Fleksja

65

Wniosek: Zakończ analizę.

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj żeński, np. pani, panią.

Wniosek: Wróć do punktu 1. i jeszcze raz sprawdź badany rzeczownik.

tak

nie

Wniosek: Końcówka fleksyjna w badanej formie to końcówka równoległa, np. D. lm. pisarz-y : pisarz-ów.

6. Czy w formach fleksyjnych badanego wyrazu występuje końcówka fleksyjna, równoważna pod względem pełnionej funkcji gramatycznej innej końcówce fleksyjnej w formie fleksyjnej innego wyrazu?

tak

nie

Wniosek: Końcówka fleksyjna w badanej formie to końcówka współfunkcyjna, np. końcówki D. lp. rzeczowników: tablic-y, piór-a, dom-u, pan-i.

Wniosek: Końcówka fleksyjna w badanej formie to końcówka ruchoma, np. Gdzie to położyłeś? lub Gdzieś to położył?.

tak

nie

5. Czy w formach fleksyjnych badanego wyrazu występuje końcówka fleksyjna równoważna pod względem pełnionej funkcji gramatycznej innej końcówce w innej formie fleksyjnej tego samego wyrazu, lecz różniąca się od niej swoim kształtem?

tak

4. Czy końcówka fleksyjna może przemieszczać się w obrębie zdania i dołączać do innych wyrazów?

nie

3. Czy rzeczywiście w każdej formie fleksyjnej badanego wyrazu pojawia się końcówka fleksyjna (s.)?

Wniosek: Przynajmniej jedna forma fleksyjna badanego wyrazu przyjmuje końcówkę zerową, np. tablic-

Uwaga: Jeżeli istnieją kategorie gramatyczne, przysługujące badanemu wyrazowi, których końcówki fleksyjne nie wyrażają, znajdź inne morfemy, flektywy, wyspecjalizowane w sygnalizowaniu odpowiednich kategorii, np. cząstki, które wnoszą do wyrazu jedno, ściśle określone znaczenie: śpiew-a-l-i-by-śmy, gdzie: -l- `czas przeszły', -i- `rodzaj męskoosobowy', -by- `tryb przypuszczający', -śmy `1. os. lm.'.

2. Wskaż wartości kategorii gramatycznych przysługujących badanemu wyrazowi, sygnalizowane przez wyodrębnione w punkcie 1. końcówki fleksyjne, np. tablic-a (M., lp., rż.), tablic-y (D., lp., rż.)... .

1. Wyodrębnij we wszystkich formach fleksyjnych badanego wyrazu końcówki fleksyjne, czyli te ich części, które pojawiają się jako elementy położone najbardziej w prawo od tematu fleksyjnego i zmieniają swoją postać w trakcie odmiany. Posłuż się formułą: końcówka fleksyjna = forma fleksyjna - temat fleksyjny, np. -a = tablica - tablic-.

Końcówka fleksyjna

Rodzaj gramatyczny

6. Czy badany rzeczownik można wstawić w konteksty: Widzę tę/tą nową... i Widzę te nowe...?

nie

tak

5. Czy badany rzeczownik można wstawić w konteksty: Widzę to nowe... i Widzę te nowe...?

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj nijaki, np. okno, cielę.

nie

tak

4. Czy badany rzeczownik można wstawić w konteksty: Widzę ten nowy... i Widzę te nowe...?

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj męsko-rzeczowy, np. stół, las.

nie

tak

3. Czy badany rzeczownik można wstawić w konteksty: Widzę tego nowego... i Widzę te nowe...?

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj męsko-zwierzęcy, np. pies, koń.

nie

tak

Wniosek: Temat fleksyjny badanego wyrazu to temat supletywny, np. rok- : lat-, człowiek- : ludź-.

