Uniwersytet Marii-Curie Skłodowskiej

Wydział Politologii

SYSTEM WYŁANIANIA SKŁADU PARLAMENTU

W EUROPEJSKICH PAŃSTWACH SOCJALISTYCZNYCH

Praca magisterska napisana

w zakładzie systemów politycznych

pod kierunkiem

Lublin 2004

SPIS TREŚCI

WSTĘP.......................................................................................................................................3

I. POLITYCZNA PODSTAWA WYBORÓW.........................................................................5

1. Zróżnicowany charakter politycznej podstawy wyborów w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej........................................................................................................................5

2. Ukształtowanie się jednolitego charakteru politycznej podstawy wyborów........................10

II. TRADYCYJNE ZASADY PRAWA WYBORCZEGO......................................................14

1. Zasada powszechności..........................................................................................................14

2. Zasada równości....................................................................................................................21

3. Zasada bezpośredniości.........................................................................................................26

4. Zasada tajności......................................................................................................................28

III. ZGŁASZANIE KANDYDATÓW.....................................................................................32

1. Mechanizm ustalania kandydatów........................................................................................32

2. Podmioty zgłaszające kandydatów.......................................................................................38

3. Liczba zgłoszonych kandydatów, a liczba mandatów..........................................................41

4. Zgłaszanie kandydatów w okręgach wyborczych.................................................................43

5. Przesłanki i konsekwencje zarejestrowania kandydatów......................................................45

IV. GŁOSOWANIE I USTALANIE WYNIKÓW WYŁANIANIA SKŁADU PARLAMENTU.......................................................................................................................48

1. Podmioty przeprowadzające głosowania i ustalające wyniki wyborów...............................48

2. Czynności poprzedzające głosowanie...................................................................................56

3. Sposób głosowania................................................................................................................58

4. Ustalanie wyników głosowania............................................................................................61

5. Zasady ustalania wyników wyłaniania składu parlamentu...................................................63

V. WAŻNOŚĆ WYŁANIANIA SKŁADU PARLAMENTU I UZUPEŁNIANIE TEGO SKŁADU..................................................................................................................................66

1. Weryfikacja wyłaniania składu parlamentu.........................................................................66

2. Uzupełnianie składu parlamentu..........................................................................................68

ZAKOŃCZENIE......................................................................................................................71

BIBLIGRAFIA.........................................................................................................................75

WSTĘP

Tematem niniejszej pracy jest system wyłaniania składu parlamentu w europejskich państwach socjalistycznych. Chociaż państwa takie nie funkcjonują już od kilkunastu lat, w świadomości poszczególnych społeczeństw pamięć o ustroju socjalistycznym z pewnością istnieć będzie jeszcze długo. Co więcej można dziś zaobserwować coraz większe zainteresowanie tą problematyką wśród nowo rodzących się organizacji społecznych, jak i politycznych, a odwoływanie się do charakterystycznych cech i zasad ustroju socjalistycznego widać niemal na każdym kroku. Warto więc przybliżyć kwestię systemu wyborczego w europejskich państwach socjalistycznych, stanowiącą podstawę ustroju socjalizmu. Takie opracowanie tego zagadnienia z pewnością pozwoli na bardziej obiektywne spojrzenie na wady i zalety tego typu ustroju, tym bardziej, że zagadnienie to jest omawiane z perspektywy kilkunastu lat jakie upłynęły od upadku omawianych państwa. Inną przesłanką podjęcia tego tematu jest brak w polskiej literaturze szerszych prac poświęconych tej tematyce, oprócz opracowania Z. Szeligi pt. „System wyborczy do najwyższego organu przedstawicielskiego w europejskich państwach socjalistycznych” sprzed piętnastu lat. Praca ta ma przede wszystkim za zadanie przybliżyć mechanizmy i cechy charakterystyczne systemu wyłaniania składu parlamentu, za szczególnym uwzględnieniem ich błędów i braku demokratycznych rozwiązań.

W pierwszym rozdziale zawarta jest analiza dotycząca procesu kształtowania się jednolitej politycznej podstawy wyborów. Proces ten, a właściwie ukształtowanie się jednolitej politycznej podstawy wyborów miał zasadnicze znaczenie dla charakteru przyjętych później przez prawo wyborcze poszczególnych państw, rozwiązań.

W rozdziale drugim omówione zostały cztery podstawowe zasady prawa wyborczego ze szczególnym uwzględnieniem ich demokratyczności, bądź jej braku.

Trzeci rozdział podejmuje tematykę zgłaszania kandydatów, a więc kwestię mechanizmu ustalania kandydatów, podmiotów uprawnionych do ich zgłaszania, a także przesłanki i konsekwencje płynące z faktu zarejestrowania kandydatów.

Czwarty rozdział opisuje, najistotniejszy z punktu widzenia wyborcy, etap postępowania wyborczego, a mianowicie głosowania i ustalanie jego wyników. W rozdziale tym poruszony zostanie problem podmiotów przeprowadzających głosowania, czynności poprzedzające wyrażanie przez wyborcę preferencji polityczno-programowej i personalnej, oraz oczywiście kwestię sposobu głosowania. Nie może przy tym było pominąć samych zasad ustalania wyników wyborów parlamentarnych w europejskich państwach socjalistycznych.

Ostatni, piąty rozdział odnosi się już do etapu, który następuje już po przeprowadzeniu samego głosowania i ustalenia jego wyników. Etap ten polega na weryfikacji ważności wyłaniania składu parlamentu oraz ewentualnym uzupełnieniem jego składu. Tak ukształtowany plan z pewnością zaspokoi potrzebę poznania całego systemu wyborczego w państwach socjalistycznych Europy przez czytelnika.

Na wstępie należy również zaznaczyć, że system wyłaniania składu parlamentu omówiony zostanie na podstawie prawa wyborczego siedmiu państw socjalistycznych, a mianowicie Bułgarskiej Republiki Ludowej, zwanej dalej Bułgarią, Czechosłowackiej Republiki Ludowej, zwanej dalej Czechosłowacją, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, zwanej dalej NRD, Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, zwanej dalej Polską, Rumuńskiej Republiki Ludowej, zwanej dalej Rumunią, Węgierskiej Republiki Ludowej, zwanej dalej Węgrami, oraz Związku Sowieckich Republik Radziecki, zwanego dalej ZSRR. Nie trudno zauważyć, że pominięto tutaj dwa kraje, których socjalistyczny ustrój nie podlega zakwestionowaniu, czyli Jugosławii i Albanii. Jednakże trudności w dotarciu do literatury fachowej i aktów prawnych tych państw spowodowały konieczność odstąpienia od omówienia problematyki wyłaniania składu parlamentu w tych krajach.

Analiza podstawowych zasad prawa wyborczego pozostałych państw, przeprowadzona została przede wszystkim w oparciu o konstytucje i ordynacje wyborcze poszczególnych państw. Istotne znaczenie odegrały też opracowania naukowe poruszające kwestię systemu wyborczego w europejskich państwach socjalistycznych. Na szczególną uwagę zasługuje w tym miejscu opracowanie Z. Szeligi „System wyborczy do najwyższego organu przedstawicielskiego w europejskich państwach socjalistycznych” oraz praca T. Szymczaka „Ustrój europejskich państw socjalistycznych”, które to prace pozwoliły na opracowanie konstrukcji omawianej problematyki.

Rozdział I

POLITYCZNA PODSTAWA WYBORÓW

W europejskich państwach socjalistycznych wybory do parlamentu przeprowadzane były na podstawie jednego programu wyborczego, reprezentowanego przez wszystkich zgłoszonych kandydatów. Nie oznacza to jednak, że tak było zawsze. W pierwszych latach po drugiej wojnie światowej, w Bułgarii, Czechosłowacji, Polsce, Rumunii i na Węgrzech wybory odbywały się na podstawie kilku programów politycznych , reprezentowanych przez oddzielne listy kandydatów. Układ ten nie występował jednak we wszystkich europejskich krajach socjalistycznych. W Albanii, Jugosławii, NRD i Związku Radzieckim wybory zawsze przeprowadzano na podstawie jednolitej podstawie politycznej.

Model ten zaczął ulegać transformacji pod koniec lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych. I tak w państwach, w których do tej pory wybory odbywały się na podstawie kilku programów politycznych, reprezentowanych przez oddzielne listy kandydatów, ukształtowała się praktyka przeprowadzania wyborów na podstawie jednego programu wyborczego, reprezentowanego przez wszystkich kandydatów. Zmiany te wynikały ze współdziałania zorganizowanych sił politycznych i społecznych oraz dążenia ugrupowań lewicowych do wykluczenia legalnego istnienia partii opozycyjnych.

Praktyka ta wywarła istotny wpływ na ogólny system wyborów w europejskich krajach socjalistycznych. O ile bowiem w warunkach zróżnicowanej podstawy politycznej wyborów, wyborca miał możliwość wyrażenia swojej preferencji programowej, o tyle w warunkach wyborów przeprowadzanych na podstawie jednego programu wyborczego wyborca mógł jedynie pozytywnie, bądź negatywnie ustosunkować się do tego programu.

1. Zróżnicowany charakter politycznej podstawy wyborów w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej.

W większości europejskich państw socjalistycznych polityczna podstawa wyborów, które odbyły się tuż po drugiej wojnie światowej nie była jednolita. Taka sytuacja miała miejsce podczas wyborów do bułgarskiego XXVI Zgromadzenia Ludowego, które odbyły się 18 listopada 1945 r. W wyborach tych wzięły udział wyłącznie partie polityczne zrzeszone we Froncie Ojczyźnianym, a wśród nich między innymi: Bułgarska Partia Robotnicza, Bułgarski Ludowy związek Chłopski, Bułgarska Robotnicza Partia Socjaldemokratyczna, a także Partia Radykalna. Natomiast partie opozycyjne zdecydowały się zbojkotować wybory. Nie oznacza to jednak, że polityczna podstawa wyborów była jednolita. W wyborach tych bowiem partie zrzeszona we Froncie Ojczyźnianym zgłosiły odrębne listy kandydatów. W wyniku tego bułgarski wyborca miał prawo, a nawet obowiązek wyrazić swoja preferencję wyborczą, oddając swój głos na jedną ze zgłoszonych list. Warto w tym miejscu podkreślić, iż wyborca głosował na całą listę, a nie na poszczególnych kandydatów. Oznaczało to w praktyce, że wyborca decydował o składzie partyjnym bułgarskiego Zgromadzenia Ludowego. O jego składzie personalnym stanowiły partie polityczne w procesie kształtowania listy kandydatów. Sposób głosowania wyglądał następująco: wyborca wkładał kartę do głosowania do urzędowej koperty, którą przewodniczący komisji obwodu głosowania wrzucał do urny wyborczej. Wszelkie zmiany dokonywane przez wyborcę na karcie do głosowania powodowały nieważność głosu. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wyrażanie preferencji polityczno-programowej miało odbywać się w specjalnym pomieszczeniu, w kabinie do głosowania.

Jeszcze wyraźniej zróżnicowany charakter miały wybory do VI Wielkiego Zgromadzenia Ludowego przeprowadzone 27 października 1946 r. W wyborach tych, oprócz Frontu Ojczyźnianego wzięły również udział ugrupowania opozycyjne. Partie wchodzące w skład Frontu Ojczyźnianego przystąpiły do wyborów ze wspólnym programem, ale każdy wyborca głosując na Front mógł jednocześnie wyrazić poparcie dla jednej z partii wchodzących w jego skład. Podobnie wyglądała sytuacja wśród partii opozycyjnych, które podobnie jak partie Frontu Ojczyźnianego wystąpiły pod wspólną platformą polityczna. jedynie partia Demokratyczna zdecydowała się przedstawić oddzielny program wyborczy. Natomiast sposób wyrażenia preferencji polityczno-programowej był taki sam, jak w poprzednich wyborach przeprowadzonych 18 listopada 1945r. Wybory, które odbyły się 27 października 1946 r. były ostatnimi wyborami przeprowadzonymi na podstawie kilku programów politycznych w socjalistycznej Bułgarii. Stanowiło to konsekwencję głębokich przeobrażeń w układzie sił politycznych, które nastąpiły po październikowych wyborach.

Drugim państwem, w którym wybory tuż po drugiej wojnie światowej odbyły się na zróżnicowanej politycznej podstawie była Czechosłowacja. W tamtejszych wyborach do Ustawodawczego Zgromadzenia Narodowego, które odbyły się 26 maja 1946 r., wzięły udział między innymi takie partie jak: Komunistyczna Partia Czech, Czechosłowacka Partia Narodowo-Socjalistyczna, Czechosłowacka Partia Ludowa, Komunistyczna partia Słowacji, Słowacka Partia Demokratyczna. Istotne jest natomiast to, że w wyniku poważnych różnic programowych pomiędzy poszczególnymi ugrupowaniami, każde z nich zgłosiło w wyborach oddzielne listy kandydatów. Dzięki temu wyborca mógł wyrazić określoną preferencję polityczno-programową. Sposób głosowania od strony technicznej był podobny do obowiązującego wówczas w Bułgarii. Mianowicie wyborca wkładał urzędową kartę do głosowania do specjalnej koperty, a następnie inaczej niż w Bułgarii sam wkładał ją do urny wyborczej. Wyrażenie określonej preferencji polityczno-programowej nie było prawnym obowiązkiem wyborcy. Dodatkowo czechosłowacki wyborca dysponował kartą wyborczą nie zawierającą nazwisk kandydatów i mógł negatywnie ustosunkować się do wszystkich zgłoszonych list. Nawet zmiany dokonane przez wyborcę na karcie do głosowania nie miały w ogóle prawnego znaczenia. Również ujęcie zasady tajności głosowania różniło się od tego z bułgarskiej ordynacji wyborczej. Bowiem czechosłowacka ordynacja nie przewidywała nawet istnienia odrębnego pomieszczenia, w którym wyborca mógłby oddać swój głos.

Także w Polsce pierwsze po wojnie wybory nie były przeprowadzone na jednolitej politycznej podstawie. 19 stycznia 1947 r. w wyborach do Sejmu Ustawodawczego wzięły udział z jednej strony Partie Bloku Stronnictw Demokratycznych i Związków Zawodowych: Polska partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne, z drugiej strony Polskie Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy i Polskie Stronnictwo Ludowe „Nowe Wyzwolenie”. Partie Bloku Stronnictw Demokratycznych i Związków Zawodowych zgłosiły wspólne listy kandydatów, natomiast pozostałe ugrupowania wystawiły odrębne listy kandydatów. Wyrażanie preferencji polityczno-programowej odbywało się podobnie jak w Bułgarii, bowiem polski wyborca wkładał kartę do głosowania do nieprzezroczystej koperty, następnie kopertę przejmował przewodniczący komisji i w obecności głosującego wrzucał kopertę do urny wyborczej. Ponieważ głosowano na listy wyborcze a nie poszczególnych kandydatów, wszelkie znaki czy wyrazy (oprócz numeru listy) powodowały nieważność głosu. Inaczej niż w poprzednio opisywanych państwach rozwiązana została kwestia tajności głosowania. Polska ordynacja wyborcza nawet nie przewidywała istnienia wydzielonego pomieszczenia w którym wyborca miałby wyrazić swoja preferencję polityczno-programową.

Również w Rumunii, pierwsze po drugiej wojnie światowej wybory przeprowadzone zostały na niejednolitej politycznej podstawie. Odbyły się one 19 listopada 1946 r. i wzięły w nich udział następujące ugrupowania: Rumuńska Partia Komunistyczna, Partia Socjaldemokratyczna, Narodowa Partia Liberalna, Narodowa Partia Chłopska A. Alexandresku tworzące Blok Partii Demokratycznych oraz trzy partie opozycyjne Partia Narodowo-Liberalna, Narodowa Partia Chłopska I. Maniu i Niezależna Partia Socjaldemokratyczna. Blok Partii Demokratycznych wystawił w wyborach wspólny program i wspólne listy kandydatów. Partie opozycyjne natomiast uczestniczyły w wyborach samodzielnie i zgłosiły odrębne listy kandydatów. W tej sytuacji wyborca wyrażał swoją preferencję wyborczą, oddając swój głos na jedną z list. Rumuński wyborca oddając swój głos na daną listę wyborczą stawiał stempel w odpowiednim wyznaczonym miejscu na karcie do głosowania, po czym przekazywał złożoną kartę przewodniczącemu komisji, który z kolei wrzucał ją do urny. Podobnie jak w Bułgarii wyrażanie preferencji polityczno-programowej następowało w wydzielonej części lokalu wyborczego.

W mniejszym stopniu zróżnicowana była polityczna podstawa kolejnych wyborów do parlamentu w Rumunii. Stanowiło to konsekwencję zmian w wewnętrznym układzie sił politycznych, w wyniku wyborów przeprowadzonych w listopadzie 1946 r. Tak więc w wyborach, które odbyły się 28 marca 1948 r. udział wzięły z jednej strony ugrupowania skupione wewnątrz nowopowstałego Frontu Demokracji Ludowej, stanowiącego kontynuację Bloku Partii Demokratycznych , z drugie zaś osłabione partie opozycyjne. Sposób wyrażania preferencji wyborczej był taki sam jak w wyborach z 1946 r.

Innym państwem, w którym wybory przeprowadzono na niejednolitej politycznej podstawie były Węgry. chodzi tu o wybory przeprowadzone w dniu 4 listopada 1945 r. do Zgromadzenia Narodowego oraz w dniu 31 sierpnia 1947 r. do Zgromadzenia Krajowego.

W przeprowadzonych w dniu 4 listopada 1945 r. wyborach wzięły udział następujące partie polityczne: Węgierska Partia Komunistyczna, Partia Socjaldemokratyczna, Niezależna Partia Drobnych Rolników, Narodowa Partia Chłopska, Mieszczańska Partia Demokratyczna oraz Węgierska Partia Radykalna. Pięć pierwszych ugrupowań stanowiło Węgierski Narodowy Front Niepodległości. pomimo tego partie te zdecydowały się zgłosić oddzielne listy kandydatów. W związku z tym, wyborca wyrażał swoja preferencje polityczno-programową oddając głos na jedną z list. Sposób głosowania wyglądał następująco: wyborca zaznaczał w odpowiedniej rubryce na karcie do głosowania listę, na która decydował się oddać głos, następnie wkładał kartę do specjalnej koperty, po czym wrzucał kopertę do urny wyborczej. Podobnie jak w Bułgarii i Rumunii węgierska ordynacja wyborcza z 1946 r. przewidywała konieczność wydzielenia odrębnego pomieszczenia, w którym wyborca miał wyrażać swoja preferencję wyborczą. Wiązało się to z przyjęciem zasady tajności głosowania.

Także w kolejnych wyborach, które odbyły się 31 sierpnia 1947 r. polityczna podstawa była niejednolita. W wyborach tych z jednej strony udział wzięły partie lewicowe zrzeszone w koalicji, a wśród nich: Węgierska Partia Komunistyczna, Węgierska Partia Socjaldemokratyczna, Narodowa Partia Chłopska. Z drugiej strony wystąpiły partie opozycyjne, takie jak: Demokratyczna Partia Mieszczańska, Węgierska Partia Demokratyczna, Węgierska Partia Radykalna, Demokratyczna Partia Ludowa. Jednakże wszystkie partie, łącznie z tworzącymi koalicje, zdecydowały się wystawić odrębne listy kandydatów. Dzięki temu wyborca wyrażał swoją preferencje polityczno-programową oddając głos na jedną z wystawionych list. Sposób głosowania od strony technicznej nie różnił się od przyjętego w poprzednich wyborach.

2. Ukształtowanie się jednolitego charakteru politycznej podstawy wyborów.

Zasadnicze zmiany w wewnętrznym układzie sił w Bułgarii nastąpił w drugiej połowie 1947 r. kiedy o Zgromadzenie Ludowe rozwiązało Bułgarski Ludowy Związek Chłopski i unieważniło uzyskane przez to ugrupowanie mandaty. Kolejnym krokiem ku ujednoliceniu politycznej podstawy wyborów był kongres Frontu Ojczyźnianego, który odbył się w lutym 1948 r. Na kongresie tym Front przekształcił się z z koalicji partii, w jednolitą, ogólnonarodową społeczno-polityczną organizację, ze wspólnym programem i wybieranymi organami. Wkrótce po kongresie nastąpiły zmiany w składzie politycznym Frontu. A mianowicie Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna w lecie 1948 r. połączyła się z Bułgarską Partią Robotniczą, tworząc tym samym Bułgarską Partię Komunistyczną. W tym samym czasie, działający wewnątrz Fronty Bułgarski Ludowy Związek Chłopski zaakceptował kierowniczą rolę partii komunistycznej. W ten sposób powstał nowy układ stosunków społeczno-politycznych zakładający trwałe współdziałania partii politycznych i organizacji społecznych, wykluczający jednocześnie istnienie ugrupowań opozycyjnych. W wyniku tego wybory, który odbyły się 18 grudnia 1949 r. do zgromadzenia Ludowego, przeprowadzone zostały na podstawie wspólnego programu wyborczego, reprezentowanego przez wspólne listy kandydatów wystawionych przez Front Ojczyźniany. W tej sytuacji wyborca nie mógł wyrazić preferencji polityczno-programowej. Mógł jedynie pozytywnie, bądź negatywnie ustosunkować się do przedstawionego, wspólnego programu wyborczego oraz wspólnej listy kandydatów.

W Czechosłowacji, w drugiej połowie 1947 r. rozpoczął się okres otwartej walki politycznej o przyszły ustrój polityczny państwa. Swój punkt kulminacyjna, walka ta osiągnęła w lutym 1948 r. kiedy to 12 ministrów podało się do dymisji, w związku z procesem reorganizacji w praskiej służbie Bezpieczeństwa Narodowego. Dymisja ta miała na celu wywołania kryzysu politycznego i usunięcie z rządu komunistów. Stało się jednak inaczej, bowiem prezydent E. Benesz przyjął dymisję zbuntowanych ministrów i 25 lutego 1948 r. powołał nowy rząd, składający się z przedstawicieli komunistycznego Frontu Narodowego. Od tego momentu rozpoczęły się głębokie przemiany wewnątrz samego Frontu Narodowego, zmierzające w kierunku wystawienia w przyszłych wyborach wspólnej listy kandydatów. I tak przemiany jakie dokonały się w czechosłowackich partiach politycznych umożliwiły przeprowadzenie w dniu 30 maja 1948 r. wyborów do Zgromadzenia Narodowego na podstawie jednego programu wyborczego reprezentowanego przez wspólne listy kandydatów Frontu Narodowego. Wybory te, były pierwszymi po wojnie czechosłowackimi wyborami, w których wyborca nie wyrażał preferencji polityczno-programowej, i które posiadały charakter plebiscytu.

Kolejnym państwem, w którym pod koniec lat czterdziestych nastąpiły głębokie zmiany w układzie sił społeczno-politycznych była Polska. 15 grudnia 1948 r. nastąpiło zjednoczenie PPS i PPR. W efekcie tego połączenia powstała PZPR. Zmiany dotknęły również ruch ludowy, w wyniku czego w listopadzie 1949 r. doszło do zjednoczenia ruchu i powstania Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Podobny charakter miały zmiany wewnątrz Stronnictwa Pracy, zakończone w 1950 r. rozwiązaniem tego ugrupowania i przejściem części jego członków do Stronnictwa Demokratycznego. W rezultacie zmian ukształtował się nowy system partyjny, w którym nie istniały już partie opozycyjne, a tylko partie sojusznicze, współdziałające z PZPR. Znalazło to swój wyraz w kolejnych wyborach przeprowadzonych 26 października 1952 r.. Wówczas wszystkie siły skupione we Froncie Narodowym wystąpiły ze wspólnym programem wyborczym i ze wspólnymi listami kandydatów. Ukształtowana wtedy jednolita polityczna podstawa wyborów wykluczała możliwość wyrażenia przez wyborców preferencji polityczno-programowej.

Rumunia jest kolejnym państwem, w którym pod koniec lat czterdziestych nastąpiły istotne zmiany w wewnętrznym układzie sił politycznych. Po wyborach przeprowadzonych w 1948 r. do Frontu Demokracji Ludowej przystąpiły wszystkie organizacje ludzi pracy, a opuściły go zaprzestając swojej działalności niezależne ugrupowania. I tak w 1950 r. Front Demokracji Ludowej tworzyły: Rumuńska partia Robotnicza, związki zawodowe, Krajowa Rada Kobiet, Związek młodzieży Komunistycznej, stowarzyszenia techniczne, naukowe i inne. Natomiast Front Oraczy, Narodowa Partia Ludowa oraz Węgierski Związek Narodowy zaprzestały w tym czasie swojej działalności. W wyniku tych zmian wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, które odbyły się 30 listopada 1952 r., przeprowadzone zostały na całkowicie jednolitej politycznej podstawie. Co charakterystyczne dla takiego układu, wyborca nie wyrażał preferencji polityczno-programowej, a jedynie pozytywie bądź negatywnie ustosunkowywał się do przedstawionego programu wyborczego.

Również na Węgrzech po wyborach 1947 r. nastąpił okres poważnych zmian w dziedzinie polityczno-społecznej. W szczególności, nastąpiło oczyszczenie szeregów partii koalicyjnych z elementów reakcyjnych i konserwatywnych, a także rozpad drobniejszych partii opozycyjnych. W miarę umacniania się lewicy, zacieśniała się także współpraca między obu partiami robotniczymi, której punktem szczytowym stał się wspólny Kongres Zjednoczeniowy, na którym partie te połączyły się tworząc Węgierska Partię Pracujących. Na tym samym kongresie zreorganizowano Węgierski Narodowy Front Niepodległości, zmieniając jednocześnie jego nazwę na Węgierski Ludowy Front Niepodległości. Front ten zrzeszał wszystkie ugrupowania sojusznicze. Węgierski Ludowy Front Niepodległości traktowany był przed wszystkim jako ośrodek osłabienia partii koalicyjnych, Rezultatem tej polityki była stopniowa likwidacja nie tylko partii opozycyjnych, ale również dawnych koalicyjnych partii. Powstanie nowego układu sił umożliwiło przeprowadzenie kolejnych wyborów do najwyższego organu przedstawicielskiego na jednolitej politycznej podstawie. Wybory te odbyły się 5 maja 1945 r. i miały charakter plebiscytarny.

