ROZWÓJ PSYCHICZNY JAKO PRZEDMIOT ZAINTERESOWANIA PSYCHOLOGII

Pojęcie rozwoju

Rozwój to nieodwracalny ciąg zmian o charakterze postępującym prowadzących do wyższych poziomów zróżnicowania i organizacji zachodzących podczas całego życia organizmu.

Zmiana rozwojowa

• względnie trwała

• element ciągu zmian

• charakter jednokierunkowy

• względnie nieodwracalna

• charakter autonomiczny.

Jednokierunkowa, nieodwracalna, trwała i autonomiczna różnica o charakterze ilościowym lub jakościowym w stanie danego obiektu lub organizacji struktury będąca funkcją czasu
(J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP, Gdańsk 2000, T.1, s. 585)

Rodzaje zmian rozwojowych (H. Bee)

• Uniwersalne - są przypisane do wieku
  i uwarunkowane procesem oraz biologicznego dojrzewania organizmu i uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi;

• Wspólne - wynikają z podzielania podobnych doświadczeń społecznych i przeżyć;

• Indywidualne - wywołane czynnikami unikatowymi, działającymi tylko na jednostkę.

• Zmiany ilościowe - stopniowe wzrastanie lub spadek danej cechy lub zespołu cech (masa ciała, pojemność płuc, słownik bierny, pojemność pamięci)

• Zmiany jakościowe - dana funkcja przekształca się zasadniczo, staje się nową jakością rozwojową
  (pamięć mimowolna → pamięć dowolna).

Zmiany rozwojowe (J.H. Flavell)

• dodawanie - nowe uzupełnia stare;

• substytucja - nowe zastępuje stare;

• modyfikacja - stare ulega przekształceniu pod wpływem nowego;

• inkluzja - stare zmodyfikowane wraz z nowym tworzy nową całość;

• mediacja - stare jest nieodzownym ogniwem pośredniczącym dla nowego.

Rozwój

Długotrwały proces względnie nieodwracalnych zmian o charakterze ilościowym i jakościowym, zasadniczo ukierunkowanych progresywnie, dotyczących różnych sfer rozwijającego się podmiotu, cechujący się indywidualnym tempem i rytmem, zależny od uwarunkowań biologicznych, środowiskowo-społecznych oraz aktywności podmiotu
(J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP, Gdańsk 2000, T.1, s. 572).

Podejścia do analizy rozwoju

• Podejście mechanistyczne
  Rozwój to proste następstwo zmian wywołanych działaniem czynników zewnętrznych względem zmieniającego się układu (B. Skinner, J. Watson, A. Bandura)

• Podejście organizmiczne
  Rozwój odnosi się do zmian w formie lub organizacji wewnętrznej całego układu
  (J. Piaget, L. Kohlberg).

• Podejście kontekstualne
  Rozwój człowieka jest rezultatem ciągłej interakcji między jednostką i otoczeniem fizycznym i społecznym (R.M. Lerner)

Czynniki rozwoju

• Teorie natywistyczne (biologistyczne) - człowiek przychodzi na świat z gotowym wyposażeniem psychicznym.

• Teorie enwironmentalistyczne (empirystyczne) - jednostka jest biernym odbiorcą wpływów środowiska.

• Interakcjonizm - dziedziczność
  i środowisko nie są przeciwstawne ani niezależne, zachodzi wzajemna skomplikowana zależność między czynnikami biologicznymi i środowiskowymi:
  

• Teorie słabo interakcyjne - wskazują jako dominujący jeden czynnik (biologiczny), drugi (środowisko) jest tłem dla jego działania (Z. Freud, E. Erikson);

• Teorie umiarkowanie interakcyjne - uznają wagę każdego z czynników, ale ich wpływy są traktowane jako niezależne (J. Piaget, L. Kohlberg);

• Teorie silnie interakcyjne - uwzględnianie obu czynników, traktowanych jako wzajemnie powiązanych, zmieniają swoją jakość i siłę (R. Lerner).

Cztery czynniki rozwoju

• Zadatki biologiczne

• Środowisko

• Wychowanie

• Aktywność podmiotu

• Czynniki wewnętrzne - zadatki biologiczne i aktywność własna;

• Czynniki zewnętrzne - wpływy środowiska i wychowanie
  

• Warunki rozwoju - wewnętrzne (zadatki biologiczne) oraz zewnętrzne, łącznie tworzą kontekst rozwoju.

• Wyznaczniki (determinanty) rozwoju - aktywność własna oraz wychowanie.

Konteksty rozwoju

Kontekst zewnętrzny

• Otoczenie fizyczne - dostarcza bezpośredniej stymulacji fizycznej,

• Środowisko społeczne, w tym wychowawcze dostarcza pośredniej stymulacja poprzez znaczenie;

Kontekst wewnętrzny

• Wyposażenie genetyczne - określa plan
  i możliwości rozwoju, wyznacza rodzaj, tempo i dynamikę zmian.

Procesy determinujące zmianę

• Dojrzewanie - proces fizycznego wzrostu doprowadzający do takiego stopnia dojrzałości organizmu, który warunkuje od strony somatycznej i neurofizjologicznej rozwój funkcji lub całokształtu zachowania;

• Uczenie się - proces wytwarzania, przekształcania, i utrwalania czynności na podłożu indywidualnego doświadczenia zdobytego pod wpływem bodźców środowiska zewnętrznego i aktywności podmiotu.

Okres krytyczny

• Pewne, ściśle określone doświadczenia muszą wystąpić w dokładnie określonym czasie, jeśli zachowanie ma się pojawić.

Okres sensytywny

• Dany rodzaj stymulacji wywiera silniejszy, bardziej znaczący wpływ na rozwój
  w pewnych momentach

Modele zmiany rozwojowej (A. Brzezińska)

Kryteria wyróżnienia:

• założenia co do natury człowieka

• założenia co do charakteru zmiany

• założenia co do przebiegu zmiany.

Liniowy model zmiany

• Rozwój to proces nabywania doświadczenia

• Zmiany mają charakter ilościowy

• Jest to proces ciągły

• Źródłem zmian jest zewnętrzne otoczenie, wyznacznikiem zmian jest zewnętrzna stymulacja

• Warunki zmian stwarza poziom dojrzałości organizmu

• Rodzaj zmian: dodawanie, substytucja

• Centralna kategoria opisu rozwoju - tempo rozwoju.

Stadialny model zmiany

• Rozwój to proces kumulowania doświadczenia

• Zmiany mają charakter ilościowy i jakościowy

• Przebieg zmian jest skokowy, występują stadia

• Źródło zmian wewnątrz rozwijającego się układu

• Wyznacznikiem zmian jest dojrzewanie, warunki dla rozwoju stwarza jakość zewnętrznej stymulacji

• Obok dodawania i substytucji - modyfikacja

• Proces różnicowania doświadczenia - progres (przyrost)

• Proces porządkowania doświadczenia (plateau) - powstaje nowa struktura.

• Istotne tempo zmian, rytm i dynamika.