1. Zapisz zdanie, w którym występuje interesujący cię rzeczownik. Sprawdź, czy rzeczywiście jest to rzeczownik (s.). Pamiętaj, że wszystkie inne wyrazy w zdaniu, wchodzące w związki składniowe z badanym rzeczownikiem, przyjmują tę samą wartość kategorii rodzaju, co ów rzeczownik. Posłuż się dwoma przepisami.

tak

nie

nie

Wniosek: Temat fleksyjny badanego wyrazu to temat wtórny, np. mieszczan-om (lm.) : mieszczan-in-a (lp.), muze-ów (lm.) : muze-um (lp.). Temat wtórny jest zjawiskiem nietypowym dla fleksji rzeczownika, lecz charakterystycznym i regularnym dla fleksji czasownika, np. temat wtórny posiadają formy czasu przeszłego, trybu przypuszczającego, a także złożone formy czasu przyszłego i imiesłowy.

4. Czy rozbieżności w budowie tematu fleksyjnego są jednostkowe i charakterystyczne jedynie dla kilkunastu wyrazów?

tak

Wniosek: Temat fleksyjny badanego wyrazu to temat oboczny, np. ręk- : rąk- : ręk'- : ręc-.

nie

3. Czy rozbieżności w budowie tematu fleksyjnego można wytłumaczyć za pomocą oboczności morfonologicznych (s.)?

2. Czy temat fleksyjny we wszystkich formach fleksyjnych badanego wyrazu rzeczywiście przybiera zawsze tę samą postać?

tak

Wniosek: Temat fleksyjny badanego wyrazu to temat podstawowy, czyli rdzeń (z przyrostkiem), np. tablic-.

1. Wyodrębnij we wszystkich formach fleksyjnych badanego wyrazu temat fleksyjny, czyli tę ich część, która niesie określone znaczenie i na ogół nie zmienia swojej postaci w trakcie odmiany, np. tablic-a, tablic-y, tablic-y, tablic-ę, tablic-ą, tablic-y, tablic-o; tablic-e, tablic-, tablic-om, tablic-e, tablic-ami, tablic-ach, tablic-e. Posłuż się formułą: temat fleksyjny = forma fleksyjna - końcówka fleksyjna, np. tablic-. = tablica - -a.

Temat fleksyjny

5. Czy istnieją takie formy fleksyjne badanego wyrazu, które - pełniąc różne funkcje gramatyczne - przyjmują tę samą postać?

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj żeński, np. pani, kość.

Wniosek: Zakończ analizę.

1. Zapisz zdanie, w którym występuje interesujący cię rzeczownik. Sprawdź, czy rzeczywiście jest to rzeczownik (s.). Pamiętaj, że wszystkie inne wyrazy w zdaniu, wchodzące w związki składniowe z badanym rzeczownikiem, przyjmują tę samą wartość kategorii liczby, co ów rzeczownik. Wyjątkiem jest liczebnik, który narzuca rzeczownikowi odpowiednią wartość kategorii liczby (s.).

nie

Wniosek: Formy fleksyjne badanego wyrazu, spełniające tylko punkt 3., są oboczne, np. tych pisarzy (D., lm.) : tych pisarzów (D., lm.).

tak

Wniosek: Formy fleksyjne badanego wyrazu, spełniające punkt 5., są synkretyczne, np. domu (D., lp.) : domu (Ms., lp.).

tak

nie

1. Zapisz zdanie, w którym występuje interesujący cię rzeczownik. Sprawdź, czy rzeczywiście jest to rzeczownik (s.). Pamiętaj, że wszystkie inne wyrazy w zdaniu wchodzące w związki składniowe z badanym rzeczownikiem, przyjmują tę samą wartość kategorii przypadka, co ów rzeczownik. Wyjątkiem jest czasownik, który narzuca rzeczownikowi odpowiednią wartość kategorii przypadka (s.).

tak

3. Czy istnieją takie formy fleksyjne badanego wyrazu, które - pełniąc tę samą funkcję gramatyczną - przyjmują różne postaci?

tak

Wniosek: Przynajmniej niektóre formy fleksyjne badanego wyrazu są analityczne, np. będę pisać, powinienem był.

2. Czy istnieją takie formy fleksyjne badanego wyrazu, które składają się z więcej niż jednego słowa?

4. Czy badany rzeczownik przyjmuje identyczną postać w D., C. i Ms. lp. oraz B. i N. lp.?

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj męsko-osobowy, np. uczeń, poeta.