Zupełnie inaczej, niż w pięciu wyżej wymienionych państwach ukształtował się jednolity charakter politycznej podstawy wyborów parlamentarnych w NRD i Związku Radzieckim. O ile bowiem w Bułgarii, Czechosłowacji, Polsce Rumunii i na Węgrzech pierwsze po drugiej wojnie wybory odbyły się na zróżnicowanej politycznej podstawie, a dopiero kolejne na jednolitej politycznej podstawie, o tyle w NRD i w Związku Radziecki polityczna podstawa wyborów było od początku jednolita. I tak w NRD, pierwsze po powstaniu tego państwa wybory do Izby Ludowej, które odbyły się 15 października 1950 r., przeprowadzone zostały w oparciu o wspólny program wyborczy przedstawiony przez Front Narodowy Niemiec Demokratycznych i wspólne listy kandydatów tego Frontu. Przeprowadzenie tych wyborów na jednolitej politycznej podstawie możliwe było dzięki współpracy ugrupowań należących do Bloku Demokratycznego stanowiącego trzon Frontu Narodowego, czyli: Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności, Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej, Liberalno-Demokratycznej Partii Niemiec.

Również w Związku Radzieckim polityczna podstawa wyborów do Rady Najwyższej, była od początku jednolita. Tak było już w pierwszych wyborach do Rady Najwyższej, które odbyły się 6 grudnia 1937 r. Tak też było w pierwszych po drugiej wojnie światowej wyborach do radzieckiego parlamentu, które zostały przeprowadzone 10 lutego 1946 r. W odróżnieniu jednak od innych europejskich państw socjalistycznych, ani partia, ani inne organizacje nie przedstawiły specjalnego programu wyborczego. Program działania przyszłej Rady Najwyższej był znany społeczeństwu z uchwał określonego zjazdu Partii. Był on jedynie w ogólnych zarysach publikowany w okresie przedwyborczym w postaci odezwy Komitetu Centralnego.

Ukształtowany pod koniec lat czterdziestych i na początku lat pięćdziesiątych jednolity charakter politycznej podstawy wyborów do najwyższego organu przedstawicielskiego istniał już do końca funkcjonowania socjalistycznych państw Europy.

Rozdział II

TRADYCYJNE ZASADY PRAWA WYBORCZEGO

W europejskich państwach socjalistycznych systemy wyborcze do parlamentu opierały się na tradycyjnych zasadach prawa wyborczego. Chodzi tu mianowicie o zasadę powszechności, równości, bezpośredniości oraz zasadę tajności. Są to zasady wykształcone w ciągu długiego okresu rozwoju parlamentaryzmu. Sa to jednocześnie podstawowe zasady prawa i systemu wyborczego. Posiadają bowiem szczególny walor demokratyczny, rzutujący na charakter całego postępowania wyborczego.

1. Zasada powszechności.

W europejskich państwach socjalistycznych krąg osób dysponujących czynnym i biernym prawem wyborczy wyznacza zasada powszechności prawa wyborczego. Nie oznacza to jednak, że zakres tych osób był zawsze taki sam. W szczególności był on węższy w latach czterdziestych, niż w latach następnych.

W Bułgarii tuż po wojnie granica wieku wymagana dla uzyskania czynnego prawa wyborczego wynosiła 19 lat. Natomiast prawo wybieralności posiadali obywatele, którzy ukończyli 23 lata. W ówczesnej ordynacji wyborczej, zakres osób nie biorących udziału w wyborach, pokrywał się z kręgiem osób, nie posiadających czynnego i biernego prawa wyborczego. Dotyczyło to w szczególności, osób pozbawionych praw publicznych i obywatelskich oraz wszystkich osób skazanych wyrokami sądów. Również osoby o poglądach faszystowskich nie posiadały prawa wyborczego. Zasadnicze zmiany zakresu osób, którym nie przysługiwało prawo wyborcze nastąpiły już pod koniec lat czterdziestych. I tak bułgarska konstytucja z 1947 r. oraz ordynacja wyborcza z 1949 r. obniżyły granicę wieku niezbędna dla otrzymania czynnego i biernego prawa wyborczego do 18 lat. Dodatkowo sprecyzowano treść zasady powszechności. Przyznawano wówczas prawo wyborcze wszystkim obywatelom bez względu na płeć, narodowość, pochodzenie społeczne, rasę, wykształcenie, wyznanie czy zawód. Poza tym krąg osób nie biorących udziału w wyborach został ograniczony do osób aresztowanych i pozbawionych praw wyborczych wyrokiem sądu. Kolejne zmiany nastąpiły na w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, kiedy to ordynacja wyborcza z 1953 r. dopuściła możliwość głosowania przez osoby aresztowane. Wówczas krąg osób pozbawionych praw wyborczych obejmował osoby całkowicie ubezwłasnowolnione oraz osoby pozbawione praw publicznych prawomocnym wyrokiem sądu. Ostateczne zmiany do zakresu osób posiadających prawa wyborcze wprowadziła bułgarska konstytucja z 1971 r. oraz ordynacja wyborcza z 1973 r. Oba akty prawne przewidują tylko jedną kategorię osób pozbawionych praw wyborczych. Chodzi tu mianowicie o osoby całkowicie ubezwłasnowolnione.

W Czechosłowacji w pierwszych wyborach po drugiej wojnie światowej prawo głosowania posiadali obywatele, którzy ukończyli 18 lat. Prawo bycia wybieranym przysługiwało osobom, które ukończyły 21 lat. Inaczej niż w poprzednio opisywanym państwie czechosłowacka ordynacja wyborcza z 1946 r. określała zakres osób nie posiadających praw wyborczych. Przewidywała ona bowiem, że krąg tych osób obejmuje trzy kategorie, które zostały sprecyzowane przez jedną z przyjętych później ustaw. Pierwszą kategorię stanowiły osoby, które pozbawione zostały zdolności do czynności prawnych prawomocnym wyrokiem sądu oraz osoby znajdujące się w zakładzie pracy przymusowej. Druga kategoria to osoby aresztowane, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze na podstawie przepisów o zbrodniarzach faszystowskich, zdrajcach i kolaborantach, a także osoby osądzone za przewinienia przeciwko czci narodowej. Trzecią kategorię stanowili członkowie i funkcjonariusze określonych organizacji politycznych. Pod koniec lat czterdziestych nastąpiły zmiany ograniczające zakres osób biorących udział w wyborach. Ordynacja wyborcza z 1948 r. pozbawiała praw wyborczych osoby osądzone za wyliczone w ordynacji przestępstwa, a także osoby podejrzane o ich popełnienie oraz osoby, który Front Narodowy usunął z życia społecznego. Zasadnicze zmiany nastąpiły dopiero w pierwsze połowie lat pięćdziesiątych. Wtedy to po raz pierwszy sprecyzowano zasadę powszechności prawa wyborczego. I tak od 1954 r. prawem wyborczym dysponowali wszyscy obywatele niezależnie od płci, pochodzenia społeczno, przeszłej działalności, narodowości, stanu majątkowego, wyznania, zawodu czy miejsca zamieszkania. Jednocześnie ograniczona krąg osób, którym nie przysługiwało prawo wyborcze. Ordynacja z 1954 r. nie przyznaje praw wyborczych tylko osobom, które zostały pozbawione tych praw w drodze wyroku sądowego oraz osoby całkowicie, bądź częściowo ubezwłasnowolnionych. ostateczne zmiany nastąpiły już w latach sześćdziesiątych, kiedy to ordynacja wyborcza z 1964 r. wyróżniała osoby, którym nie przysługuje prawo wybierania, od osób które nie biorą udziału w głosowaniu. Pierwszą kategorię tworzą osoby częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione, drugą obywatele pozbawieni wolności lub aresztowani.

W NRD, zgodnie z ordynacją wyborcza z 1950 r., czynny prawem wyborczym dysponowali obywatele, którzy ukończyli 18 lat, a biernym prawem wyborczym osoby, które ukończyły 21 lat. Jednocześnie zakres osób, które nie mogły brać udziału w wyborach był dość szeroki. Obejmował on osoby nie posiadające praw wyborczych: osoby ubezwłasnowolnione, osoby nie posiadające obywatelskich praw honorowych, pozbawione praw wyborczych decyzją sądu. Drugą kategorię stanowili obywatele nie posiadający tzw. swobody wyborczej: chorzy umysłowo, niedorozwinięci, przebywający w szpitalach, więźniowie i aresztowani. Odrębną kategorię stanowili byli faszystowscy aktywiści oraz oficerowie Wermachtu. Zmiany nastąpiły w 1954 r. kiedy to ustawą wyborczą zniesiono ograniczenia wobec faszystowski działaczy i oficerów Wermachtu. Bez zmian pozostawiono jednak dwie pierwsze kategorie osób pozbawionych praw wyborczych. Ukształtowany w latach pięćdziesiątych w NRD zakres osób, którym przysługiwało czynne i bierne prawo wyborcze nie uległ większym zmianom. W późniejszym okresie nastąpiły, jedynie dwie zmiany. Pierwsza nastąpiła 1963 r., kiedy to zlikwidowano poprzednio obowiązujący cenzus zamieszkiwania na terytorium NRD. Druga zmiana pojawiła się w 1974, kiedy to granicę wieku konieczną dla uzyskania prawa wybieralności obniżono z 21 do 18 lat.

W Polsce tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej czynnym prawem wyborczym dysponowały osoby, które ukończyły 21 lat, natomiast biernym prawem wyborczym osoby, które ukończyły 25 lat. Polska ordynacja wyborcza z 1946 r. wyraźnie odróżniała dwie kategorie osób nie biorących udziału w wyborach. Pierwszą stanowiły osoby nie posiadające czynnego i biernego prawa wyborczego, drugą stanowiły osoby nie biorące udziału w wyborach mimo przysługujących im praw wyborczych. Do pierwszej kategorii zaliczono osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych oraz osoby pozbawione praw publicznych prawomocnym wyrokiem sądu. Drugą kategorię tworzyły osoby współdziałające z podziemnymi organizacjami faszystowskimi lub innymi organizacjami dążącymi do obalenia demokratycznego ustroju państwa. Ówczesna ordynacja przewidywała również nie wybieralność niektórych funkcjonariuszy administracji państwowej i wymiaru sprawiedliwości. Istotne zmiany do zakresu osób posiadających czynne i bierne prawo wyborcze wprowadzono, podobnie jak w innych socjalistycznych państwach Europy, w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych. Obniżono wówczas granicę wieku niezbędną dla uzyskania czynnego prawa wyborczego do 18 lat, a dla uzyskania biernego prawa wyborczego do 21 lat. Co istotne, polska ordynacja wyborcza z 1952 r. sprecyzowała treść zasady powszechności. Prawo wybierania przyznano każdemu obywatelowi bez względu na płeć, pochodzenie społeczne, przynależność narodową, rasę, wyznanie, wykształcenia, czy zawód. Zawężono również krąg osób, którym nie przysługiwało prawo wyborcze. I tak od 1952 r. prawo wybierania nie przysługiwało wyłącznie osobom częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnionych oraz pozbawionym praw publicznych i obywatelskich praw honorowych prawomocnym wyrokiem sądu. Ostanie zmiany w polskim prawie wyborczym nastąpiły już w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Mianowicie ordynacja wyborcza z 1976 r. stawiała wymóg przebywania na terytorium Polski przez co najmniej 5 lat i jednocześnie przyjmowała kategorię osób nie biorących udziału w głosowaniu, do której zaliczono osoby pozbawione wolności lub aresztowane, osoby przebywające w ośrodkach przystosowania społecznego oraz przebywających w zakładach dla psychicznie chorych. Natomiast ordynacja z 1985 r. przyznała prawa wyborcze jedynie obywatelom polskim.

W Rumunii początkowo granica wieku wymagana dla uzyskania czynnego i biernego prawa wyborczego wynosiła, podobnie jak w Polsce 21 i 25 lat. Natomiast krąg osób pozbawionych praw wyborczych był dość szeroki. Bowiem rumuńska ordynacja wyborcza z 1946 r. tworzyła dwie podstawowe kategorie osób, pierwszą stanowiły osoby nie posiadające czynnego i biernego prawa wyborczego, drugą osoby niegodne korzystania z praw wyborczych. Zakres tych kategorii był dość szeroki, jako że do pierwszej zaliczono m. in.: osoby pozbawione praw, osądzone, aresztowane, uznane za niewypłacalnych dłużników i osoby niezrehabilitowane, do drugiej zaliczono osoby: skazane wyrokiem sądu jako przestępcy wojenni, będące członkami organizacji faszystowskich oraz zwolnione z aparatu władzy na podstawie ustawy o czystce w aparacie władzy. odrębną kategorię stanowili niektórzy funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości i wojskowi, którzy nie dysponowali biernym prawem wyborczym. Pod koniec lat czterdziestych znowelizowana ordynacja z 1946 r. obniżyła granicę wieku konieczną dla uzyskania czynnego prawa wyborczego do 20 lat, a biernego do 23 lat. Ta sama nowelizacja przyznała również prawo wybieralności wszystkim funkcjonariuszom wojskowym. Kolejne zmiany w prawie wyborczym wprowadziła rumuńska konstytucja z 1948 r., która jeszcze bardziej obniżyła granicę wieku wymaganą dla uzyskania czynnego prawa wyborczego do 18 lat. Jednocześnie precyzowała ona treść zasady powszechności, przyznając prawo głosowania wszystkim obywatelom bez względu na narodowość, płeć, rasę, religię, stopień wykształcenia, stan majątkowy, czy zawód. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych pojawiły się kolejne zmiany w rumuńskim prawie wyborczym. Wówczas to ordynacja wyborcza z 1952 r. w sposób odmienny od ordynacji z 1946 r. ujęła dwie wcześniej opisywane kategorie osób, nie biorących udziału w wyborach. I tak do pierwszej zaliczono osoby osądzone za przestępstwa i pozbawione praw wyborczych, do drugiej natomiast zaliczono: byłych obszarników, przemysłowców, bankierów, właścicieli przedsiębiorstw handlowych, wielkich kupców oraz osądzonych za wojenne przestępstwa i ludobójstwo. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że podobny, szeroki zakres osób nie godnych korzystania z praw wyborczych nie występował w tym czasie w żadnym z europejskich państw socjalistycznych. Sytuacja ta jednak dość szybko została zmieniona, ponieważ znowelizowana w 1956 r. ordynacja zlikwidowała drugą kategorię osób pozbawionych praw wyborczych i ograniczyła zakres tych osób jedynie do umysłowo chorych i pozbawionych praw wyborczych prawomocnym wyrokiem sądu. Ostatnie zmiany w rumuńskim prawie wyborczym dotyczące zasady powszechności pojawiły się w latach sześćdziesiątych. Mianowicie od 1966 r. również osoby niepracujące uzyskały prawa wyborcze, a choroba umysłowa wykluczająca możliwość brania udziały w wyborach musiała zostać stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

Na Węgrzech w pierwszych wyborach brać udział mogli obywatele, którzy ukończyli 20 lat. Dotyczy to zarówno prawa wybierania jak i prawa wybieralności. W węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. zakres osób nie biorących udziału w wyborach pokrywał się z zakresem osób nie posiadających czynnego i biernego prawa wyborczego, ale był on dość szeroko i szczegółowo określony. Obejmował on osoby: umysłowo chore (bez konieczności stwierdzenia tego faktu wyrokiem sądu), znajdujące się pod nadzorem milicji, internowane, tymczasowo aresztowane, pozbawione wolności, pozbawione praw publicznych, usunięte z administracji państwowej, pozbawione praw wykonywania swego zawodu, pełniące kierownicze funkcje w organizacja faszystowskich i antydemokratycznych. Dodatkowo biernego prawa wyborczego nie posiadali funkcjonariusze milicji oraz wojskowi. Pierwsze zmiany w prawie wyborczym nastąpiły dopiero w 1953 r. kiedy to ustawa o zmianie ordynacji wyborczej obniżyła granicę wieku niezbędną do uzyskania prawa wybierania do 18 lat. Jednocześnie zrezygnowano z kategorii osób, które ze względów polityczno-społecznych nie mogły brać udziału w wyborach. Z drugiej jednak strony poszerzono zakres osób pozbawionych praw wyborczych o krąg osób nie zajmujących się działalnością społeczną na podstawie prawomocnego wyroku sądu. Istotne zmiany w węgierskiej ordynacji wyborczej nastąpiły dopiero w 1983 r. Wówczas ordynacja wyborcza stwierdzała, że pozbawienie prawa wybierania może opierać się jedynie na podstawie orzeczenia sądowego. W związku z tym poszerzony został zakres osób, którym przysługiwało prawo wyborcze.

W Związku Radzieckim zasadnicze zmiany w prawie wyborczym nastąpił dopiero w drugiej połowie lat pięćdziesiątych. O ile do 1958 r. w radzieckich wyborach nie mógł brać udziału osoby chore umysłowo oraz osoby pozbawione wyrokiem sądu praw wyborczych, o tyle od 1958 r. czynne i bierne prawo wyborcze nie przysługiwało wyłącznie osobom chorym umysłowo. Stanowiło to konsekwencję zlikwidowania ustawą z 25 grudnia 1958 r. kary sądowego pozbawienia praw wyborczych. Dwie ostatnie zmiany w Związku radzieckim pojawiły się pod koniec lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Pierwsza zmiana polegała na obniżeniu granicy wieku potrzebnej dla uzyskania biernego prawa wyborczego z 23 do 21 lat. Druga, która miała miejsce już w latach osiemdziesiątych i polegała na stworzeniu kategorii osób nie biorących udziału w wyborach. Kategoria ta obejmowała osoby ubezwłasnowolnione, osoby pozbawione wolności oraz osoby skierowane przez sąd do przymusowego leczenia.

Ordynacje wyborcze europejskich państw socjalistycznych nie ograniczały się do proklamowania i ustalania treści zasady powszechności prawa wyborczego, lecz przewidywały różne gwarancje jej realizacji. Gwarancję taką stanowiły między innymi przyjęte zasady sporządzana spisu wyborców. Każdy, kto został zamieszczony w spisie wyborców może wziąć udział w głosowaniu i odwrotnie - nikt, kto nie jest zamieszczony w spisie nie może uczestniczyć w głosowaniu. Spisy nie są stałe, lecz sporządzane ad hoc dla konkretnych wyborów. Warto w tym miejscu dodać, że w niektórych europejskich państwach socjalistycznych, a mianowicie w Bułgarii, Czechosłowacji i w Rumunii sporządzano spisy stałe, które miały być corocznie weryfikowane. Dopiero na początku lat pięćdziesiątych ordynacje tych państw przyjęły rozwiązania mówiące o konieczności sporządzania spisów wyborców dla każdych nowych wyborów. Organy sporządzające spisy zamieszczały w nich wszystkie osoby, którym przysługiwało prawo udziału w głosowaniu. Zasadę tę przyjęły od początku ordynacje wyborcze wszystkich europejskich państw socjalistycznych. Spisy wyborców podlegały weryfikacji ze strony wyborców. Służyło temu przyjęcie zasady, że spisy powinny być podane do publicznej wiadomości oraz przyznanie wyborcom prawa do zgłaszania reklamacji.

Istotną gwarancję realizacji zasady powszechności prawa wyborczego stanowiły przyjęte przez ordynacje wyborcze zasady tworzenia obwodów głosowania, czyli jednostek przeznaczonych dla zorganizowania i przeprowadzenia aktu głosowania. W europejskich państwach socjalistycznych obwody głosowania na ogół tworzone były na podstawie terytorialnej. Najczęściej były to wydzielone dla celów wyborczych, jednostki podziału terytorialnego, z których każda obejmowała określoną liczbę mieszkańców. Tworzenie obwodów głosowania na statkach znajdujących się w podróży przewidywała większość ordynacji wyborczych europejskich państw socjalistycznych. Jedynie ordynacje uchwalone w latach czterdziestych, a także ordynacja NRD oraz węgierskie ordynacje wyborcze nie przewidywały tworzenie tego rodzaju obwodów. Inaczej wyglądał problem tworzenia obwodów głosowania za granicą w placówkach dyplomatycznych, konsularnych, przedstawicielstwach handlowych itp. Tworzenie tego typu obwodu przewidywały tylko niektóre ordynacje wyborcze, a mianowicie czechosłowackie, polskie, rumuńskie oraz radzieckie. Przewidując możliwość tworzenia obwodów głosowania dla mniejszych grup wyborców, ordynacje wyborcze, z wyjątkiem węgierskiej, przewidywały jednocześnie możliwość odstąpienia od zasady terytorialnej przy tworzeniu tych obwodów. W szczególności dotyczyło to obwodów tworzonych w szpitalach, sanatoriach, zakładach opieki społecznej i innych tego typu instytucjach.

2. Zasada równości.

Następną podstawową zasadą prawa wyborczego jest zasada równości. Oznacza ona, że każdy wyborca ma taki sam wpływ na wyniki wyborów. Socjalistyczna nauka prawa państwowego z reguły odróżnia dwa aspekty omawianej zasady. Pierwszy, aspekt formalny, oznacza że każdy wyborca dysponuje jednym głosem, ewentualnie większą liczbą głosów, ale zawsze jednakową w stosunku do innych wyborców. Drugi, aspekt materialny, oznacza że każdy wyborca dysponuje taką samą siła głosów oraz że wszystkim wyborcom przysługują takie same warunki korzystania ze swoich praw wyborczych. Obydwa aspekty były w różnym stopniu uwzględnione przez prawo wyborcze europejskich państw socjalistycznych.

Na początku, należy podkreślić, że zasada równości prawa wyborczego została przyjęta przez wszystkie ordynacje wyborcze uchwalone tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej. Jednak nie wszystkie odróżniały aspekt formalny od materialnego, co więcej niektóre nawet nie uwzględniały aspektu materialnego. Chodzi tu o Czechosłowacje, Polskę i NRD. Inaczej zasadę równości prawa wyborczego ujmowały późniejsze ordynacje wyborcze, i co istotne, precyzowały jej treść.

W Bułgarii zasadę równości przewidywała już ordynacja wyborcza z 1945 r., jednak zasada ta była ujęta dość ogólnikowo. Bardziej wyrazisty wymiar nadała jej dopiero ordynacja z 1973 r. Zgodnie z nią każdy wyborca uczestniczy w wyborach na równych zasadach, każdy wyborca posiada jeden głos oraz głos jednego wyborcy jest równy głosowi innego wyborcy.

Również w NRD zasada równości uszczegółowiona została dość późno. A mianowicie zgodnie z ordynacją wyborczą z 1976 r. wszyscy wyborcy biorą udział w wyborach na tej samej podstawie oraz każdy uprawniony do głosowania dysponuje jednym głosem.

Podobnie jak w Bułgarii i NRD również w Polsce zasada równości nie została sprecyzowana od razu po wojnie. Nastąpiło to w 1956 r., kiedy to polska ordynacja wyborcza stwierdzała, że obywatele biorą udział w wyborach na równych zasadach i każdemu przysługuje jeden głos. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że ordynacja wyborcza z 1985 r. postanawia jedynie, że wyborcy biorą udział w wyborach na równych zasadach. Wyraźnie więc widać, że ostatnia ordynacja, inaczej niż jej poprzedniczki, nie formułuje zasady, że każdemu wyborcy przysługuje jeden głos. Stanowi to konsekwencję wprowadzenia do polskiego systemu wyborczego instytucji ogólnokrajowej listy wyborczej. W związku z tym wyborca głosuje osobno, na kandydatów zamieszczonych na listach okręgowych i osobno na kandydatów z listy krajowej. Tym samym dysponuje on dwoma głosami.

W Rumunii zasada równości praw wyborczych pojawiła się już w ordynacji wyborczej z 1946 r., jednak jej treść pełniej określała ordynacja uchwalona siedem lat później. Zgodnie z jej postanowieniami wszyscy pracujący obywatele uczestniczą w wyborach na równych zasadach i każdy obywatel ma prawo do jednego głosu. Natomiast ordynacja wyborcza z 1974 r. zasadę równości ujmowała następująco: wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego i rad ludowych oparte są na całkowitym równouprawnieniu obywateli bez względu na narodowość, płeć, rasę, czy wyznanie.

Również na Węgrzech zasada równości pojawiła się w ordynacji wyborczej tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej. Jednak podobnie jak w innych socjalistycznych państwa Europy, zasada ta została sprecyzowana dość późno. Mianowicie dopiero węgierskie ordynacje wyborcze z 1966 r i 1983 r. wyraźnie formułowały jej treść. I tak w wyborach każdemu uprawnionemu do głosowania przysługiwał jeden głos i wszystkie głosy były równe.

Najpóźniej zasadę równości sprecyzowano w Związku radzieckim. Miało to miejsce dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych. Wówczas to ordynacja wyborcza Związku Radzieckiego z 1978 r. formułowała zasadę równości prawa wyborczego w sposób następujący: każdy obywatel posiada jeden głos wszyscy obywatele biorą udział w wyborach do rady Najwyższej na równych zasadach.

Jedynym europejskim socjalistycznym państwem, którego ordynacje wyborcze jasno nie określają treści zasady równości prawa wyborczego była Czechosłowacja.

Przyjmując zasadę równości prawa wyborczego ustawodawstwo wyborcze europejskich państw socjalistycznych nie ogranicza się do jej proklamowania i ustalania jej treści, lecz tworzy określone gwarancje dla jej realizacji. Chodzi tu mianowicie o gwarancje realizacji zasady równości prawa wyborczego w sensie formalnym, jak i o gwarancje realizacji tej zasady w sensie materialnym. Do pierwszej grupy gwarancji należy zaliczyć przepisy ordynacji wyborczych:

1. ustalające zasadę, że każdy wyborca może być umieszczony tylko w jednym spisie wyborców,

2. przewidujące wykreślenie ze spisu wyborców nazwiska osoby, która uzyskała zaświadczenie o prawie do głosowania w innym okręgu wyborczym,

3. przewidujące zaznaczenia w spisie wyborców nazwiska osoby, która przystąpiła do głosowania. Tego rodzaju przepisy zawierają na ogół ordynacje wyborcze wszystkich europejskich państw socjalistycznych.

