Komunikacja a cywilizacja

Powstanie cywilizacji nie byłoby możliwe bez opanowania technik komunikacji. Bez umiejętności porozumiewania się, człowiek nie tylko nie byłby w stanie zainicjować postępu technicznego i rozwoju cywilizacji, ale nawet nie mógłby tworzyć jakichkolwiek społeczności. Ale czym jest komunikacja? Komunikacja może oznaczać celową wymianę poglądów w dialogu, ale też przypadkowy sygnał. W 1970 Frank Dance podał 126 stosowanych definicji1 i od tego czasu ich liczba stale rośnie.

Wraz z upływem czasu liczba możliwych sposobów komunikacji wzrasta, a coraz bardziej skomplikowane i łatwiej dostępne informacje można przesyłać szybciej na większe odległości. Dziś używamy technik komunikacji, o których nie śnili nasi przodkowie. Można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że nasze dzieci poznają technologie dziś opisywane tylko w literaturze science-fiction. Nowe, lepsze narzędzia komunikacji napędzają spiralę zmian w dzisiejszym społeczeństwie2. Nie zawsze jednak tak było: najstarsze wynalazki dzieliły od siebie ogromne przedziały czasowe. To przyspieszające tempo zmian doskonale widać, jeśli spojrzymy na poszczególne “kamienie milowe” w komunikacji i odstępy czasowe jakie dzielą ich powstanie.

200 000 p.n.e - Mowa

Ewolucja mózgu odróżniła człowieka od zwierząt, gdy doprowadziła do powstania rewolucyjnego sposobu komunikacji - mowy. Zakłada się, że duże znaczenie miał tutaj gen FOXP23, który 200 tys. lat temu dał człowiekowi wiele zdolności językowych.

Mowa, zbiór wokalnych symboli opartych na logicznej strukturze, umożliwiła przekazywanie informacji i wiedzy kolejnym pokoleniom w doskonalszy sposób. Doświadczenia przekazywane za pomocą języka stawały się coraz bogatsze, a człowiek mógł zmieniać się i przystosowywać się do otoczenia - bądź przystosowywać otoczenie do siebie - znacznie szybciej niż gatunki opierające się na genetycznej ewolucji. Mowa oznaczała możliwość koordynacji i współpracy, postępu technicznego, nauki, inżynierii, powstania pojęć abstrakcyjnych i kultury. Ulokowała człowieka na szczycie łańcucha pokarmowego, umożliwiając homo sapiens walkę i zwycięstwo nad zwierzęcymi drapieżnikami. Pośrednio umożliwiła podróże przez niesprzyjające tereny (morza, pustynie) i ekspansję człowieka we wszystkie rejony Ziemi.

Mowa nie jest jednak doskonała. Wypowiedziane słowo czy zdanie docierało tylko do osób znajdujących się w pobliżu mówiącego. Komunikacja przy pomocy głosu, bądź sygnałów migowych, na odległości większe niż kilometr była praktycznie niemożliwa. Pamięć ludzka wraz z upływem czasu często ulegała zniekształceniu, istnieje także ograniczenie ilości informacji możliwych do zapamiętania przez jednostkę. Wraz z przedwczesną śmiercią `osób pamiętających' - szamanów, mędrców - którzy nie zdążyli przekazać swojej wiedzy uczniom - prymitywna społeczność mogła bezpowrotnie stracić wiedzę wielu pokoleń.

30 000 p.n.e - Pierwsze symbole

Niedoskonałości mowy prowadziły do prób stworzenia lepszego sposobu przekazywania i przechowywania informacji. Rozwijane techniki należy podzielić na dwa rodzaje - te przeznaczone do komunikacji na dalsze odległości (omówione w dalszych rozdziałach) i te przeznaczone do komunikacji w czasie, czyli nadania wiedzy ludzkiej trwałości. Wszystkie te techniki opierały się na wspólnym elemencie - symbolach.

Najstarsze znane nam symbole przeznaczone do komunikacji na przestrzeni czasu to malowidła jaskiniowe. Tak jak dla małych dzieci zanim nie nauczą się bardziej skomplikowanych sposobów komunikacji, tak i dla prehistorycznego człowieka obrazki i malowidła były najłatwiejszą do opanowania techniką. Ludzie Cro-Magnon stworzyli pierwszy kalendarz księżycowy 30,000 p.n.e.4

 Rys.1 Malowidła skalne z jaskini Lascaux, Francja. 15000-17000 p.n.e; źródło: culture.fr

Powoli następowała ewolucja od rysowania do pisania. W starożytnym Egipcie oraz w dawnej Grecji pojęcia pisania i rysowania były tożsame, na co wskazują m.in. egipskie słowo s-sz i greckiegraphein, które oznaczały zarówno pisanie, jak i rysowanie.

10 000 p.n.e - Petroglify

Wydaje się, że od malowideł jest tylko krok do pierwszych symboli. Ale to krok ogromny i bardzo długi, zarówno w czasie, jak i rozwoju intelektualnym. Podczas gdy najstarsze malowidła naskalne, rzeźby, narzędzia możemy datować na okres późnego paleolitu (ok. 25 tys. lat p.n.e.), pierwsze symbole, petroglify, pojawiają się dopiero w okresie neolitu (10-9 tys. lat p.n.e)5.

Prawdopodobnie używane były liczne mniej trwałe symbole - ułożone stosy kamieni, symbole wyryte w drewnie czy ziemi, jednak nie przetrwały one do dzisiejszych czasów, a ich istnienia możemy się tylko domyślać, obserwując - bliższe nam czasowo - prymitywne kultury z Oceanii czy Afryki.