2. Czy badany rzeczownik można wstawić w konteksty: Widzę tego nowego... i Widzę tych nowych?

nie

Wniosek: Wszystkie formy fleksyjne badanego wyrazu są syntetyczne, a więc w ich obręb wchodzi tylko jedno słowo, np. tablica.

tak

nie

Forma fleksyjna - jej postaci i odmiany

3. Na podstawie sformułowanych proporcji (opozycji) ustal kategorie gramatyczne, które przysługują badanemu wyrazowi, np. kategoria przypadka: tablica (M. lp.) : tablicy (D. lp.) = tablice (M. lm.) : tablic (D. lm.), …; kategoria liczby: tablica (M. lp.) : tablice (M. lm.) = tablicy (D. lp.) : tablic (D. lm.), …; kategoria rodzaju: tablica (rodzaj żeński).

6. Uwzględniając kategorie gramatyczne, przysłu-gujące badanemu wyrazowi, ustal, do jakiej części mowy on przynależy (s.), np. wyraz TABLICA jest rzeczownikiem, odmienia się bowiem przez przypadki i liczby, lecz nie odmienia się przez rodzaj.

2. Zestaw wszystkie formy fleksyjne badanego wyrazu i ułóż je w proporcje (opozycje), np. tablica : tablicy = tablice : tablic, ...; tablica : tablice = tablicy : tablic, ... .

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj męskorzeczowy, np. nowy stół, nowe stoły., lub rodzaj nijaki, np. nowe okno, nowe okna.

nie

tak

3. Czy badany rzeczownik przyjmuje identyczną postać w M. i B. lp. i lm.?

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj męskozwierzęcy, np. nowego psa, nowe psy.

tak

nie

2. Czy badany rzeczownik przyjmuje identyczną postać w D. lp. i B. lp. oraz M. lm. i B. lm.?

Wniosek: Badany rzeczownik ma przypisany rodzaj męskoosobowy, np. nowego ucznia.

tak

nie

1. Czy badany rzeczownik przyjmuje identyczną postać wyłącznie w D. lp. i B. lp.?

Przypadek

Wniosek: Badany rzeczownik występuje

w mianowniku, np. las.

2. Czy formę badanego rzeczownika, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, można wstawić w konteksty: To jest ... i To są ...?

tak

nie

Wniosek: Badany rzeczownik występuje

w dopełniaczu, np. lasu.

3. Czy formę badanego rzeczownika, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, można wstawić w kontekst: Nie ma ...?

tak

nie

Wniosek: Badany rzeczownik występuje

w celowniku, np. lasowi

4. Czy formę badanego rzeczownika, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, można wstawić w kontekst: Nic nie ma przeciw ...?

tak

nie

Wniosek: Badany rzeczownik występuje

w bierniku, np. las

5. Czy formę badanego rzeczownika, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, można wstawić w kontekst: Widzę ...?

tak

nie

Wniosek: Badany rzeczownik występuje

w narzędniku, np. lasem.

6. Czy formę badanego rzeczownika, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, można wstawić w kontekst: Władam ...?

tak

nie

Wniosek: Badany rzeczownik występuje

w miejscowniku, np. lesie.

7. Czy formę badanego rzeczownika, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, można wstawić w kontekst: Mówię o ...?

tak

nie

Wniosek: Badany rzeczownik występuje

w wołaczu, np. lesie.

8. Czy formę badanego rzeczownika, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, można wstawić w kontekst: Zmień się ...?

tak

Wniosek: Badany rzeczownik jest niepoliczalny, nie jest więc możliwe podanie informacji o liczebności zbioru, który rzeczownik ten nazywa, np. powietrze, asfalt, miłość, strach.

Wniosek: Badany rzeczownik jest policzalny, możliwe jest więc podanie informacji o liczebności zbioru, który rzeczownik ten nazywa, np. stół - stoły, chłopiec - chłopcy, dźwięk - dźwięki, skok - skoki.

nie

tak

2. Czy badany rzeczownik oznacza przedmiot ograniczony przestrzennie, o określonym kształcie, lub jednostkowe wydarzenie ograniczone czasowo?