Drugą grupę gwarancji tworzą gwarancje o charakterze materialnym i zaliczyć do nich należy między innymi ustalenie stałej normy przedstawicielstwa. Jednakże ustalenie tej normy powodowało wzrost liczby deputowanych do najwyższego organu przedstawicielskiego wraz ze wzrostem liczby ludności. W związku z tym w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych większość socjalistycznych państwa Europy decydowało się odstąpić od cyfrowego określania stałej normy przedstawicielstwa.

W Bułgarii stałą normę przedstawicielstwa wyrażaną cyfrowo początkowo określały konstytucja z 1947 r. oraz ordynacja wyborcza z 1949 r. Stanowiły one, że przedstawicieli ludowych do Zgromadzenia Ludowego wybiera się w stosunku jeden na trzydzieści tysięcy mieszkańców. Późniejsze zmiany nastąpiły w latach sześćdziesiątych. I tak bułgarska ordynacja wyborcza z 1961 r. ustalała omawianą normę w proporcji jeden przedstawiciel ludowy na dwadzieścia pięć tysięcy mieszkańców. A ordynacja z 1965 r. stanowiła, że jeden deputowany przypadał będzie na dwadzieścia tysięcy mieszkańców. W związku z wcześniej wspomnianym, proporcjonalnym do wzrostu liczby ludności, wzrostem liczby przedstawicieli ludowy do najwyższego organy przedstawicielskiego, w 1972 r. ustawodawca bułgarski ustalił stałą liczbę członków Zgromadzenia Ludowego. Jednocześnie, odchodząc od stałej normy przedstawicielstwa wyrażanej cyfrowo, ordynacje wyborcze zakładają, jednomandatowe okręgi wyborcze obejmują jednakowo liczbę mieszkańców.

W Czechosłowacji, stałą normę przedstawicielstwa wyrażoną cyfrowo ustalały konstytucja z 1948 r. oraz ordynacja wyborcza z 1954 r. Zgodnie z ich postanowieniami jeden okręg jednomandatowy przypadał na trzydzieści pięć tysięcy mieszkańców. Zmiany tych przepisów nastąpiły jednak dość szybko, bowiem w 1960 r. w Czechosłowacji odstąpiono od wyrażania cyfrowo stałej normy przedstawicielstwa, określając stała liczbę członków parlamentu. I tak ordynacja wyborcza z 1967 r. zakładając przeprowadzenia wyborów w wielomandatowych okręgach wyborczych, stanowiła, że liczba posłów w okręgu musiała być tak ustanowiono, by na każdego posła przypadała mniej więcej taka sama liczba wyborców. Również kolejna ordynacja wymagała, aby na jednego deputowanego przypadała w przybliżeniu równa liczba obywateli.

Jedynym państwem, w którym nie ustalono stałej normy przedstawicielstwa wyrażonej cyfrowo, była NRD. Nie oznacza to jednak, że ordynacje wyborcze tego państwa nie gwarantowały realizacji zasady równości prawa wyborczego w sensie materialnym. Bowiem ordynacje wyborcze, począwszy od tej z 1958 r., przez ordynacje wyborcze z 1963 r. i 1976 r. zakładały, że przy tworzeniu okręgów wyborczych oraz określaniu liczby posłów przypadających na dany okręg, należy uwzględniać liczbę mieszkańców.

W Polsce natomiast stałą normę przedstawicielstwa określały konstytucja z 1952 r. oraz ordynacja wyborcza z 1952 r. Wynosiła ona jeden deputowany na sześćdziesiąt tysięcy mieszkańców. Inaczej gwarancję realizacji zasady równości prawa wyborczego z sensie materialnym ujmują polskie ordynacje od 1960 r. Wynikło to przede wszystkim z faktu ustanowienia stałej liczby członków Sejmu Ustawodawczego oraz faktu przeprowadzenia wyborów w wielomandatowych okręgach wyborczych. I tak kolejne ordynacje wyborcze zastępują stałą normę przedstawicielstwa normą zmienna, ustalaną osobno dla każdych kolejnych wyborów.

W Rumunii, stałą normę przedstawicielstwa wyrażoną cyfrowo ustalały konstytucja z 1952 r oraz ordynacja wyborcza z 1952 r. Zgodnie z ich postanowieniami deputowanych do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego wybierają obywatele w okręgach wyborczych w stosunku jeden deputowany na czterdzieści tysięcy mieszkańców. Zmiany w tym obszarze prawa wyborczego nastąpiły w 1964 r., kiedy to podobnie jak w wielu innych socjalistycznych państwach Europy ustanowiono stałą liczbę posłów najwyższego organu przedstawicielskiego. Od tej chwili, zgodnie z postanowieniami rumuńskiej konstytucji z 1965 r. oraz ordynacji wyborczej z 1966 r., jednomandatowe okręgi wyborcze obejmują jednakową liczbę mieszkańców.

Na Węgrzech stała norma przedstawicielstwa została ustalona dość wcześnie, bo już 1945 r. Wówczas ordynacja wyborcza stanowiła, że jeden deputowany przypadał na czternaście tysięcy wyborców. Zmiany w ustalonej tuz po wojnie proporcji normy przedstawicielstwa nastąpiły dopiero w 1966 r. i 1983 r. Zgodnie bowiem z ordynacjami uchwalonymi w tym latach jeden deputowany do parlamentu przypadał na około trzydziestu tysięcy mieszkańców. Warto w tym miejscu podkreślić, że Węgry były jedynym europejskim państwem socjalistycznym, w którym nie zdecydowano się na odstąpienie od stałej normy przedstawicielstwa.

Natomiast najwcześniej stałą normę przedstawicielstwa ustalono w Związku Radzieckim. Rozwiązania to pojawiło się już przy okazji uchwalenia ordynacji wyborczej w 1937 r. Wówczas na jednego deputowanego Rady Związku, przypadało trzysta tysięcy obywateli w okręgu. O ile radzieckie ustawodawstwo, najwcześniej ze wszystkich europejskich państw socjalistycznych określiło stałą normę przedstawicielstwa, o tyle jej zmiany, a właściwie jej zniesienie nastąpiło bardzo późno. Nastąpiło to dopiero 1978 r., kiedy to ordynacja wyborcza stwierdzała, że jednomandatowe okręgi wyborcze obejmują jednakową liczbę mieszkańców.

Wszystkie omawiane powyżej zagadnienia nie wyczerpują problematyki gwarancji realizacji zasady równości w europejskich państwach socjalistycznych. Do istotnych gwarancji realizacji tej zasady niewątpliwie należą przepisy określające sposób tworzenia obwodów, sporządzania spisów wyborców oraz sposób głosowania. tak np. tworzenie odrębnych obwodów głosowania w jednostkach wojskowych, szpitalach, sanatoriach i innych zakładach służby zdrowia, wyznaczenie daty wyborów w dzień wolny od pracy itd. nie tylko umożliwia wszystkim wyborcom oddanie głosu, lecz również stwarza względnie wyrównane szanse dla tych osób, których udział w głosowaniu byłby utrudniony, a czasem nawet niemożliwy.

3. Zasada bezpośredniości.

Nie tylko zasada równości określa stopień wpływu wyborców na ostateczny wynik wyborów do najwyższego organu przedstawicielskiego, lecz bezpośredni, bądź pośredni charakter wyborów odrywa duże znaczenie w tej kwestii. W wyborach pośrednich rola wyborców w procesie decydowania o składzie parlamentu sprowadza się do wyłonienia węższej grupy (elektorów), która w późniejszym etapie podejmuje ostateczną decyzję. Natomiast w przypadku wyborów przeprowadzonych w oparciu o zasadę bezpośredniości, sami wyborcy decydują o ostatecznych składzie najwyższego organu przedstawicielskiego.

W europejskich państwach socjalistycznych wybory zazwyczaj opierały się na zasadzie bezpośredniości prawa wyborczego, a tylko wyjątkowo i w ograniczonym zakresie stosowano rozwiązanie w postaci wyborów pośrednich.

Do takich wyjątków należy zaliczyć pierwsze po drugiej wojnie światowej wybory do Tymczasowego Zgromadzenia Narodowego, które odbyły się w Czechosłowacji. Ówczesna ordynacja wyborcza z 1945 r. przewidywała pośredni charakter wyborów do Tymczasowego Zgromadzenia Narodowego. Stanowiło ona m. in., że miejscowe rady narodowe wybierały elektorów, a ci wybierali delegatów na Zjazd Krajowy, którzy z kolei na owym zjeździe wyłaniali członków Tymczasowego Zgromadzenia Narodowego. W późniejszych latach, tylko raz wystąpił przypadek zastosowania zasady wyborów pośrednich. Przypadek ten przewidywała czechosłowacka ustawa konstytucyjna z 1968 r. Zgodnie z § 147 tej ustawy do czasu wyboru Zgromadzenia federalnego, Zgromadzenia Narodowe staje się Izbą Ludu Zgromadzenia Federalnego, natomiast deputowanych do drugiej izby Zgromadzenia Federalnego, czyli Izby Narodów, wybierze Czeska Rada Narodowa wspólnie ze Słowacką Radą Narodową spośród swych członków nie będących jednocześnie posłami Zgromadzenia Narodowego. W związku z tym Izba Ludu Zgromadzenia Federalnego pochodziła z wyborów bezpośrednich, zaś Izba Narodów z wyborów pośrednich. W późniejszych wyborach do Zgromadzenia Federalnego Izba Narodów była już wyłaniana w oparciu o zasadę bezpośredniości.

Zupełnie wyjątkowo zasada bezpośredniości traktowana była przez ustawodawstwo z NRD. Zgodnie bowiem z konstytucja z 1949 r. w przypadku wyborów do Izby Krajów stosowana była zasada pośredniości. Izba ta, wybierana była przez parlamenty krajowe, a od 1952 r., kiedy to kraje zostały pozbawione dotychczasowego charakteru polityczno-administracyjnego, poprzez przedstawicielstwa ludowe okręgów z obszaru poszczególnych krajów, które z kolei w tym celu zbierały się na wspólne posiedzenia. Co więcej konstytucja NRD z 1968 r. w ogóle nie wymienia zasady bezpośredniości wśród podstawowych zasad prawa wyborczego. W związku z tym w NRD zasada bezpośredniości wyborów nie była konstytucyjną zasadą prawa wyborczego.

Również w Polsce zasada bezpośredniości nie zawsze była w pełni stosowana. Chodzi tu mianowicie o pierwsze po wojnie wybory do Sejmu Ustawodawczego. Według ordynacji wyborczej z 1946 r. po ustaleniu wyników wyborów w poszczególnych okręgach Państwowa Komisja Wyborcza dokonywała podziału siedemdziesięciu dwóch mandatów z tzw. list państwowych, które zgłaszały wszystkie organizacje startujące w wyborach. Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć, że owy podział mandatów dokonywany był w takich proporcjach jakie powstały w wyniku wyborów bezpośrednich. A ponieważ istnienie list państwowych nie powoduje tego, że wybory stają się dwustopniowe, a także, że wyborca głosując na daną listę, jednocześnie świadomie oddaje głos na związaną z tą listą listę państwową, można przyjąć, że charakter tych wyborów również opierał się na zasadzie bezpośredniości.

Również na Węgrzech początkowo nie cały skład parlamentu pochodził z wyborów bezpośrednich. Wynika to z faktu, że węgierskie Zgromadzenie Narodowe zobligowane było do zwiększenia swojego składu o 10, a następnie o 20 wybitnych przedstawicieli życia publicznego i umysłowego kraju. Z rozwiązania tego zrezygnowano jednak już w 1948 r. Natomiast do 1953 r. utrzymana została instytucja tzw. list ogólnokrajowych, wprowadzona ordynacją wyborczą z 1945 r. Na jej podstawie 50 mandatów poselskich rozdzielono proporcjonalnie do liczby głosów uzyskanych przez poszczególne ugrupowania na terenie całego kraju. Jednak z powodów omówionych powyżej na przykładzie Polski, rozwiązania tego nie należy traktować jako odstępstwo od zasady bezpośredniości.

Również w Związku radzieckim nie zawsze stosowano zasadę bezpośredniości. Dotyczy to przede wszystkim okresu do 1936 r., kiedy to w miarę umacniania się władzy i nowych stosunków społecznych umacniały się również elementy bezpośredniości w systemie wyborczym. Ukoronowanie tego procesu była radziecka konstytucja z 1936 r. Przyjęła ona bowiem zasadę bezpośredniości przy wyłanianiu wszystkich organów przedstawicielskich. Na osobną uwagę zasługuje sposób wyłaniania składu Zjazdu Deputowanych Ludowych w Związku radzieckim. Zjazd ten składający się z 2250 deputowanych wyłaniany był w dwojaki sposób. 1500 deputowanych wybierali bezpośrednio wyborcy. Natomiast 750 deputowanych wybierały różne organizacje społeczne, a wśród nich: Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego, związki zawodowe, organizacja spółdzielcza, Komunistyczny Związek Młodzieży, zrzeszenie pracowników naukowych, a także związki twórcze.

Przyjmując zasadę bezpośredniości prawa wyborczego, ordynacje wyborcze europejskich państw socjalistycznych nie ograniczają się jedynie do ich proklamowania, lecz zawierają również różne rozwiązania, zapewniające jej pełną realizacje. Takim rozwiązaniem jest na przykład wymóg głosowania osobiście, który stawiają wszystkie ordynacje wyborcze krajów socjalistycznych Europy.

Z zasadą bezpośredniości wiąże się równie kwestia wielkości okręgów wyborczych. Jest to jednak związek nie tak oczywisty jak w przypadku wymogu osobistego wyrażania preferencji polityczno-programowej. Istota tego związku polega na tym, że w przypadku dużych okręgów wyborczych z reguły nie ma możliwości bliższego poznania kandydatów. Natomiast okręgi mniejsze stwarzają taką możliwość. W europejskich państwa socjalistycznych przekształcenie prawa w kierunku tworzenia jednomandatowych, czyli mniejszych okręgów wyborczych, następowało na początku lat pięćdziesiątych. jedynie w Polsce i NRD zachowano okręgi wielomandatowe.

Pełną realizacje zasady bezpośredniości prawa wyborczego zapewnia też imienny charakter głosowania, polegający na oddawaniu głosu na konkretną osobę, a nie na daną listę. Jak wynika z wcześniej omawianych zasad, we wszystkich europejskich krajach socjalistycznych obowiązywała zasada głosowania na listy wyborcze reprezentujące dane ugrupowania. W tej sytuacji zasada bezpośredniości nie mogła być w pełni realizowana.

4. Zasada tajności.

Gwarancję swobodnego podejmowania decyzji wyborczych przez obywateli stwarzają te przepisy konstytucji i ordynacji wyborczych, które wymagają glosowania w oparciu o zasadę tajności. Przepisy takie zawierają konstytucje i ordynacje wyborcze wszystkich europejskich państw socjalistycznych. Z tymże konstytucyjne przepisy odnoszące się do zasady tajnego głosowania, są dość ogólnikowe i mało precyzyjne. Co więcej ograniczają się w zasadzie jedynie do jej wymienienia.

Na początku należy zaznaczyć, że kwestia tajności głosowania była różnie regulowana w europejskich państwach socjalistycznych, a uregulowania dotyczące tej zasady zmieniały się nawet w latach osiemdziesiątych. Trzeba w tym miejscu również podkreślić, że problem zagwarantowania realizacji zasady tajności w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej, omówiony został w rozdziale pierwszym niniejszej pracy.

W Bułgarii, pierwsze zmiany dotyczące zasady tajnego głosowania, nastąpiły na początku lat pięćdziesiątych. I tak bułgarska ordynacja wyborcza z 1953 r. przewidywała, że wyborca oddawał swój głos w osobnej kabinie lub w osobnym pokoju, tylko w przypadku gdy o jeden mandat ubiegało się kilku kandydatów. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że ówczesna ordynacja rezygnowała z konieczności stosowania urzędowych kopert, do których wyborca wkładał kartę do głosowania. Z powyższych faktów wynika jasno, że w pewnych przypadkach wyborca mógł głosować jawnie. Sytuacji tej nie zmieniło przywrócenie w 1958 r. wymogu stosowania kopert urzędniczych. Kolejne zmiany nastąpiły dopiero w latach siedemdziesiątych. Wówczas ordynacja wyborcza z 1973 r. wymagała by każde głosowanie odbywało się w osobnej kabinie oraz by karta do głosowania umieszczana i zaklejana była w specjalnej kopercie. Co więcej wyborca korzystający z pomocy innych osób musiał uzyskać na to zgodę przewodniczącego komisji wyborczej.

Kolejnym krajem, w którym problem tajności wyborów ulegał różnym zmianom, była Czechosłowacja. Już w 1948 r. wzmocniono gwarancje realizacji tej zasady, bowiem ordynacja wyborcza przewidywała istnienie kabiny, w której wyborca wkładał kartę do głosowania do urzędowej koperty. Jednakże korzystanie z owej kabiny było fakultatywne. Kolejna zmiana nastąpiła w 1954 r., kiedy to zrezygnowano z instytucji kopert urzędowych. Pozostawiono jednak przepis mówiący o nieobowiązkowym korzystaniu z wydzielonej, zakrytej kabiny do głosowania. Z tą różnicą, że w przypadka, gdy o jeden mandat stara się więcej niż jeden kandydat, ordynacja wyborcza z 1954 r. zakładała obligatoryjne głosowania w odrębnym pomieszczeniu. Kolejne ordynacje nie wprowadzały już żadnych istotnych zmian w tym zakresie. Chociaż na uwagę zasługuje ordynacja wyborcza z 1967 r. Formułuje ona zasadę fakultatywnego korzystania z wyodrębnionej kabiny, ale jednocześnie zakłada obligatoryjne zgłaszania w każdym okręgu wyborczym większej liczby kandydatów od liczby obsadzanych mandatów. Powodowało to, że w rzeczywistości korzystanie z kabiny do głosowania stało się obowiązkowe.

Inaczej niż w poprzednio omawianych państwach, rozwiązany został problem tajności glosowania w NRD, gdzie po raz pierwszy w 1958 r. ustawa wyborcza wymagała istnienia w lokalu wyborczym jednej lub kilku kabin do głosowania. Jednocześnie zakładała, że w danej kabinie może znajdować się tylko jeden uprawniony do głosowania obywatel, chyba że korzysta z pomocy innych osób. Pewne znaczenie dla umocnienia zasady tajności miały przepisy tej samej ordynacji mówiące, że wyborca osobiście dokonuje aktu głosowania poprzez osobiste wrzucenie karty do głosowania do urny wyborczej. Podobne uregulowania znalazły się również w kolejnych ordynacjach.

W Polsce zmiany dotyczące zasady tajnego głosowania nastąpiły w 1952 r.. Wówczas ordynacja wyborcza przewidywała, że w każdym lokalu wyborczym istnieją specjalne pomieszczenie służące zapoznaniu się z kartą do głosowania oraz, że korzystanie z tych pomieszczeń jest obligatoryjne. Jednocześnie ustawodawca zdecydował się zrezygnować z kopert urzędniczych, zastępując je tak skonstruowanymi drukami kart wyborczych, by nikt poza wyborcą nie mógł odczytać ich zawartości. W 1956 r. powrócono jednak do głosowania z wykorzystaniem kopert urzędniczych, a w 1960 r. odstąpiono od zasady obligatoryjnego korzystania z pomieszczeń za osłoną.

Pewne zmiany dotyczące zasady tajnego głosowania nastąpiły także w Rumunii. Ordynacja wyborcza z 1953 r. przewidywała, że każdy wyborca głosuje w odpowiednim pomieszczeniu. Przepis ten jednak miał zastosowania tylko w sytuacji, jeżeli o jeden przypadający w danym okręgu mandat starało się kilku lub kilkunastu kandydatów. Ta sama ordynacja stanowiła, że każdy wyborca osobiście wrzuca kartę do głosowania do urny wyborczej, co mimo wszystko umacniało tajny charakter wyborów. Dopiero od 1966 r. przyjęto zasadę obligatoryjnego korzystania z wydzielonych kabin wyborczych. Kolejne ordynacje przepisy regulujące kwestię tajności wyborów, pozostawiają praktycznie bez zmian, co w konsekwencji wyklucza możliwość jawnego głosowania.

Możliwość jawnego głosowania wykluczały natomiast przepisy węgierskich ordynacji wyborczych. O ile w innych europejskich państwach socjalistycznych zmiany dotyczące zasady tajnego głosowania miały z reguły istotny charakter, o tyle na Węgrzech zmiany były niewielkie i w zasadzie nie naruszały zasady obligatoryjnego korzystania przez wyborców z kabin do głosowania. Na uwagę zasługują jedynie zmiany wprowadzone przez ordynację wyborczą z 1983 r., kiedy przywrócono, zlikwidowany w 1966 r. obowiązek stosowania kpert urzędniczych. dodatkowo ta sama ordynacja zakładała możliwość zwiększenia liczby kabin do głosowania.

W Związku Radzieckim istotne zmiany w prawie wyborczym odnoszącym się do zasady tajności głosowania nastąpiły dopiero w 1978 r. Ówczesna ordynacja wyborcza wyraźnie precyzowała omawianą zasadę formułując jej treść w sposób następujący „zabrania się kontroli nad wyrażaniem woli przez wyborców”. Dodatkowo ordynacja ta przewidywała, że przy sprawdzaniu i plombowaniu urn wyborczych mogli uczestniczyć przedstawiciele organizacji społecznych i pracowniczych oraz prasa, radio i telewizja. Jednakże podobnie jak w wielu innych europejskich państwach socjalistycznych ordynacja ta nie formułowała zasady obligatoryjnego korzystania ze specjalnych kabin wyborczych. Zasadnicze zmiany w tym zakresie wprowadzała dopiero ordynacja z 1988 r. Wykluczała ona bowiem możliwość jawnego głosowania, poprzez obowiązek korzystania przez wyborców z kabin wyborczych.

Rozdział III

ZGŁASZANIE KANDYDATÓW NA CZŁONKÓW PARLAMENTU

Zgłaszanie kandydatów na członków najwyższego organu przedstawicielskiego nie ogranicza się do jednorazowego aktu woli, lecz stanowi dynamiczny proces. Celem tego procesu jest wyłonienie, wyselekcjonowania, ostateczne ustalenie i formalne zgłoszenie do rejestracji nazwisk kandydatów. Jest to bardzo istotny etap postępowania wyborczego, ponieważ wyborcy mogą głosować w sposób prawnie skuteczny tylko na te osoby, które zostały oficjalnie zgłoszone i zarejestrowane w charakterze kandydatów. Jest to ważne również dlatego, że w większości europejskich państw socjalistycznych w tym właśnie etapie postępowania wyborczego zostaje faktycznie ukształtowany skład parlamentu.

1. Mechanizm ustalania kandydatów.

Początkowo ustawodawstwa europejskich państw socjalistycznych, nie regulowały mechanizmu ustalani kandydatów. Proces wprowadzania zmian w tym zakresie rozpoczął się dopiero na początku lat pięćdziesiątych. Wzorem do naśladowania w tej kwestii stała się radziecka ordynacja wyborcza do Rady Najwyższej z 1937 r. Należy również w tym miejscu podkreślić, że konstytucje poszczególnych europejskich państw socjalistycznych w zasadzie nie regulowały omawianego mechanizmu, a nawet ordynacje wyborcze niektórych krajów regulowały go nie w pełni i fragmentarycznie.

Jednym z takich państw była Bułgaria. Ordynacja wyborcza z 1953 r. prawo wysuwania kandydatów przypisywała organom centralnym organizacji społecznych i stowarzyszeniom ludzi pracy, a także ich krajowym, obwodowym, okręgowym i rejonowym organom. Prawo to przysługiwało również ogólnym zebraniom robotników i pracowników w przedsiębiorstwach, wojskowym w oddziałach wojskowych oraz ogólnym zebraniom chłopów we wsiach i osiedlach. Kolejne zmiany i bardziej szczegółowe uregulowania kwestii mechanizmu wyłaniania kandydatów na członków najwyższego organu przedstawicielskiego nastąpiły dopiero w 1973 r. Według bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. wszystkie kandydatury wysuwane przez organizacje do tego uprawnione, musiały zostać poddane publicznej dyskusji na zebraniach organizowanych w okręgach wyborczych, zakładach pracy, instytucjach, jednostkach wojskowych i w gospodarstwach rolnych. Na zebraniach tych miały być formułowane opinie o kandydatach i ewentualnie wysuwane nowe propozycje personalne. Jednakże ostateczne decyzje w sprawie zgłaszania do rejestracji określonego kandydata podejmowały gremia kierownicze organizacji społeczno-politycznych. Wynika z tego, że opinie i wnioski wyborców nie posiadają charakteru wiążącego, a co najwyżej charakter konsultacyjny.

W równie wąskim zakresie jak w Bułgarii, uregulowano mechanizm zgłaszania kandydatów w Czechosłowacji. Ordynacja wyborcza z 1954 r. ograniczała się jedynie do wymienienia podmiotów uprawnionych do wysuwania kandydatów Front Narodowego. I tak do podmiotów tych zaliczała: zebrania robotników, chłopów i innych pracujących w przedsiębiorstwach, instytucjach i na wsiach, a także zebrania wojskowych i osób służących w innych zbrojnych formacjach. Należy również w tym miejscu zaznaczyć, że ta sama ordynacja stanowiła, że udział wyborców w procesie zgłaszania kandydatów nie był obligatoryjny, choć nie wynikało to jasno z jej przepisów. Pewne zmiany w tym zakresie wprowadziła ordynacja wyborcza z 1967 r., bowiem przyznawała ona prawo wysuwania kandydatów wyłącznie zorganizowanym siłom polityczno-społecznych, w szczególności: Komunistycznej Partii Czechosłowacji, innym partiom politycznym i organizacjom społecznym zrzeszonym we Froncie Narodowym. Nie przyznając tego prawa zebraniom wyborczym, ustawa ta jednak zobowiązywała komisje wyborcze Frontu Narodowego do prezentowania propozycji personalnych na zebraniach wyborców, których opinie musiały być brane pod uwagę, choć nie miały charakteru wiążącego. Ostateczne zmiany w trybie zgłaszania kandydatów wprowadziła ordynacja wyborcza z 1971 r., która w ogóle nie przewiduje udziału wyborców w początkowej fazie procesu wyborczego. Zasługuje to na szczególną uwagę, ponieważ Czechosłowacja stanowi w tej kwestii wyjątek wśród wszystkich europejskich państw socjalistycznych.