Cykliczno-fazowy model zmiany

• Rozwój polega na transformacji doświadczenia

• Zmiany mają charakter jakościowy i ilościowy, polegają na integracji nowego, dezintegracji starego i reintegracji nowe/stare

• Przebieg zmian jest cykliczny

• Źródłem zmian jest relacja między otoczeniem
  i rozwijającym się układem, zachodzi w obu kierunkach

• Nowy rodzaj zmiany: inkluzja

• Wyznacznikiem zmian jest aktywność własna,

• Warunki dla zmiany stwarza dopasowanie dojrzałości organizmu i zewnętrznej stymulacji.

Etapy

• progres - przyswojenie nowych informacji, różnicowanie doświadczenia

• plateau - porządkowanie i wstępna integracja doświadczenia

• regres - konflikt nowego ze starym, dezintegracja doświadczenia uprzedniego

• kryzys - moment przełomu - faza przejściowa kończąca poprzedni
  i rozpoczynająca następny cykl rozwojowy.

Badania w psychologii rozwoju

• Badania eksperymentalne

• Badania ex post facto

• Badania korelacyjne

Badania poprzeczne (transwersalne)

Badanie kilku grup osób w różnym wieku i porównanie ich wyników, analiza podobieństw i różnic.

Badania podłużne (longitudinalne)

Badanie tej samej grupy w kolejnych odcinkach czasu, porównanie kilku zbiorów wyników tych samych osób.

Badania sekwencyjne

Badanie co najmniej dwóch różnych grup pokoleniowych w nie mniej niż dwóch odcinkach czasu.

Rok bad.	Wiek
1998	15
1999	16	15
2000	17	16	15
2001	18	17	16	15
2002	19	18	17	16	15
2002	20	19	18	17	16	15

ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM

Zapłodniona komórka jajowa to zygota.

W rozwoju prenatalnym wyróżniamy 3 fazy:

• jajowa (ok. 2 tygodnie) - do zagnieżdżenia się w ścianie macicy;

• embrionalna (do końca 2 miesiąca ciąży);

• płodowa (od 3 miesiąca do momentu narodzin).

Okres ten dzielony jest także na 3 trzymiesięczne trymestry.

PIERWSZY TRYMESTR

Pierwszy miesiąc

Faza jajowa - szybki podział zygoty, powstaje 8 z 45 generacji komórek tworzących organizm człowieka, wędruje do macicy, w momencie implantacji - zarodek z kilkuset komórek, wklęsła kula o średnicy 0,14 mm.

Faza embrionalna - zarodek zaczyna żywić się cukrem z naczyń włosowatych, początek kształtowania się struktur z listków zarodkowych

Od 13. dnia - zawiązki układu nerwowego, od 19 dnia - cewa nerwowa,

21. dzień - pierwsze komórki ośrodkowego układu nerwowego,

4. tydzień - pierwsze ruchy.

Koniec 1. miesiąca - 5 mm, 1 g.

Drugi miesiąc

Okres intensywnej organogenezy. Miniatura człowieka określonej płci, ukształtowane narządy wewnętrzne spełniające określone funkcje.

Koniec 2. miesiąca - 3 cm, 2-3 g,

Rozwój środowiska prenatalnego (łożysko, pępowina, pęcherz płodowy).

41. dzień - pierwsze odruchy nerwowe, spontaniczne ruchy grzbietu i karku;

42. dzień - pierwsze oznaki fal mózgowych, ruchy kończyn, rozwój oka,

7. tydzień - kształtują się półkule mózgowe, okolica warg wrażliwa na dotyk;

8. tydzień - rozwój pęcherzyków mózgowych, unerwianie ucha wewnętrznego.

Trzeci miesiąc

Początek okresu płodowego, dziecko coraz bardziej aktywne, indywidualne cechy wyglądu i zachowania, jedne organy zaczynają się kształtować, inne doskonalą budowę lub podejmują funkcje.

Koniec 3. miesiąca - 7,5 cm, 14 g.

9. tydzień - doskonalenie dotyku (zaciskanie powieki i dłoni), nerw węchowy;

10. tydzień - ukształtowane zasadnicze części mózgu, powstają połączenia nerwowo-mięśniowe, doskonalenie wrażliwości dotykowej twarzy, schematy ruchowe (ziewanie, przeciąganie się);

11. tydzień - coraz większy obszar ciała wrażliwy na dotyk, receptory węchowe;

12. tydzień - pierwsze ruchy klatki piersiowej (nabieranie i wypieranie wód płodowych), połykanie wód, środkowe i dolne części ciała wrażliwe na dotyk,

zapis EEG -typowo ludzki o cechach indywidualnych, odruchy unikania.

DRUGI TRYMESTR

Intensywny wzrost, duże tempo rozwoju układu nerwowego, mózg dochodzi do pełnej liczby neuronów, mielinizacja włókien.

Czwarty miesiąc

Narządy wykonują wiele funkcji, dziecko coraz bardziej aktywne, dojrzewanie mózgu, intensywny przyrost długości i masy ciała.

Koniec 4. miesiąca - 25 cm, 200 g.

13. tydzień - spontaniczne próby oddychania, chwytania, nabierania wód;

14. - 15. tydzień - cała powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk, aktywny zmysł równowagi i smaku, ucisk na brzuch matki powoduje reakcję.

Piąty miesiąc

Porost włosów, brwi, rzęs, paznokci, gwałtowne dojrzewanie narządów wewnętrznych, wysłuchiwalne tony serca, aktywność dziecka regularna, cyklicznie się zmienia.

16. - 18. tydzień - matka odczuwa ruchy płodu.

Koniec 5. miesiąca - 30 cm, 400 g.

Kubki smakowe są chemicznie aktywne. Wibracje, dźwięki, zmiany oświetlenia wywołują reakcję (przyspieszenie tętna, niepokój ruchowe, ruchy gałek ocznych, zmiana pozycji ciała).

Szósty miesiąc

Proporcje dziecka zbliżone do urodzeniowych, magazynuje mikroelementy, ciała odpornościowe, dojrzewanie narządów wewnętrznych, koniec wzrostu liczby komórek i zwojów nerwowych.

Podczas snu 60% faza REM (intensywne porządkowanie i integracja sygnałów z narządów zmysłów i mięśni).

Koniec 6. miesiąca - 35 cm, 500 -700 g.

Regularne cykle aktywności, ruchy kształtują siłę i precyzję mięśni. Aktywność zależna od docierających bodźców zmysłowych, zharmonizowanie ruchów matki i dziecka.

Otwieranie szpary powiekowej, ruchy gałki ocznej, wyraźna reakcja na światło, przestrach na silne dźwięki.

TRZECI TRYMESTR

Wzrasta możliwość przeżycia poza organizmem matki, intensywny rozwój tkanki tłuszczowej, podwojenie masy ciała, magazynowanie potrzebnych składników.

Siódmy miesiąc

6 warstw kory mózgowej, stała mielinizacja włókien, ograniczenie swobody ruchów, intensywna aktywność bioelektryczna mózgu, zróżnicowanie półkul.

Koniec 7. miesiąca - 900 -1350 g.

