I. DEFINICJA, ZNACZENIE I PODZIAŁ

PRZEDMIOTU

Nazwa przedmiotu wywodzi się od greckiego słowa anatenmein, co oznacza

rozcinać, rozczlonkowywać, rozkładać na części. Zatem podstawową metodą badawczą

anatomii jest dzielenie organizmu na poszczególne części, czyli preparowanie zwłok.

Metoda preparowania dostarcza dokładnych wiadomości o budowie ciała ludzkiego

i jest najlepszą metodą nauczania anatomii.

Jednak anatomia jest nauką o kształcie i budowie żywych organizmów. Zatem

celem anatomii jest poznanie i zrozumienie budowy ustroju żywego. Toteż wiadomości

uzyskane w trakcie sekcji osobnika martwego należy uzupełniać obserwacjami anatomicznymi

na żywym organizmie przy zastosowaniu tradycyjnych metod badawczych,

takich jak oglądanie, obmacywanie, opukiwanie, osłuchiwanie oraz przy użyciu metod

aktualnie stosowanych w obrazowaniu diagnostycznym w medycynie, które przy zastosowaniu

specjalistycznej aparatury służą wizualizacji narządów wewnętrznych. Najczęściej

stosowane obecnie techniki obrazowania to obrazowanie: rentgenowskie, radioizotopowe,

ultradźwiękowe (USG), tomografia komputerowa (KT) oraz tomografia

rezonansu magnetycznego (MRi).

Tradycyjna anatomia zajmowała się strukturalnymi cechami organizmu, które

nazywano i opisywano jako oddzielne części w odniesieniu do całego organizmu, stąd

jej nazwa anatomii opisowej. Dział anatomii zwracający szczególną uwagę na położenie

narządów i ich wzajemne stosunki nazywa się anatomią topograficzną. Przeciwieństwem

anatomii prawidłowej jest anatomia patologiczna opisująca odchylenia

od normy, objawy nieprawidłowe, chorobowe, czyli patologiczne. Wreszcie opisywanie

kształtu ludzkiego ciała, jego proporcji oraz ukształtowania i „rzeźby" jego powłoki jest

przedmiotem anatomii plastycznej lub artystycznej, nieodzownej dla artysty plastyka

w jego twórczości. Wszystkie składowe organizmu, które poznajemy i dostrzegamy

tzw. gołym okiem zaliczamy do anatomii makroskopowej, natomiast badane za pomocą

mikroskopu do anatomii mikroskopowej, która jeżeli bada budowę drobnowidową

tkanek i narządów, nazywa się histologią, a jeśli zajmuje się strukturą komórki -

cytologią.

Na studiach wychowania fizycznego i fizjoterapii (dawniej rehabilitacji ruchowej)

nauczamy anatomii funkcjonalnej, tzn. czynnościowej. Anatomia funkcjonalna

bada organizm z punktu widzenia raczej biomechanicznego. Na ww. studiach zachodzi

potrzeba powiązania nauki o strukturze z wyjaśnieniem czynności układów anatomicznych

oraz jego poszczególnych składowych, czyli narządów. Nie oznacza to jednak, że

uczący się anatomii ma opanować równocześnie fizjologię, która bada organizm pod

kątem jego właściwości chemicznych i fizycznych, zajmuje się procesami przemiany

materii i energii, jest nauką eksperymentalną. Natomiast na studiach wychowania fi-

zycznego i fizjoterapii zachodzi potrzeba powiązania nauki o strukturze z wyjaśnieniem

czynności organizmu. Student ma poznać tylko podstawową budowę układów anatomicznych

i jego narządów tak, by anatomia przestała być suchym katalogiem szczegółów,

a stała się wiedzą żywą, dającą podstawę do zrozumienia funkcji organizmu.

18

II. PODZIAŁ UKŁADU RUCHU

Układ ruchu człowieka (systema organorum motu.i) składa się 7, części biernej

(systema organorum motus passivae), do której zalicza się układ kostny i różne formy

połączeń międzykostnych, oraz z części czynnej (systema organorum motus activae),

do której należy układ mięśniowy. Zatem w zakres nauki o układzie ruchu wchodzi

nauka o kościach (osteologia), nauka o wiązadłach (syndesmologia), nauka o stawach

(arthrologia), nauka o mięśniach (myologia) i nauka o ruchach i działaniu

układu ruchu (kinesiologia).