W NRD mechanizm wyłaniania kandydatów na członków parlamentu uregulowany został najpóźniej spośród wszystkich omawianych państw. nastąpiło to dopiero w 1963 r., bowiem poprzednie ordynacje wyborcze z 1954 r. i 1958 r. ograniczały się jedynie do stwierdzenia, że wyborcom przysługuje prawo opiniowania, formalnie zgłoszonych i zarejestrowanych kandydatów. Dopiero ordynacja wyborcza z 1963 r. przewiduje obligatoryjny udział wyborców w początkowej fazie wyłaniania kandydatów. Zgodnie z jej postanowieniami, kandydatów proponował Front Narodowy Niemiec Demokratycznych, który był zobowiązany do przedstawienia swoich propozycji na konferencja przedstawicieli wyborców, które wybierane była na zebraniach ludzi pracy. Konferencje przedstawicieli wyborców podejmowały uchwałę, w której wyrażały swoje stanowisko wobec proponowanych kandydatów oraz kolejności ich nazwisk na liście wyborczej. Należy jednak dodać, że zaakceptowani przez konferencję kandydaci, mogli zostać zakwestionowani w dalszej fazie postępowania wyborczego, bowiem wyborcy mogli, na spotkaniach z kandydatami, domagać się wykreślenia nazwiska danego kandydata z listy wyborczej. Kolejne zmiany dotyczące mechanizmu wyłaniania kandydatów pojawiły się przy okazji uchwalenia ordynacji wyborczej w 1976 r. Ustawa ta, przyznając prawo wysuwania kandydatów partiom i organizacjom masowym, wymagała, by każdy kandydat był uprzednio sprawdzony i zaaprobowany przez kolektyw, w którym był zatrudniony. Dopiero wówczas kandydaci mogli być przedstawieni okręgowym komisjom Narodowego Frontu NRD, które z kolei na publicznych posiedzeniach ostatecznie ustalały listy kandydatów.

Zupełniej inaczej przebiegał proces zmian w prawie wyborczym, dotyczącym mechanizmu ustalania kandydatów, w Polsce. Pierwsze ordynacje wyborcze regulujące to zagadnienie, a mianowicie ordynacje z 1952 r. i 1956 r., stanowiły, że organizacje, którym przysługiwało prawo zgłaszania kandydatów mogły z niego korzystać z własnej inicjatywy, a także z inicjatywy zebrań pracowników w zakładach pracy, zebrań środowiskowych, gromadzkich i wiejskich, zebrań członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych, pracowników gospodarstw rolnych oraz żołnierzy w jednostkach wojskowych. Jednakże już w 1960 r. zdecydowano się zrezygnować z ustawowej regulacji roli wyborców w wyłanianiu kandydatów. Sytuację tą zmieniła polska ordynacja wyborcza z 1976 r.. Zakładała ona bowiem, że Komitety Frontu Jedności Narodu ustalają listy kandydatów, po zasięgnięciu opinii wyborców w miejscach zamieszkania, w zakładach pracy, na zebraniach wiejskich i w jednostkach wojskowych. Udział wyborców w wyłanianiu kandydatów stał się zatem obligatoryjny. Poza tym Front Jedności Narodu ustalał i zgłaszał kandydatów wyłącznie na wniosek organizacji politycznych, zawodowych i spółdzielczych oraz innych organizacji społecznych realizujących program Frontu. Znacznie szerzej problem zgłaszania kandydatów uregulowany został przez ordynację wyborczą z 1985 r. Z postanowień tej ordynacji wynikało, że kandydatów na posłów wybieranych z okręgowych list wyborczych zgłaszały do wojewódzkich konwentów wyborczych wszystkie organizacje społeczne o zasięgu krajowym. Natomiast kandydatów wybieranych z list krajowych zgłaszała Rada Krajowa PRON. Następnie, wojewódzkie konwenty wyborcze - w przypadku list krajowych Ogólnopolski Konwent Wyborczy - ustalały wykazy proponowanych kandydatów na posłów. Kolejnym etapem wyłaniania kandydatów na deputowanych do najwyższego organu przedstawicielskiego były obywatelskie zebrania konsultacyjne. Na zebraniach tych organizowanych przez PRON wyborcy mieli prawo zgłaszania opinii i uwag dotyczących proponowanych kandydatów. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że z przebiegu owych zebrań sporządzano protokoły, w których zamieszczano uwagi wyborców. Ostatni etap polegał na powtórnej selekcji kandydatów, przeprowadzanej przez konwenty wyborcze po rozpatrzeniu opinii wyborców.

W Rumunii pierwsza ordynacja regulująca kwestię mechanizmu ustalania kandydatów na deputowanych prawo wysuwania kandydatów przyznawała organizacjom społecznym, stowarzyszeniom ludzi pracy , ich organom krajowym, okręgowym i rejonowym, a także ogólnym zebraniom pracowników w przedsiębiorstwach, żołnierzom w jednostkach wojskowych oraz chłopom i robotnikom na wsiach i osiedlach. Istotne zmiany dotyczące zmiany roli wyborców w początkowym etapie postępowania wyborczego wystąpiły w 1966 r, w wyniku uchwalenia nowej ordynacji wyborczej. Zgodnie z jej postanowieniami kandydaci wysuwani są przez masowe organizacje ludu pracującego, wyłącznie na zebraniach ludzi pracy organizowanych w państwowych przedsiębiorstwach i organizacjach gospodarczych, robotniczych spółdzielniach produkcyjnych, instytucjach, ośrodkach społeczno-kulturalnych, na wsi i osiedlach oraz w jednostkach wojskowych. Zebrania wyborców posiadały jednak wyłącznie charakter konsultacyjny.

Na Węgrzech prawo dotyczące ustalania kandydatów, zostało ujęte najszerzej spośród wszystkich opisanych wyżej państw. Mianowicie już w 1953 r. kompleksowo ujęto to zagadnienie w prawie wyborczym. Kandydaci na deputowanych byli wysuwani na zebraniach masowych organizacji, a także pracowników przedsiębiorstw, stacji maszynowo-traktorowych, spółdzielni produkcyjnych, państwowych gospodarstw, urzędów, instytucji oraz w jednostkach wojskowych. Z przebiegu takiego spotkania sporządzano protokół, zawierający informacje o miejscu i dacie zebrania oraz nazwiska kandydatów. Następnie protokół ten trafiał do wojewódzkiego komitetu Węgierskiego Ludowego Front Niepodległości, który ustalał proponowaną listę kandydatów. Komitet ten przekazywał później listę Ogólnokrajowej Radzie Frontu, a ta z kolei zgłaszała ją Państwowej Komisji Wyborczej. Pierwsze zmiany w prawie wyborczym, dotyczącym mechanizmu wyłaniania kandydatów, nastąpiły w 1958 r. Wówczas węgierskie prawo wyborcze zrezygnowało z możliwości wysuwania kandydatów na zebraniach masowych organizacji społecznych bez udziału wyborców. Jednocześnie przyjęto zasadę wysuwania kandydatów wyłącznie na zebraniach ludności w okręgach wyborczych, na zebraniach pracowników w przedsiębiorstwach, ośrodkach traktorowo-maszynowych, państwowych gospodarstwach rolnych, instytucjach, urzędach i jednostkach wojskowych. W wyniku tych zmian, udział wyborców w pierwszym etapie wyłaniania kandydatów na deputowanych, stał się obligatoryjny. Istotne zmiany wprowadzono na Węgrzech w 1970 r. W szczególności, zebrania wyborców przestały być tylko zebraniami „konsultacyjnymi”, a stały się także zebraniami „ustalającymi kandydatów”. Inaczej mówiąc, sami wyborcy decydowali o tym, kto będzie kandydował w wyborach do Zgromadzenia Krajowego. Decyzje te była podejmowane w trybie jawnego głosowania, na podstawie propozycji Komitetu Węgierskiego Patriotycznego Frontu Ludowego, organizacji społecznych, kolektywów zakładów pracy, rolniczych spółdzielni, a także indywidualnych wyborców. Dalsza procedura zgłaszania kandydatów pozostała bez zmian. Umacniając rolę wyborców w wyłanianiu i zgłaszaniu kandydatów, ustawa z 1970 r. wyznaczała też istotną rolę Patriotycznemu Frontowi Ludowemu, który organizował zebrania wyborców oraz posiadał prawo zgłaszania kandydatów. Ostateczne zmiany w mechanizmie wyłaniania i zgłaszania kandydatów wprowadzone zostały przez węgierską ordynację wyborczą z 1983 r. Zgodnie z jej postanowieniami zasada wysuwania kandydatów na zebraniach przedwyborczych dotyczyła tylko kandydatów z list okręgowych. Kandydaci z listy krajowej zgłaszani byli przez Krajową radę Patriotycznego Frontu Ludowego. Dodatkowo wśród podmiotów dysponujących prawem wysuwania propozycji personalnych, ordynacja ta wymienia organy reprezentacji interesów oraz przedstawicieli pracowników zakładów pracy. Poza tym przy zgłaszaniu kandydatów na deputowanych należało przeprowadzić dwa lub więcej zebrań przedwyborczych. Kolejna istotna różnica w stosunku do unormowań prawych obowiązujących przed 1983 r. polegała na tym, że wyborcy posiadali prawo zgłaszania zarzutów przeciwko przebiegowi zebrania przedwyborczego do terenowego prezydium wyborczego.

W Związku Radzieckim ustawowa regulacja dotycząca mechanizmu wyłaniania i zgłaszania kandydatów nastąpiła już w 1937 r. Zgodnie z postanowieniami ówczesnej ordynacji wyborczej prawo wysuwania kandydatów przysługiwało organom centralnym organizacji społecznych i stowarzyszeniom ludzi pracy oraz ich organom republikańskim, krajowym, okręgowym, obwodowym i rejonowym, a także zebraniom robotników i pracowników w przedsiębiorstwach, sowchozach i kołchozach oraz żołnierzom w jednostkach wojskowych. Zasadnicze zmiany w omawianym zakresie wprowadzono dopiero 1978 r., kiedy to ordynacja wyborcza szeroko regulowała mechanizm ustalania kandydatów na członków parlamentu. I tak krąg podmiotów dysponujących prawem wysuwania i zgłaszania kandydatów obejmował organizacje Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, związki zawodowe, Komunistyczny Związek Młodzieży, spółdzielcze i inne organizacje społeczne, a także kolektywy pracownicze i zebrania wojskowych w jednostkach wojskowych. Jednocześnie ordynacja wyborcza z 1978 r. stwarzał istotną gwarancję demokratycznego trybu wyłaniania kandydatów. Bowiem uchwała o zgłoszeniu danego kandydata musiała być podjęta bezwzględną większością głosów. Ordynacja ta wprowadziła jeszcze dwa charakterystyczne wymogi proceduralne. Po pierwsze, podmioty dysponujące prawe zgłaszania kandydatów, uzyskały równocześnie prawo popierania kandydatur wysuniętych przez inne organizacje. Po drugie, przyjęto instytucję tzw. okręgowych narad przedwyborczych zwoływanych w danym okręgu wyborczym. Dalsze zmiany i uzupełnienia do mechanizmu ustalania kandydatów wprowadziła uchwalona w 1988 r. ordynacja wyborcza. Zgodnie z jej postanowieniami prawo wysuwania kandydatów przysługiwało kolektywom pracowniczym, organizacjom społecznym, zebraniom wojskowym oraz, co istotne, zebraniom mieszkańców w miejscach ich zamieszkania. Po raz pierwszy więc prawo zgłaszania kandydatów uzyskały zebrania wyborców w miejscach ich zamieszkania. Jednak by móc z tych uprawnień skorzystać w zebraniu takim uczestniczyć musiało co najmniej 500 osób mieszkających w danym okręgu. Ordynacja wyborcza 1988 r., podobnie jak jej poprzedniczka, zawierała kilka postanowień gwarantujących demokratyczny charakter omawianych konsultacji. I tak każdy uczestnik zebrania kolektywów pracowniczych, wyborców w miejscu zamieszkania i wojskowych w jednostkach wojskowych miał prawo proponować kandydatów, popierać już zaproponowanych lub domagać się ich wycofania. Jednocześnie sformułowano wymóg uzyskania co najmniej 50 % głosów przez kandydata na deputowanego. Dodatkowo ordynacja ta stanowiła, że podmioty dysponujące prawem wysuwania i zgłaszania kandydatów mogły w każdej chwili wycofać swoich kandydatów. Prawo to przysługiwało również samym kandydatom.

2. Podmioty zgłaszające kandydatów

W europejskich państwach socjalistycznych, zakres podmiotów dysponujących prawem zgłaszania kandydatów był różny i z biegiem lat ulegał dalszym zmianom.

W Bułgarii ordynacja wyborcza z 1945 r. zakładała, że prawem zgłaszania list kandydatów dysponowały: niefaszystowskie partie polityczne, okręgowe komitety Frontu Ojczyźnianego oraz dziesięcioosobowe grupy wyborców. Kolejna ordynacja wyborcza wśród podmiotów uprawnionych do zgłaszania kandydatów wyróżniała: Bułgarską Partię Komunistyczną, Bułgarski Ludowy Związek Chłopski, organizacje Frontu Ojczyźnianego, związki zawodowe, organizacje społeczne i młodzieżowe oraz stowarzyszenia kulturalne. W latach siedemdziesiątych w Bułgarii nastąpiło poszerzenie zakresu podmiotów dysponujących prawem zgłaszania kandydatów. A mianowicie ordynacja wyborcza z 1973 r. przyznała to prawo również niesformalizowanym grupom wyborców, stanowiących co najmniej 1/5 wszystkich wyborców z danego okręgu. Dalsze poszerzenia omawianego kręgu podmiotów, nastąpiły już w latach osiemdziesiątych. Wówczas prawo zgłaszania kandydatów uzyskały kolektywy pracownicze oraz co najmniej pięciuset wyborców.

Inaczej proces zmian w zakresie podmiotów dysponujących prawem zgłaszania kandydatów wyglądał w Czechosłowacki. Bowiem pierwsza po drugiej wojnie światowej ordynacja wyborcza do grupy tych podmiotów zaliczała wyłącznie partie polityczne, działające na ziemi czeskiej, morawsko-śląskiej oraz słowackiej. Kolejna ordynacja wyborcza prawo zgłaszania kandydatów przyznawała już zarówno partiom politycznym i grupom wyborców, a także zrzeszeniom partii politycznych. Zakres ten uległ jednak zawężeniu w kolejnych latach, ponieważ zgodnie z ordynacją wyborczą z 1954 r. wyłącznym prawem wysuwania kandydatów dysponował jedynie Front Narodowy.

W NRD krąg podmiotów dysponujących prawem zgłaszania kandydatów nie ograniczał się jedynie do partii politycznych. Obejmował on również organizacje społeczne, ale tylko te „które dążą do demokracji i swą działalnością obejmują obszar całego kraju” .Ta sama ordynacje przewidywał również możliwość zgłaszania wspólnych list kandydatów. Ostateczne zmiany do omawianego zakresu wprowadziła ordynacja wyborcza z 1958 r. Chociaż zawierała ona niemal identyczne sformułowania dotyczące podmiotów uprawnionych do zgłaszania kandydatów, to zawierała również szereg przepisów stawiających Narodową radę Frontu Narodowego Niemiec Demokratycznych na pozycji dominującej. W świetle omawianej ordynacji jedynie ta organizacja miała prawo zgłaszania sprzeciwu co do ważności wyborów, miała również prawo zgłaszania innego kandydata, jeżeli poprzednik został wykreślony.

Polska ordynacja wyborcza z 1946 r. praktycznie pomijała role zorganizowanych sił społeczno-politycznych przy tworzeniu list kandydatów. Prawo zgłaszania kandydatów przyznawała określonym grupom wyborców - każda lista okręgowa musiała być podpisana przez co najmniej 100 wyborców z danego okręgu, natomiast lista krajowa przez 500 z dwóch okręgów wyborczych. Zmiany do zakresu podmiotów dysponujących prawem zgłaszania kandydatów nastąpiły w 1952 r. Ówczesna ordynacja wyborcza przyznawała prawo zgłaszania kandydatów na deputowanych organizacjom politycznym, zawodowym i spółdzielczym, Związkowi Samopomocy Chłopskiej, Związkowi Młodzieży Polskiej oraz innym masowym organizacjom społecznym ludu pracującego. Ta sama ordynacja przyznawała organizacjom społecznym prawo zgłaszania kandydatów samoistnie lub łącznie. Kolejne zmiany w kręgu podmiotów dysponujących prawem zgłaszania kandydatów na posłów wystąpiły w związku z uchwalenie ordynacji wyborczej w 1976 r. Zgodnie z jej postanowieniami jedynym podmiotem uprawnionym do zgłaszania kandydatów stały się komitety Front Jedności Narodu. Jednakże uchwalona w 1985 r. ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego powierza prawo wysuwania kandydatów tzw. konwentom wyborczym. Warto w tym miejscu podkreślić, że organy te nie występowały w innych europejskich państwach socjalistycznych.

W Rumunii od 1946 r. prawem zgłaszania kandydatów na deputowanych dysponowały grupy wyborców w liczbie co najmniej 200 osób. W przeciwieństwie jednak do polskiej ordynacji wyborczej z tego samego roku, rumuńska ordynacja wyborcza przewidywała udział zorganizowanych sił społeczno-polityczny, przydzielając im prawo zgłaszania zastrzeżeń i skarg na postępowanie komitetów wyborczych oraz przewidując możliwość zgłaszania wspólnych list wyborczych. W Rumunii zakres podmiotów, którym przysługiwało prawo zgłaszania kandydatów został sprecyzowany w ordynacji wyborczej z 1952 r. Wówczas prawo to posiadały wszystkie organizacje ludzi pracy, związki zawodowe, spółdzielnie, organizacje Rumuńskiej Partii Robotniczej, organizacje młodzieżowe, kulturalne stowarzyszenia oraz inne masowe organizacje. Ostateczne rozwiązania w omawianej kwestii wprowadziła ordynacja wyborcza z 1974 r. Od chwili jej uchwalenia prawem zgłaszania kandydatów dysponował Front Jedności Socjalistycznej, „będący najszerszym, stałym, demokratycznym organizmem politycznym, który stwarza ramy organizacyjne dla zjednoczenia pod kierownictwem Rumuńskiej Partii Komunistycznej sił politycznych i społecznych oraz wszystkich organizacji masowych i społecznych”.

Na Węgrzech, tuż po wojnie, kandydatów na deputowanych mogły zgłaszać jedynie partie polityczne, którym prawo brania udziału w wyborach zostało przyznane przez Krajowy Komitet Narodowy. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że już wówczas przewidziano możliwość zgłoszenia przez dwie lub kilka partii wspólnych list kandydatów. Natomiast od 1953 r. prawo zgłaszania kandydatów przysługiwało jedynie Prezydium Ogólnonarodowej Rady Frontu Ludowego. Ostateczne zmiany nastąpiły w latach siedemdziesiątych, bowiem od 1970 r. rola Prezydium Ogólnonarodowej Rady Patriotycznego Frontu Ludowego została sprowadzona jedynie do przekazywania Krajowej Komisji Wyborczej kandydatów ustalonych przez zebrania wyborców. Warto w tym miejscu dodać, że w 1983 r. postanowiono, iż kandydaci z listy krajowej są ustalania i zgłaszani przez Krajową radę Patriotycznego Frontu Ludowego na wniosek zrzeszonych we Froncie organizacji.

Najwcześniej, bo już w 1937 r., uregulowano zakres podmiotów posiadających prawo zgłaszania kandydatów na deputowanych w Związku Radzieckim. Ordynacja wyborcza z 1937 r. prawo to przyznawała komunistycznym organizacjom partyjnym, związkom zawodowym, spółdzielniom, organizacjom młodzieżowym i stowarzyszeniom kulturalnym. Pierwsze zmiany w tym zakresie nastąpiły dopiero w latach siedemdziesiątych. Wówczas prawo zgłaszania kandydatów przyznano organizacjom Komunistycznej Partii Związku radzieckiego, związkom zawodowym, Komunistycznemu Związkowi Młodzieży, spółdzielniom, a także po raz pierwszy kolektywom pracowniczym oraz zebraniom wojskowym w jednostkach wojskowych. Jednocześnie stworzono wyraźne podstawy prawe dla zgłaszania wspólnych list kandydatów. Ostateczne zmiany przyniosła ordynacja wyborcza uchwalona w 1988 r. Przyznała ona bowiem prawo zgłaszania kandydatów zebraniom wyborców w ich miejscu zamieszkania.

3. Liczba zgłoszonych kandydatów a liczba mandatów.

Przyjęcie zasady obligatoryjnego udziału wyborców i kolektywów pracowniczych w ustalaniu kandydatów na deputowanych niewątpliwie sprzyja zwiększeniu roli wyborców w wyborach. Nie jest to jednak jedyny warunek zwiększenia tej roli. Nie mniejsze znaczenie posiada liczba zgłoszonych kandydatów. Jeżeli bowiem liczba zgłoszonych kandydatów jest równa liczbie obsadzonych w danym okręgu mandatów, to wyborca nie ma możliwości wyrażenia swojej preferencji personalnej. Możliwość taką stwarza dopiero sytuacja, w której liczba zgłoszonych kandydatów jest większa od liczby obsadzonych mandatów. Na początku należy zaznaczyć, że sytuacja taka występowała tylko w niektórych państwach, a mianowicie w Polsce, NRD, Rumunii i na Węgrzech. Natomiast w Bułgarii, Czechosłowacji i w Związku Radzieckim, w jednomandatowych okręgach wyborczych, zgłaszano tylko jednego kandydata.

W Polsce praktyka zgłaszania większej liczby kandydatów pojawiła się przy okazji uchwalenia ordynacji wyborczej z 1956 r. Ordynacja ta wyraźnie formułowała zasadę obligatoryjnego zgłaszania większej liczby kandydatów, skoro „liczba nazwisk kandydatów na liście powinna przewyższać liczbę posłów wybieranych w danym okręgu, nie więcej jednak, niż o dwie trzecie”. Zasada ta nie obowiązywała jednak zbyt długo, bowiem już w 1960 r. w miejsce obligatoryjnej nadwyżki kandydatów wprowadzono nadwyżkę fakultatywną. Dopiero ordynacja wyborcza z 1976 r. ponownie sformułowała zasadę obligatoryjnego zgłaszania większej liczby kandydatów. Różnica w stosunku do ordynacji z 1956 r. polegała na tym, że zgodnie z ordynacja z 1976 r. maksymalna wysokość tej nadwyżki wyznaczona została do połowy ogólnej liczby mandatów przypadających na dany okręg. Dopiero ordynacja z 1985 r. zwiększała maksymalny pułap obligatoryjnej nadwyżki z połowy do dwukrotności obsadzanych w danym okręgu mandatów. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że omawiane rozwiązania dotyczyły jedynie list okręgowych, natomiast lista krajowa zawsze obejmowała taką sama liczbę kandydatów, co mandatów przypadających na dana listę.

Drugim państwem, w którym ukształtowała się praktyka zgłaszania większej liczby kandydatów w stosunku do liczby obsadzanych mandatów, była NRD. W wyniku nowelizacji ordynacji wyborczej z 1963, która nastąpiła dwa lata później, po raz pierwszy wyraźnie zaznaczono, że w każdym okręgu wyborczym liczby wysuniętych kandydatów może przewyższać liczbę deputowanych przypadających na dany okręg. Zasada ta została następnie przyjęta przez ordynację wyborczą z 1976 r. i obowiązywała do końca istnienia NRD. Nie trudno przy tym zauważyć, że inaczej niż w Polsce, przewidziana w NRD nadwyżka kandydatów miała charakter czysto fakultatywny.

Również w Rumunii wprowadzono zasadę wystawiania większej liczby kandydatów. Nastąpiło to jednak stosunkowo późno, bowiem dopiero w 1974 r. Wówczas ordynacja wyborcza do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego dopuszczała możliwość zgłaszania kilku kandydatów w jednomandatowych okręgach wyborczych. Należy jednak zaznaczyć, że charakter tych postanowień był fakultatywny.

Kolejnym państwem, które do swojego prawa wyborczego wprowadziło zasadę większej liczby kandydatów, niż obsadzonych mandatów, były Węgry. Zasada ta przyjęta została przez ordynacje wyborczą z 1966 r.. Stanowiła ona, że w każdym okręgu wyborczym może zostać zgłoszonych dwóch lub więcej kandydatów starających się o mandat. Zatem stosowanie tego rozwiązania miało charakter fakultatywny. Sytuację tę zmieniła dopiero uchwalona w 1983 r. ordynacja wyborcza do Zgromadzenia Krajowego. Przyjmowała ona zasadę obligatoryjnego zgłaszania we wszystkich jednomandatowych okręgach wyborczych dwóch lub więcej kandydatów, reprezentujących program Patriotycznego Frontu Ludowego. W związku z tym stwarzała ona w wiele szersze możliwości wyrażania przez wyborcę swojej preferencji personalnej. Należy jednak zaznaczyć, że owa zasada odnosiła się jedynie do list okręgowych, ponieważ lista ogólnokrajowa zawierała liczbę nazwiska kandydatów równą liczbie przysługujących tej liście mandatów.