Powstają nowe połączenia nerwowo-mięśniowe, wzorce pamięciowe ruchów, obserwuje się większość odruchów bezwarunkowych.

Ósmy miesiąc

Skóra wygładza się i różowieje, ciało nabiera zaokrąglonych kształtów, dalsze dojrzewanie narządów (układ oddechowy).

Koniec 8. miesiąca - 1800 -2200 g.

Kształtują się dalsze odruchy warunkowe, wszystkie zmysły są aktywne, odbierają bodźce, mniejsza aktywność ruchowa.

Dziewiąty miesiąc

Na 2 tygodnie przed urodzeniem przestaje rosnąć.

Noworodek waży przeciętnie 3500 g, mierzy ok. 52 cm.

Stany behawioralne: głęboki i regularny sen, aktywny sen, spokojne czuwanie, aktywne czuwanie.

Zmysły (kolejno): dotyk, równowaga, węch, smak, słuch i wzrok.

Nabywanie cech indywidualnych

Każda komórka posiada cechy charakterystyczne dla wszystkich ludzi i jednej osoby, wyposażenie genetyczne wchodzi w interakcję z wpływami środowiska.

Cechy jednostki uwarunkowane rozwojem w okresie płodowym

• aktywność ruchowa

• reakcja na stres

• preferencje sensoryczne

Komunikacja z matką

• neurohormonalna.

stres matki → wzrost poziomu noradrenaliny i oksytocyny → skurcze macicy → ruchy dziecka → nieprawidłowości rozwoju psychoruchowego

• behawioralna

zachowanie matki względem dziecka (przyjmowanie szkodliwych substancji) → niedotlenienie i zatrucie toksynami

• psychiczna

na rozwój dziecka wpływają myśli, wyobrażenia matki, jej doświadczenia życiowe.

Optymalizacja rozwoju w okresie prenatalnym

• troska o zdrowie matki i dziecka

• nastawienie na komunikację z dzieckiem

• zapewnienie matce dobrego samopoczucia psychicznego

• wzmocnienie więzi małżeńskiej.

Zaburzenia rozwoju

• genetyczne - dziedziczne lub wywołane działaniem czynników modyfikujących materiał genetyczny na komórki rozrodcze, zygotę i embrion;

• spowodowane działaniem czynników szkodliwych (teratogennych) powodujących choroby i wady wrodzone;

• związane z okresem okołoporodowym.

Poród

Lęk, napięcie psychiczne matki → napięcie wegetatywne → napięcie neuromięśniowe → niedotlenienie tkanek, wytworzenie kwasu mlekowego → nieefektywne i bardziej bolesne skurcze → przedłużanie się porodu → psychofizyczne wyczerpanie matki i niedotlenienie dziecka → nasilenie lęku.

Ocena stanu noworodka - skala Apgar:

- czynność serca

- funkcje oddechowe

- napięcie mięśniowe

- odruchy

- zabarwienie skóry

Noworodek

• odmienne proporcje ciała

• pozycja asymetryczna

• różne stany pobudzenia

• aktywność globalna - ruchy błędne

• aktywność specyficzna - odruchy bezwarunkowe:
  - wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego (mrugania, wydalania, ssania, oddychania),
  - występujące jedynie u noworodka (chwytny, Moro, kroczenia)

• wrażliwość zmysłowa

• zdolność uczenia się

WCZESNE DZIECIŃSTWO (0-3)

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Rozwój ruchowy - najbardziej wyrazisty przejaw rozwoju w pierwszym roku życia (rozwój psychoruchowy)

Prawa rozwoju ruchów:

• prawo następstwa cefalokaudalnego

• prawo następstwa proksymodystalnego

• prawo następstwa łokciowo-promieniowego

• od ruchów globalnych do zlokalizowanych

• od ruchów cyklicznych do acyklicznych

Postawa ciała: leżąca, siedząca, stojąca, ustalenie postawy stojącej

Lokomocja: przekręcanie się z boku na plecy, z brzucha na plecy i odwrotnie, pełzanie, raczkowanie, pierwsze kroki, stopniowa automatyzacja chodu, pokonywanie przeszkód, próby biegania i skakania.

Chwyt: odruch chwytny, chwyt dłoniowy prosty, nożycowy, pęsetkowy.

Manipulacja niespecyficzna, później specyficzna, poprawa koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozwój praksji (ruchy narzędziowe), samoobsługa.

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia

• Wzrost wrażliwości i czułości wszystkich zmysłów;

• Dotyk potwierdza istnienie przedmiotu;

• Percepcja intermodalna, identyfikacja polisensoryczna;

• Spadek roli kontaktoreceptorów, wzrast telereceptorów;

• Spostrzeżenia ogólnikowe, nieuporządkowane, słowo ukierunkowuje spostrzeganie, stopniowe wyodrębnianie elementów istotnych;

• 18 mies. - ustalenie pojęcia przedmiotu (traktowany jako źródło doznań istniejące obiektywnie).

Uwaga- rozwija się z odruchu orientacyjnego, charakter mimowolny, słaba koncentracja i przerzutność, mała podzielność, ograniczony zakres.

Eksploracja - czynne badanie świata, początek - odruch orientacyjno-badawczy, dziecko dąży do poznania właściwości przedmiotów.

Pamięć - charakter mimowolny i emocjonalny, duża łatwość przyswajania ruchów i stereotypów ruchowych, stopniowy wzrost pojemności i trwałości pamięci.

Wyobraźnia -pierwsze wyobrażenia 8-20 mies., odtwórcze, silnie związane z realnymi doznaniami, przejaw rozwoju funkcji symbolicznej.

Mowa

1 rok życia - okres wstępny i przygotowawczy; najpierw komunikacja przedwerbalna: krzyk, nieartykułowane dźwięki, płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, gesty wskazujące.

Od urodzenia dziecko gotowe do odbioru mowy (słuch fonematyczny).

• 0-8 tydz. - odruchowy krzyk, odgłosy życiowe

• 8-20 tydz. - gruchanie

• 16-30 tydz. - zabawy wokalne

• 25-50 tydz. -gaworzenia, ekspresywna mowa niezrozumiała

• 12-18 mies. - stadium wyrazu, pojedyncze słowa w funkcji zdania (holofraza), mowa autonomiczna, sytuacyjna i synpraktyczna

• od 18 mies. - pierwsze zlepki wyrazowe i zdania, mowa telegraficzna

• rozwój słownika biernego i czynnego (1 rok - 4-5 słów, 3 lata - 1000-1500 słów), rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki

• rozwój fleksji i składni (zdania pojedyncze, złożone współrzędnie i podrzędnie)

• błędy i uproszczenia fonetyczne

• hiperregularyzacja

Trzylatek ma opanowane podstawy języka ojczystego.

