęcia
Podstawowe pojęcia patofizjologii
Geneza agresji
agresja moja

więcej podobnych podstron