 Rys. 2 Petroglify z Petrified Forest National Park, Arizona, USA; źródło: wikipedia.org

Równie stare są też pierwsze środki mnemotechniczne - narzędzia służące do pomocy w zapamiętywaniu. Symbole z najtrwalszych substancji (takie jak kamienie obrabiane do specyficznych kształtów) datowane są także na okres późnego paleolitu. Prawdopodobnie często używane były także węzły na sznurach (podstawa słynnych peruwiańskich kipu), karby na drzewie, tatuaże, herby, proporce, pieczęcie.

 Rys. 3 Petroglify z Häljesta, Västmanland, Szwecja; źródło: wikipedia.org

Nie istnieją jednak żadne wiarygodne dowody, że symbole będące graficznym odbiciem języka - czyli pismo - wykształciły się przed piątym tysiącleciem p.n.e.

3300 p.n.e. - Pismo

Symbole były prekursorem kolejnego wielkiego wynalazku - pisma. Zamknięty zbiór symboli, wyrażających dźwięki fonetyczne bądź pojęcia, umożliwił przechowywanie skomplikowanych, długich wiadomości i stanowił `graficzny zapis mowy'6.

Pismo było darzone wielkim szacunkiem. Starożytni Egipcjanie uważali za jego twórcę Thota, boga kultury, nauki i magii. Nebo, syn Marduka, był babilońskim bogiem pisma - i ludzkiego przeznaczenia. Według tradycji żydowskiej pismo wynalazł Mojżesz, według mitów greckich - Hermes. Klasa urzędników rządzących imperium chińskim, literati, za jedną z najważniejszych cech wykształconego człowieka uważała zdolność czytania i pisania.

Nieco kontrowersyjne jest ustalenie dokładnej daty powstania pisma. Pierwsze piktogramy i ideogramy pojawiły się wkrótce po pierwszych petroglifach, bo juz w okolicach 9000 p.n.e.7, ale pismo powstało nie wcześniej niż w okolicach 5000 p.n.e. Ponieważ staroeuropejske znaki Vinčów8są do tej pory nieodczytane i uważane przez wielu archeologów za motywy zdobnicze, za najstarsze znane nam pismo uważa się sumeryjskie piktogramy z 3400 p.n.e.9 Mniej więcej wy tym samym czasie wynalezione zostały też hieroglify10 i symbole proto-elamickie11.12

9000 p.n.e. - Piktogramy i ideogramy

Najstarszym podgatunkiem pisma są piktogramy, czyli pismo obrazkowe, w którym obrazy lub schematyczne rysunki przedmiotów są symbolami tych zjawisk. Symbole te nie przedstawiają dźwięków mowy - jest to alfabet semantyczny (od gr. sema, znak), a nie fonetyczny.

Piktogramy są kolejnym krokiem w ewolucji symboli. Tak jak petroglify rozwinęły się z malowideł naściennych, tak z petroglifów powstały piktogramy. Istotna różnica między takimi malowidłami, jak petroglify, a piktogramami polega na tym, że te pierwsze przedstawiają jakieś wydarzenie - podczas gdy piktogramy o tym wydarzeniu opowiadają. Mają więc znaczenie użytkowe.

 Rys. 4 Piktograf z 1510 przedstawiający historię przybycia misjonarzy na wyspę La Espanola na Karaibach; źródło: domlife.org

Piktogramami posługiwały się ludy starożytne - prehistoryczni mieszkańcy Egiptu, Mezopotamii, Fenicji, Krety, Hiszpanii, Fancji. Posługują się nimi dalej plemiona żyjące współcześnie w Afryce, Ameryce i Oceanii. Najstarsze piktogramy datowan są na 9000 p.n.e. aczkolwiek dopiero ok. 5000 p.n.e. stały się powszechnie znane. Symbole te były używane do oznaczania pojemników z żywnością, prawdopodobnie na handel, a później także dóbr rzemieślniczych. Najstarsze znane ideogramy pochodzą z powierzchni skał, nowsze z gliny i ceramiki, a najnowsze z kory, skór zwierzęcych i kości.

 Rys. 5 Piktograf plemienia Siuksów przedstawiający historię wyprawy handlarza muszli, Małego Kruka; źródło:bowieindians.tripod.com

Kolejny krok w ewolucji zapisywania myśli stanowi ikonografia (eikon z greki oznacza `obraz, wyobrażenie'). Ideogramy mają na celu przedstawienie idei. Podczas gdy piktogram przedstawiający koło zawsze przedstawia przedmiot o okrągłym kształcie, np. słońce, tak kolisty ideogram może oznaczać `gorąco', `światło', `dzień' czy `Wielkiego Boga Słońca'. Dwie kreski mogą oznaczać nie tylko nogi, ale symbolizować też pojęcia takie jak `iść' bądź `podróż'. Najwcześniejsze symbole często mają podobne znaczenie, niezależnie od geograficznego położenia kultury, która je stworzyła - np. oko z łzą oznacza smutek u Indian w Kalifornii, w piśmie Azteków, a także we wczesnych pismach chińskich i egipskich.

3400 p.n.e. - Pisma ideograficzne

O ile najstarsze ideogramy pochodzą z mniej więcej tego samego okresu co najstarsze piktogramy, to pisma czysto ideograficzne (logograficzne13), spotykane w różnych kulturach świata, zostały wynalezione stosunkowo późno i są także mniej wygodne od omówionych poniżej wcześniejszych pism analitycznych i analityczno-fontetycznych.