1. Zapisz zdanie, w którym występuje interesujący cię czasownik. Sprawdź, czy rzeczywiście jest to czasownik (s.).

3. Czy badany rzeczownik pozbawiony jest form liczby pojedynczej lub mnogiej?

Uwaga: Rzeczowniki niepoliczalne można charakteryzować jedynie ze względu na wielkość części lub ilość substancji nazywanej przez rzeczownik, np. dużo powietrza, trochę miłości.

nie

tak

Wniosek: Badany rzeczownik pozba-wiony jest kategorii liczby, np. sanie, drzwi, Warszawa, bieganie.

4. Czy liczba elementów tworzących zbiór, nazywany przez badany rzeczownik, jest większa niż jeden?

nie

tak

Wniosek: Badany rzeczownik występuje w liczbie mnogiej, np. stoły, chłopcy, dźwięki, skoki.

Wniosek: Badany rzeczownik występuje w liczbie pojedynczej, np. stół, chłopiec, dźwięk, skok.

Czas

4. Czy zdarzenie, o którym mówi badany czasownik w zdaniu, scharakteryzowane zostało poprzez odniesienie do momentu, w jakim jest ono wypowiadane?

tak

nie

Wniosek: Badany czasownik wyraża czas względny, tj. nazywane przezeń zdarzenie scharakteryzowane jest poprzez odniesienie do czasu, w którym przebiegało inne zdarzenie, współwystępujące z głównym, np. Zanim wyjechałem do Torunia, odwiedziłem rodziców.

Wniosek: Badany czasownik wyraża czas bezwzględny, np. Wczoraj wróciłem z Wrocławia.

5. Czy zdarzenie, o którym mówi badany czasownik w zdaniu, ma miejsce w momencie, gdy wypowiadasz to zdanie?

tak

nie

Wniosek: Badany czasownik wyraża czas teraźniejszy, np. Uczę się do egzaminu.

6. Czy zdarzenie, o którym mówi badany czasownik w zdaniu, miało miejsce, zanim jeszcze wypowiedziałeś to zdanie?

tak

nie

Wniosek: Badany czasownik wyraża czas przeszły, np. Uczyłem się do egzaminu.

Wniosek: Badany czasownik wyraża czas przyszły, np. Będę się uczył do egzaminu., Nauczę się na egzamin. Zdarzenie, o którym mówi czasownik w zdaniu, będzie dopiero miało miejsce, gdy skończysz wypowiadać to zdanie

Wniosek: Badany czasownik wyraża czas nieaktualny omnitemporalny, np. Człowiek jest ssakiem., Dwa razy dwa to cztery. Zdarzenie, o którym mówi czasownik, zachodzi tu poza czasem.

Wniosek: Badany czasownik wyraża czas nieaktualny habitualny, np. Kładę się spać zawsze przed północą.

nie

tak

Wniosek: Badany czasownik wyraża czas aktualny, np. Położyłem się spać.

3 Czy zdarzenie, o którym mówi badany czasownik w zdaniu, zachodzi stale w tych samych warunkach?

tak

nie

2. Czy zdarzenie, o którym mówi badany czasownik w zdaniu, można precyzyjnie umiejscowić na osi czasu?

nie

Wniosek: Badany czasownik przyjmuje aspekt dokonany, np. Pociąg pojedzie. (dk) - Pociąg będzie jechał. (ndk), Napisałem wypracowanie. (dk) - Pisałem wypracowanie. (ndk). Czasownik sygnalizuje w tym wypadku zmianę stanu, w wyniku której powstaje nowa sytuacja. Zachodzi tu więc nagłe przejście z jednego stanu w drugi, a opisywane zdarzenie jest ujmowane jako zamknięty (kompletny), jednostkowy i niepodzielny fakt, np. Zosia wyszła za mąż.

tak

Wniosek: Badany czasownik przyjmuje aspekt niedokonany, np. Co środę gramy w piłkę nożną., Co środę grywamy w piłkę nożną. Stan rzeczy wyrażany tu przez czasownik nie musi zachodzić w momencie mówienia.

nie

3. Czy badany czasownik opisuje szereg powtarzających się sytuacji?

2. Czy badany czasownik opisuje pewne zdarzenie, ukazując je w trakcie dziania się?

tak

Wniosek: Badany czasownik przyjmuje aspekt niedokonany, np. Drzewa kwitły., Drzewa kwitną., Drzewa będą kwitły. Przebieg zdarzenia, jakie opisuje tu czasownik, może być bezpośrednio obserwowany przez osobę, która o nim mówi (z perspektywy przeszłości, teraźniejszości bądź nieodległej przyszłości).