Myślenie

Pierwsze dwa lata życia - inteligencja sensoryczno-motoryczna:

I stadium (0-1 mies.) -ćwiczenie odruchów bezwarunkowych;
II stadium (1-4 mies.) - pierwsze schematy czynnościowe (schematy pierwotne), wywodzące się z reakcji odruchowych, zachowanie sprawiające przyjemność jest powtarzane;
III stadium (4-8 mies.) - wtórne schematy czynnościowe (postukiwanie, pociąganie, potrząsanie), koordynacja wzroku i chwytu, odtworzenie interesujących zjawisk, które zaszły;
IV stadium (8-12 mies.) - integracja i koordynacja schematów wtórnych, odróżnienie środków od celów, wykonywanie czynności dla efektu;
V stadium (12-18 mies.) - opracowanie przedmiotu i czynne eksperymentowanie (reakcje okrężne trzeciego stopnia) - początki prostych działań metodą prób i błędów, stosowanie wielu schematów dla jednego przedmiotu w celu wykrycia cech i odróżnienia od innych;
VI stadium (18-24 mies.) - kombinacje umysłowe - posługuje się wyobrażeniem przedmiotu (zaczątki interioryzacji procesów umysłowych).

2 lata - skrzyżowanie linii rozwojowych mowy i myślenia, mowa staje się intelektualne a myślenie językowe, rozwój znaczenia słów (synkrety, kompleksy, pseudpojęcia).

ROZWÓJ EMOCJONALNY

Pierwsze przejawy emocji związane z potrzebami fizjologicznymi.
Początkowo niezróżnicowany stan pobudzenia, później stany pozytywne i negatywne, ostatecznie - konkretne emocje:

• 1 mies. - zadowolenie

• 3-4 mies. - gniew, smutek;

• 6-7 mies. - strach,

• 12 mies. - wstyd, nieśmiałość

• 2-3 rok życia - złożone uczucia (zazdrość, duma, wstyd, zakłopotanie, poczucie winy)

Podstawowe wzorce ekspresji - wrodzone, dziecko uczy się reagować emocjonalnie pod wpływem doświadczeń społecznych.

• reakcje emocjonalne gwałtowne, spontaniczne,

• prymitywna ekspresja,

• chwiejność emocjonalna,

• coraz większe różnicowanie życia uczuciowego,

• zależność nastroju od stanu fizycznego.

ROZWÓJ SPOŁECZNY

Pierwsze reakcje społeczne dotyczą głównego opiekuna:

• 3 mies. - kompleks ożywienia

• 4 mies. - niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca uwagi

• 5 mies. - odróżnia twarze znane

• 7-8 mies. - chce zwrócić na siebie uwagę za pomocą gaworzenia, 9 mies. - przez gesty

• 10 mies. - naśladuje czynności dorosłych.

Przywiązanie

Niezbędne dla prawidłowego rozwoju, przejawy (po 6 mies.) - nieufność wobec obcych, śmiałość w obecności matki, protest, gdy odchodzi:

- dzieci lękowe (unikające);

- dzieci lękowo-ambiwalentne;

- dzieci ufnie przywiązane.

Kontakt z dorosłymi

• uczestniczy w zajęciach domowych, naśladuje dorosłych

• wyraża swoje potrzeby i uczucia, rozumie pragnienia innych

• staje się inicjatorem kontaktów społecznych

• kontakt za pośrednictwem przedmiotów stopniowo przechodzi w kontakt słowno-społeczny.

Kontakt z rówieśnikami

• nastawienie orientacyjno-badawcze

• 18 mies. - próby sił

• reakcje społeczne, naśladowanie zachowań innych dzieci.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

• cechy temperamentu jako podłoże osobowości

• rozwój poczucia odrębności fizycznej (rozpoznawanie się w lustrze)

• rozwój poczucia odrębności psychicznej (sprawca, lustro społeczne)

• rozwój woli - okresy negatywizmu (18 mies., 3 lata)

• pierwsze elementy powściągu

• rozwój ról związanych z płcią

Freud

Stadium oralne (0-2)
usta, ssanie i gryzienie, pragnienia libido i sadystyczne, ufna zależność.

Stadium analne (2-3)
odbyt, wypróżnianie się i powstrzymywanie, kontrola i jej brak, niezależność.

Erikson

Stadium I - podstawowa ufność - nieufność

Zaspokajanie potrzeb dziecka rodzi w nim przekonanie, że można polegać na elementach środowiska. Koło dobroczynne - gdy dziecko ma zaspokojone potrzeby odwzajemnia rozradowanie rodziców; błędne koło - gdy potrzeby są niezaspokojone (gniew, lęk, rozpacz, apatia).
Stadium II - autonomia - wstyd i zwątpienie

Dziecko zdaje sobie sprawę, że jest odrębnym bytem, dochodzi swoich praw, walczy o autonomię, ale jest podatne na uczucie wstydu i zwątpienia. Agresja i gniew rodziców i brak tolerancji powodują wstyd i zwątpienie; zachowanie zdrowej równowagi między swobodą i kontrolą rodziców przyczynia się do rozwoju autonomii.

ŚREDNIE DZIECIŃSTWO (4-6)

ROZWÓJ MOTORYCZNY

• Doskonalenie ruchów postawno-lokomocyjnych - rozwój sprawności ruchowych (chód, bieg, skoki, wspinanie się, pokonywanie przeszkód).

• Rozwój i doskonalenie ruchów narzędziowych (pełna automatyzacja 5-6 lat) - wzrost samodzielności w samoobsłudze

• Stały głód ruchów, przyjemność z wykonywania czynności, zmęczenie podczas wykonywania czynności jednorodnych

• Brak ekonomiczności - ruchy nadmiernie rozrzutne (współruchy)

• Początek dymorfizmu płciowego (chłopcy lepiej wykonują ruchy angażujące duże grupy mięśni, dziewczęta lepiej wykonują ruchy precyzyjne)

Złoty okres motoryczny - I apogeum motoryczne

ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH

Percepcja

• Wzrost wrażliwości i czułości analizatorów (ostrość wzroku, odróżnianie odcieni barwnych, słuch muzyczny - poczucie rytmu).

• Spostrzeżenia cechuje synkretyzm - ujmuje wszystko globalnie, w zarysowy i ogólnikowy sposób

• Spostrzeżenia związane z działaniem, stopniowo wyodrębniają się z działania przedmiotowego

• Dziecko nie ujmuje dokładnie wielkości i proporcji przedmiotów

• Egocentryzm przy określaniu kierunków

• Lepsza orientacja w czasie i przestrzeni

Uwaga

Mimowolna, skoncentrowana na bodźcach silnych i atrakcyjnych, niezbyt trwała, mało przerzutna i podzielna, zależna od cech indywidualnych,
pierwsze przejawy uwagi dowolnej.

Wyobraźnia

• Przeważa wyobraźnia odtwórcza i mimowolna.

• Stopniowe usamodzielnianie się funkcji z czynności percepcyjnych.

• Od 3 r.ż. - oddzielenie świata realnego i fikcyjnego.

• Fantazja uzupełnia luki w wiedzy dziecka.

• Stopniowy rozwój wyobraźni twórczej (zabawa) i dowolnej.

Pamięć

• Pamięć mimowolna, pod koniec okresu - przejawy dowolnej

• Rozwój pamięci świeżej i trwałej.

• Pamięć mechaniczna, rozwój pamięci logicznej.