 Rys. 6 Chiński ideogram ji reprezentujący dziecko pod dachem, odczytywany kiedyś `troszczyć się', oznacza dziś `znak' badź `ideogram'

Z czasem ideogramy coraz bardziej odchodziły od `zwykłych obrazków' i ewoluowały w stronę bardziej abstrakcyjnych symboli, nadal jednak zachowały swoją podstawową ideę, że dany znak reprezentuje konkretne pojęcie. Ideogramy są spotykane w starszych systemach pisma Dalekiego Wschodu - m.in. w japońskim Kanji14, koreańskim Hanja15 (z V wieku n.e.), które z kolei wywodzą się z chińskich znaków16 (1200 p.n.e). Najstarszy system pisma, sumeryjskie pismo klinowe, jest przykładem pisma ideograficznego.

 Rys. 7 Ewolucja starożytnych japońskich piktogramów i ideogramów (od lewej do prawej); Źródło: www.language-museum.com

3300 p.n.e. - Pisma analityczne

Pisma starożytnych Egipcjan, Kreteńczyków, Hetytów czy mieszkańców Mezopotamii nie były pismami ideograficznymi. Już w swych najstarszych znanych nam formach słowa zbudowane były z symboli, połączonych w różne kombinacje. Tym samym stanowią fazę przejściową pomiędzy pismem czysto ideograficznym, a pismem czysto fonetycznym, gdyż zawierają elementy obu tych rodzajów pisma. Warto jednak podkreślić, że granica między pismami ideograficznymi i analitycznymi jest stosunkowo płynna, i wiele opracowań naukowych nie czyni różnicy między pismami ideograficznymi (logograficznymi) a analitycznymi.

Najbardziej znanym przykładem pisma analitycznego są egipskie hieroglify (najstarszy odkryty egipski hieroglif jest datowany na 3300 p.n.e.). Składają się z trzech odrębnych elementów:

• znaki ideograficzne - np. “krzyż ankh” oznaczał “życie”, a “pióro” oznaczało “prawdę”

• znaki fonetyczne - hieroglificzne znaki spółgłoskowe, oznaczały od jednej do trzech spółgłosek

• determinatywy - poprzedzające słowa i określające klasę wyrazów. Np. wszystkie imiona bóstw były poprzedzane znakiem siedzącej figurki boga

 Rys. 8 Egipski kartusz zawierający imię faraona Ptolemeusza; źródło:wikipedia.org

3000 p.n.e. - Pisma fonetyczne - sylabiczne

 Rys. 9 Ewolucja alfabetów; źródło: opracowanie własne na podstawie ancientscripts.com

Pisma fonetyczne-sylabiczne (sylabariusze) to takie zespoły symboli fonetycznych, w których poszczególne znaki są znakami samogłosek lub sylab, połączonych tak by przekazywały słowo mówione.17

Sylabariusze istniały w Europie i na Bliskim Wschodzie (m.in. Babiloński z 3000 p.n.e.18, Minojski Linear B19 z 1400 p.n.e, aksumicki Ge'ez20 z 500 p.n.e.), w Afryce Zachodniej, w Ameryce Północnej i w Azji. Nawet obecnie używa się ich w niektórych kulturach, np. w Japonii korzysta się aż z dwóch sylabariuszy (katakany i hiragany).

System sylabiczny wydaje się bardziej logiczny i prostszy od alfabetu, i dlatego też był częściej stosowany. Jednak pismo sylabiczne musi posiadać znacznie więcej symboli niż alfabet (przy piśmie całkowicie sylabicznym byłaby to liczba samogłosek pomnożona przez liczbę spółgłosek). Dlatego też sylabariusze są o wiele trudniejsze do nauki niż pisma alfabetyczne i stanowią podobnie ślepą uliczkę w ewolucji pisma jak ideogramy.

2000 p.n.e. - Pismo fonetyczne - alfabetyczne

Najstarszy znany nam dziś przykład alfabetu datuje się na 2000 p.n.e.21 i był on używany w Egipcie przez Semitów, którzy nadali egipskim hieroglifom nowe nazwy. Początkowo tylko spółgłoski miały swoje fonemy, ale kolejne mutacje alfabetu (m.in. fenicki - 1200 p.n.e) ewoluowały w kierunku włączenia samogłosek, co nastąpiło w alfabecie starogreckim (900 p.n.e), przodku alfabetów cywilizacji europejskiej. Kolejna wersje alfabetu z tej linii ewolucyjnej to alfabet etruski, a następnie alfabet rzymski (600 p.n.e.), z którego w prostej linii wywodzą się alfabety łacińskie, którymi się dziś posługujemy.

Alfabet rzymski składał się tylko z `dużych' liter. W okresie średniowiecza alfabet łaciński wzbogacił się o małe litery, a także symbole `j', `w' i `u'. Różne lokalne języki dodawały także inne swoje litery do swoich wersji alfabetu - np. litery `ó' czy `ś' w alfabecie polskim.

Wynalazek pisma fonetycznego-alfabetycznego nie tylko przetrwał do dziś z niewielkimi zmianami, pomimo wynalezienia druku, maszyn do pisania, komputerów czy technik natychmiastowej łączności, ale także odniósł zwycięstwo nad innymi rodzajami pisma. Ta jego niezwykła uniwersalność, prostota, możliwość adaptacji i ogromna użyteczność bez wątpienia tworzą z niego jeden z najbardziej znaczących wynalazków w dziedzinie technik komunikacji.

Narzędzia do pisania

Duże znaczenie dla ewolucji technik komunikacji miała kwestia narzędzi, jakie stosowano do utrwalania pisma. Po długich tysiącleciach używania kamiennych rylców i organicznych farb nakładanych na kamienne płaszczyzny, znaczący przełom nastąpił gdy zaczęto używać glinianych tabliczek, później utwardzanych przez wypalanie. Umożliwiło to znaczne szybsze pisanie i przechowywanie informacji.