Praktyka zgłaszania jednego kandydata w jendomandatowych okręgach wyborczych, która wystąpiła w Bułgarii, Czechosłowacji, Związku Radzieckim i częściowo w Rumunii, ograniczała w wysokim stopniu rolę wyborców w procesie decydowania o składzie najwyższego organu przedstawicielskiego w tych państwach. Stopień wpływu wyborców na ostateczny kształt mógłby być znacznie wyższy, gdyby w państwach tych zastosowano podobne, jak w Polsce, NRD czy na Węgrzech, rozwiązania.

4. Zgłaszanie kandydatów w okręgach wyborczych.

Zasada zgłaszania kandydatów w okręgach wyborczych, które swoim zasięgiem obejmują niewielką grupę wyborców posiada istotne znaczenie społeczno-polityczne. Zasada ta bowiem stwarza warunki dla świadomych decyzji wyborców podejmowanych w oparciu o znajomość poszczególnych kandydatów. Dodatkowo zastosowanie takiego rozwiązania sprzyja powstaniu więzi pomiędzy danym deputowanym, a społecznością lokalną. Zapewnia to także większą kontrolę ze strony wyborców nad działalności parlamentu. W większości europejskich państw socjalistycznych kandydaci na członków najwyższego organu przedstawicielskiego wysuwani są w okręgach wyborczych. Wynika to z ordynacji wyborczych tych państw, które postanawiają, że kandydatów zgłasza się i wybiera w okręgach wyborczych. Wyjątkami w tej kwestii były dwa państwa, mianowicie Polska oraz Węgry.

W Polsce zasada wybierania posłów w okręgach wyborczych została naruszona dwukrotnie. Po raz pierwszy nastąpiło to tuż po drugiej wojnie światowej, podczas wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Wówczas ordynacja wyborcza z 1946 r. przewidywała, że w wyborach do parlamentu obok list kandydatów zgłoszonych w okręgach, zgłoszona zostane zostaną tzw. listy państwowe, z których obsadzone zostaną siedemdziesiąt dwa mandaty poselskie proporcjonalnie do liczby mandatów uzyskanych w okręgach wyborczych. Jednak kolejna ordynacja z 1952 r. przyjęła już zasadę zgłaszania wszystkich kandydatów w okręgach wyborczych. Należy w ty miejscu zaznaczyć, że instytucja listy państwowej związana była z określonym kształtem i zasadami działania systemu partyjnego i państwowego tuż po wojnie. Po raz drugi zasada zgłaszania kandydatów w okręgach wyborczych została naruszona w latach osiemdziesiątych. Ordynacja wyborcza z 1985 r. ponownie wprowadziła do polskiego prawa wyborczego instytucję listy państwowej, z której Rada Państwa wybiera deputowanych w liczbie nie większej niż piętnaście procent ogólnej liczby posłów. Istota ponownego zastosowania listy krajowej polegała na możliwości zapewnienia udziału w pracach parlamentu przedstawicielom interesów ogólnospołecznych, nie związanych z konkretnym regionem.

Na Węgrzech, podobnie jak w Polsce, w pierwszych po wojnie wyborach do parlamentu obok list okręgowych zgłoszono listy ogólnokrajowe, na podstawie których rozdzielono 50 a od 1947 r. sześćdziesiąt mandatów proporcjonalnie do liczby głosów uzyskanych na terenie całego kraju w okręgach wyborczych. Z rozwiązania tego zrezygnowano w 1953 r. po trzykrotnym zastosowaniu w następujących kolejno po 1945 r. wyborach do najwyższego organu przedstawicielskiego. Po raz drugi odstąpiono od zasady wyłaniania wszystkich deputowanych w okręgach wyborczych w latach osiemdziesiątych. Zgodnie bowiem z węgierską ordynacja wyborczą z 1983 r. deputowani do Zgromadzenia Krajowego byli wybierani w okręgach wyborczych oraz z ogólnokrajowej listy wyborczej. Z listy tej wybierano około dziesięć w stosunku do ogólnej liczby deputowanych. Zasadnicza różnica w stosunku do instytucji listy krajowej stosowanej w latach czterdziestych, zarówno w Polsce jak i na Węgrzech, polegała na tym, że w latach osiemdziesiątych wyborcy głosowali bezpośrednio na kandydatów z listy krajowej. W latach czterdziestych natomiast mandaty z listy krajowej przydzielano proporcjonalnie do wyników wyborów w całym kraju.

W pozostałych europejskich państwach socjalistycznych wszyscy kandydaci na deputowanych wybieranych przez wyborców byli zgłaszani w okręgach wyborczych. Należy też dodać, że ordynacje wyborcze wszystkich socjalistycznych państw Europy nie ustanawiają żadnych ograniczeń w zakresie ponownego kandydowania i ponownego wyboru do najwyższego organu przedstawicielskiego.

5. Przesłanki i konsekwencje zarejestrowania kandydatów.

W europejskich państwach socjalistycznych kandydatów na deputowanych do parlamentu rejestrowały na ogół okręgowe komisje wyborcze. Wyjątek od tej zasady stanowiła Polska, gdzie kandydatów z list okręgowych rejestrowały okręgowe komisje wyborcze, natomiast lista krajowa rejestrowana była przez Państwową Komisję Wyborczą. Kolejny wyjątek stanowiły Węgry, ponieważ jedynym podmiotem rejestrującym wszystkich kandydatów na członków Zgromadzenia Krajowego było Krajowe Prezydium Wyborcze. We wszystkich pozostały socjalistycznych krajach Europy zarejestrowania kandydatów było prawnym obowiązkiem właściwych komisji, o ile zgłoszenie tych kandydatów nastąpiło zgodnie z przepisami prawa, określającymi warunki niezbędne dla ich zarejestrowania.

Niezbędnym warunkiem zarejestrowania kandydatów było ich zgłoszenie przez podmiot uprawniony do zgłoszenia we właściwym terminie. innym warunkiem było dostarczenie komisji wyborczej oświadczeń kandydatów, że wyrażają zgodę na kandydowanie. Dodatkowo w państwach, w których wybory przeprowadzano w wielomandatowych okręgach wyborczych niezbędnym warunkiem zarejestrowania listy kandydatów było odpowiednie jej ukształtowanie. W szczególności, lista musiała zawierać wymagane przez ustawę dane dotyczące kandydatów, odpowiednią liczbę kandydatów oraz wskazywać kolejność nazwisk w porządku pierwszeństwa do otrzymania mandatu. natomiast w państwach, w których wybory przeprowadzano w jednomandatowych okręgach wyborczych niezbędnym warunkiem zarejestrowania kandydatów było przedłożenia komisji wyborczej protokołu zebrania wyborców lub posiedzenia organizacji na którym wysunięto kandydatury. Nie dotyczyło to jedynie Czechosłowacki i Węgier, których ordynacje nie formułowały takiego wymogu.

W większości europejskich państw socjalistycznych ordynacje wyborcze przewidywały możliwość zaskarżenia odmowy zarejestrowania kandydata do Okręgowej Komisji Wyborczej, a potem do Centralnej Komisji Wyborczej lub bezpośrednio do Centralnej Komisji Wyborczej.

Przechodząc do omówienia kwestii konsekwencji zarejestrowania kandydatów, należy na wstępie zaznaczyć, że ordynacje wyborcze europejskich państw socjalistycznych nie określają tych konsekwencji. W szczególności nie postanawiają, że podmiot zgłaszający kandydata mógł samodzielnie dokonać jego zmiany. Niektóre jednak ordynacje przyznawały podmiotowi zgłaszającemu kandydata prawo dokonywania zmiany zarejestrowania kandydata.

Przykładem takiego państwa była NRD, bowiem ordynacja wyborcza z 1976 r. zakładała, że jeżeli kandydat zostanie na wniosek wyborców wycofany przez Narodową Radę Frontu Narodowego Niemiec Demokratycznych, ewentualnie ustąpi z innych powodów, wówczas Narodowa Rada Frontu Narodowego ma prawo mianować nowego kandydata, nie później jednak niż na pięć dni przed wyborami. ta sama ordynacja wyborcza nie przyznaje jednak Narodowej radzie Frontu prawa wycofania całej listy kandydatów. Może ona wymienić tylko poszczególnych kandydatów.

Polska jest kolejny państwem, w którym podmioty zgłaszające kandydatów mogły wprowadzać zmiany do zarejestrowanej listy kandydatów. Zgodnie z ordynacja wyborczą z 1985 r. konwent wyborczy mógł zgłosić właściwej komisji wyborczej zmiany w zarejestrowanej przez nią liście wyborczej, Przy czym nie mogło to nastąpić później niż na dziesięć dni przed terminem wyborów. Zmiany te mogły polegać na zmianie kolejności na liście lub wymianie poszczególnych kandydatów. Niezależnie od tych zmian ordynacja wyborcza z 1985 r. przyznawała komisjom wyborczym prawo skreślenia danego kandydata z listy wyborczej, przy czym skreślenie to mogło nastąpić na wniosek konwentu wyborczego luz z inicjatywy samej komisji. Ten drugi przypadek mógł wystąpić tylko wówczas, jeżeli kandydat na deputowanego zmarł, utracił prawo wybieralności lub wycofał zgodę na kandydowanie.

Również w Rumunii ordynacje wyborcze przewidywały możliwość zaskarżenia zarejestrowania danego kandydata. prawo to posiadały organizacje ludzi pracy oraz obywatele. Skargę taką rozpatrywała właściwa komisja okręgowa komisja wyborcza w ciągu dwudziestu czterech godzin, przy czym od jej decyzji przysługiwało odwołania do Centralnej Komisji Wyborczej. W przypadku uwzględnienia tej skargi podmiot zgłaszający kandydatów, mógł wystawić nowego kandydata.

Na osobną uwagę zasługuje radziecka ordynacja wyborcza z 1988 r.. Zgodnie z jej postanowieniami organizacje społeczne, kolektywy pracownicze, zebrania wojskowych i wyborców w miejscach ich zamieszkania, które zgłosiły kandydata na deputowanego miały prawo wycofać w drodze uchwały dana kandydaturę. Uchwałę w tej sprawie przekazywano na ręce odpowiedniej okręgowej komisji wyborczej. Również sam kandydat miał prawo wycofania swojej kandydatury. W takim przypadku organizacje zgłaszające kandydatów miały prawo zgłoszenia nowego kandydata. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że jeżeli okres czasu, który pozostał do dnia wyborów był krótszy niż miesiąc, wówczas wybory w danym okręgu odbywały się w ciągu dwóch miesięcy od dnia wyborów do Zjazdu Deputowanych Ludowych.

Natomiast ordynacje wyborcze pozostały europejskich państw socjalistycznych w ogóle nie przyznawały podmiotowi zgłaszającemu kandydatów na deputowanych i komisji wyborczej prawa dokonywania zmian zarejestrowania kandydatów.

Rozdział IV

GŁOSOWANIE I USTALANIE WYNIKÓW WYŁANIANIA SKŁADU PARLAMENTU.

Ostatecznym etapem postępowania wyborczego jest głosowania i ustalanie wyników wyborów. W warunkach w jakich przeprowadzane były wybory w europejskich państwach socjalistycznych, istotne znaczenie odgrywał charakter podmiotów przeprowadzających głosowania i ustalających jego wynik. Szeroki udział wyborców w składzie tych podmiotów, mógł zwiększać rolę wyborców w postępowaniu wyborczym. Istotne znaczenie miały też czynności poprzedzające głosowania oraz system ustalania wyników wyborów, ale z pewnością największy wpływ na demokratyczny charakter wyborów miał sposób głosowania. Wszystkie te element zostaną omówione w niniejszym rozdziale.

1. Podmioty przeprowadzające głosowania i ustalające wynik wyborów.

W socjalistycznych krajach Europy głosowanie i ustalanie wyników należało do kompetencji różnych podmiotów. Dotyczyło to przede wszystkim pierwszych po w drugiej wojnie światowej wyborów do najwyższego organu przedstawicielskiego.

W Bułgarii do grupy omawianych podmiotów ordynacja wyborcza z 1945 r. zaliczyła, w sekcjach wyborczych - biura sekcji wyborczych, natomiast w okręgach wyborczych podmiotami przeprowadzającymi głosowanie były biura okręgów wyborczych. Za kwestię ustalania wyników wyborów w okręgach odpowiedzialne były sądy okręgowe. W skład biura wchodzili przewodniczący oraz dwóch piśmiennych wyborców, którzy dokooptowani byli w drodze losowania spośród przygotowanych przez Ministra Spraw Wewnętrznych list.

Zmiany w zakresie podmiotów dysponujących prawem przeprowadzania głosowania i ustalania jego wyników pojawiły się przy okazji wyborów w 1949 r. Zgodnie z ordynacja wyborczą z 1949 r. podmiotami tymi były obwodowe komisje wyborcze, które składały się z przewodniczącego, dwóch członków i sekretarza, a skład ten była zatwierdzany przez urzędy powiatowych rad narodowych. Komisje te były tworzone z przedstawicieli Frontu Ojczyźnianego, partii, organizacji zawodowych, spółdzielczych i młodzieżowych oraz z przedstawicieli zebrań robotników, urzędników wojskowych. Ta sama ordynacja po raz pierwszy w Bułgarii uregulowała tryb funkcjonowania komisji obwodowych, które wysunięte uchwały podejmowały większością głosów, a w przypadku równej liczby glosów rozstrzygał głos przewodniczącego. Kolejne zmiany wprowadziła ordynacja wyborcza z 1953 r., która poszerzyła skład komisji obwodowych do 8 członków. Jednocześnie przyjmowała zasadę, że członkowie komisji nie mogą kandydować w okręgu, w którym wypełniają swoją funkcję. Ostateczne zmiany dotyczące podmiotów przeprowadzających głosowanie wprowadziła ordynacja wyborcza z 1973 r. Po pierwsze zmniejszała ona liczbę członków obwodowej komisji wyborczej, wyznaczając jej skład w ilości od dwóch do pięciu. Jednocześnie stanowiła, że posiedzenia komisji odbywały się w obecności co najmniej połowy ich składu, a uchwały podejmowane były zwykłą większością głosów.

W Bułgarii zmieniał się także zakres podmiotów ustalających wyniki wyborów. W 1949 r. podmiotami tymi stały się wojewódzkie komisje wyborcze, składające się z przewodniczącego, jego zastępcy, sekretarza oraz od ośmiu do dziesięciu członków. Dalsze zmiany wprowadziła ordynacja wyborcza z 1953 r. Stanowiła ona, że wyniki wyborów ustalały okręgowe komisje wyborcze, składające się z przewodniczącego, sekretarza i ośmiu członków. Niewielkie zmiany wprowadziła ostatnia ordynacja wyborcza z 1973 r. , a ich charakter był analogiczny w stosunku do zmian dotyczących podmiotów przeprowadzających głosowania.

W Czechosłowacji, tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej, wybory do parlamentu przeprowadzały obwodowe komisje wyborcze. W ich skład wchodzili dwaj przedstawiciele każdej z partii, która zgłosiła ważną listę kandydatów, a także jeden urzędnik z głosem doradczym. Ukształtowany w ten sposób skład komitetów wyborczych wybierał spośród siebie przewodniczących i ich zastępców, przy czym nie mogli oni należeć do tej samej partii. Dodatkowo już wówczas określono tryb funkcjonowania komitetów, bowiem zgodnie z ordynacją wyborczą z 1946 r. komitety podejmowały uchwały w obecności więcej niż połowy członków, zwykłą większością głosów. Pierwsze zmiany do zakresu podmiotów dysponujących prawem przeprowadzania głosowania nastąpiły w 1948 r. Wówczas skład obwodowej komisji wyborczej kształtował przewodniczący danej powiatowej rady narodowej w liczbie ośmiu członków i ośmiu zastępców. Dalsze zmainy wprowadzono sześć lat później. Zgodnie bowiem z ordynacją wyborczą z 1954 r. głosowanie przeprowadzały obwodowe komisje wyborcze składające się z przewodniczącego, zastępcy, sekretarza oraz od czterech do ośmiu członków. Niewielkie choć istotne zmiany wprowadziły kolejne ordynacje wyborcze, które określały skład społeczno-polityczny obwodowych komisji wyborczych. Zgodnie z ich postanowieniami komisje tworzone były z przedstawicieli Komunistycznej Partii Czechosłowacji i organizacji ludu pracującego, które są zrzeszone we Froncie Narodowym.

Również zakres podmiotów ustalających wyniki wyborów ulegał różnym zmianom. Początkowo wyniki wyborów ustalał Centralny Komitet Wyborczy, w którego skład wchodzili przedstawiciele każdej partii politycznej działającej na ziemi czeskiej, morawsko-śląskiej i słowackiej. Dodatkowo w skład komitetu wchodził urzędnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a jego pracami kierował Minister Spraw Wewnętrznych. Centralny Komitet Wyborczy podejmował uchwały zwykłą większością głosów, w obecności co najmniej dziesięciu jego członków. W świetle ordynacji wyborczej z 1954 r. podmiotami ustalającymi wyniki wyborów stały się okręgowe komisje wyborcze, składające się z przewodniczącego, sekretarza i ośmiu członków. Ich skład polityczno-społeczny był identyczny jak obwodowych komisji wyborczych. Takie same rozwiązania przyjęła także ostatnia ordynacja wyborcza z 1972 r.

W NRD zgodnie z ordynacją wyborczą z 1950 r. podmiotem przeprowadzającym głosowanie była obwodowa komisja wyborcza, w której skład wchodzili przewodniczący, zastępca, co najmniej trzech członków oraz sekretarz. cała komisja była powoływana przez jednoosobowy organ administracji, jakim z reguły był kierownik wyborów w powiecie miejskim lub wiejskim. Jako organ kolegialny obwodowa komisja wyborcza podejmowała uchwały przy obecności co najmniej trzech członków zwykłą większością głosów, przy czym w przypadku równej liczby głosów rozstrzygał głos przewodniczącego. Późniejsze zmiany dotyczące podmiotów przeprowadzających głosowanie nie miały już większego znaczenia i sprowadzały się w zasadzie do dwóch aspektów. Po pierwsze ordynacja wyborcza z 1958 r. przekazała niektóre uprawnienia przewodniczącego komisji całej komisji. Po drugie ta sama ordynacja stanowiła, że kandydatów na członków komisji wysuwał Narodowy Front Niemiec Demokratycznych. Takie rozwiązania pozostały już do końca funkcjonowania NRD.

Inaczej przebiegały zmiany dotyczące podmiotów ustalających wyniki wyborów NRD. Początkowo podmiotami tymi w powiatach, gminach i poszczególnych krajach byli tzw. kierownicy wyborów oraz Kierownik Wyborów Republiki, którym był Minister Spraw Wewnętrznych. Od 1958 r. charakter podmiotów ustalających wyniki wyborów zmienił się w sposób zasadniczy. Mianowicie w świetle ordynacji wyborczej z 1958 r. podmiotami tymi stały się okręgowe komisje wyborcze oraz Komisja Wyborcza Republiki. W skład okręgowych komisji wyborczych wchodzili przewodniczący oraz jego zastępca, a także pięciu członków i ich zastępców. cały skład komisji zatwierdzany był przez Komisje Wyborczą Republiki, która składała się z przewodniczącego i jego zastępcy oraz dwunastu członków i ich zastępców. Skład Komisji zatwierdzany był przez Radę Ministrów. Prawo powoływania członków tych dwóch organów powoływały masowe partie i organizacje społeczne zrzeszone we Froncie Narodowym. Ostateczne uregulowania dotyczące podmiotów ustalających wyniki wyborów wprowadzone zostały przez ordynację wyborczą z 1963 r. Stanowiła ona, że w skład okręgowych komisji wyborczych wchodzili przewodniczący i jego zastępca oraz sekretarz i od czterech do czternastu członków. Ich skład społeczno-polityczny obejmował przedstawicieli partii i organizacji masowych zjednoczonych we Froncie Narodowym oraz reprezentantów klasy robotniczej i innych warstw ludzi pracy. Natomiast Komisja Wyborcza Republiki składała się z przewodniczącego i jego zastępcy, sekretarza oraz do trzydziestu pięciu członków. Jej skład społeczno-polityczny był taki sam jak w przypadku okręgowych komisji wyborczych.

W Polsce w pierwszych po wojnie wyborach parlamentarnych głosowanie przeprowadzały obwodowe komisje wyborcze. W ich skład wchodzili przewodniczący, mianowany przez Generalnego Komisarza Wyborczego, i jego zastępcy oraz trzech członków powoływanych spośród wyborców przez wojewódzkie rady narodowe. obwodowa komisja wyborcza była organem kolegialnym, który podejmował swoje uchwały zwykłą większością głosów, w obecności przewodniczącego lub jego zastępcy i dwóch innych członków komisji. Nadzór nad prawidłowym funkcjonowaniem obwodowych komisji wyborczych sprawował Generalny Komisarz Wyborczy oraz przewodniczący okręgowej komisji wyborczej. Zmiany w omawianym zakresie wprowadziła ordynacja wyborcza z 1952 r. Zgodnie z jej postanowieniami obwodowe komisje wyborcze składały się z przewodniczącego i jego zastępcy, sekretarza oraz od dwóch do sześciu członków. Było one powoływane przez prezydia miejskich i powiatowych rad narodowych. Kolejne ordynacje wyborcze z 1956 r. i 1976 r. na ogół utrzymały w mocy rozwiązania ordynacji z 1952 r., z tym że nastąpiły niewielkie zmiany podmiotów powołujących obwodowe komisje wyborcze. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że ordynacja wyborcza z 1985 r. zwiększała liczbę członków obwodowych komisji wyborczych, ustalając ich liczbę na od czterech do ośmiu.

Jeśli zaś chodzi o podmioty ustalające wyniki wyborów to pierwsza po wojnie ordynacja wyborcza z 1946 r. stanowiła, że ustalanie wyników wyborów należało do okręgowych komisji wyborczych oraz Państwowej Komisji Wyborczej. W świetle tej ordynacji w skład okręgowych komisji wyborczych wchodzą przewodniczący i jego zastępca oraz trzech członków powoływanych spośród wyborców przez wojewódzkie rady narodowe. W skład Państwowej Komisji Wyborczej wchodził Generalny Komisarz Wyborczy jako przewodniczący oraz jego zastępcy, a także sześciu członków reprezentujących sześć klubów poselskich Krajowej Rady Narodowej. Kolejna ordynacja wyborcza z 1952 r. powierzyła ustalanie wyników wyborów, podobnie jak jej poprzedniczka, okręgowym komisjom wyborczym oraz Państwowej Komisji Wyborczej. Różnica jednak polegała na tym, że od 1952 r. w skład okręgowych komisji wchodził przewodniczący i jego zastępca, sekretarz oraz od sześciu do ośmiu członków powoływanych przez prezydia wojewódzkich wojewódzkich rad narodowych spośród wyborców. Natomiast w skład Państwowej Komisji Wyborczej oprócz przewodniczącego i zastępcy, wchodziło dwunastu członków powoływanych przez Radę Państwa, spośród wyborców. Ostateczne zmiany wprowadziła ordynacja wyborcza z 1985 r. Ustalała ona skład okręgowych komisji wyborczych w następujący sposób, przewodniczący, od jednego do trzech zastępców, sekretarza oraz od ośmiu do dwunastu członków powoływanych spośród wyborców. Jednocześnie ordynacja ta zwiększała liczbę członków Państwowej Komisji Wyborczej do piętnastu wyborców.

W Rumunii podmiotami przeprowadzającym głosowanie i ustalającymi jego wyniki od 1946 r. były biura wyborcze, oraz powołujący te biura przewodniczący obwodów wyborczych, którzy z reguły byli sędziami. Biura wyborcze składały się z dwóch członków reprezentujących kandydatów. Jednak znacznie istotniejszą rolę w procesie głosowania i ustalania jego wyników odgrywali przewodniczący obwodów wyborczych, którzy przyjmowali od wyborców karty do głosowania i wrzucali je do urny wyborczej, pieczętowali zaświadczenia uprawniające do głosowania, postanawiali o przerwaniu głosowania, a także podliczali głosy. Zasadnicze zmiany charakteru podmiotów przeprowadzających głosowanie wprowadziła ordynacja wyborcza z 1952 r. Zgodnie z jej postanowieniami podmiotami przeprowadzającymi głosowanie i ustalającymi jego wyniki były obwodowe komisje wyborcze. Składały się one z przewodniczącego, zastępcy, sekretarza oraz od dwóch do czterech członków. Obwodowe komisje wyborcze były organami kolegialnymi podejmującymi uchwały zwykłą większością głosów, mimo że przewodniczący posiadał pewne wyłączne kompetencje. Ta sama ordynacja regulowała kwestię składu społeczno-politycznego komisji obwodowych, ustalając że w komisjach zasiadali przedstawiciele: związków zawodowych, spółdzielni, organizacji Rumuńskiej partii robotniczej, organizacji młodzieżowych i innych masowych organizacji, a także zebrań pracujących w przedsiębiorstwach, instytucjach, jednostkach wojskowych oraz państwowych gospodarstwach rolnych. Tryb funkcjonowania obwodowych komisji wyborczych nie ulegał większym zmianom w następnych latach, gdy pominąć ordynacje wyborczą z 1966 r. Określała ona quorum niezbędne dla prawomocnego podejmowania uchwał oraz rozszerzała skład tych komisji, przewidując możliwość zwiększenia liczby członków komisji do dziewięciu.

Natomiast podmiotami odpowiedzialnymi za ustalanie wyników wyborów, zgodnie z rumuńską ordynacją wyborczą z 1946 r. była biura okręgów wyborczych, na czele których stali sędziowie mianowani przez Ministra Sprawiedliwości, oraz Centralna Komisja Wyborcza, w której skład wchodzili Przewodniczący Wyższego Sądu Kasacyjnego i czterech sędziów tego sądu. Wspomniana wcześniej rumuńska ordynacja wyborcza z 1952 r. wprowadziła także zmiany dotyczące podmiotów ustalających wyniki wyborów. Wówczas podmiotami tymi stały się okręgowe komisje wyborcze, które składały się z przewodniczącego i jego zastępcy, sekretarza oraz czterech członków. Komisje te podejmowały uchwały zwykłą większością głosów w obecności co najmniej pięciu członków komisji. Uregulowania kolejnych ordynacji wyborczy praktycznie nie zmieniły charakteru podmiotów ustalających wyniki wyborów.