• Brak wyćwiczonej pamięci słownej, lepsze pamiętanie materiału obrazowego i czynności ruchowych.

• Pamięć emocjonalna

• Szczyt zjawiska reminiscencji

Mowa

• Koniec 3 r.ż. - opanowane podstawy systemu języka ojczystego

• Mowa ma charakter sytuacyjny i synpraktyczny

• Opanowanie strony fonetycznej

• Poszerzenie słownika czynnego i biernego

• Coraz lepsze opanowanie struktury gramatycznej, hiperregularyzacja.

• Tworzenie neologizmów

• Mowa egocentryczna (mówienie do siebie), stopniowe przekształcanie w mowę wewnętrzną.

• Wiek pytań (5 r.ż.)

Myślenie

Myślenie konkretno-obrazowe, nie stanowi jeszcze odrębnej czynności poznawczej, jest podporządkowane zadaniom praktycznym (myślenie synpraktyczne).

Podokres wyobrażeń przedoperacyjnych (Piaget)

I (2,0-3,6) - rozwój funkcji symbolicznej

II (4,0-5,6) - szybki rozwój obrazów umysłowych

III (5,6-7,0) - stopniowe zrozumienie pojęcia stałości.

• Przyswajanie pojęć potocznych

• Rozumowanie ma charakter transdukcji

• Egocentryzm - niezdolność przyjęcia cudzej perspektywy.

• Animizm -przypisywanie cech życia przedmiotom

• Antropomorfizm - przypisywanie cech ludzkich

• Artyficjalizm - świat stworzony dla zaspokojenia potrzeb ludzkich.

• Myślenie magiczne - wiara w moc sprawczą pragnień.

ROZWÓJ EMOCJONALNY

• Coraz lepiej rozumie emocje własne i innych

• Wzbogacanie i różnicowanie życia uczuciowego

• Emocje silne i gwałtowne, ale krótkotrwałe, labilność uczuciowa

• Rozwój uczuć wyższych.

• Intelektualizacja uczuć

ROZWÓJ SPOŁECZNY

• Kontakty w rodzinie -wzrost znaczenia ojca i kontaktów z rodzeństwem

• Socjalizacja - opanowanie wiedzy o grupie, rolach, opanowanie standardów

• Wzrost znaczenia rówieśników

• Zabawa: samotna, równoległa, wspólna i zespołowa.

• Wzrost współpracy, wzajemności, umiejętności rozwiązywania konfliktów,

• Nadal duży egocentryzm i egoizm

• Przyjaciel - wyróżniają jako partnera, częściej kontaktują się, dzielą dobrami, wybór przypadkowy

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

• Temperament jako podstawa osobowości

• Rozwój obrazu własnej osoby

• Świadomość własnej odrębności

• Kształtowanie ja-realnego i ja-idealnego.

• Pierwsze próby samooceny

• Rozwój potrzeb psychologicznych.

• Zaczątki charakteru

• Identyfikacja płci - ustalenie tożsamości płciowej ok. 3 r.ż.

Freud - stadium falliczne: narządy płciowe, autostymulacja, kompleks Edypa i Elektry, lęk przed kastracją, zazdrość o penis.

Erikson - inicjatywa- poczucie winy: dziecko chce udowodnić, że posiada własną wolę, aktywnie eksploruje środowisko, zaspokaja ciekawość, wzrost zdolności do radzenia sobie, podejmowanie zadań, dążenie do samodzielności.

PÓŹNE DZIECIŃSTWO (7-10:12)

Gotowość szkolna:

• Rozwój fizyczny

• Koordynacja wzrokowo-ruchowa, ruchy precyzyjne

• Uwaga dowolna, koncentracja, wytrwałość

• Analiza i synteza percepcyjna (wzrokowa i słuchowa), rozumienie symboli,

• Pamięć i uczenie się (zapamiętywanie słów, symboli, rysunków)

• Rozwój intelektualny (poziom myślenia)

• Dobra orientacja w otoczeniu i wiedza o świecie

• Zdolności komunikacyjne

• Działania intencjonalne (czynności celowe)

• Uspołecznienie (zdolność do współdziałania i wykonywania poleceń)

• Dojrzałość emocjonalna (rozstanie z matką, kontrola emocji)

Od gotowości szkolnej zależy start szkolny dziecka.

ROZWÓJ MOTORYCZNY

• Narastanie dymorfizmu płciowego

• Różne tempo rozwoju zdolności motorycznych, znaczna dynamika

• Intensywny rozwój dużej motoryki

• Największa łatwość przyswajania nawyków ruchowych

• Zainteresowanie wynikiem czynności ruchowych, ważna rywalizacja

• ruchy harmonijne, dobrze skoordynowane, celowe, ekonomiczne, eliminowanie współruchów

II apogeum motoryczne (okres dziecka doskonałego motorycznie).

PROCESY POZNAWCZE

Percepcja

• Wzrost wrażliwości i czułości analizatorów

• Rozwój wrażeń stawowo-mięśniowych

• Rozwój spostrzegawczości

• Zaczątki obserwacji

Uwaga

5-7 r.ż. - kształtowanie uwagi dowolnej, istotne wymagania nauki szkolnej, coraz bardziej zdolna do koncentracji, trwała, przerzutna, podzielna i pojemna. Skoncentrowana na przedmiotach zewnętrznych, pod koniec okresu - na własnych czynnościach psychicznych.

Pamięć

• Wzmożony rozwój pamięci i jakościowa przemiana (pamięć dowolna)

• Początkowo - korzystanie z pamięci mechanicznej, brak kontroli nad stopniem zapamiętania

• Pamięć zatraca charakter obrazowo-konkretny, coraz lepsza pamięć słów.

• Rozwój szybkości zapamiętywania i trwałości, wzrost pojemności.

• Rozwój metapamięci

Mowa

• Doskonali się jako narzędzie społecznej komunikacji,

• Rozszerza się funkcja symboliczna i związek z myśleniem.

• Włączanie mowy do działania i uwewnętrznianie mowy.

• Niekiedy błędy gwarowe i środowiskowe

• Opanowane wszystkie fonemy

• Dobrze rozwinięte zdania, największa złożoność mowy

• Gramatyczna struktura języka staje się przedmiotem poznania

• Nowa postać mowy - pisana

• Coraz lepsze umiejętności komunikacji

Myślenie

• Stopniowo interioryzacja czynności zewnętrznych, przekształcanie w operacje umysłowe (kształtowanie operacji konkretnych)

• Operacje konkretne są uzależnione od materiału,
  dotyczą przedmiotów a nie zdań

• Analiza i synteza, abstrahowanie, uogólnianie, klasyfikacja

• Decentracja - zdolność do ujmowania rzeczywistości z różnych punktów widzenia

• Odwracalność myślenia

• Myślenie rozwija się w kierunku uogólniania faktów oraz konkretyzacji uogólnionej wiedzy.

• Myślenie logiczne - wnioskowanie przyczynowo-skutkowe

Myślenie staje się samodzielną, wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki.