Kolejnym przełomowym etapem w rozwoju technik pisania był papirus i papier, poręczniejszy w składowaniu i przenoszeniu. Technikę wytwarzania papirusu datuje się na 3000 p.n.e. w Egipcie. Około 100 n.e. w Chinach zaczęto wytwarzać papier (m.in. z bawełny), kilkaset lat później dotarł na Bliski Wschód. Masowa produkcja papieru datowana jest na XIX wiek w Europie, gdy maszyny parowe przerabiały miazgę drzewną na papier.22

Narzędzia do pisania także ewoluowały: od rylców, poprzez ptasie pióra maczane w atramencie, po wieczne pióra. Najstarsze wzmianki o wiecznych pióra to X wiek n.e., choć pióra zbliżone do dzisiejszych to początek wieku XIX. Stosunkowo niedawnym wynalazkiem są ołówki, których pierwsze egzemplarze pochodzą z wieku XVI, gdy w Anglii odkryto wysokiej jakości złoże grafitu. Anglia utrzymała monopol na produkcję wysokiej jakości ołówków przez ponad wiek, do czasu opracowania technik wytwarzania grafitu ze złóż o gorszej jakości.

Do rozwoju technik komunikacji walnie przyczynił się także sławny wojownik, generał i władca, zwykle nie kojarzony z rozwojem słowa pisanego - Juliusz Cezar. Przypisuje się mu stworzenie (czy raczej wydanie rozkazu stworzenia) pierwszej książki (kodeksu) w znanej nam postaci - kartki i okładki sklejone na grzbiecie.23 Pierwsza znana nam gazeta to Acta Diurna, wydana na rozkaz Juliusza Cezara w 59 r. p.n.e.

Znaczącym wynalazkiem była bez wątpienia prasa drukarska. Pierwsze maszyny używające czcionek wywodzą się z Chin, gdzie wynalazcy Pi Shengowi przypisuje się stworzenie pierwszych czcionek w 1045 r. n.e. Jednak z powodu niskiego zapotrzebowania na książki w Chinach tej epoki dopiero w Europie XV wieku druk zrewolucjonizował komunikację. Powszechnie za wynalazcę maszyny do druku uważany jest Johann Gutenberg (choć nie wiadomo w jakim stopniu był obeznany z chińskimi wynalazkami). W tym też czasie wynaleziono atrament na bazie oleju i usprawniono produkcję papieru. Druk umożliwił tańsze i szybsze wytwarzanie książek i innych publikacji. W połączeniu ze specyficznemu warunkami panującymi w Europie (rynek zbytu na Biblię gwarantował drukarzom zwrot kosztów i prowadził do spadku analfabetyzmu) wynalazek ten walnie przyczynił się do rozpowszechnienia książek i kultury słowa pisanego w Europie.

Specyficznym typem maszyny drukarskiej jest indywidualna maszyna do pisania, wynaleziona w XIX wieku - aczkolwiek z powodu dużej liczby patentów i ich rozwinięć, trudno jest wskazać jednoznaczną datę powstania tego wynalazku24.

 Rys. 10 Maszyna do pisania, początek XX wieku; źródło: wikipedia.org

Kolejna rewolucja w narzędziach pisarskich to wynalezienie komputerów i powstanie edytorów tekstu (1960 - TECO, TJ-2). Do narzędzi drukarskich dołączyły drukarki, a książki otrzymały nową postać - książek elektronicznych, istniejących tylko w pamięci komputera - tzw. ebooków.

Znaczenie tych technicznych wynalazków najlepiej wydaje się ilustrować zestawienie statystyk liczby tytułów książek publikowanych w Europie. W XVI wieku przed wynalazkiem druku było ich w przybliżeniu 1000 rocznie. W szczytowym okresie epoki druku, tj. w 1950 było to już 1000 co 3 dni. W połowie 1970-tych druk wspomagany komputerem przyśpieszył cykl wydawniczy do 1000 nowych tytułów dziennie.

Kody

Wraz z rozwojem języków powstały też kody. Niektóre kody przeznaczone byty do szyfrowania informacji i te nazywamy szyframi, inne jednak - jak kod Morse'a czy Baudota - miały na celu przede wszystkim usprawnienie komunikacji na odległość, poprzez zmniejszenie liczby znaków jakie muszą być przesłane.

Specyficznym rodzajem kodów są sztuczne języki (konlangi, od ang. Constructed language), stworzone od podstaw przez grupę ludzi, a nie powstałe w wyniku naturalnej ewolucji. Języki te można podzielić na trzy grupy:25

• przeznaczone do komunikacji międzynarodowej (np. esperanto)

• stworzone do celów artystycznych i estetycznych (np. klingoński lub elficki Tolkienowski)

• stworzone do celów naukowych i filozoficznych (np. loglan)

Komunikacja na odległość

Symbole do przekazywania na odległość opierały się na urządzeniach, które ułatwiały zmysłom ludzkim wychwycenie sygnału.

Sygnały optyczne

Wiele kultur stosowało sygnały wzrokowe, oparte na dymie i ogniu, nazywane dziś także `optycznym telegrafem'.

Ognisko było przykrywane koszem lub matą i odsłaniane, w ciągu dnia wypuszczając w różnych odstępach czasu smugi dymu, a w nocy dając migające światło. Widoczność tych sygnałów, zwłaszcza dymnych, był jednak zależna od pogody (wiatr, opady), co utrudniało stosowanie skomplikowanych kodów. Taki sposób sygnalizacji był wykorzystywany m.in. przez Indian północnoamerykańskich.