Na Węgrzech, pierwsza po drugiej wojnie światowej ordynacja wyborcza, nie określała charakteru podmiotów przeprowadzających głosowanie i ustalających jego wyniki. uczyniła to dopiero ustawa o zmianie ordynacji wyborczej do Zgromadzenia Krajowego z 1953 r. Zgodnie z jej postanowieniami podmiotami przeprowadzającymi głosowanie były komisje skrutacyjne. W ich skład wchodzili przewodniczący i jego zastępca, sekretarz oraz trzech członków. Komisje skrutacyjne były powoływane przez miejskie i gromadzkie komisje wyborcze. Również ordynacja wyborcza z 1966 r. przewidywała podobny tryb powoływania członków komisji skrutacyjnej, z tą jednak różnicą, że w procesie tym istotna rolę przypisano Węgierskiemu Patriotycznemu Frontowi Ludowemu, który proponował kandydatów na członków komisji. Od 1983 r. komisje skrutacyjne były już powoływane bezpośrednio przez komitety Patriotycznego frontu Ludowego, a skład ich zatwierdzany był przez organ wykonawczy właściwej rady. Ta sama ordynacja stanowiła, że w skład komisji skrutacyjnych wchodzili przewodniczący i zastępca, sekretarz oraz dwóch członków. Godny podkreślenia jest fakt, że zgodnie z węgierską ordynacją wyborczą z 1983 r. wszyscy członkowie komisji skrutacyjnej wybierani byli spośród wyborców. Wreszcie ordynacja ta przyjmowała zasadę, że uchwały komisji zapadały zwykłą większością głosów, w obecności co najmniej trzech jej członków.

Jeśli chodzi o podmioty ustalające wyniki wyborów to początkowo czyniły to okręgowe prezydia wyborcze. W świetle ustawy nr II z 1953 r. o zmianie ordynacji wyborczej do Zgromadzenia Narodowego komisje te składały się z przewodniczącego, zastępcy i pięciu członków. Były one powoływane przez odpowiednie rady na wniosek właściwych organów Węgierskiego Ludowego frontu Niepodległości. Od czasu uchwalenia ordynacji wyborczej w 1966 r. w skład okręgowego prezydium wyborczego wchodziło tylko pięć osób, powoływanych bezpośrednio przez odpowiednie komitety Węgierskiego Patriotycznego Frontu Ludowego.

W Związku Radzieckim, początkowo podmiotem uprawnionym do przeprowadzania głosowania i ustalania jego wyników była dzielnicowa komisja wyborcza składająca się z przewodniczącego, zastępcy, sekretarza i od czterech do ośmiu członków. Skład danej komisji zatwierdzany był przez organy wykonawczo-zarządzające odpowiednich rad. Komisje te była organami kolegialnymi, które podejmowały decyzję większością głosów z decydującym głosem przewodniczącego. Natomiast skład społeczno-polityczny komisji dzielnicowych omawiana ordynacja z 1937 r. określała w sposób następujący: przedstawiciele związków zawodowych, organizacji spółdzielczych, komunistycznych organizacji partyjnych, organizacji młodzieżowych, technicznych i naukowych stowarzyszeń i innych organizacji społecznych, a także przedstawiciele zebrań urzędników i robotników w przedsiębiorstwach, wojskowych w jednostkach armii, chłopów w kołchozach, wsiach i gminach oraz robotników i urzędników w sowchozach. Zmiany w trybie funkcjonowania komisji dzielnicowych, jako organów przeprowadzających głosowanie wprowadziła dopiero ordynacja wyborcza z 1978 r. Zgodnie z nią w skład komisji obwodowych wchodzili przewodniczący, zastępca, sekretarz oraz od czterech do szesnastu członków. Po raz pierwszy sformułowano zasadę, że dla prawomocnego przyjęcia uchwała komisja dzielnicowa musi obradować w obecności co najmniej połowy jej składu. Dodatkowo ordynacja wyborcza przyjmowała także zasadę jawności działania komisji dzielnicowych, bowiem w ich posiedzeniach mogli uczestniczyć przedstawiciele organizacji społecznych, kolektywów pracowniczych, prasy, radia i telewizji. Należy jeszcze zaznaczyć, że owa ordynacja poszerzyła zakres składu społeczno-politycznego komisji o kolektywy pracownicze. Ostateczne zmiany wprowadziła ordynacja wyborcza z 1988 r., postanawiając, że w dzielnicowych komisjach wyborczych może zasiadać nawet 19 członków, a uchwały mogą być podejmowane tylko w obecności 2/3 składu komisji. jednocześnie poszerzono skład społeczno-polityczny komisji o przedstawicieli zebrań wyborców w miejscu zamieszkania.

Natomiast od 1937 r. podmiotami ustalającymi wyniki wyborów był w Związku Radzieckim były okręgowe komisje wyborcze dla wyboru do Rady Związku oraz okręgowe komisje wyborcze dla wybory do Rad Narodowości. Składały się ona z przewodniczącego i jego zastępcy oraz ośmiu członków. Tryb ich funkcjonowania i skład społeczno-polityczny była taki sam jak w przypadku komisji dzielnicowych. Ordynacja wyborcza z 1978 r. zwiększała skład osobowy tych dwóch organów. I tak okręgowe komisje wyborcze dla wyborów do Rady Związku i Rady Narodowości składały się z przewodniczącego, zastępcy, sekretarza i dwunastu członków. Ordynacja wyborcza z 1988 r. po raz kolejny poszerzała skład tych komisji ustalając ich maksymalną liczbę na siedemnastu. Jednocześnie zmieniono system podmiotów ustalających wyniki wyborów, choć zmiany te miały charakter czysto formalny. I tak od 1988 r. podmiotami tymi stały się okręgowa komisja wyborcza dla wyboru deputowanych z terytorialnych okręgów wyborczych, okręgowa komisja wyborcza dla wyboru deputowanych z narodowo-terytorialnych okręgów wyborczych oraz Centralna Komisja Wyborcza. Należy jednak w tym miejscu podkreślić, że dwie ostatnio omówione ordynacje wyborcze wprowadzały również zmiany trybu funkcjonowania podmiotów ustalających wyniki wyborów, tyle tylko że miały ona identyczny kształt jak analogiczne zmiany dotyczące komisji dzielnicowych.

2. Czynności poprzedzające głosowanie.

W europejskich państwach socjalistycznych podmioty przeprowadzające głosowanie, przed przystąpieniem wyborców do głosowania podejmowały szereg czynności w celu właściwego przeprowadzenia procesu wyrażania preferencji polityczno-programowych przez wyborców. Do czynności takich należy zaliczyć: 1. sprawdzenie i opieczętowanie urny wyborczej, 2. sprawdzenie tożsamości osób przystępujących do głosowania, 3. sprawdzenie, czy nazwiska tych osób znajdują się w spisie wyborców, 4. wydanie kart do glosowania, względnie kopert urzędowych. Są to podstawowe czynności poprzedzające głosowanie, występujące w każdym europejskim państwie socjalistycznym z niewielkimi wyjątkami. Na początku należy zaznaczyć, że zakres tych czynności nie był szeroko rozbudowany, a ich charakter ukształtował się dość szybko. Dlatego też w niniejszym podrozdziale zdecydowałem się odstąpić od wcześniej przyjętego schematu opisywania każdego kraju z osobna, na rzecz syntetycznego opracowania tego zagadnienia pod kątem poszczególnych czynności poprzedzających głosowanie.

W europejskich państwach socjalistycznych podmioty przeprowadzające głosowanie sprawdzały urny wyborcze, sprawdzając czy są one puste i właściwie skonstruowane, już od końca lat czterdziestych. Jednocześnie w większości z nich przewidywano możliwość, a nawet konieczność uczestniczenia przedstawicieli poszczególnych list wyborczych w procesie sprawdzania urny. Warto w tym miejscu dodać, że w Bułgarii kandydaci i ich reprezentanci mogli uczestniczyć nie tylko przy sprawdzaniu, zamykaniu i pieczętowaniu urny wyborczej, ale również mogli ją opieczętować własnymi pieczęciami. W Czechosłowacji opieczętowanie urny odbywało się przed sprawdzeniem istnienia spisów wyborców i kart do głosowania. W niektórych innych państwach, a mianowicie w Bułgarii od 1973 r. i w NRD od 1950 r. przy sprawdzaniu urny wyborczej mogli uczestniczyć wyborcy. Natomiast w Związku Radzieckim od 1978 r. przy czynnościach tych mogli uczestniczyć przedstawiciele organizacji społecznych, kolektywów pracowniczych, prasy radia i telewizji.

Kolejną czynnością poprzedzającą głosowanie było sprawdzenie tożsamości osób przybyłych do lokalu wyborczego. We wszystkich socjalistycznych państwach Europy czynność ta miała charakter obligatoryjny, jedyny wyjątek stanowi w tym względzie polska ordynacja wyborcza z 1946. Stanowiła ona bowiem, że członkowie „mogli” żądać od głosującego potwierdzenia jego tożsamości. Poza tym w niektórych państwach czynność ta odbywała się na podstawie specjalnych dokumentów: w Bułgarii dokumentem takim była książeczka wyborczy, w Czechosłowacji - specjalna legitymacja, a w Rumunii - zaświadczenie wydane po sporządzeniu spisu wyborców. W pozostałych europejskich państwach socjalistycznych sprawdzenie tożsamości odbywało się na podstawie jakiegokolwiek dokumentu urzędowego. Ciekawostkę może stanowić rozwiązanie przyjęte przez polskie ordynacje, które stanowiły, że w przypadku braku dokumentu stwierdzającego tożsamość, wyborca mógł się na świadectwo dwóch wiarygodnych i znanych komisji osób. Kolejne ordynacje wyborcze omawianej grupy państw nie wprowadzały już zasadniczych zmian w kwestii sprawdzania tożsamości wyborcy. Godne uwagi jest jedynie rozwiązanie przyjęte przez bułgarską ordynację wyborczą z 1953 r. zakładające, że sprawdzenie tożsamości głosującego następuje tylko wtedy, gdy nie jest ona znany żadnemu członkowi komisji.

Po sprawdzeniu tożsamości głosującego i sprawdzeniu czy nazwisko jego widnieje w spisie wyborców, członek komisji wydawał kartę do głosowania, a w Bułgarii, Czechosłowacji i Polsce wydawano także kopertę. We wszystkich europejskich państwach socjalistycznych przed wydaniem karty do głosowania następowało odnotowanie nazwiska osoby głosującej. Miało to na celu wykluczenie możliwości wielokrotnego głosowania.

3. Sposób głosowania.

Jednym z najistotniejszych elementów wpływających na charakter wyborów parlamentarnych oraz na stopień wpływu wyborców na ostateczny wynik wyborów, jest sposób głosowania. W poszczególnych europejskich państwach socjalistycznych kwestię tę regulowano różnie, w różnych okresach funkcjonowania tych państw. Główny podział przebiegał jednak wokół dwóch zasadniczych problemów, a mianowicie problemu głosowania na całą listę lub na poszczególne nazwiska kandydatów, oraz kwestii biernego i czynnego głosowania.

W europejskich państwach socjalistycznych, w których obowiązywał system głosowania na całą listę, a chodzi tu przede wszystkim o Bułgarię, Polskę i Węgry, system ten zmieniał się z biegiem lat.

Najwcześniej nastąpiło to w Bułgarii, gdzie w wyborach przeprowadzonych w 1949 r. odstąpiono od systemu głosowania wyłącznie na całą listę. Zgodnie z postanowieniami ordynacji wyborczej bułgarski wyborca mógł wyrażać swoją preferencję polityczno-programową głosując na daną listę wyborczą lub wyrażać preferencję personalną oddając swój głos na konkretnego kandydata.

W Polsce od systemu głosowania wyłącznie na całą listę odstąpiono w 1952 r. przyjęto wówczas rozwiązanie podobne do omówionego wyżej w przypadku Bułgarii. Mianowicie polski wyborca mógł głosować zarówno na listę wyborczą jak i na poszczególnych kandydatów.

Najpóźniej kwestię glosowania na całą listę wyborczą zmieniono na Węgrzech. Nastąpiło to bowiem dopiero w 1966 r., w związku z przejściem z okręgów wielomandatowych na okręgi jednomandatowe. Wyborca węgierski głosował tak jak wyborcy w Bułgarii i Polsce.

Odstąpienie od systemu głosowania wyłącznie na całe listy posiada istotne znaczenie dla charakteru systemy wyborczego. W pierwszej kolejności podwyższa stopień realizacji zasady bezpośredniości wyborów, ponieważ wyborca może decydować o składzie personalnym parlamentu. Poza tym rozwiązanie takie sprzyja kształtowaniu więzi i stosunków między wyborcami a ich reprezentantem w najwyższym organie przedstawicielskim.

Przejdźmy teraz do omówienia problematyki czynnego i biernego sposobu głosowanie. Na początku należy zaznaczyć, że czynne głosowanie ma miejsce wtedy, gdy wyborca wyraźnie określa preferencje personalną lub polityczno programową (np. umieszczając na karcie do głosowania tylko jedno nazwisko w przypadku okręgów jednomandatowych). Bierne głosowanie występuje, gdy wyborca nie wyraża wyraźnie swojej preferencji (np. oddaje głos na większą liczbę kandydatów niż mandatów do obsadzenia).

W Bułgarii bierny sposób głosowania obowiązywał tylko w przypadku zgłoszenia w jednomandatowym okręgu wyborczym tylko jednego kandydata. Natomiast zasada czynnego głosowania obowiązywała w przypadku, gdyby o jeden mandat w danym okręgu ubiegało się kilku kandydatów. Z tym że sytuacja taka nie wystąpiła przez cały okres funkcjonowania socjalistycznej Bułgarii.

Również w Czechosłowacji nie przewidywano obowiązkowego czynnego głosowania. Ordynacje wyborcze tego państwa stanowiły, że jeżeli wyborca pozostawi na karcie do głosowania więcej niż jedno nazwisko, wówczas głos uważano za oddany na kandydata zajmującego wyższe miejsce na danej liście wyborczej. Sytuacja taka wynikała w pewnym stopniu z przyjętej w Czechosłowacji praktyki zgłaszania jednego kandydata w jednomandatowych okręgach wyborczych, choć z pewnością nie była to jedyna przesłanka takiego postępowania.

Również w NRD nie przewidywano obowiązku czynnego głosowania, chociaż od 1963 r. obowiązywała zasada, że w każdym wielomandatowym okręgu wyborczym można było wystawiać większą liczbę kandydatów niż mandatów. Zgodnie z ordynacją wyborczą jeżeli na karcie do głosowania nie skreślono żadnego nazwiska, wówczas kartę taką uznaje się za głos oddany na wszystkich kandydatów. Natomiast o pierwszeństwie do otrzymania mandatu decydowała kolejność umieszczenia na karcie nazwisk kandydatów, o ile otrzymali oni bezwzględną większość głosów.

W Polsce, podobnie jak w poprzednio omówionych państwa, także nie stosowano obowiązku czynnego glosowania. Zgodnie z ordynacją wyborczą z 1952 r., jeżeli wyborca nie umieścił na karcie do głosowania znaku wskazującego na którą listę głosuje, wtedy jego głos uznawano za oddany na kandydatów z listy umieszczonej na pierwszym miejscu na karcie. Również kolejna ordynacja wyborcza na formułowała wymogu obowiązkowego czynnego głosowania, mimo że przyjmowała zasadę zgłaszania większej liczby kandydatów, niż miejsc przypadających w parlamencie w danym okręgu. Nie miało to jednak większego znaczenia, bowiem od 1952 r. w każdym okręgu wyborczym zgłaszano jedna wspólna listę kandydatów. Ostateczne unormowania w tej kwestii zawierała ordynacja wyborcza z 1985 r. Podobnie jak jej poprzedniczki ordynacja ta przewidywała bierny charakter głosowania, bowiem wyborca głosował na danego kandydata wykreślając pozostałe nazwiska. Jeżeli jednak pozostawił na karcie do głosowania więcej nazwisk niż przewidzianych dla danego okręgu mandatów, wówczas glos uznawano za oddany na tego kandydata, który umieszczony był w pierwszej kolejności.

Inaczej problem czynnego i biernego głosowania wyglądał w Rumunii. Początkowo rumuńskie ordynacje wymagały czynnego głosowania, ale tylko w przypadku wyborów w jednomandatowych okręgach wyborczych, w których startowała większa liczba kandydatów. Jednak ordynacja wyborcza z 1974 r. odstąpiła od obowiązku czynnego głosowania w takich okręgach. Zgodnie bowiem z jej postanowieniami, jeżeli wyborca wykreślił mniej nazwisk kandydatów niż mandatów przypadających na dany okręg, wtedy jego głos uznawany był jako głos oddany na tego kandydata, który w całym okręgu uzyskał najmniej skreśleń.

Zupełnie inaczej niż w poprzednio omawianych państwach, rozwiązano problem czynnego i biernego sposobu głosowania na Węgrzech. Początkowo nie formułowano obowiązku czynnego głosowania. Zgodnie bowiem z ordynacją wyborczą z 1966 r. jeżeli wyborca pozostawił na karcie do glosowania nazwiska kilku kandydatów, wówczas glos ten liczono jak oddany na kandydata zajmującego pierwsze miejsce na karcie. Unormowanie to zmieniono w 1970 r., kiedy to ordynacja wyborcza wprowadziła obowiązek czynnego głosowania w okręgach wyborczych, w których zgłoszono kilku kandydatów. Obowiązek ten został utrzymany również przez ordynacje wyborczą z 1983 r.

W Związku Radzieckim, podobnie jak w Bułgarii, przewidywano zarówno bierny jak i czynny sposób głosowania. Mianowicie w przypadku zgłoszenia w jednomandatowym okręgu wyborczym jednego kandydata stosowano bierne głosowanie. Jeżeli natomiast o jeden mandat ubiegało się kilku kandydatów, wówczas ordynacje wyborcze wymagały, aby głosujący pozostawił na karcie nazwisko tego tylko kandydata, na którego chce oddać głos, wykreślając jednocześnie pozostałe nazwiska. W przypadku pozostawienia większej liczby nie wykreślonych nazwisk radzieckie ordynacje obligowały komisje do uznania takiego głosu za nieważny. Z tym że w całej historii Związku radzieckiego w żadnym okręgu nie zgłoszono kilku kandydatów.

4. Ustalenie wyników głosowania.

Po zakończeniu głosowania następuje ustalenie jego wyników. Odbywa się ono przy udziale innych osób, niż podmiotów ustalających wyniki głosowania. Jednak w europejskich państwach socjalistycznych proces ten był różnie regulowany zwłaszcza w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej. W kolejnych bowiem latach ulegał już przeobrażeniom w kierunku stosunkowo spójnego systemu obejmującego wszystkie te państwa. Nie znaczy to jednak, że europejskie państwa socjalistyczne podejmowały wspólnie działania w kierunku ujednolicenia omawianego zakresu. Wynikało to raczej z podobnych procesów wewnętrznych przemian jakie dotknęły te kraje, a czasem nawet zwykłych zbiegów okoliczności.

W Bułgarii początkowo zakres osób dysponujących prawem brania udziału przy ustalaniu wyników głosowania obejmował przedstawicieli organizacji społecznych, stowarzyszeń ludzi pracy, a także kandydatów i przedstawicieli prasy. W latach siedemdziesiątych zakres ten uległ poszerzeniu o przedstawicieli radia i telewizji.

W Czechosłowacji w procesie ustalania wyników głosowania mogli brać udział przedstawiciele organizacji społecznych, stowarzyszeń pracujących oraz przedstawiciele prasy, a od 1971 r. także przedstawiciele radia i telewizji. Nie trudno zauważyć, że czechosłowackie ordynacje wyborcze pomijały, wśród podmiotów uprawnionych do uczestniczenia w procesie ustalania wyników głosowania, samych kandydatów.

Najmniej precyzyjnie omawiane zagadnienie reguluje prawo wyborcze NRD. ustawa wyborcze z 1950 r. ogranicza się jedynie do sformułowania, że „obliczania głosów dokonuje przewodniczący komisji publicznie”. Niemal identyczne stwierdzenia znalazło się również w kolejnych ordynacjach.

Na osobną uwagę zasługuje przede wszystkim polska ordynacja wyborcza z 1952 r., która nie tylko nie określała zakresu osób biorących udział przy ustalaniu wyników glosowania, ale w ogóle nie wyrażała zasady jawnego głosowania. Nastąpiło to dopiero w 1956 r., kiedy ordynacja wyborcza postanawiała, że przy ustalaniu wyników głosowania mogli być obecni mężowie zaufania wyznaczani przez zgłaszające listy kandydatów organizacji. Jednocześnie ordynacja ta przyznała owym mężom zaufania prawo wniesienia protokołu uwag i konkretnych zarzutów. Takie uregulowania przyjmowały również następne ordynacje.

W Rumunii prawem uczestniczenia w ustalaniu wyników głosowania dysponowali poza członkami komisji, przedstawiciele organizacji społecznych, stowarzyszeń ludzi pracy, oraz kandydaci i przedstawiciele prasy, radia i telewizji, a także przedstawiciele kroniki filmowej. Jednocześnie w drodze tej samej ordynacji wyborczej w 1952 r. przyznano osobom tym przyznano praw wnoszenia skargi ustnie lub formie pisemnej.

Natomiast na Węgrzech, w świetle ujednoliconych przepisów prawa wyborczego z 1958 r. przy podliczaniu głosów mogli być obecni członkowie odpowiednich komisji wyborczych, przedstawiciele Patriotycznego Frontu Ludowego i prasy oraz przydzieleni urzędnicy.

Ustawodawstwo Związku Radzieckiego najwcześniej spośród omawianych państw uregulowało kwestię podmiotów uczestniczących przy ustalaniu wyników głosowania. Uczyniła to bowiem ordynacja wyborcze z 1937 r., zgodnie z którą przy obliczaniu głosów mogli być obecni przedstawiciele organizacji społecznych, stowarzyszeń pracujących, kandydaci i przedstawiciele środków masowego przekazu.

Oprócz podmiotów dysponujących prawem uczestniczenia w ustalaniu wyników głosowania, istotne znaczenie mają również czynności podejmowane w trakcie tego procesu. Charakter tych czynności zmieniał się wraz ze zmianami wewnątrz europejskim państw socjalistycznych. Jednak w latach pięćdziesiątych, w związku z odejściem od systemu głosowania na całe listy i przyjęciem imiennego systemu głosowania, nastąpiło zbliżenie prawa wyborczego poszczególnych państwa w kwestii omawianych czynności. W związku z tym można się pokusić o syntetyczne ujęcie charakteru tych czynności we wszystkich europejskich państwach socjalistycznych.

I tak do najbardziej typowych czynności podejmowanych w trakcie ustalania wyników głosowania należało:

- określenie liczby wyborców objętych spisem

- ustalenie liczby wyborców uczestniczących w głosowaniu

- ustalenie ewentualnej różnicy między liczbą głosujących i liczbą wydanych kart

- ustalenie liczby głosów jaką otrzymał każdy kandydat

- ustalenie liczby głosów nieważnych

- określenie liczby kart na których wykreślano nazwiska wszystkich kandydatów.

Natomiast do najważniejszych przyczyn powodujących nieważność głosu zaliczyć należy:

- pozostawienie na karcie do głosowania większej liczby nazwisk lub włożenie do koperty różnych kart z różnymi nazwiskami

- nieurzędowy charakter kart

- karty podarte częściowo bądź w całości

5. Zasady ustalania wyników wyłaniania parlamentu.

W ciągu wielu lat kształtowania się systemów wyborczych różnych krajów, wykształciły się trzy zasadnicze systemy ustalania wyników wyborów, a mianowicie system większości względnej, system większości bezwzględnej oraz system proporcjonalny. System większości względnej polega na tym, że mandaty otrzymuje lista tej partii, która otrzymała największą liczbę głosów. System większości bezwzględnej charakteryzuje się tym, że mandaty otrzymuje tylko ta lista, która otrzyma więcej niż połowę oddanych głosów. Natomiast system proporcjonalny polega na tym, że mandaty dzieli się między poszczególne partie proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez nie głosów.

Na początku należy zaznaczyć, że w większości europejskich państw socjalistycznych, w pierwszy latach po drugiej wojnie światowej, stosowano proporcjonalny system ustalania wyników. Wynikało to w dużej mierze z istnienia w tych państwach, w początkowym etapie ich funkcjonowania, różnych partii politycznych.

W Bułgarii od 1945 r. przyjęto system wielokrotnego ilorazu, czyli tzw. system d'Hondta, a zastosowania tego systemu poprzedzone było ustaleniem dzielnika wyborczego uzyskiwanego w wyniku podziału ogólnej liczby ważnych głosów oddanych na listy kandydatów zgłoszone w okręgu przez liczbę mandatów przypadających na dany okręg. Miało to na celu wyeliminowanie z podziału mandatów tych list kandydatów, które otrzymały mniejszą liczbę ważnych głosów od liczby stanowiącej dzielnik wyborczy. Co więcej system d'Hondta maił zastosowania tylko wówczas, gdy przynajmniej dwie listy kandydatów uzyskały liczbę głosów większą od liczby stanowiącej dzielnik wyborczy.

W Czechosłowacji początkowo przyjęto inny sposób obliczania wyników wyborów, choć był to również system proporcjonalny. Zgodnie z przyjętą metodą, podział mandatów odbywał się w dwóch etapach. Pierwszy rozpoczynał się od ustalenie liczby wyborczej, czyli liczby głosów niezbędnej dla uzyskania jednego mandatu. Liczbę tą, uzyskiwano w wyniku podziału ogólnej liczby ważnych głosów w danym okręgu przez liczbę mandtów przypadających na dany okręg. Następnie liczbę głosów oddanych na daną listę kandydatów dzielono przez liczbę wyborczą, a otrzymany wynik wskazywał ile mandatów przypadło danej liście. W drugim etapie dzielono mandaty, które nie zostały przydzielone poszczególnym partiom w pierwszym etapie. Drugi etap przebiegał podobnie jak pierwszy, z tą jednak różnicą, że liczbę głosów niezbędną dla uzyskania mandatów liczono w stosunku do ziemi czeskiej, morawsko-śląskiej lub słowackiej, a nie jak poprzednio w stosunku do okręgu wyborczego.