ROZWÓJ EMOCJONALNY

• Rosnąca intelektualizacja uczuć

• Rozwój uczuć wyższych

• Wzrost złożoności zjawisk emocjonalnych

• Rozwój uczuć poznawczych

• Emocje wyrażane ciągle dość burzliwie, oddzielne,

• Coraz lepsza samokontrola emocjonalna

• Stopniowe zmniejszenie labilności, lepsze opanowanie

• Zdolność do przeżywania dłużej trwających stanów emocjonalnych i nastrojów uczuciowych

ROZWÓJ SPOŁECZNY

Rodzina nadal zaspokaja istotne potrzeby dziecka, zapewnia poczucie bezpieczeństwa i oparcie uczuciowe w trudnych sytuacjach.

Nauczyciel - nowy autorytet, przez jakiś czas najważniejszy, lojalność wobec nauczyciela

Grupa rówieśnicza

• 6-7 r.ż. - okres przejściowy przystosowania się do grupy

• 8-9 r.ż. - bardziej stabilne grupy

Grupa zaspokaja potrzeby dziecka. Dziecko staje się świadome swojej pozycji w grupie, kształtuje się poczucie lojalności i więzi z grupą. Coraz lepsze rozumienie reguł społecznych i tworzenie własnych, poszerzenie wiedzy
o ludziach i zjawiskach społecznych

Przyjaźń

Stadia rozwoju przyjaźni (Selman):

- stadium towarzyszy zabaw dziecięcych

- stadium jednokierunkowej pomocy

- stadium uczciwej współpracy

- stadium związków intymnych i obopólnych

Chłopcy - większe grupy, współzawodnictwo, umniejszanie roli bliskości

Dziewczęta - współpraca, indywidualnie, bardziej ekspresywne, wymaganie lojalności, oddania, empatii.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

• Cechy temperamentu współwarunkują rozwój istotnych właściwości

• Kształtowanie podmiotowości

• Rozwój samooceny

• Zwiększenie zdolności do samokontroli

• Kształtowanie obrazu własnej osoby, porównywanie siebie z innymi i ze wzorcem

Zainteresowania

Płynny i niestały charakter, wpływ otoczenia, łatwiej rozwijają się w zgodzie ze zdolnościami, duża zależność od czynników społeczno-kulturowych, stopniowa indywidualizacja i utrwalanie.

Erikson (6-11 r.ż.) pracowitość (przedsiębiorczość)- poczucie niższości

Kształtowanie poczucia kompetencji i skuteczności w działaniu, intensywne uczenie się i ćwiczenie sprawności. Gdy brak sukcesów i nieradzenie sobie z zadaniami - poczucie nieadekwatności wobec oczekiwań społecznych, utrata pozycji, spadek samooceny, utrata autonomii, izolacja od rówieśników.

Freud (6-11 r.ż.) - okres latencji - osłabienie popędów biologicznych, koncentracja na świecie zewnętrznym, zainteresowania rzeczowe, poszukiwanie wiedzy umysłowej, poszerzanie kontaktów z rówieśnikami.

ADOLESCENCJA (10:12 - 20:22)

Istotne przejawy rozwoju:

- dojrzewanie biologiczne (możliwość wydania na świat potomstwa)

- dorastanie społeczne (podejmowanie ról społecznych)

- dojrzewanie emocjonalne (równowaga i samokontrola emocjonalna)

- dorastanie kulturowe (współtwórca kultury).

Faza poczwarki - nadrzędna rola czynników biologicznych

Faza motyla - dorastanie psychologiczne i społeczne

ROZWÓJ MOTORYCZNY

• Zmiany proporcji ciała, przeniesienie środka ciężkości, przyrost masy ciała - nowe warunki biomechaniczne.

• Przejściowe zakłócenie - niezręczność ruchowa,

• Wzmożenie napięcia mięśniowego, niepokój motoryczny i niechęć do ruchu (tzw. lenistwo ruchowe) - zwłaszcza u dziewcząt

• Zmniejszenie zdolności przyswajania nowych ruchów

• Przejściowe pogorszenie formy ruchu, zanik dziecięcej harmonii i płynności - początki dorastania,

• Później ruchy ekonomiczne i nabierają indywidualnych akcentów.

• Mniejsze zainteresowania ruchem i słabsza motywacja do podejmowania ćwiczeń fizycznych

• U dziewcząt dodatkowo - zażenowanie własną niezgrabnością i przekształcającą się cielesnością

• Nasilanie dymorfizmu płciowego w zakresie motoryczności.

ROZWÓJ POZNAWCZY

Spostrzeżenia

Coraz dokładniejsze, bogatsze w szczegóły, wielostronne w treści, bardziej świadomie ukierunkowane, szczyt wrażliwości i czułości analizatorów.

Uwaga Dowolna, przejściowe trudności w koncentracji (emocjonalność, zmiany hormonalne)

Pamięć Coraz większy zasięg pamięci logicznej, nadal rozwój mechanicznej, poprawa zapamiętywania materiału abstrakcyjnego, wzrasta rola werbalizacji, przewaga pamięci dowolnej nad mimowolną.

Wyobraźnia Myślenie hipotetyczno-dedukcyjne pozwala oderwać się od aktualnej rzeczywistości, wymaga wyobraźni, wzmożona emocjonalność wyraz w fantazji.

Mowa Wzrost złożoności wypowiedzi, wzrost zasobu słów, rozumienie metafor i przenośni, zrozumienie struktury gramatycznej języka, kultura języka, twórczość literacka.

Myślenie

• Poziom operacji formalnych - logiczne operacje przeniesione z płaszczyzny konkretnej manipulacji na płaszczyznę idei.

• Operacje konkretne wychodzą poza ramy bezpośredniej obserwacji.

• Myślenie hipotetyczno-dedukcyjne

• Rozumowanie indukcyjne - od szczegółu do ogółu.

• Stosowanie zwartego systemu operacji umysłowych

• Zdolność myślenia krytycznego

ROZWÓJ EMOCJONALNY

- intensywność, żywość przeżyć uczuciowych

- łatwość oscylacji między nastrojami krańcowymi

- chwiejność emocjonalna

- nietrwałość uczuć

- bezprzedmiotowość uczuć

- zwiększanie intensywności doznań

- większe opanowanie w manifestowaniu uczuć

- tendencje do maskowania uczuć

- bardziej subtelne i mniej gwałtowne sposoby wyrażania

- nowe bodźce emocjonalne.

ROZWÓJ SPOŁECZNY

Stosunki rodzinne

1. Kryzys autorytetu rodziców

2. Konflikty z rodzicami

3. Osłabienie więzi emocjonalnej w rodzinie

Konieczna zmiana charakteru relacji na partnerskie.

Grupa rówieśnicza

Najbliżsi przyjaciele

Wybór - początkowo cechy powierzchowne, później - walory wewnętrzne, bardzo silna potrzeba przyjaźni, różnice w przyjaźni chłopców i dziewcząt.

Paczki

Drobne grupki silnie zaprzyjaźnione, 3-6 osób, więzy sympatii, wspólne zainteresowania i problemy, najpierw jednej płci, później mieszane.