Ograniczeniem zasięgu takich sposobów komunikacji był zasięg zmysłów. Częstym usprawnieniem było więc przekazywanie wiadomości przez wczesny rodzaj 'stacji wzmacniających i przekaźnikowych', czyli stworzenie punktów powtarzających ten sygnał pomiędzy grupą inicjującą a docelową. Takie modyfikacje były często stosowane przez bardziej zaawansowane cywilizacje o osiadłym trybie życia. Polegały one na rozpalaniu ciągu oddalonych od siebie ogromnych ognisk na wzgórzach i górach. Najbardziej zaawansowane budowały niekiedy wieże sygnałowe, jak Chiny na Wielkim Murze. Specyficznym rodzajem wież sygnałowych są do dziś używane latarnie morskie.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że wojna często była motorem napędzającym badania nad technikami komunikacyjnymi. W lądowych bitwach kody oparte na proporcach i symbolach były używane tysiące lat przed naszą erą.

400 p.n.e. - Heliograf

Na 400 r. p.n.e. datuje się heliografy, czyli urządzenia działające na zasadzie odbijania promieni świetlnych przez lustra. Po raz pierwszy opis ich użycia napotykamy w Hellenice Ksenofona, gdzie spotykamy opis sygnałów bitewnych przesyłanych przy pomocy wypolerowanych tarcz.26

1790 - Semafor

Najbardziej zaawansowanych wariantem `optycznego telegrafu' jest semafor. Za jego wynalazców uznaje się braci Chappe, Francuzów z końca XVIII wieku. Wykazali oni, że przy większych odległościach łatwiej jest spotrzec położenie prętu niż kolor. Pierwszy działający semafor miał 196 pozycji. Pierwsza linia semaforowa pomiędzy Paryżem a Lille rozpoczęła działalność w 1792 a czas transmisji przeciętnej wiadomości (36 znaki) na odległość 192km wynosił 32 minut.27 Za wariant semafora uznaje się też stosowanie na morzu morskie flagi komunikacyjne.

Sygnały dźwiękowe

Kultury żyjące na obszarach obfitujących w duże drzewa stosowały wydrążone pnie drzew, niekiedy przykryte skórą, czyli bębny - ten wynalazek powstał niezależnie od siebie w wielu kulturach afrykańskich i amerykańskich. Najbardziej znanym dziś przykładem takiej komunikacji są tam-tamy, czyli `mówiące bębny' pochodzące z kultur zachodniej Afryki, dziś dalej wykorzystywane (choć przede wszystkim jako element muzyki juju).28 Podobnie jak przy sygnałach optycznych, także przy sygnałach dźwiękowych stosowano 'stacje przekaźnikowe'.

Rogi, bębny i inne sposoby przekazywania dźwięku były także często używane do komunikacji na polach bitew.

Na niewielkie odległości w budowlach dźwięki były też przesyłane w systemach rur - najstarszy znany taki system to wynalazek Chińczyka Kung-Foo-Whing z 968 roku n.e.

2400 p.n.e. - Kurierzy i poczta

W połączeniu z technologią wytwarzania coraz to praktyczniejszych materiałów piśmienniczych - od tabliczek glinianych, poprzez papirusowe zwoje po papier, pismo umożliwiło także przysyłanie wiadomości na dalsze odległości. Specjaliści od szybkiego i pewnego dostarczania fizycznych wiadomości - kurierzy - z pewnością pojawili się wkrótce po wynalezieniu pisma. Najstarsze informacje o istniejącym systemie kurierskim pochodzą z Egiptu 2400 p.n.e29.

Rozwój tego sposobu przesyłania wiadomości dał początek systemowi pocztowemu. Palma pierwszeństwa należy się Asyrii (lata 550-500 p.n.e), aczkolwiek pewne - stosunkowo nieliczne - przesłanki wskazują na istnienie systemu pocztowego nawet w 1700 p.n.e, w czasach Hammurabiego. Asyryjski system pocztowy powstał jako dodatek do systemu zbierającego informację - szpiegowskiego i podatkowego.

Chiński system pocztowy jest z pewnościa najstarszym dalej działającym - dzisiejsza poczta chińska wywodzi się w ciągłej linii od reform za czasów dynasti Qin (221-227 p.n.e), aczkolwiek istnieją dowody na istnienie zalążków systemu pocztowego w czasach Konfucjusza (550 p.n.e), który powiedział, że “plotki podróżują szybciej niż poczta”.

Rzymska poczta jest jedną z lepiej udokumentowanych ze świata antycznego. Cursus publicuszostała utworzona w czasach Oktawiana Augusta (62 p.n.e - 12 n.e), pierwotnie przeznaczona dla służb rządowych, wkrótce potem została jednak rozszerzona na obywateli rzymskich.

Systemy pocztowe istniały w państwach Karola Wielkiego, Zakonu Krzyżackiego i wielu innych państw średniowiecznych. W Rzeczpospolitej Obojga Narodów wielu szlachciców miało własnych kurierów-listonoszy. Niepiśmienni korzystali z usług skryby, piszącego i czytającego listy.

W 1874 na potrzeby międzynarodowej koordynacji systemu pocztowego została stworzona najstarsza organizacja międzynarodowa - Międzynarodowy Związek Pocztowy.

Poczta podróżowała różnymi sposobami. Od gołębi pocztowych, kurierów na koniach i psich zaprzęgach, po balony, statki i łodzie podwodne, kolej, samochody i samoloty.