W Polsce podobnie jak w Bułgarii, początkowo stosowano system d'Hondta. Był on stosowany przy obliczaniu wyników wyborów w okręgach wyborczych oraz, w szczególnej formie, przy ustalaniu podziału mandatów pomiędzy listy państwowe. Mandaty przypadające na listy państwowe były bowiem dzielone proporcjonalnie do liczby mandatów uzyskanych przedtem w okręgach przez listy powiązane z określoną listą państwową, przy czym warunkiem korzystania z tego podziału było otrzymanie mandatów przez listy okręgowe w co najmniej sześciu okręgach. Wynika z tego, że przy podziale mandatów pomiędzy listy państwowe nie uwzględniano liczby głosów, które zostały oddane na listy okręgowe w okręgach, ale w skali całego kraju.

Inaczej uregulowano proces ustalania wyników wyborów w Rumunii, choć tak jak w Bułgarii i Polsce stosowano tam system proporcjonalny z wykorzystaniem metody d'Hondta. Prawo wyborcze Rumunii, bowiem zakładało też stosowanie większościowego systemu ustalania wyników wyborów. Miał on jednak zastosowania tylko wówczas, gdy wybierano tylko jednego deputowanego, w celu uzupełnienia składu parlamentu w czasie trwania jego kadencji. Tak więc mandat był przydzielany tej partii, która uzyskała największą liczbę głosów, a w przypadku gdy kilka partii uzyskało równa liczbę głosów, mandat przydzielano w drodze losowania.

Zupełnie inaczej wyglądał proporcjonalny system ustalania wyników wyborów na Węgrzech. Zgodnie bowiem z ordynacją wyborczą z 1945 r. liczbę mandatów przypadających danej liściu kandydatów otrzymywano w wyniku podziału ogólnej liczby głosów oddanych w okręgu na listę przez 12000. Powstałe z tego podziału reszty sumowano dla każdej listy w skali całego kraju. Następnie otrzymaną sumę reszt dzielono przez 12000 i w wyniku tego otrzymaną liczbę mandatów przyznawano danej partii w tych okręgach wyborczych, w których liczba reszty głosów była największa.

Przyjmowany przez większość europejskich państw socjalistycznych po drugiej wojnie światowej proporcjonalny system ustalania wyników uległ przeobrażeniu w latach pięćdziesiątych. Wówczas, w wyniku głębokich przemian w systemie partyjno-politycznym, charakteryzujących się likwidacją partii opozycyjnych i stosowaniem wspólnych list wyborczych, zaczęto stosować system większościowy. System ten miał charakter większości bezwzględnej i stosowany był we wszystkich socjalistycznych państwach Europy, z tym że w Związku radziecki oraz NRD system ten stosowany był od początku ich istnienia. Warto podkreślić, że przyjęcie przez ordynacje wyborcze zasady większości bezwzględnej posiada istotne znaczenie. W państwach, w których zgłaszano jednego kandydata w jednomandatówych okręgach wyborczych, zastosowanie zasady większości względnej było by po prostu niepotrzebne. natomiast zastosowania zasady większości bezwzględnej zarówno przy większej ilości kandydatów, stanowi gwarancję, że reprezentantem danego okręgu w parlamencie będzie osoba ciesząca się odpowiednio wysokim autorytetem i zaufaniem wyborców.

Rozdział V

WAŻNOŚĆ WYŁANIANIA SKŁADU PARLAMENTU I UZUPEŁNIANIE TEGO SKŁADU.

Po zakończeniu postępowania wyborczego, które jak się wydaje kończy się z chwilą ustalenia wyników wyborów, następują różne czynności, które w mniejszym lub większym stopniu wiążą się z przeprowadzonymi wyborami. Chodzi tu mianowicie o sprawdzenie ważności wyborów i pochodzących z nich mandatów oraz uzupełnianie składu parlamentu.

1. Weryfikacja wyłaniania składu parlamentu.

W europejskich państwach socjalistycznych wybory były ważne pod warunkiem przestrzegania w nich przepisów ordynacji wyborczej i innych przepisów prawnych. W przeciwnym wypadku mogą zostać unieważnione w odpowiednim zakresie. W większości krajów socjalistycznych weryfikacja ważności wyborów do parlamentu i pochodzących z nich mandatów należało do samego najwyższego organu przedstawicielskiego. Nie zawsze jednak tak było, a przykładami takich wyjątków są postanowienia prawa wyborczego w Polsce i na Węgrzech w pierwszy latach po drugiej wojnie światowej.

W Polsce w zgodnie z ordynacją wyborczą do Sejmu ustawodawczego z 1946 r. sprawdzenie ważności wyborów należało do Sądu Najwyższego. Weryfikacja ta miała się odbywać na skutek protestu wyborczego lub też zakwestionowania mandatu w Sejmie. Protest przeciwko wyborowi posła mógł wnieść na piśmie każdy wyborca w ciągu siedmiu dni od dnia ogłoszenia wyników wyborów do Generalnego Komisarza Wyborczego. W ciągu kolejnych siedmiu dni poseł, którego mandat został oprotestowany, miał prawo złożyć wyjaśnienia w tej kwestii. Po upływie tego terminu Generalny Komisarz Wyborczy przesyłał protest do Sądu Najwyższego. Sąd rozpatrywał sprawy zaprotestowanych lub zakwestionowanych (przez sam Sejm) mandatów w składzie trzech sędziów na posiedzeniu jawnym po wysłuchaniu zainteresowanych i prokuratora. Miał on obowiązek unieważnić mandat posła w przypadku stwierdzenia naruszenia prawa wyborczego, bądź w przypadku popełnienia przestępstw przeciwko głosowaniu.

Również na Węgrzech wybory nie zawsze były weryfikowane przez sam parlament. Dotyczy to przede wszystkim pierwszych po wojnie wyborów do najwyższego organu przedstawicielskiego. Wówczas prawem sprawdzenie ważności wyborów dysponował wyłącznie Trybunał Wyborczy. Składał się on z trzech członków sędziów Sądu Najwyższego, Trybunału Administracyjnego i Krajowej Rady Sądów Ludowych oraz z przedstawicieli partii politycznych. Weryfikacja następowała w wyniku złożenia skargi przez centralne kierownictwo jednej z partii biorących udział w wyborach, w ciągu trzydziestu dni od ogłoszenia wyników wyborów. Po rozpatrzeniu skargi Trybunał Wyborczy mógł pozbawić mandatów danych posłów lub unieważnić część lub całość przeprowadzonych wyborów.

Na początku lat pięćdziesiątych we wszystkich socjalistycznych państwach Europy ukształtował się system przewidujący, że prawo sprawdzania ważności przysługiwał jedynie najwyższemu organowi przedstawicielskiemu. Przyznając parlamentowi prawo weryfikowania wyborów poszczególne konstytucje i ordynacje w zasadzie regulują tryb przeprowadzania tej weryfikacji. Stanowiło one, że weryfikacja wyborów następowała na ogół z urzędu oraz na podstawie sprawozdania komisji mandatowej, ewentualnie mandatowo-regulaminowej. Dodatkowo, w drodze wyjątku w niektórych państwach prawo wyborcze stanowiło, że w postępowaniu weryfikacyjnym mogły brać udział inne niż parlament podmioty. Chodzi tu o narodową Radę Frontu narodowego w NRD, oraz wyborców i konwent wyborcze w Polsce.

W wyniku przeprowadzonej weryfikacji parlament może stwierdzić ważność wyborów lub je unieważnić. Konsekwencją unieważnienia wyborów jest na ogół przeprowadzenie wyborów ponownych. Takie rozwiązanie przewidywano w Bułgarii, Czechosłowacji i w Związku Radzieckim. Natomiast w NRD, Polsce i na Węgrzech ordynacje wyborcze przeprowadzania ponownych wyborów uzależniają od pewnych konkretnych okoliczności.

2. Uzupełnianie składu parlamentu.

Wyłoniony w wyborach podstawowych parlament nie funkcjonuje na ogół w takim samym składzie przez całą kadencję. W czasie jej trwania często ulega zdekompletowaniu z różnych przyczyn określonych najczęściej przez same ordynacje. O ile jednak w Czechosłowacji, NRD, Polsce i na Węgrzech ordynacje wyborcze ustalały katalog tych przyczyn, o tyle w pozostałych państwach ograniczają się jedynie do wymienienia jednej, czy dwóch przyczyn powodujących zdekompletowanie składu parlamentu. Do najczęściej wymienianych tego typu przyczyn należą: śmierć deputowanego, zrzeczenie się przez niego mandatu, utrata biernego prawa wyborczego oraz odwołanie deputowanego przez wyborców.

W europejskich państwach socjalistycznych sposoby uzupełniania składu parlamentu były różne. W świetle ordynacji wyborczych uchwalonych w drugiej połowie lat czterdziestych uzupełnianie składu najwyższego organu przedstawicielskiego następowało przede wszystkim w wyniku powierzenia mandatów tym osobom, których nazwiska znajdowały się na liście kandydatów na dalszym miejscu.

Przyjęty w latach czterdziestych system uzupełniania składu parlamentu ulegał w kolejnych latach dalszym modyfikacjom w kierunku przeprowadzania wyborów ponownych. Rozwiązania takie przyjęło większość europejskich krajów socjalistycznych już w latach pięćdziesiątych, a w ZSRR przeprowadzanie wyborów ponownych, jako sposobu uzupełniania parlamentu, przewidywała już ordynacja wyborcza z 1937 r. Jedynie w NRD, Polsce i na Węgrzech nie zawsze stosowano to rozwiązanie.

W NRD , zgodnie z ustawą wyborczą z 1950 r., w przypadku wygaśnięcia mandatu deputowanego skład Izby Ludowej uzupełniała organizacja, która zgłosiła danego kandydata, wyznaczając jego następcę. Podobne rozwiązanie przyjęła również kolejna ustawa wyborcza z 1954 r. Zmiany w omawianym zakresie wprowadziła ordynacja wyborcza z 1958 r., która wyraźnie stanowiła, że w przypadku wygaśnięcia mandatu, mandat zostaje powierzony przez Izbę Ludową jednemu z zastępców deputowanych. Z instytucji zastępcy deputowanego zrezygnowano w 1976 r., w związku z przyjęciem zasady, że w każdym okręgu wyborczym można było zgłaszać większą liczbę kandydatów w stosunku do obsadzanych w okręgu mandatów. W sytuacji tej o wstąpieniu kandydata na miejsce opróżnione decydowała Izba Ludowa w porozumieniu z właściwą komisją Frontu Narodowego.

Również w Polsce nie zawsze przeprowadzano wybory uzupełniające. Zgodnie bowiem z ordynacją wyborcza z 1952 r. w razie wygaśnięcia mandatu posła, Państwowa Komisja Wyborcza zarządzała wstąpienie na jego miejsce zastępcy z danej listy według kolejności umieszczenia na liście, jeżeli nie stracił ona biernego prawa wyborczego. Kolejna ordynacja wyborcza przewidywała już dwa sposoby uzupełniania składu parlamenty. Pierwszy polegał na wstąpieniu na miejsce opróżnione kandydata zgłoszonego na tej samej liście, jeżeli kandydat ten uzyskał w wyborach kolejno najwyższą liczbę głosów. Drugi sposób uzupełniania składu najwyższego organu przedstawicielskiego polegał na przeprowadzeniu wyborów uzupełniających. Kolejne zmiany sposobu uzupełniania składu parlamentu wystąpiły w Polsce w latach sześćdziesiątych. Najpierw przewidziano tylko jeden sposób uzupełniania składu Sejmu w wyniku przeprowadzenia wyborów uzupełniających, by później zrezygnować z tego rozwiązania na rzecz powoływania na opróżnione miejsce kandydata z tej samej listy, który uzyskał kolejno największą liczbę głosów. Ostateczne uregulowania problemu uzupełniania składu parlamentu wprowadziła ordynacja wyborcza z 1985 r. Powróciła ona ponownie do instytucji wyborów uzupełniających, przewidując jednocześnie przypadki obligatoryjnego, jak i fakultatywnego przeprowadzania wyborów uzupełniających.

Na Węgrzech w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych skład parlamentu uzupełniany był w wyniku powierzenia wygasłego mandatu jednemu z zastępców. Sytuacja taka utrzymała się, aż do 1966 r. Wówczas w świetle ordynacji wyborczej z 1966 r. stosowano instytucję wyborów uzupełniających, jako sposobu na uzupełnienie składu parlamentu. Wybory te musiały być przeprowadzone w przypadku wygaśnięcia choćby jednego mandatu w trakcie kadencji. Ostateczne zmiany w trybie uzupełniania składu najwyższego organu przedstawicielskiego nastąpiły na Węgrzech w latach osiemdziesiątych. Wynikały one z przyjęcia w 1983 r. ordynacji wyborczej, przewidującej dwa sposoby na uzupełnianie składu Zgromadzenia Krajowego. Według jej postanowień kandydat, który obok wybranego posła uzyskał co najmniej jedną czwartą ważnych głosów zostawał jego zastępcą. Jeżeli natomiast w danym okręgu nie było zastępcy, wówczas przeprowadzane były wybory uzupełniające.

Jak wynika z powyższych rozważań ostatecznie w większości europejskich państw socjalistycznych ukształtował się system uzupełniania składu parlamentu w wyniku wyborów uzupełniających. Chociaż zasady i tryb przeprowadzania tych wyborów był niemal identyczny jak w przypadku wyborów podstawowych, warto bliżej przybliżyć charakterystykę tych wyborów w świetle dwóch najszerzej regulujących je ordynacji, a mianowicie bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. oraz węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

W Bułgarii zgodnie z ordynacja z 1973 r. wybory uzupełniające wyznaczane były nie później, niż miesiąc przed wyborami. Same wybory przeprowadzane były w oparciu o spis wyborców sporządzony dla wyborów podstawowych, po uprzednim wykreśleniu nazwisk obywateli, którzy utracili prawo wyborcze. Dodatkowo w wyboracz tych nie wydawano zaświadczeń uprawniających do głosowania w innym okręgu. Poza tym obwody wyborcze tworzone były najpóźniej na dwadzieścia pięć dni przed wyborami, a listy kandydatów można było zgłaszać nie później niż na dwadzieścia dni przed wyborami. Należy również dodać, że w wyborach tych mogli być zgłaszani nowi kandydaci.

Natomiast na Węgrzech wybory uzupełniające zarządzała Rada Prezydialna w ciągu sześćdziesięciu dni od wystąpienia potrzeby przeprowadzenia takich wyborów oraz na czterdzieści pięć dni przed dniem wyborów. Poza tym podział terytorialny okręgów wyborczych musiał nastąpić w ciągu dziesięciu dni od dnia wyznaczenia terminu wyborów uzupełniających. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że kandydatów w tych wyborach zgłaszała Krajowemu Prezydium Wyborczemu Krajowa Rada Patriotycznego Frontu Ludowego, a udział wyborców w zgłaszaniu kandydatów w wyborach uzupełniających nie był przewidziany.

Z powyższych rozważań wynika wyraźnie, że ordynacje wyborcze omawianej grupy państw koncentrowały się przede wszystkim na ustaleniu krótszych terminów obowiązujących przy podejmowaniu różnych czynności wyborczych w wyborach uzupełniających, w stosunku do wyborów podstawowych.

ZAKOŃCZENIE

Podsumowując opisane w niniejszej pracy wydarzenia i procesy, dotyczące systemu wyłaniania składu parlamentu w europejskich państwach socjalistycznych, należy zwrócić szczególną uwagę na zasadę przeprowadzenia wyborów na podstawie jednego programu wyborczego, reprezentowanego przez wszystkich kandydatów. Zasada ta zaczęła wchodzić do kanonu prawa wyborczego poszczególnych państwa już pod koniec lat czterdziestych. Oparcie wyborów na jednolitej politycznej podstawie miało istotny wpływ na charakter wyborów w socjalistycznych państwach Europy, przede wszystkim z tego względu, że od momentu jej wprowadzenia wyborca mógł już jedynie pozytywnie lub negatywnie ustosunkować się do przedstawionego programu wyborczego, co w konsekwencji powodowało, że wybory posiadały charakter plebiscytu, a rola wyborców była ograniczona.

Kolejnym istotnym wyznacznikiem demokratyczności wyborów była zasada powszechności wyborów. Zastosowania tej zasady przewidywały wszystkie uregulowania wyborcze europejskich państw socjalistycznych. Co więcej z biegiem lat można było zaobserwować proces umacniania gwarancji realizacji tej zasady oraz poszerzenia zakresu osób dysponujących czynnym i biernym prawem wyborczym.

Również zasada równości prawa wyborczego ulegała w kolejnych latach różnym zmianom. Większość jednak tych zmian zmierzała w kierunku zapewnienia wyborcom jednakowego stopnia wpływu na wyniki wyborów. Jednocześnie pełniej regulowano treść tej zasady w aspekcie formalny i materialnym. Nie może też pominąć faktu, że w większości europejskich państw socjalistycznych ustalono normę przedstawicielstwa, która była istotną gwarancją równości prawa wyborczego.

Także zmiany dotyczące zasady bezpośredniości zmierzały w kierunku zwiększenia roli wyborców. Wiązało się to z przyjęciem systemu jednomandatowych okręgów wyborczych, co w znacznym stopniu zwiększało możliwość realizacji zasady bezpośredniości. Wyborcy, bowiem w jednomandatowych okręgach wyborczych zazwyczaj mieli możliwość bliższego zapoznania się z poszczególnymi kandydatami. Znaczny wpływ na proces pogłębiania bezpośredniego oddziaływania wyborców na wyniki wyborów zapewnił imienny charakter głosowania. Wyborca w takiej sytuacji decydował o składzie personalnym parlamentu, nie tylko o składzie partyjnym. Rozwiązania takie przyjęto w większości europejskich krajów socjalistycznych.

Natomiast jeśli chodzi o zasadę tajności glosowania, to nie zawsze i nie wszędzie wprowadzane w tym zakresie zmiany zmierzały w kierunku jej umocnienia. O ile przykładowo w Bułgarii zmiany te prowadziły od możliwości głosowania jawnego, w początkowych latach, a później już w kierunku wykluczenia takiej możliwości, o tyle w Polsce początkowo wzmacniano zasadę tajnego głosowania, by później ten proces się odwrócił. W pozostałych państwach zmiany te z reguły ukierunkowane była na wzmocnienie gwarancji realizacji tej zasady.

Istotne zmiany następowały również w kwestii mechanizmu ustalania kandydatów, a właściwie w kwestii udziału wyborców w tym procesie. Jednakże w europejskich państwach socjalistycznych udział wyborców w procesie wyłaniania kandydatów regulowany był bardzo różnie. W niektórych krajach, takich jak Czechosłowacja, Polska, czy Związek Radziecki obligatoryjny udział wyborców w ustalaniu kandydatów, albo w ogóle nie był przewidziany, albo nastąpiło to bardzo późno. Chociaż w większości socjalistycznych państw Europy zmiany prawa wyborczego normującego mechanizm ustalania kandydatów zmierzał z reguły w kierunku zwiększenia roli w ustalaniu kandydatów.

W związku z przeprowadzaniem wyborów na jednolitej politycznej podstawie od początku lat pięćdziesiątych, zmiany dotyczące podmiotów uprawnionych do zgłaszania kandydatów zmierzały w kierunku zapewnienia plebiscytarnego charakteru samych wyborów. To zagadnienie wyraźnie wskazuję na fakt, że wybory w większości socjalistycznych państw europejskich nie były w pełni demokratyczne, a rola wyborców uległa ograniczeniu.

Istotne znaczenie dla demokratycznego charakteru wyborów parlamentarnych ma również kwestia liczby zgłaszanych kandydatów w stosunku do liczby obsadzonych w danych okręgach mandatów. Zmiany prawa wyborczego poszczególnych krajów w odniesieniu do liczby zgłaszanych kandydatów w zasadzie zmierzały w kierunku zapewnienia wyborcom możliwości wyrażenia w akcje głosowania preferencji personalnej. Wyjątki stanowiły tylko Polska, Rumunia oraz Węgry, gdzie nie zawsze przewidywano obligatoryjną nadwyżkę kandydatów w stosunku do liczby obsadzanych mandatów.

Również problematyka samego głosowania i ustalania wyników wyborów ulegała w większym lub w mniejszym stopniu kolejnym przemianom w poszczególnych krajach.

Zmiany dotyczące podmiotów przeprowadzających głosowanie i ustalających jego wyniki zmierzały zwykle w kierunku zapewnienia wyborcom udziału w składzie tych organów. Nie dotyczyło to jednak Czechosłowacji, gdzie w organach tych zasiadali zawsze przedstawiciele organizacji społeczno-politycznych. Również na Węgrzech ustawodawstwo nie zapewniło wyborcom prawa udziału w podmiotach przeprowadzających głosowanie i ustalających jego wyniki.

Również zmiany dotyczące sposobu głosowania wystąpiły w większości europejskich państw socjalistycznych. Nie dotyczy to tylko Związku Radzieckiego i NRD, gdzie zagadnienia ta uregulowano dość wcześnie nie wprowadzając jednocześnie w latach późniejszych istotniejszy zmian. Natomiast w pozostałych państwach zmiany te zmierzały w kierunku stworzenia odpowiednich warunków dla wyrażania przez wyborców preferencji personalnej. wynikało to w dużej mierze z faktu odstąpienia od systemu głosowania na całą listę i zastąpienia go systemem glosowania imiennego. Kierunek ten nadało również odstąpienie od możliwości biernego głosowania, na rzecz obowiązku głosowania czynnego.

Kolejna zasadnicza zmiana systemu wyborczego nastąpiła w większości socjalistycznych państwa Europy pod koniec lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych, Chodzi tu o wprowadzenie większościowego systemu ustalania wyników wyborów. Przyjęty przez ordynacje wyborcze większości państw większościowy system wyborczy opierał się z reguły na zasadzie większości bezwzględnej, co sprzyjało zwiększeniu dość już ograniczonej roli wyborców w wyborach. Jedynie w Polsce i na Węgrzech zasada większości bezwzględnej nie zawsze była stosowana. Chodzi tu przede wszystkim o wybory ponowne przeprowadzane w tych krajach.

Natomiast zmiany dotyczące weryfikacji wyborów był niewielkie i wystąpiły tylko w niektórych europejskich państwach socjalistycznych. Polegały one na przyznaniu prawa weryfikowania wyników wyborów najwyższemu organowi przedstawicielskiemu, zamiast Sądowi Najwyższemu, czy specjalnemu Trybunałowi Wyborczemu. Na uwagę zasługuje rozwiązanie przyjęte w Polsce, które gwarantowało udział także wyborców w procesie sprawdzania ważności wyborów.

Również zmiany dotyczące uzupełniania składu parlamentu zmierzały w kierunku zwiększenia udziału wyborców w procesie kształtowania składu parlamentu. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że nie zawsze tak było. Bowiem w ciągu całego półwiecza funkcjonowania europejskich państw socjalistycznych zasady uzupełniania składu zmieniały się dość zasadniczo. Niektóre kraje przyjmowały początkowo zasadę powierzania opróżnionego mandatu zastępcy kandydata, inne zasadę powierzania tego mandatu kolejnemu pod względem ilości otrzymanych głosów kandydatowi. Ostatecznie jednak wszędzie przyjęto rozwiązania polegające na przeprowadzaniu wyborów uzupełniających.

W ten sposób ukształtował się system wyborczy, który zakładał ograniczona rolę organizacji społecznych i wyborców w wyborach. W swojej ostatecznej formie nie był on przystosowany do wyłonienia rzeczywistej reprezentacji społeczeństw wszystkich europejskich państw socjalistycznych. Tak więc jego demokratyczny charakter, jakby wynikało choćby z nazw poszczególnych partii, czy systemów politycznych, był po prostu fikcją.

BIBLIOGRAFIA

I. Podstawowe akty prawne.

A. Bułgaria

Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii z 16 V 1971 r., w: Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, Ossolineum 1979.

Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii z 4 XII 1947 r., w: Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, pod red. a. Burdy, Ossolineum 1967.

Zakon o wyborach narodnych dieputatow, w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Zakon na izbiranie Narodno sobranije na Narodnata Riepublika B'łgarija, Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.

Zakon za izmienienije na czł. 25 ot zakona za izbiranie Narodno S'branije na Narodnata Riepublika B'łgarija, Dyrżawen Westnik 1965, broj 97.

Zakon za izmienienije na Zakona za izbiranije Narodno s'branije na Narodna Republika B'łgarija, Zakona na izbieranje narodni s'wieti i Zakona za izbiranje na narodni s'dii i s'diebni zasiedatieli pri narodnitie s'diliszcze, Dyrżawen Westnik 1971, broj 14.

Izbiratielien Zakon, 29 juni 1973, Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.

Izbiratielnyj Zakon, 28 ijunja 1973 w riedakcii Zakonow ot 9 marta 1976 g. i 1 diekabr ja 1978 g., w: Konstitucija i osnownyje zakondotielnyje akty Narodnoj Riespubliki Bołgarii, Moskwa 1981.

Zakon za izmenenie i dop'łnenie na Izbiratełnija zakon. Dyrżawen Westnik 1987, broj 98.

B. Czechosłowacja

Konstytucja Republiki Czechosłowackiej z 9 V 1948 r., w: Nowe konstytucje państw europejskich, pod red. L. Gelberga, warszawa 1950.

Konstytucja Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej, Ossolineum 1973.

Zakon ze dne 11 dubna 1946, o volbe Ustavodarneho Narodniho Shromazdeni, Sbirka Zakonu 1946, c. 67.