1. Zapisz zdanie, w którym występuje badany czasownik. Sprawdź, czy rzeczywiście jest to czasownik (s.).

Aspekt

nie

Wniosek: Badany czasownik występuje w trybie przypuszczającym potencjalnym. Opisywana przez czasownik sytuacja jest co prawda hipotetyczna, lecz może się okazać prawdziwa (dopiero w przyszłości), np. Wybrałbym się na wycieczkę w góry.

tak

Wniosek: Badana forma to forma osobowa, czyli forma, która odmienia się przez tryb, czas, osobę, liczbę i rodzaj.

tak

10. Czy badana forma, odmieniając się tylko przez czas i tryb, tworzy więcej niż jeden wyraz?

Wniosek: Badana forma to predykatyw, który nie łączy się z podmiotem w mianowniku, np. dość, można, trzeba, warto, widać: było widać, będzie widać; byłoby widać, niech będzie widać.

9. Czy badana forma, odmieniając się tylko przez czas i tryb, tworzy jeden wyraz?

Wniosek: Badana forma to czasownik niewłaściwy, który nie łączy się z podmiotem w mianowniku, np. dnieć, błyskać się, mdlić: mdli, mdliło, będzie mdlić; mdliłoby, byłoby mdliło, niech mdli

tak

tak

Wniosek: Badana forma to imiesłów przymiotnikowy przeszły, czyli forma odmieniająca się jak przymiotnik, np. zmurszały (pień), oszalały (tłum), zgorzkaniły (starzec).

8. Czy badana forma czasownika kończy się na -ły (w M. lp. rm.)?

7. Czy badana forma czasownika kończy się na -ny lub -ty (w M. lp. rm.)?

tak

Wniosek: Badana forma to imiesłów przymiotnikowy bierny, czyli forma odmieniająca się jak przymiotnik, np. pisany - napisany, myty - umyty.

tak

6. Czy badana forma czasownika kończy się na -ący (w M. lp. rm.)?

Wniosek: Badana forma to imiesłów przymiotnikowy czynny, czyli forma odmieniająca się jak przymiotnik, którą tworzy się od czasowników niedokonanych, np. piszący.

tak

Wniosek: Badana forma to imiesłów przysłówkowy współczesny, czyli forma nieodmienna, którą tworzy się od czasowników niedokonanych, np. pisząc.

5. Czy badana forma czasownika kończy się na -ąc?

tak

4. Czy badana forma czasownika kończy się na -wszy lub -łszy?

Wniosek: Badana forma to imiesłów przysłówkowy uprzedni, czyli forma nieodmienna, którą tworzy się od czasowników dokonanych, np. napisawszy, zgniótłszy.

3. Czy badana forma czasownika kończy się na -anie, -enie lub -cie?

tak

Wniosek: Badana forma to odsłownik, czyli odczasownikowa nazwa czynności, procesu lub stanu, która odmienia się przez przypadek i liczbę, np. pisanie, pisania, ...; utonięcie, utonięcia.

tak

2. Czy badana forma czasownika kończy się na -no lub -to?

Wniosek: Badana forma czasownika to bezosobnik, czyli forma bezosobowa, która odmienia się przez tryb, np. pisano - pisano by; myto - myto by.

Wniosek: Badana forma czasownika to bezokolicznik, czyli forma nieodmienna, której przysługuje kategoria gramatyczna aspektu, np. pisać - napisać; strzyc - ostrzyc.

1. Czy badana forma czasownika kończy się na -ć lub -c?

tak

Formy czasownika

nie

Wniosek: Kategoria ta jest dla badanego wyrazu kategorią tekstową, której główna funkcja polega na wyrażaniu związków między częściami zdania, np. kategorią tekstową jest kategoria rodzaju dla rzeczownika.

tak

Wniosek: Kategoria ta jest dla badanego wyrazu kategorią nominatywną, np. czas i aspekt są kategoriami nominatywnymi dla czasownika.