Warto zwrócić uwagę na szybkość dostarczania przesyłek pocztowych. Gdy powstały najstarsze systemy pocztowe najszybszym środkiem transportu były konie i wielbłądy, które rzadko przekraczały 20km na godzinę. Od 1600 p.n.e. największa prędkość rozwijały rydwany - aż 30km na godzinę. Gdy pierwsze regularne dyliżansy pocztowe ruszyły w Wielkiej Brytanii w 1784 roku, nie przekraczały 15km na godzinę. Dziewiętnastowieczne lokomotywy i parowce rzadko osiągały 20km na godzinę. Dopiero dwudziesty wiek był świadkiem gwałtownego przyśpieszenia transportu, gdy najpierw pociągi przekroczyły 100 km/h, później samoloty przebiły się przez barierę dźwięku, a od lat 60. człowiek jest w stanie pokonywać wiele kilometrów na sekundę, wysyłając obiekty poza orbitę ziemską.

1838 - Telegraf

Wynalazek elektryczności oznaczał nowa erę w technikach komunikacji, tworząc możliwość prawie natychmiastowej (praktycznie z prędkością światła) komunikacji na dłuższe odległości.

Pierwszy z elektrycznych wynalazków komunikacyjnych, telegraf, został zastosowany w 1838 r. w Anglii przez Sir Charlesa Wheatstone'a. W porównaniu z późniejszymi urządzeniami miał niską przepustowość danych (to właśnie w celu jej przyśpieszenia powstał kod Morse'a) i można go nazwać `nowym tam-tamem', ale w swoim czasie był wspaniałym urządzeniem, jednym z tych które zmieniają świat.30

Razem z telegrafem gwałtownie zaczęły rozwijać się gazety, które mogły oferować swoim czytelnikom wiadomości już nie sprzed kilku dni, ale sprzed kilkunastu godzin. Gdy pierwsze kable podmorskie skróciły czas podróży informacji przez oceany, dawniej liczony w tygodniach lub miesiącach, na świecie po raz pierwszy zaczęto używać określenia `globalna wioska'. Telegrafy były uznawane za dokumenty prawnie wiążące w transakcjach handlowych.

Warto zauważyć, że mimo rozwoju opisanych poniżej wynalazków (radio, telefon) telegraf w zaawansowanej postaci zwanej teleksem był stosowany w krajach rozwiniętych (TWX w USA) jeszcze do drugiej połowy dwudziestego wieku, a w wielu innych krajach stosowany jest do dzisiaj (Kuba, Pakistan).

Dziś prawie na całym świecie funkcje telegrafu przejmuje Internet i e-mail.

1848 - Telefon

Telefon jest starszy od telegrafu tylko o dekadę - Antonio Meucci skonstruował pierwszy telefon w 1848. W latach 70. XIX wieku wynalazek ten spopularyzował Amerykanin Aleksander Bell, popularnie lecz błędnie uznawany za wynalazcę tego urządzenia. Meucii wytoczył proces o plagiat, przerwany jednak przez jego śmierć w 1896 roku. Faktycznie Bell dokonał pewnych ulepszeń w projektach Meucciego, Edisona i Gray'a, jednak jego największy nie pozostawiający żadnych wątpliwości wkład w rozwój komunikacji to stworzenie pierwszego komercyjnego systemu telefonu - prawdziwsze jest więc stwierdzenie, że Bell wynalazł nie telefon, ale firmę telekomunikacyjną.31

Prekursorem dzisiejszej telefonii bezprzewodowej były wynalazki Mikołaja Tesli z końca XIX wieku. Pierwsze przenośne aparaty telefoniczne zaczęły być wykorzystywane przez wojsko i policję w latach 50. XX wieku w USA i w Szwecji32, a od lat 90. przenośne, bezprzewodowe telefony komórkowe stają się coraz popularniejsze, jako przedmioty codziennego użytku. Modele najnowszej generacji są w stanie przesyłać także inne niż głos rodzaje informacji - m.in. wiadomości tekstowe, graficzne, pliki komputerowe, itp, a także łączyć się z Internetem.

W dwudziestym wieku popularnym dodatkiem do telefonu był fax, oparty na wynalazku Rudolfa Hella z 1929 roku. Popularność faksów osiągnęła szczyt w latach 80. tego wieku, wraz ze spadkiem ich cen, jednak już od następnej dekady widać zmierzch tej technologii na rzecz komputerów i Internetu.

Równocześnie od lat 90-tych komputery osobiste przejmują inne funkcje telefonów - są w stanie zastępować telefon stacjonarny, łącząc w sobie funkcjonalność aparatu telefonicznego, faksu i automatycznej sekretarki. Darmowe programy najnowszych generacji, takie jak Skype, potrafią przekazywać głos z jakością nie ustępującą normalnym telefonom. The Economist prognozuje33, że oznaczają one wyrok śmierci dla wynalazku Bella - firm telekomunikacyjnych, gdyż oferują usługę tej samej jakości za cenę, jakiej te nie mogą przebić - za darmo.

1896 - Radio

Ojcem teorii, które doprowadziły do stworzenia radia był fizyk James Maxwell, którego praca dotycząca fal elektromagnetycznych została opublikowana w 1873 roku. Eksperymenty Heinricha Hertza z lat 1886-1888 przetarły drogę wynalazcom radia. Wynalazcom - gdyż, choć pierwszy patent otrzymał w Wielkiej Brytanii w 1896 Guglielmo Marconi, pretendentem do tego miana był też Mikołaj Tesla, który otrzymał patent w USA w 1897, jednak stracił go w 1907 na rzecz Marconiego. Patent ten został mu przywrócony po jego śmierci w 1943 roku.34

Pierwsza transmisja radiowa miała miejsce w 1906, gdy Guglielmo MarReginald Fessenden dokonał transmisji kolędy `Cicha noc' z Brant Rock w USA. Pierwsza transmisja wiadomości to rok 1920, stacja 8MK w USA. Pierwsze regularne transmisje o charakterze rozrywkowym rozpoczęły się dwa lata później, w 1922.