Układ kostny lub szkieletowy (systema sceleti) składa się u człowieka dorosłego

z około 200 kości (bez uwzględnienia kosteczek słuchowych oraz zmiennej ilości

trzeszczek), połączonych ze sobą częściami miękkimi (chrząstkami, więzadłami, torebkami

stawowymi) w jedną całość. Zespół kości wraz ze wszystkimi łączącymi je częściami

miękkimi tworzy szkielet naturalny (skeleton naturale). Szkielet dzieli się na

cztery grupy kości: głowy (ossa capitis), szyi i tułowia (ossa cervicis et itunci), kości

kończyny górnej (ossa membri superioris) i kończyny dolnej (ossa membri inferioris).

Zespól kości głowy określa się mianem czaszki (cranium), w której wyróżnia się część

mózgową (pars cerebraiis cranii) i część twarzową (pars facialis cranii) albo mózgoczaszkę

(neurocranium) i trzewioczaszkę (splanchocranium). Kości kończyn składają

się z dwu podgrup: kości obręczy kończyny (ossa cinguli membri) oraz kości kończyny

wolnej (ossa membri liberae).

Szkielet spełnia liczne i bardzo ważne funkcje.

1. Stanowi silne rusztowanie ciała oraz określa w istotny sposób kształt i wielkość

organizmu.

2. Poszczególne kości łączące się ze sobą za pomocą dobrze dopasowanych powierzchni

stawowych wraz z przyczepionymi do nich mięśniami stanowią ramiona

dźwigni ruchu. Rodzaj i zakres ruchu zależy w dużym stopniu od kształtu tych połączeń.

3. Szkielet daje oparcie częściom miękkim, a poszczególne jego części dają ochronę

wielu ważnym narządom. Mózgoczaszka ochrania mózgowie, kości czaszki dają

również ochronę narządom zmysłów (wzroku, słuchu i równowagi statycznej) oraz

początkowym odcinkom drogi oddechowej i pokarmowej. Kręgosłup otacza rdzeń

kręgowy, a klatka piersiowa chroni płuca, serce i wątrobę. Miednica ochrania częściowo

narządy moczowo-płciowe oraz odbytnicę. Talerze kości biodrowych dają

oparcie dla podtrzymania ciężarnej macicy u kobiet.

4. Kręgosłup przez swą szczególną, sprężystą budowę stanowi amortyzator dla narządów

głowy, zwłaszcza dla mózgowia. Podobną funkcję w stosunku do całego tułowia

spełniają stawy kończyn dolnych.

5. Zawarty wewnątrz kości szpik kostny czerwony jest miejscem powstania krwinek

czerwonych (erytrocytów) oraz ziarnistych krwinek białych (granulocytów), a więc

układ szkieletowy jest włączony czynnościowo również do układu krążenia.

19

Połączenia kości (juncturae ossium) występują w dwóch postaciach: połączeń

ścisłych, nieruchomych (synarthroses) oraz połączeń wolnych, ruchomych, czyii

stawów (articulationes), zwanych również połączeniami mazicnwmi ijuncturae synoviales).

Połączenia kości mogą mieć różny zakres ruchomości. Kości połączone ze

sobą w sposób ścisły są względem siebie mało ruchome. Natomiast duży zakres mchów

mogą posiadać połączenia maziowe, w których kości nie są ze sobą ściśle zespolone, a

jedynie przylegają do siebie powierzchniami stawowymi.

Układ mięśniowy (systema musculorum), stanowiący układ ruchu czynny,

składa się z około 450 mięśni poprzecznie-prążkowanych szkieietowvch nairóżnietszego

kształtu i wielkości, które przyczepiając się zwykle do sąsiadujących ze sobą kości,

wskutek skurczu poruszają te kości wzglądem siebie, wykonując określoną pracę. Tym

samym przy aktywnym skurczu mięśni, poszczególne części ciała mogą zmieniać swoje

wzajemne położenie lub cały organizm może się przemieszczać dzięki ruchom iokomocyjnym

kończyn dolnych. Również utrzymywanie ciała w określonym położeniu przestrzennym,

np. w pozycji stojącej, siedzącej itd., to także rezultat stanu czynnego określonych

grup mięśniowych, prowadzący do uzyskania stanu równowagi między momentem

siły zewnętrznej (siły ciężkości całego ciała lub jego poszczególnych części)

i momentem siły mięśniowej.