5. Czy główna funkcja, jaką pełni dana kategoria gramatyczna, polega na odsyłaniu do rzeczywistości pozajęzykowej?

Uwaga: Niektórym przymiotnikom i przysłówkom przypisuje się kategorię stopnia.

Uwaga: Liczba i rodzaj gramatyczny jako kategorie czasownika są jedynie odwzorowaniem odpowiednich kategorii rzeczownika.

2. Jeżeli badany wyraz jest czasownikiem, to przysługują mu werbalne kategorie gramatyczne: aspekt, czas, tryb, strona, osoba.

3. Jeżeli badany wyraz nie jest czasownikiem, to przysługują mu imienne kategorie gramatyczne: liczba, rodzaj gram. i przypadek.

Uwaga: Różne wyrazy, reprezentujące różne części mowy, odmieniają się przez różne kategorie fleksyjne, np.:

• czasowniki - kategoria trybu, czasu, osoby, liczby, rodzaju i przypadka;

• rzeczowniki - kategoria przypadka i liczby;

• przymiotniki - kategoria przypadka, rodzaju i liczby;

• liczebniki - kategoria przypadka i rodzaju;

• zaimek odmienia się zwykle przez to samo, co część mowy, którą zastępuje.

Uwaga: Różnym wyrazom, reprezentującym różne części mowy, przypisane są różne kategorie klasyfikujące, np.:

• czasownikom - kategoria: aspektu, np. czytać - przeczytać, przypadka, np. poznać (B.) kogoś, i bezokolicznikowości, np. zacząć coś (bzk) robić;

• rzeczownikom - kategoria rodzaju, np. stół (r.mrz.), ale: okno (rn.);

• przymiotnikom - czasem kategoria przypadka, np. ciekawy (D.) czegoś;

• liczebnikom - kategoria przypadka, np. dwaj (M.) młodzieńcy, ale: dwóch (D.) młodzieńców, i liczby, np. dwa (lm.) dęby, jeden (lp.) dąb;

• przyimkom - kategoria przypadka, np. w (Ms.) czymś;

• zaimkom - kategorie przyporządkowane tym częściom mowy, które zaimek zastępuje.

Wniosek: Kategoria ta jest dla danego wyrazu kategorią klasyfikującą (selektywną), np. rodzaj jest kategorią klasyfikującą dla rzeczownika, ponieważ wszystkie formy określonego rzeczownika mają przypisaną tylko jedną jej wartość.

Wniosek: Kategoria ta jest dla badanego wyrazu kategorią fleksyjną (modulującą), np. przypadek jest kategorią fleksyjną dla rzeczownika, ponieważ rzeczownik odmienia się przez przypadek.

tak

nie

4. Czy badany wyraz odmienia się według danej kategorii,

tj. czy przyjmuje jej różne wartości?

1. Jeżeli chcesz wiedzieć, jakie kategorie gramatyczne są przypisane badanemu wyrazowi oraz w jaki sposób mu przysługują, sprawdź najpierw, jaką ten wyraz reprezentuje część mowy (s.).

Kategorie gramatyczne

Wniosek: Badany czasownik występuje w stronie czynnej, np. Matka myje dziecko. Orzeczenie wyrażone jest tutaj czasownikiem w formie osobowej.

4. Czy podmiot jest w zdaniu przedmiotem czynności (lub odbiorcą skutków tej czynności), natomiast dopełnienie - wykonawcą czynności?

tak

nie

3. Czy podmiot jest w zdaniu wykonawcą czynności, natomiast dopełnienie - przedmiotem czynności?

3. Czy czasownik pełni w zdaniu funkcję orzeczenia, które wymaga obecności zarówno wykonawcy: podmiotu w mianowniku, jak i obiektu czynności: dopełnienia w bierniku, rzadziej: narzędniku lub dopełniaczu?

2. Przeprowadź logiczny rozbiór zdania (s.).

Strona

tak

nie

Wniosek: Podmiotem w zdaniu jest wykonawca czynności, natomiast dopełnieniem - forma zaimka się (lub: siebie).