W latach 60. wynalazek tranzystora doprowadził do powstania pierwszych przenośnych odbiorników radiowych. Pierwszy komunikacyjny satelita, TELESTAR, został wystrzelony w 1963 roku. Od początku lat 90. komputery osobiste są w stanie odbierać i odtwarzać fale radiowe.

Specyficzne właściwości fal radiowych powodują, że urządzenia radiowe są też (po odpowiednich modyfikacjach) wykorzystywane zarówno jako urządzenia lokalizujące. Wynalazek radaru to logiczne rozwinięcie możliwości radia.

1897 - Komputer

Już pod koniec XIX wieku słowo to odnosiło się do mechanicznych urządzeń ułatwiających obliczenia (po raz pierwszy określenie to znajdujemy w Oxford Dictionary w 1897 roku).35

Pierwsze komputery miały jednak istotne ograniczenie, gdyż dana maszyna mogła wykonywać tylko te konkretne i nieliczne operacje, do jakich została zaprojektowana od podstaw. Znacząca rewolucja w świecie komputerów nastąpiła w 1941 roku, gdy Konrad Zuse zbudował Z336, pierwszy komputer `kompletny' w interpretacji Teorematu Turinga, czyli taki, który może wykonywać każde zaprogramowane mu zadanie.

 Rys. 11 Z3, pierwszy uniwersalny komputer; źródło: irb.cs.tu-berlin.de

Od tej pory komputer umożliwiał coraz łatwiejszy dostęp, bardziej skomplikowane i szybkie operacje na informacji. Komputery bez wątpienia przyczyniły się do zwiększenia tempa postępu naukowego, jednak przez długi czas sposoby komunikacji używane przez komputer (karty perforowane, taśmy magnetyczne, wydruki) nie miały dużego znaczenia dla rozwoju technik komunikacji międzyludzkich.

Znaczenie komputerów dla komunikacji gwałtownie wzrosło w drugiej połowie dwudziestego wieku, wraz z rozwojem sieci komputerowych.

1927 - Telewizja

Pierwsze eksperymenty z przesyłaniem obrazów na odległość są niewiele późniejsze od wynalazku radia - już w 1884 Paul Gottlieb Nipkow opatentował pierwszy system elektromechanicznego przesyłania obrazu.37

Pierwsza transmisja telewizji publicznej odbyła się w Nowym Jorku w 1927 roku. Pierwsza transmisja rozrywkowa ma miejsce w Wielkiej Brytanii w 1930 roku. Pierwsza transmisja międzykontynentalna na żywo to USA, 1957 rok. W tym także dziesięcioleciu telewizja zaczęła przekształcać się z czarno-białej w kolorową. W 1980, w niespełna wiek po patencie Nipkowa, 98% rodzin w USA dysponowało odbiornikiem telewizyjnym.

Od lat 60. telewizja w połączeniu z telefonem i komputerem oferowała w niektórych krajach usługi videotekstu, wykorzystujące telewizor do wyświetlania interaktywnych menu, a telefon jako urządzenie do jego nawigacji. Prawdopodobnie najbardziej znanym i zaawansowanym z tych systemów jest francuski Minitel rozpowszechniony w latach 80-tych, który wykorzystywał własny terminal z modemem. Inną pochodną videotekstu jest usługa teletekstu, wykorzystująca telewizory i ich piloty.38

Od lat 90. komputery osobiste są w stanie odtwarzać dźwięki oraz ruchome obrazy i transmitować je, wykorzystując sieć Internet.

1969 - Sieci komputerowe (Internet)

Próby stworzenia funkcjonalnych sieci komputerowych nabrały tempa w latach 60., a ich najbardziej znaczącym osiągnięciem w tamtej dekadzie była sieć ARPANET w USA. Pierwsze połączenie pomiędzy komputerami w sieci ARPANET nastąpiło 21 listopada 196939. Od 1978 wszystkie komputery wyposażone w modemy mogły przesyłać między sobą dane przez linie telefoniczne, wykorzystując usługę Bulletin Board Services (BBS)40. 1 stycznia 1983 ARPANET zaczął stosować protokoły TCP/IP i to zdarzenie uznaje się za moment jego transformacji w Internet.

Internet w połączeniu z funkcjonalnością komputera to kolejna rewolucja w technikach komunikacji. W połączeniu z Internetem i peryferiami komputerowymi, takimi jak drukarka, skaner, słuchawki i mikrofon, a także z rozwijanymi technologiami, takimi jak elektroniczny papier41, komputer wkrótce może połączyć w sobie wszystkie zalety poprzednich sposobów komunikacji. Już dziś komputer internetowy przejął większość usług udostępnianych w poprzednich dekadach przez fax i videotext, praktycznie całkowicie wchłaniając dawne sieci, takie jak BBS.

Dzisiejszy komputer to nie jest ogromne, ciężkie monstrum sprzed kilkunastu lat. Nowe, przenośne i lekkie urządzenia, takie jak palmtop, mają ogromne implikacje dla technik komunikacji. Człowiek wykorzystując tę technologię ma teraz zawsze, w dowolnym miejscu i porze możliwość zarówno natychmiastowej komunikacji (tekstowej, dźwiękowej i wizualnej) jak i dostępu do największej multimedialnej biblioteki świata, jaką jest dziś Internet.