Grupy koleżeńskie

Bardziej liczne, mniej ekskluzywne, podobieństwo poglądów i zainteresowań, luźniejsza struktura.

Mechanizmy: potrzeba akceptacji, malenie autorytetu dorosłych, konformizm.

Funkcje grupy rówieśniczej: zastępowanie rodziny, stabilizacja osobowości, wzbudzanie poczucia własnej wartości, określanie standardów zachowania, zapewnianie bezpieczeństwa (liczebność), rozwijanie kompetencji społecznych, przyjęcie wzorów i ich naśladowanie.

Rozwój heteroseksualny

Rozwój zainteresowań seksualnych (ciekawość płciowa, wrażliwość na bodźce seksualne, poszukiwanie informacji).

Adoracja - forma przygotowawcza, kult osoby tej samej płci, silna sympatia.

Flirt - potrzeba nawiązywania kontaktu z osobami płci przeciwnej

Miłość - szczenięca, cielęca, romantyczna.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Obraz samego siebie

12-13 r.ż. - odkrycie świata wewnętrznego, zwiększanie wiedzy o sobie, wzrost zdolności samooceny.

Uczucie dorosłości, tworzy się wzorzec dorosłości, podstawa oceny siebie.

Rozwój woli

Coraz więcej przejawów świadomej i celowej aktywności, przekora wobec rodziców i wychowawców, bierny opór lub jawny bunt, szczyt 12-13 r.ż.

Potrzeba wyczynu, czynów nieprzeciętnych, rozładowanie energii. Zainteresowania

• Różnicowanie, pogłębianie, koncentrowanie na określonych dziedzinach.

• Rozwój światopoglądu

• Rozważanie problemów teologicznych, kosmologicznych, społecznych, moralnych.

• Przyjmowanie skrajnych stanowisk

• Idealizm antycypacyjny, kompensacyjny, normatywny (praktyczny).

Erikson - tożsamość - pomieszanie tożsamości

Konieczność scalenia wiedzy o sobie zawartej w pełnionych rolach, poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: kim jestem, jaki jestem. Zmienność i niepewność grozi pomieszaniem ról, gdy brak wzorów identyfikacyjnych. Niekiedy - tożsamość syntetyczna (przejęcie gotowego wzoru) lub negatywna (depersonalizacja alienacja, dezorganizacja i pustka, opozycja wobec ról).

Freud - stadium genitalne

- 11-14 - przedpokwitanie - powtarzanie wczesnodziecięcych sposobów zaspokajania popędu, powtórne władanie obiektem miłości, zakłócona równowaga między warstwami osobowości, powtórne przeżywanie sytuacji edypalnej.

14-20 - pokwitanie - - ukierunkowanie pragnień na osobę we własnym wieku, dojrzały sposób zaspokajania popędu, związki genitalne, pozarodzicielskie obiekty miłości, reorganizacja osobowości.

WCZESNA DOROSŁOŚĆ (21:23 - 35:39)

Cechy dorosłości

Dojrzałość psychiczna:

• Autonomia jednostki

• Wgląd we własne motywy

• Stosunek do innych.

Cechy dorosłości w opinii studentów:

• Branie odpowiedzialności za własne działania

• Uniezależnienie się od wpływów

• Partnerskie stosunki z rodzicami.

Rozwój fizyczny i motoryka

• W pełni dojrzałe narządy wewnętrzne

• Optymalne warunki rozrodcze

• Pełnia sił i witalności, wigor, rześkość

• Przyrost tkanki tłuszczowej

• Optymalna zdolność do pracy i wydolność

• Szczytowy poziom sprawności motorycznej

• Możliwość rozwoju wielu cech do 30 r.ż.

• Znaczenie indywidualnej aktywności fizycznej.

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażliwość zmysłowa

Najlepsza wrażliwość i czułość zmysłów

Inteligencja

Stabilne funkcjonowanie intelektualne

Rozwiązywanie problemów życiowych odbiegających charakterem od zadań akademickich wymagających myślenia formalno-operacyjnego.

Myślenie postformalne

• Relatywizm - rozumienie subiektywnego charakteru wiedzy i systemu wartości

• Myślenie dialektyczne - uwzględniania stałej zmienności rzeczywistości

• Zdolność odkrywania problemów

• Operacje systemowe, metasystemowe i paradygmatyczne.
  

Fazy związku miłosnego

• Zakochanie

• Romantyczne początki

• Związek pełny

• Związek przyjacielski

• Związek pusty

• Rozpad związku.

Rodzina

Periodyzacja życia rodzinnego (Laskowski):

• Faza wstępna

• Faza tworzącej się więzi małżeńskiej

• Faza rozbudzania i rozwoju postaw rodzicielskich

• Faza wzajemnego partnerstwa rodzinnego

• Faza pustego gniazda.

Praca zawodowa

Etapy rozwoju zawodowego (Super):

• Stadium eksploracji

• Stadium stabilizacji

• Stadium zachowania status quo

• Stadium schyłkowe

Fazy wyboru zawodu (Grimberg):

• Fantazjowanie (6-11)

• Niepewność zainteresowań (12-17)

• Realizm (od 18):
  - eksploracja
  - krystalizacja
  - konkretyzacja

Wzorce kariery zawodowej kobiet

• Kariera domowa

• Kariera konwencjonalna

• Stała kariera zawodowa

• dwutorowa kariera zawodowo-rodzinna

• Kariera przerywana

• Kariera niestabilna

Osobowość

E. Erikson
Stadium VI: intymność - izolacja

Osiągnięcie zdolności do intymnych związków (zintegrowana osobowość, poczucie tożsamości), zdolność przeżywania fizycznej i psychicznej bliskości. Zdolność dochowania wierności, poszukiwanie partnera życiowego. Ryzyko izolacji i unikania kontaktów w przypadku niepowodzeń.

• Integracja ja-realnego i ja-idealnego, przeszłości i teraźniejszości

• Doświadczanie siebie jako podmiotu

• Autonomia

• Tworzenie koncepcji własnego życia

• Konfrontacja osiągnięć z zamierzeniami, modyfikacja (28-33 r.ż.)

• Odkrywanie sensu życia.

Dojrzała osobowość (Allport)

• Zwiększanie zasięgu „ja”

• Ciepłe odnoszenie się do innych

• Bezpieczeństwo emocjonalne

• Realistyczna percepcja

• Dysponowanie kwalifikacjami
  i kompetencjami

• Wiedza o sobie

• Stabilna, spójna filozofia życiowa.

ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ (35:40 - 55:60)

MOTORYKA

• Stopniowy spadek siły mięśni i koordynacji ruchowej

• Pogorszenie wyraźniej widoczne w funkcjach elementarnych

• Możliwość kompensacji deficytów w funkcjach psychomotorycznych

• Właściwa aktywność ruchowa pozwala na opóźnienie spadku siły i masy mięśni, masy kostnej, poprawę poczucia równowagi, zwinności, redukcję zmęczenia.