Zakon 16 aprielja 1948 goda o wyborach w: Nacjonalnoje Sobranija, w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty narodno-diemokraticzeiskoj Riespubliki Czechosłowakii, Moskwa 1950.

Zakon ze dna 26 kvetna 1954 o volbach do Narodniho schromazdeni a o volbach do slovenska narodni rady, Sbirka Zakonu 1954, c. 15.

Zakon ze dne 9 dubna 1960 kterym se meni zakon o volbach do Narodniho shromazdeni, Sbirka Zakonu 1960, c. 37.

Zakon ze dne 28 unora 1964 o volbach do Narodniho shromazdeni a do narodnich vyboru, Sbirka Zakonu 1964, c. 17.

Zakon ze dne 30 listopada 1967 o volbach do Narodniho shromazdeni, Sbirka Zakonu 1967, c.43.

Zakon ze dne 6 cerwence 1971 o volbach do Federalniho shromazdeni, Sbirka Zakonu 1971, c.44.

C. Niemiecka Republika Demokratyczna

Konstytucja Niemieckiej Republiki Demokratycznej z 7 X 1949 r. w: Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, pod red. A. Burdy, Ossolineum 1967.

Konstytucja Niemieckiej Republiki Demokratycznej z 9 IV 1968 r. w: Konstytucja Niemieckiej republiki Demokratycznej, Ossolineum 1971.

Gesetz uber die Wahlen zur Volkskammer, zu den Landtagen, Ereistagen und Gemeindevertretungen in der Deutschen Demokratischen Republik am 15 Oktober 1950 Vom 9 August 1950, Gesetzblatt 1950, nr 88.

Gestez uber die Wahlen zur Volkskammer der Deutschen Demokratischen Republik am 17 Oktober 1954. Vom 4 August 1954 Gesetzblatt 1954, nr 69.

Gestez uber die Wahlen zur Volkskammer der Deutschen Demokratischen Republik am 16 November 1958. Vom 24 september 1958, Gesetzblatt I 1958, nr 60.

Gestez uber die Wahlen zur Volkskammer der Deutschen Demokratischen Republik. Vom 31 Juli 1963, Gesetzblatt I 1963, nr 8.

Gestez uber die Wahlen zur Volkskammer der Deutschen Demokratischen Republik - wahlgesetz - vom 24 Juni 1976, gesetzblatt I 1976, nr 22.

D. Polska

Konstytucja PRL, Warszawa 1983.

Ustawa z dnia 22 września 1946 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego, Dziennik Ustaw 1946, nr 48.

Ustawa z dnia 1 sierpnia 1952 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dziennik Ustaw 1952 nr 35.

Ustawa z 24 października 1956 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dziennik Ustaw 1956 nr 47.

Ustawa z dnia 29 kwietnia 1969 r. o zmianie ordynacji wyborczej do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dziennik Ustaw 1969 nr 12.

Ustawa z dnia 17 stycznia 1976 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Ludowej i rad narodowych, Dziennik Ustaw 1976 nr 2.

Ustawa z dnia 29 maja 1985 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dziennik Ustaw 1985 nr 26.

E. Rumunia

Konstytucja Rumuńskiej Republiki Ludowej z 13 IV 1948 r. w: Nowe konstytucje państw europejskich, pod red. L. Gelberga, Warszawa 1950.

Konstytucja Rumuńskiej Republiki Ludowej z 24 IX 1952 r., Warszawa 1980.

Konstytucja Socjalistycznej republiki Ruminii z 21 VIII 1965 r. w: Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, pod red. A. Burdy, Ossolineum 1967.

Zakon 15 ijulija 1946 g. Nr 560 o wyborach w Sobranije dieputatow, w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Zakon o wyborach dieputatow w Wielkoje Nacjonalnoje Sobranije. 27 sientjabrja 1952 g., w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Lege cu privire la alegerea deputatilor in Marea Adunare Nationala si in sfaturile populare, Buletinul Oficial 1966, nr 86.

Legea electorala a republicii Socialiste Romania, Buletinul Oficial 1974, nr 161.

F. Węgry

Konstytucja Węgierskiej republiki Ludowej, Ossolineum 1975.

Zakon o wyborach w Gosudarstwiennoje Sobranije 1945 s dopołnienijami i izmienijami po zakonu XXII (1947), w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Wiengierskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1954.

Zakon II/1953 od izmienienii położienija o wyborach w Gosudarstwiennoje Sobranije, w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Wiengierskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1954.

1966, evi III. torweny az orszaggyulesi es a tanecstagek valasztasarol, Magyar Kozlony 1966, sz. 71.

1983. evi III torweny az arszaggyulesi es a tanacstagok valasztasarol, Magyary Kozlony 1983, sz. 60.

G. Związek Radziecki

Konstytucja Związku Socjalistycznych republik Radzieckich z 5 grudnia 1936 r., w: Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, pod red. A. Burdy, Ossolineum 1967.

Konstytucja Związku Socjalistycznych republik Radzieckich, Warszawa 1977.

Położenije o wyborach w Wierchownyj Sowiet SSSR ot 9 ijunia 1937 g., Sobranija Zakonow 1937, nr 43.

Położenije o wyborach w Wierchownyj Sowiet SSSR ot 11 oktabrja 1945 g., Wiedomosti Wierchonego Sowieta SSSR 1945, nr 72.

Położenije o wyborach w Wierchownyj Sowiet SSSR ot 9 janwarja 1950 g., Wiedomosti Wierchonego Sowieta SSSR 1950, nr 2.

Zakon ob. otmienie liszjenija izbratielnych praw po sudu, Wiedomosti Wiechownego Sowieta SSSR 1959, nr 1.

Zakon o wyborach w Wierchownyj Sowiet SSSR ot 28 maja 1978, Wiadomosti Wierchownego Sowieta SSSR 1978, nr 28.

Zakon o wyborach narodnych dieputatow SSSR ot 1 diekabrja 1988 g., Wiedomosti Wierchownego Sowieta SSSR 1988, nr 49.

II. Literatura

L. Buczma: Narodziny socjalistycznej Czechosłowacji, Warszawa 1985.

H. Donath: Przemiany ustrojowo-prawne na Węgrzech 1939-1949, Ossolineum 1978.

A. Gwiżdż: Zgromadzenie Krajowe, Warszawa 1980.

L. Janicki: Ustrój polityczny NRD, Poznań 1964.

L. Janicki: Ewolucja ustroju politycznego NRD, Ossolineum 1974.

Z. Jarosz: System wyborczy PRL, Warszawa 1969.

Z. Jarosz, S. Zawadzki: Prawo konstytucyjne, Warszawa 1987.

N. Kołomejczyk: Rumunia w: Europejskie kraje demokracji ludowej 1944-1948, Warszawa 1972.

M. Kruk: Ustrój polityczny Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej, Warszawa 1976.

J. Mordwiłko: Nowe unormowania prawa konstytucyjnego w okresie 1980-1985, warszawa 1986.

M. Rybicki: Sytuacja polityczna przed wyborami i w początkowej kadencji Sejmu Ustawodawczego w: Sejm Ustawodawczy Rzeczpospolitej Polskiej 1947-1952, pod red. M. Rybickiego, Ossolineum 1977.

F. Siemieński: Prawo konstytucyjne, Warszawa-Poznań 1980.

W. Skrzydło: System wyborczy do Sejmu w: Sejm Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, pod red. A. Burdy, Ossolineum 1975.

W. Sokolewicz: Węzłowe problemy prawa wyborczego, Państwo i Prawo 1985, nr 9.

T. Szymczak: Ustrój polityczny Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (1936-1976), Ossolineum 1978.

T. Szymczak: Ustrój europejskich państw socjalistycznych, Warszawa 1983.

J. Tomaszewski: Bułgaria, w: Europejskie kraje demokracji ludowej 1944-1948, Warszawa 1972.

M. Żmigrodzki: partie sojusznicze w państwach typu socjalistycznego, Lublin 1981.

Z. Szeliga: System wyborczy do najwyższego organu przedstawicielskiego w europejskich państwach socjalistycznych, Lublin 1989, s. 20-21.

J. Tomaszewski: Bułgaria, w pracy zbiorowej: Europejskie kraje demokracji ludowej 1944-1948, Warszawa 1972, s. 70-75.

Art. 79 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 99 ust.3 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 79 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

J. Tomaszewski: op. cit., s. 81-82.

L. Buczma: Narodziny socjalistycznej Czechosłowacji, Warszawa 1985, s. 79-80.

M. Żmigrodzki: Partie sojusznicze w państwach typu socjalistycznego, Lublin 1981, s. 48.

§ 24 ust. 4 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

§ 29 ust. 3 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

§ 27 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

§ 24 ust. 3 i 4 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

M. Rybicki: Sytuacja polityczna przed wyborami i w początkach kadencji Sejmu Ustawodawczego, w pracy zbiorowej: Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej 1947-1952, pod red. M. Rybickiego, Ossolineum 1977, s. 19-21.

Art. 52 ust. 1 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 58 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

N. Kołomejczyk: Rumunia, w pracy zbiorowej Europejskie kraje..., s. 358-359.

M. Żmigrodzki: op. cit., s. 36.

Art. 46 ust. 4 i 5 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

N. Kołomejczyk: op. cit., s. 371-372.

Z. Szeliga: op. cit., s. 27.

M. Żmigrodzki: op. cit., s.32.

§ 37 ust. 1 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

§ 37 ust. 1 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

A. Gwiżdż: Zgromadzenia Krajowe, Warszawa 1980, s. 14.

J. Tomaszewski: op. cit., s. 75-90.

H. Zdanowski: Czechosłowacja, w pracy zbiorowej: Europejskie kraje ..., s. 165.

L. Buczma: op. cit., s. 111-112.

M. Rybicki: op. cit., s.39-40.

M. Żmigrodzki: op. cit., s. 37.

Z. Szeliga: op. cit., s. 34-35.

H. Donath: Przemiany ustrojowo-prawne na Węgrzech 1939-1949, Ossolineum 1978, s. 137-138.

Z. Szeliga: op. cit., s. 36.

T. Szymczak: Ustrój europejskich państw socjalistycznych, Warszawa 1983 r., s. 166-167.

Z. Szeliga: op. cit., s. 37.

Z. Szeliga: op. cit., s. 41-43.

Art. 8 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 9 i art. 38 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 2 bułgarskiej konstytucji z 1947 r. w: Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, pod red. a. Burdy, Ossolineum 1967. i art. 2 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1949 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 2 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.

Art. 6 ust. 3 bułgarskiej konstytucji z 1971 r. w: Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, Ossolineum 1979. i art. 2 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondotielnyje akty Narodnoj Riespubliki Bołgarii, Moskwa 1981.

§ 10 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 45.

§ 55 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1948 r.

§ 2 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r.

§ 3 ust.2 i ust. 3 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1964 r.

§ 5 i § 6 ustawy wyborczej NRD z 1950 r.

§ 2 ustawy wyborczej NRD z 1963 r.

Art. 22 ust. 2 konstytucji NRD z 1968 r. w: Konstytucja NRD z 6 IV 1968 r. Stan na 1 I 1976 r., Warszawa 1976 r.

Art. 1 ust. 1 i art. 3 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 2, art. 3 oraz art. 4 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 1 i art. 3 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 2 ust. 2 i art. 3 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1976 r.

Art. 4 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Art. 1 i art. 2 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Art. 6 i art. 7 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Art. 1, art. 2 i art. 4 znowelizowanej w 1948 r rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Art. 18 ust. 2 i ust. 3 rumuńskiej konstytucji z 1948 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Art. 4 i art. 5 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Art. 2 znowelizowanej w 1956 r. rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Art. 1 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. w: Buletinul Oficial 1966, nr 86.

§ 4 i § 6 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

§ 4, § 5 i § 6 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

§ 2 ustawy II z 1953 r. o zmianie węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

§ 2 ust. 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1982 r.

Z. Szeliga: op. cit., s 54.

Art. 2 ust. 2 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Art. 2 ust. 4 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Art. 31 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.; § 7 i § 10 czechosłowackiej ustawy o uporządkowaniu stałych spisów wyborców z 1946 r.; art. 12 ust. 2 rumuńskiej ordynacji z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Z. Szeliga: op. cit., s. 57-58.

§ 16 ust. 6 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1964 r.; art. 16 ust. 3 polskiej ordynacji wyborczej z 1956 r.; art. 30 ust. 1 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. w: Buletinul Oficial 1966, nr 86; art. 19 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 60-61.

W. Skrzydło: System wyborczy do Sejmu, Ossolineum 1975r., s. 155.

§ 2 ust. 4 niemieckiej ordynacji wyborczej z 1976 r.

Art. 4 polskiej ordynacji wyborczej z 1956 r. i art. 6 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Z. Jarosz: System wyborczy w: Prawo Konstytucyjne, pod red. Z. Jarosz, S. Zawadzki, Warszawa 1987 r., s 323.

Art. 6 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Art. 2 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1974 r., w: Buletinul Oficial 1974, nr 161.

§ 2 ust. 3 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. i § 2 ust. 4 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

Art. 3 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 70-71..

Art. 18 ust. 2 bułgarskiej konstytucji z 1947 r. w: Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, pod red. a. Burdy, Ossolineum 1967 i art. art. 25 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1949 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 7 ust. 2 i art. 21 ust. 1 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1972 r. w: Dyrżawen Westnik 1972, broj 35.

§ 2 ust. 2 znowelizowanej w 1954 r, czechosłowackiej konstytucji z 1948 r. i § 11 ust. 1 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r.

§ 1 czechosłowackiej konstytucji z 1960 r.

§ 11 ust. 2 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1967 r.

§ 12 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1971 r.

§ 5 ust. 2 ordynacji wyborczej NRD z 1958 r.; § 9 ust. 2 ordynacji wyborczej NRD z 1963 r. oraz § 8 ordynacji wyborczej NRD z 1976 r.

Art. 16 ust. 1 polskiej konstytucji z 1952 r. i art. 9 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 12 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w brzmieniu obowiązującym od 1960 r.; art. 16 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1976 oraz art. 14 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Art. 25 ust. 1 rumuńskiej konstytucji z 1952 r., Warszawa 1980 oraz art. 13 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Art. 44 rumuńskiej konstytucji z 1965 r. w: Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, pod red. A. Burdy, Ossolineum 1967. oraz art. 2 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. w: Buletinul Oficial 1966, nr 86.

§ 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

§ 12 ust. 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. oraz § 21 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

Art. 24 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1937 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 76.

§ 1 - § 5 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

M. Kruk: Ustrój polityczny Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej, Warszawa 1976 r., s.211.

L. Janicki: Ustrój polityczny NRD, Poznań 1964, s. 25 i 87.

L. Janicki: Ewolucja ustroju politycznego NRD, Ossolineum 1974 r., s. 114.

Art. 65 ust. 1 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

F. Siemieński: Prawo konstytucyjne, Warszawa-Poznań, s. 178.

H. Donath: Przemiany ustrojowo-prawne na Węgrzech 1939-1949, Ossolineum 1978 r., s. 102.

§ 2 ust. 1 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

T. Szymczak: Ustrój polityczny Związku Socjalistycznych republik Radzieckich (1936-1976), Ossolineum 1978 r., s. 172.

Z. Jarosz: System wyborczy PRL..., s. 164-165.

Art. 64 i art. 67 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.

Art. 60 i art. 61 ust. 1 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54

§ 29 ust. 4 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1948 r.

§ 53 ust. 1 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r.

§ 37 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1967 r.

§ 26 ust. 1 i § 28 ordynacji wyborczej NRD z 1958 r. i § 39 ust. 1 ordynacji wyborczej NRD z 1963 r.

Art. 47, 48, 49, 53 oraz art. 55 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 71 i art. 74 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Art. 69 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. w: Buletinul Oficial 1966, nr 86.

§ 37 i § 56 ust. 1 węgierskiej ordynacji wyborczej.

Art. 5 i art. 56 ust.1 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Art. 53 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Art. 52 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 98.

Art. 45 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.

Art. 47 ust 1 i art. 48 ust. 2 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r.w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.

§ 21 ust. 2 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r.

§ 22 ust. 3 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r.

§ 26 ust. 2 i 4 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1967 r.

§ 24 i 25 ordynacji wyborczej NRD z 1954 r. i § 35 ordynacji wyborczej NRD z 1958 r.

§ 28 ordynacji wyborczej NRD z 1963 r.

§ 27 ust. 4 i 5 ordynacji wyborczej NRD z 1963 r.

§ 17 i § 18 ordynacji wyborczej NRD z 1976 r.

Art. 36 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. i art. 36 polskiej ordynacji wyborczej z 1956 r.

Art. 40 polskiej ordynacji wyborczej z 1976 r.

Art. 51, art. 53 ust. 1, art. 56, art. 58, art. 60 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Art. 34 ust. 1 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Art. 39 ust. 1 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. w: Buletinul Oficial 1966, nr 86.

Z. Szeliga: op. cit., s.99-101.

Tamże, s. 102.

§ 9 ust. 2, § 37 ust. 2, § 38 i § 42 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

Art. 58 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1937 r.

Art. 38, art. 39, art. 40, art. 41 i art. 43 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Art. 37, art. 38, art. 39, art. 41 i art. 42 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Art. 53 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 44 ust. 1 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.

Art. 45 ust. 2 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.

§ 30 ust. bułgarskiej ustawo o zmianie i uzupełnieniu ustawy wyborczej z 1987 r. w: Dyrżawen Westnik 1987, broj 98.

§ 14 ust. czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1945 r. i § 19 oraz § 54 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1948 r.

§ 21 ust. 1 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r.

§ 26 i p 27 ordynacji wyborczej NRD z 1950 r. oraz § 17 i § 18 ordynacji wyborczej NRD z 1954 r.

§ 29 ust. 2, § 32 ust. 3 i ust. 4 oraz § 47 ust. 1 ordynacji wyborczej NRD z 1958 r.

Art. 34 ust. 1 i art. 40 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 33 i art. 35 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 40 i art. 41 polskiej ordynacji wyborczej z 1976 r.

W. Sokołowicz: Węzłowe problemy..., s. 7-8.

Art. 24 ust. 4, art. 28 ust. 1 i art. 34 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Art. 33 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Art. 43 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1974 r. w: Buletinul Oficial 1974, nr 161.

§ 2 ust. 2, § 20 i § 21 ust. 1 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

§ 34 węgierskiej ustawy II o zmianie przepisów o wyborach do Zgromadzenia Krajowego z 1953 r

§ 29 węgierskiej ordynacji wyborcze z 1966 r. w brzmieniu ustawy III z 1970 r. i § 9 ust. 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

Art. 57 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1937 r.

Art. 38 ust. 2 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Art. 40 ust. 1 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 133.

Art. 39 polskiej ordynacji wyborczej z 1956 r.

Art. 41 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1976 r.

Art. 61 ust. i ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

L. Janicki: Ewolucja ustroju politycznego NRD, Ossolineum 1974 r.

§ 16 ordynacji wyborczej NRD z 1976 r.

Art. 44 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1974 r. Buletinul Oficial 1974, nr 161.

§ 28 ust. 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1966 r.

§ 8 ust. 1 i § 47 ust. 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983.

Art. 6 ust. 4 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

J. Mordwiłko: Nowe unormowanie prawa konstytucyjnego w okresie 1980-1985, Warszawa 1985 r., s. 36.

Art. 11 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

W. Sokołowicz: Węzłowe problemy..., s. 12.

§ 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

§ 47 ust. 1 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

Art. 62 ust. 1 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

§ 43 ust. 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

Art. 50 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.; § 25 ust. 2 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1971r.; § 15 ordynacji wyborczej NRD z 1976 r.; art. 47 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1974 r. Buletinul Oficial 1974, nr 161.; art. 42 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 143-144.

Art. 52 ust. 1 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.; art. 63 ust. 3 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.; art. 54 i art. 55 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1974 r Buletinul Oficial 1974, nr 161..; art. 40 ust. 5 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

§ 21 ordynacji wyborczej NRD z 1976 r.

Art. 65 i art. 66 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Art. 54 i art. 55 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1974 r. Buletinul Oficial 1974, nr 161.

Art. 41 i art. 42 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Art. 61, art. 62 i art. 105 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 24, art. 33 i art. 61 ust. 2 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1949 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 40 i art. 47 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.

Art. 23 ust. 3 i art. 35 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.

Art. 24 i art. 27 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1949 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Art. 37, art. 38 i art. 39 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.oraz art. 29 ust. 3 i art. 35 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.

§ 4 i § 5 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

§ 6 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1948 r.

§ 18 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r.

§ 14 ust. 4 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1971 r.

§ 5 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

§ 16 i § 17 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r.

§ 10, § 11, § 17 § 18, § 35 ust. 2 i § 39 ust. 1 ordynacji wyborczej NRD z 1950 r.

§ 24 ust. 3 ordynacji wyborczej NRD z 1958 r.

§ 41 ust. 3 ordynacji wyborczej NRD z 1950 r.

§ 18, § 19, § 21, § 42 ordynacji wyborczej NRD z 1958 r.

§ 2, § 9, § 44, § 45 ordynacji wyborczej NRD z 1963 r.

Art. 15, art. 17 i art. 47 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 16, art. 17, art. 19, art. 20 i art. 21 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 20, art. 21 i art. 23 polskiej ordynacji wyborczej z 1956 r. oraz art. 28 polskiej ordynacji wyborczej z 1976 r.

Art. 37 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Art. 13, art. 14, art. 63 i art. 65 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 15, art. 18, art. 19, art. 20 i art. 21 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 36 i art. 37 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Art. 37, art. 46, art. 48, art. 50 i art. 51 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Art. 53, art. 65 i art. 75 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Art. 37 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. Buletinul Oficial 1966, nr 86.

Art. 21, art. 23 i art. 55 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Art. 31 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Z. Szeliga: op. cit., s. 164.

§ 18 i § 26 ust. 2 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1966 r.

§ 27, § 28 ust. 1, § 30 i § 31 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 165.

§ 21 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1966 r.

Art. 51, art. 52 i art. 55 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1937 r.

Art. 25, art. 35, art. 36, i art. 37 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Art. 21, art.28 i art. 30 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Art. 44, art. 45, art. 46, art. 48 i art. 50 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1937 r.

Art. 29 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Art. 6, art. 24 i art. 26 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Art. 75 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

§ 30 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r. i § 32 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1970 r.

Art. 57 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54. i § 37 ordynacji wyborczej NRD z 1950 r.

Art. 52 ust. 2 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r.

Art. 52 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

§ 75 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.; § 24 ust. 2 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r. oraz art. 48 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. w: Konstituija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

Art. 52 ust. 2 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 66 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.

Art. 67 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1949 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

Z. Szeliga: op. cit., s. 172-173.

Z. Jarosz: System wyborczy PRL, Warszawa 1963, s. 159

Art. 67 i art. 79 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14.oraz art. 61 i art. 66 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.

§ 40 ust. 2 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1971 r.

§ 33 ordynacji wyborczej NRD z 1963 r.

Art. 61 ust. 2 polskie ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 79 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Art. 71 i art. 88 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960. oraz art. 69 i art. 75 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1966 r. Buletinul Oficial 1966, nr 86.

Art. 71 ust. 2 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1974 r. Buletinul Oficial 1974, nr 161.

§ 46 ust. 3 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1966 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 174.

Art. 79 i art. 88 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1937 r.; art. 53 i art. 54 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1978 r. oraz art. 53 i art. 54 radzieckiej ordynacji wyborczej z 1988 r.

Art. 71 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1953 r. w: Izwiestija na Priezidiuma na Narodnoto S'branije 1953, broj 14. oraz art. 64 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.

§ 36 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1954 r. oraz § 38 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1971 r.

§ 41 ustawy wyborczej NRD z 1950 r.

Art.58 ust. 3 i art. 62 ust. 5 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 78 i art. 82 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1952 r. ., w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1960.

Z. Szeliga: op. cit., s. 179.

Tamże, s. 180-182.

Art. 104 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1945 r. w: Konstitucija i osnownyje zakonodatielnyje akty Narodnoj Riespuliki Bołgarii, Moskwa 1950.

§ 35 i § 36 czechosłowackiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 63 i art. 65 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

Art. 56 rumuńskiej ordynacji wyborczej z 1946 r. ., w: Konstitucija i osnownyje zakondatielnyje akty Rumynskoj Narodnoj Riespubliki, Moskwa 1950.

§ 50 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1945 r.

F. Siemieński: Konstytucyjne podstawy organizacji i funkcjonowania aparatu władzy państwowej w: Studia z zakresu konstytucjonalizmu socjalistycznego, Ossolineum 1967, s. 253.

Art. 74 i art. 75 polskiej ordynacji wyborczej z 1946 r.

H. Donath: Przemiany ustrojowo-prawne na Węgrzech 1939-1949, Wrocław 1978, s. 102.

§ 53, § 54, § 55 i § 56 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1944 r.

§ 43 ordynacji wyborczej NRD z 1976 r.

Art. 101 i art. 102 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

§ 45 ordynacji wyborczej NRD; § 70 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r. oraz art. 106 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

Z. Szeliga: op. cit., s. 220-225.

§ 47 i § 48 ustawy wyborczej NRD z 1950 r. oraz § 57 ustawy wyborczej NRD z 1954 r.

§ 31 ust. 1 i § 50 ordynacji wyborczej NRD z 1958 r.

§ 47 ust. 6 ordynacji wyborczej NRD z 1976 r.

Art. 41 ust. 1 polskiej ordynacji wyborczej z 1952 r.

Art. 77, art. 78 i art. 79 polskiej ordynacji wyborczej z 1958 r.

W. Skrzydło: System wyborczy do Sejm: Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, pod red. A. Burdy, Ossolineum 1975 r. , s. 181-182.

Art. 113 polskiej ordynacji wyborczej z 1985 r.

§ 55 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1966 r.

§ 12 ust. 3 i § 70 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

Art. 80 bułgarskiej ordynacji wyborczej z 1973 r. w: Dyrżawen Westnik 1973, broj 54.

§ 71, § 72 i § 73 węgierskiej ordynacji wyborczej z 1983 r.

2

---