Już dzisiaj w Internecie znajduje się większość informacji, do których wygasły prawa autorskie i znajdują się w public domain. Wiele z nowszych informacji (np. najświeższe publikacje naukowe) można znaleźć i zakupić w formie elektronicznej w postaci ebooków; coraz bardziej zwiększa się także zasób archiwów gazet i czasopism, specjalizowanych baz danych i wszystkich innych zbiorów informacji, trudno dostępnych w zwykłych bibliotekach czy sklepach.

Niektóre z informacji istnieją dziś wyłącznie na sieci - np. Wikipedia, największa dziś encyklopedia, nie ma swojej `rzeczywistej' wersji, istnieje tylko w przestrzeni elektronicznej. Podobnie unikalne narzędzia takie jak wyszukiwarki internetowe (np. Google), które w sekundę mogą przeszukać pod kątem potrzebnych nam informacji odpowiednik miliardów książek, nie mogą istnieć poza siecią. Dzięki łatwości kopiowania materiału i braku centralizacji, Internet to także najbezpieczniejsze archiwum, w którym raz wprowadzonej i powielonej w kilku miejscach informacji nie grozi niebezpieczeństwo zniszczenia czy zwykłej degradacji w czasie.

Lecz Internet to nie tylko największa biblioteka i skarbnica wiedzy. To także nowe, interaktywne metody komunikacji. E-mail jest nie tylko znacznie szybszy od zwykłej poczty, ale także o wiele łatwiejszy do zarchiwizowania i późniejszego sortowania. Internet to ogromna oszczędność czasu - informacje są dostępne natychmiast, znika konieczność oczekiwania na fizyczne doręczenie poczty czy podróży do sklepu lub biblioteki.

Być może jednak największym osiągnięciem Internetu było umożliwienie nieograniczonej - liczbowo i przestrzennie - grupie ludzi natychmiastową komunikację z równoczesnym uniknięciem chaosu informacyjnego. Usenet i fora dyskusyjne mogą przyjąć praktycznie nieograniczoną liczbę informacji (e-maili, postów) w każdej sekundzie, które trafiają do właściwych hierarchicznie uporządkowanych kategorii. W ten sposób w danej dyskusji, badaniach, projekcie, itp. może równocześnie uczestniczyć i komunikować się z sobą dowolnie duża i rozproszona grupa ludzi, która nie mogłaby tego nigdy zrobić, wykorzystując tradycyjne środki komunikacji, takie jak poczta czy konferencja.

W 18 krajach na świecie ponad 50% populacji ma już dostęp do Internetu. Liderem jest Szwecja gdzie 76.6%42 obywateli korzysta z globalnej sieci. Obecnie z Internetu regularnie korzysta 12.5% populacji świata (około 800 milionów ludzi). Liczba użytkowników większości usług internetowych podwaja się co cztery lata (przy czym warto zwrócić uwagę, że w biedniejszych rejonach świata - Afryce, Ameryce Południowej, na Bliskim Wschodzie - liczba ta potraja się, co wydaje się zadawać kłam prognozom o rosnącym podziale świata (ang. digital divide). Co więcej, analiza w dłuższym przedziale czasowym wskazuje na geometryczny charakter funkcji liczby użytkowników Internetu43. W ciągu mniej niż trzech dziesięcioleci nasycenie komputerami z dostępem do Internetu na całym świecie powinno pokrywać się z dzisiejszymi statystykami nasycenia telewizorami i telefonami.

Przyszłość komunikacji

 Rys. 12 Wykres liczby domen internetowych w latach 1989-97; źródło: Hobbes' Internet Timeline

Nie sposób przewidzieć, jakie wynalazki może nieść z sobą przyszłość. Kończąc ten skrótowy opis historii komunikacji, chciałbym jednak zwrócić szczególną uwagę na fakt, że czas dzielący kolejne znaczące “kamienie milowe” w komunikacji ulega drastycznemu zmniejszeniu.

Marshall McLuhan44 wyróżnił 4 etapy w historii ludzkości. W przybliżeniu 200 000 lat dzieli epokę mowy od pojawienia się pierwszych symboli, znaku epoki pisma. Ponad 10 tys. lat dzieli pierwsze symbole, petroglify, od epoki druku, Galaktyki Gutenberga. Jednak tylko niecałe 400 lat dzieli wynalazek druku od pierwszego symbolu obecnej epoki elektryczności, telegrafu..

Kolejne przełomowe wynalazki współczesnej nam epoki: telegraf, telefon, radio, telewizja, komputer i Internet są oddzielone od siebie tylko kilkoma dekadami. Kolejne generacje usług internetowych (jak e-mail, usenet czy www) pojawiają się w odstępach kilkuletnich. Nowe wersje oprogramowania takie jak komunikatory internetowe (np. Gadu-gadu i ICQ) powstają co kilka miesięcy. Raymond Kurzweil, amerykański wynalazca i milioner, prognozuje45, że nowe, rewolucyjne wynalazki będą oddzielone od siebie coraz krótszymi okresami, a postęp technologiczny wkrótce drastycznie zmieni oblicze naszego świata.

Techniki komunikacji już nieraz rewolucjonizowały nasze życie. Choć nie wiadomo, jakie nowe innowacje kryją sie w przyszłości, jest wysoce prawdopodobne, że przekonamy się o nich osobiście już za kilka lat - a potem, jeszcze szybciej, ujrzymy ich następców.

---