Li kład kostny, połączenia kostne i mięśnie szkieletowe, pomimo że różnią się

między sobą rozwojowo, morfologicznie i topograficznie, stanowiąc odrębne układy

narządów, to jednak są ze sobą powiązane czynnościowo, tworząc funkcjonalną całość

umożliwiającą wykonywanie ruchu, jednego z najistotniejszych przejawów życia.

Przedmiot dotyczący nauki o działaniu układu mchu w szerokim zakresie określa się

mianem biomechaniki lub kinesiologii (w krajach anglosaskich). Natomiast wykorzystanie

ruchu jako środka leczniczego nazywa się kinezyterapią. która najczęściej znajduje

zastosowanie w rehabilitacji schorzeń narządu ruchu.

20

III. WIADOMOŚCI WSTĘPNE

1. Wiadomości ogólne o kościach

Kości (ossaj wraz z zębami należą do najtrwalszych i najbardziej wytrzymałych

składników ciała. Są one odporne na obciążenia, a jednocześnie są do pewnego stopnia

sprężyste. Właściwości te wynikają z przystosowania ich budowy do czynności podporowych

i ochronnych oraz do pełnienia funkcji mocnych dźwigni dla przyczepów mięśniowych.

A, Ogólna budowa kości

Kości zbudowane są z dwóch podstawowych składników: organicznego, tzw.

'.<ss<jiriy, która nadaje kości elastyczność i sprężystość, oraz ze składnika nieorganiczne

go (mineralnego), który nadaje kości twardość. Istota kostna u człowieka dorosłego

zawiera około 51% substancji nieorganicznych (fosforan wapnia - 35%, węglan wapnia

11 %, chlorek wapnia - 0,5%, fluorek wapnia - 0,5%, fosforan magnezu - 1,5%, zasadowe

sole sodu i potasu - około 2%), 28% składników organicznych (włókna klejodajp.

e i ciała białkowe) oraz 21% wody. Wzajemny stosunek ilościowy i jakościowy składnika

organicznego i mineralnego warunkuje właściwości mechaniczne kości. Mniejsza

zawartość składników mineralnych w kościach dziecięcych powoduje ich dużą elastyczność

i odporność na złamanie. U ludzi dorosłych postępuje stopniowe osłabienie

wytrzymałości fizycznej kości, które u łudzi w wieku starczym stają się kruche i łamliwe

ze względu na przewagę w nich składników mineralnych. Największą wytrzymałością

na działania mechaniczne, zwłaszcza na ciśnienie i rozciąganie, charakteryzują się

kości ludzi młodych, między 20 a 30 rokiem życia.

Tkanka kostna występuje w dwóch postaciach: zbitej i gąbczastej.

Istota kostna zbita (substantia compacta) składa się z jednostek architektonicznych

zwanych osteonami, blaszek kostnych międzyukładowych - wypełniających

przestrzenie między osteonami oraz blaszek zasadniczych, inaczej podstawowych, które

tworzą warstwę zewnętrzną i wewnętrzną istoty zbitej. W istocie zbitej znajdują się

nożne, przeważnie podłużnie biegnące kanały Haversa oraz poprzecznie przebiegające

kanały Volkmana. Kanały Haversa i Yolkmana łączą się między sobą tak, że w kości

powstaje cała sieć kanałów, w których przebiegają naczynia krwionośne.

Istota zbita tworzy przeważnie powierzchniową warstwę kości. Trzony kości

długich są zbudowane prawie całkowicie z istoty zbitej, która tworzy ściany jamy szpikowej.

Kości płaskie składają się z dwu blaszek istoty zbitej, między którymi znajduje

się istota gąbczasta zwana śródkościem.