Wniosek: Badany czasownik występuje w stronie biernej, np. Dziecko jest myte przez matkę. Orzeczenie wyrażone tym czasownikiem przyjmuje postać: być (dla czasowników niedokonanych) lub zostać (dla czasowników dokonanych) + imiesłów przymiotnikowy bierny.

Wniosek: Badany czasownik występuje w stronie wzajemnej, np. Dzieci biją się., lub w stronie zwrotnej, np. Dziecko myje się (siebie). W stronie zwrotnej podmiot sam wykonuje czynność i ta czynność dotyczy właśnie jego (podmiot i dopełnienie dotyczą tej samej osoby).

1. Wylicz wszystkie formy fleksyjne, które mogą reprezentować badany wyraz w konkretnych zdaniach.

5. Oddziel we wszystkich formach fleksyjnych badanego wyrazu temat fleksyjny (s.) od końcówki fleksyjnej (s.).

1. Wylicz wszystkie formy fleksyjne, które mogą reprezentować badany wyraz w konkretnych zdaniach, np. wyraz TABLICA realizuje się w wypowiedzeniach pod postacią form fleksyjnych: {tablica, tablicy, tablicy, tablicę, tablicą, tablicy, tablico; tablice, tablic, tablicom, tablice, tablicami, tablicach, tablice}.

4. Przyporządkuj poszczególnym formom fleksyjnym wartości odpowiednich kategorii gramatycznych, przypisanych badanemu wyrazowi, np. tablica (M., lp., r.ż.), tablicy (D., lp., r.ż.), ...; tablice (M., lm., r.ż.), tablic (D., lm., r.ż.), ... .

Analiza fleksyjna

Liczba

1. Zapisz zdanie, w którym występuje badany czasownik. Sprawdź, czy rzeczywiście jest to czasownik (s.).

Wniosek: Badany czasownik występuje w trybie przypuszczającym nierzeczywistym, np. Byłbym już dawno cię odwiedził, lecz rozchorowałem się.

tak

Wniosek: Badany czasownik występuje w 3. osobie liczby mnogiej, np. (oni, one) Dziewczęta śpiewają. Głównym uczestnikiem zdarzenia opisywanego w zdaniu przez czasownik jest jednorodny zbiór osób lub przedmiotów, z których każdy możesz określić za pomocą formy: oni = on₁ + on₂+…+ on_n

Wniosek: Badany czasownik występuje w 3. osobie liczby pojedynczej, np. (on, ona, ono) Zosia śpiewa. Głównym uczestnikiem zdarzenia opisywanego w zdaniu przez czasownik jest w tym wypadku osoba (lub: obiekt), o której mowa, lub osoba (lub: obiekt), która nie bierze udziału w rozmowie.

Wniosek: Badany czasownik występuje w 2. osobie liczby mnogiej, np. (wy) Śpiewacie.

nie

tak

Wniosek: Badany czasownik występuje w 2. osobie liczby pojedynczej, np. (ty) Śpiewasz.

tak

nie

5b. Czy głównym uczestnikiem zdarzenia opisywanego w zdaniu przez czasownik jest niejednorodny zbiór osób, do których zalicza się osoba wyszczególniona w sąsiednim punkcie 5a.: wy = ty + (inni - ja)?

4. Czy opisywana przez badany czasownik w zdaniu sytuacja jest hipotetyczna i w rzeczywistości nie miała nigdy miejsca?

5a. Czy głównym uczestnikiem zdarzenia opisywanego w zdaniu przez czasownik jest osoba, do której ktoś się zwraca?

Wniosek: Badany czasownik występuje w 1. osobie liczby mnogiej, np. (my) Śpiewamy.

Wniosek: Badany czasownik występuje w 1. osobie liczby pojedynczej, np. (ja) Śpiewam.

nie

tak

tak

nie

4b. Czy głównym uczestnikiem zdarzenia opisywanego w zdaniu przez czasownik jest niejednorodny zbiór osób, do których zalicza się osoba wyszczególniona w sąsiednim punkcie 4a.: my = ja + inni?