ZMYSŁY

Stopniowy spadek wrażliwości i czułości zmysłów:

• Wzrok (pogorszenie ostrości, spadek tolerancji na słabe oświetlenie)

• Słuch (systematyczny spadek słyszalności dźwięków wysokich)

• Smak (spadek wrażliwości po 50 r.ż.)

Te zmiany nie obniżają jeszcze zdolności adaptacyjnych, mogą być kompensowane.

PAMIĘĆ

• pamięć sensoryczna mało zmienia się z wiekiem,

• niewielki spadek pamięci krótkotrwałej,

• więcej zmian w długotrwałej - mniej sprawne procesy odkodowania,

• brak zmian w pamięci autobiograficznej.

INTELIGENCJA

• Przeciętny poziom ukrytych możliwości rozwojowych wykazuje stabilizację do późnych lat życia

• Pewne wymiary inteligencji istotnie obniżają się w wieku dojrzałym, inne wykazują rozwój do późnego wieku dojrzałego

• Z wiekiem następuje zmiana struktury i treści celów oraz zadań, uaktywniane są bardziej pragmatyczne funkcje intelektualne (rozwiązywanie zadań życiowych)

• Obserwowany spadek możliwości intelektualnych jest uwarunkowany generacyjnie i środowiskowo

• Stopniowo spadają zdolności adaptacyjne i wydolność funkcji poznawczych

• Z wiekiem następuje indywidualizacja rozwoju inteligencji

• Istnieje możliwość kompensowania zmian regresywnych

MĄDROŚĆ

Wiedza odnosząca się do kwestii ważnych życiowo, powstająca w oparciu o doświadczenie w rozwiązywaniu problemów życiowych:

• faktualno-proceduralna: ważne problemy i procedury rozwiązywania

• ewaluatywna: rozpoznanie i ocena znaczenia dylematów.

Cechuje ją:

• znawstwo - co i jak

• wiedza o wartościach i znaczeniu

• deklarowana niepewność (kompleksowość, względność).

PRACA ZAWODOWA

• Osiąganie mistrzostwa

• Wypalenie zawodowe

• Pozbawienie pracy

• Zmiana pracy

RODZINA

• Zmiana w relacjach z dorastającymi dziećmi

• Faza opuszczonego gniazda

• Pełne gniazdo

• Opieka nad własnymi starzejącymi się rodzicami

OSOBOWOŚĆ

C.G. Jung:

• Sfinalizowanie fazy indywiduacji

• Wejście w fazę transcendencji

E. Erikson Produktywność - stagnacja

Zadania przekazania następnym pokoleniom wiedzy i doświadczenia, tworzenie, poczucie dawania, dzielenia się, troszczenia się o dobrostan przyszłych generacji, produktywne wykorzystywanie własnych zdolności. Życie oceniane pod kątem wkładu do rozwoju i ulepszania życia innych.

Stagnacja - egocentryzm, pobłażanie sobie, troska tylko o siebie, zubożenie osobiste, poczucie pustki, niewykorzystane zdolności, życie nudne, puste i ponure.

R. Peck

Konieczność przystosowania do zmian, przewartościowanie wartości:

1. cenienie mądrości ← cenienie sił fizycznych

2. socjalizowanie się ← seksualność w kontaktach z ludźmi

3. emocjonalna giętkość ← emocjonalne zubożenie

4. giętkość umysłowa ← umysłowa sztywność

R. Gould - konieczność pokonywania nieracjonalnych przekonań:

1. bezpieczeństwo może trwać wiecznie

2. śmierć nie może się zdarzyć ani mnie ani moim bliskim

3. niemożliwe jest życie bez partnera

4. nie ma alternatywy dla życia w rodzinie

5. jestem niewinny

A. Maslow

Cechy osób samorealizujących się:

• realistyczna percepcja,

• akceptacja siebie i innych,

• spontaniczność,

• koncentracja na problemach,

• autonomia,

• świeżość ocen,

• doznania mistyczne,

• przywiązanie do ludzkości,

• niepowtarzalne relacje interpersonalne,

• skłonności demokratyczne,

• filozoficzne poczucie humoru,

• zdolności twórcze,

• odporność na wpływy kulturowe.

ROZWÓJ W OKRESIE PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI (60 - )

MOTORYKA

• obniżenie sprawności fizycznej

• spadek wydolności i zdolności do wysiłku,

• wzrost męczliwości, , spadek wigoru,

• upośledzenie zdolności i niechęć do uczenia się nowych ruchów

PROCESY POZNAWCZE

• Spadek wrażliwości i czułości zmysłów

• Osłabienie selekcyjności i zdolności koncentracji uwagi

• Wydłużenie czasu reakcji

• Spadek zdolności zapamiętywania

MYŚLENIE
- zależność myślenia od treści,

- zdolności myślenia dedukcyjnego zachowane do późnej starości

- silne emocje utrudniają rozwiązywanie problemów

- wzrost udziału myślenia relatywistycznego

- wzrost udziału myślenia kontekstualno-dialektycznego

- funkcje intelektualne zależne od czynników społeczno-kulturowych

- poznanie transcendentalne

MĄDROŚĆ

Starość stwarza warunki dla mądrości:

• bogactwo różnych doświadczeń

• wycofanie z aktywnego życia, wyciszenie umysłu

• prosty tryb życia - naturalny klasztor

• spadek energii życiowej, osłabienie popędów biologicznych,

• refleksja, kontemplacja, odwrócenie od świata materialnego i społecznego.

Emerytura

Fazy:

1. przedemerytalna

2. miodowego miesiąca

3. rozczarowania

4. reorientacji

5. stabilności

6. faza końcowa

OSOBOWOŚĆ

E. Erikson

Integracja ego - rozpacz

Integracja -osiągnięcie poczucia harmonii i sensu, akceptacja siebie, własnego cyklu życia. Odkrycie sensu życia, przekonanie o wartości własnej drogi życiowej. Integracja - brak lęku przed śmiercią, gotów do odejścia po dobrze spełnionej misji. Rozpacz - lęk przed śmiercią, nie może zaakceptować życia ani go zmienić (żal, poczucie winy, wstyd).

Ch. Bühler

Dwie fazy starości:

1. 65 - 80 rż. - samospełnienie, poczucie, że życie jako całość było wartościowe

2. od 80 rż. - regres do wcześniejszych etapów rozwoju, koncentracja na zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych.

Zdarzenia krytyczne:

• utrata zdrowia, kondycji i atrakcyjności fizycznej

• utrata osób bliskich

• utrata statusu społecznego i ekonomicznego

Teorie adaptacji do starości

• Teoria aktywności

• Teoria wycofania się

Efektywna adaptacja do starości:

1. selektywna optymalizacja sprawności funkcji psychicznych

2. stopniowe podejmowanie działań kompensacyjnych

3. utrzymywanie optymizmu niezależnie od kosztów starzenia się.

Literatura

• Bee H., (2004), Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.

• Brzezińska A. (2000), Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

• Harwas-Napierała B., Trempała J. (2001), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

• Matczak A. (2003). Zarys psychologii rozwoju. Podręcznik dla nauczycieli. Warszawa: Wyd. Akademickie Żak.

24

---