4a. Czy głównym uczestnikiem zdarzenia opisywanego w zdaniu przez czasownik jest osoba, która mówi o sobie samej?

Wniosek: Główny uczestnik akcji wyrażanej czasownikiem, tj. podmiot w mianowniku, jest zbiorowy, np. Uczniowie śpiewają

Wniosek: Główny uczestnik akcji wyrażanej czasownikiem, tj. podmiot w mianowniku, jest pojedynczy, np. Uczeń śpiewa.

tak

nie

3. Czy badany czasownik występuje w liczbie pojedynczej (s.)?

Wniosek: Badany czasownik występuje w formie osobowej, a więc pełni w zdaniu funkcję orzeczenia (s.).

tak

2. Czy forma tego czasownika dopuszcza w zdaniu wystąpienie podmiotu w mianowniku?

nie

Wniosek: Badany czasownik występuje w formie nieosobowej lub bezosobowej, por. bezokolicznik (s.), bezosobnik (s.), odsłownik (s.), imiesłów (s.), czasownik niewłaściwy (s.), predykatyw (s.).

1. Zapisz zdanie zawierające interesujący cię czasownik. Sprawdź, czy rzeczywiście jest to czasownik (s.).

Osoba

nie

Wniosek: Badany czasownik występuje w trybie rozkazującym. Czasownik wyraża tu intencję nadawcy, aby odbiorca doprowadził do zaistnienia wskazanej w zdaniu sytuacji, np. Idź do domu!, Chodźmy stąd.

3. Czy badany czasownik informuje o możliwości zaistnienia sytuacji, o której mowa w zdaniu?

nie

tak

Wniosek: Badany czasownik występuje w trybie orzekającym (oznajmującym), np. Uczę się do egzaminu.

2. Czy badany czasownik stwierdza istnienie bądź nieistnienie stanu rzeczy, o którym mowa w zdaniu?

Wniosek: Formy fleksyjne badanego wyrazu, spełniające punkt 3. i 4., są deprecjatywne, np. ci chłopi (M., lm.) : te chłopy (M., lm.).

4. Czy formy fleksyjne badanego wyrazu, które spełniają warunek postawiony w punkcie 3., pojawiają się w różnych (wykluczających się) kontekstach?

Tryb

1. Zapisz zdanie, w którym występuje badany czasownik. Sprawdź, czy rzeczywiście jest to czasownik (s.).

tak

nie

Wniosek: Badany czasownik dopuszcza wyłącznie stronę czynną, np. Dzieci śpią., Opowiedz mi o swoich kolegach.

nie

tak

Uwaga: We współczesnej polszczyźnie używa się, chociaż coraz rzadziej, czasu zaprzeszłego, który sygnalizuje, że jakieś wydarzenie miało miejsce jeszcze wcześniej niż inne, również minione. Czas zaprzeszły jest złożony: obejmuje czasownik główny (w czasie przeszłym, we wszystkich osobach) oraz czasownik posiłkowy być (wyłącznie w trzeciej osobie, ale za to we wszystkich rodzajach), np. ja spotkałem był, ja spotkałam była, ty spotkałeś był, spotkałaś była.

tak

nie

Wniosek: Badany wyraz wchodzi w obręb klasy wyrazów miękkotematowych o tematach zakończonych m.in. na głoskę [ć, dź, ś, ź, ń, j, p', b', f', w', m'], np. stopi-e, chaci-e.

Wniosek: Badany wyraz wchodzi w obręb klasy wyrazów twardotematowych o tematach zakończonych m.in. na głoskę [p, b, f, w, m, s, z, n, t, d, ł, r, ch, h, k, g], np. stop-a, chat-a.

6. Czy temat fleksyjny badanego wyrazu zakończony jest na spółgłoskę fonetycznie lub funkcjonalnie miękką (s.)?

Wniosek: Temat fleksyjny badanego wyrazu to temat otwarty (samogłoskowy), np. ide-a, statu-a.

Wniosek: Temat fleksyjny badanego wyrazu to temat zamknięty (spółgłoskowy), np. stop-a : stopi-e, chat-a : chaci-e.

tak

nie

5. Czy temat fleksyjny badanego wyrazu zakończony jest na spółgłoskę?

---