21

Ryc. 1. Schemat budowy istoty zbitej kości (po prawej) oraz układu beleczek kostnych

w kościach kończyny dolnej

1 - blaszki kostne, 2 - rozciągnięty osieon, 3 - włókna Sharpeya, 4 - okosma, 5 - beleczki kostne,

6 - kanały Yolkmana

Istota kostna gąbczasta {substantia spongiosa) tworzy charakterystyczne dla

różnych kości układy krzyżujących się, o różnej grubości beleczek kostnych. Przestrzenie

między beleczkami wypełnia szpik kostny czerwony. Układ beleczek w istocie

gąbczastej jest zależny od kierunku działania siły ciężkości oraz sił mechanicznych,

którym dana kość podlega przy skurczu mięśni. Nie jest więc to układ chaotyczny i

przypadkowy, lecz zgodny z prawami mechaniki. Układ beleczek kostnych wzdłuż

kierunkowych linii największego napięcia i ciśnienia (tzw. trajektorii) powoduje zaoszczędzenie

materiału budulcowego oraz zmniejszenie ciężaru kości, bez utraty ich wytrzymałości

na ciśnienie, rozciąganie czy zgięcie.

Budowa gąbczasta kości występuje w nasadach kości długich oraz w kościach

krótkich, różnokształtnych oraz w postaci cienkiej warstwy śródkościa {diploe) w kościach

płaskich, przy czym powierzchnia kości pokryta jest zawsze cienką warstwą

istoty zbitej.

Kości pokrywa łącznotkankowa błona, obficie unerwiona i unaczyniona -

okostna (periosteum). Zawiera ona liczne włókna klejodajne i sprężyste w warstwie

zewnętrznej oraz liczne składniki komórkowe w warstwie wewnętrznej, tzw. rozrodczej.

Komórki tej warstwy, tzw. osteoblasty, w okresie rozwoju kości wytwarzają tkankę

kostną. Dzięki nim kość może przyrastać na grubość, mogą być również wypełniane

ubytki i braki tkanki kostnej po złamaniach poprzez wytwarzanie kostniny (callus).

Okostna w stosunku do kości pełni również funkcję odżywczą. Liczne naczynia krwionośne

i chłonne okostnej łączą się z naczyniami biegnącymi w kanałach Haversa i

Volktnana. Rogate unerwienie czuciowe okostnej powoduje „żywą" bolesność w przypadku

uderzenia, np. o brzeg przedni kości piszczelowej.

22

Części chrzestne kości (z wyjątkiem chrząstek stawowych) pokrywa błona zwaną

ochrzęstną (peńchondrium), która spełnia podobną rolę jak okostna. W okresie

rozwoju kośćca w miejscach, w których chrząstka przekształca się w kość, ochrzęstną

przekształca się w okostną.

Wnętrze jam szpikowych w trzonach kości długich oraz drobne jamki między

beleczkami w istocie gąbczastej wypełnia silnie ukrwiona, gąbczasta masa, tzw. szpik

kostny (medulla ossium). Odróżnia się dwie jego postacie - szpik kostny czerwony

(medulla ossium rubra) i szpik kostny żółty {medula ossium flava). Szpik kostny czerwony

występuje głównie w istocie gąbczastej kości i jest narządem krwiotwórczym.

Powstają w nim krwinki czerwone (erytrocyty) i krwinki białe posiadające ziarnistości

(granulocyty). W jamach szpikowych kości długich znajduje się szpik żółty, który zawiera

znaczną ilość komórek tłuszczowych. W stanach ostrego braku erytrocytów

w organizmie, szpik żółty może być zastąpiony szpikiem czerwonym i podjąć aktywną

produkcję krwinek.

Ogólna objętość szpiku w kościach dorosłego człowieka waha się w granicach

około 3000-4000 cm3, przy czym ilość szpiku żółtego i czerwonego jest mniej więcej

równa.

Ryc. 2. Schemat budowy kości długiej

1 - warstwa chrząstki szklistej pokrywająca główką kości, 2 - bliznowata

pozostałość po chrząstce nasadowej, 3 — istota kostna gąbczasta, 4 - istota

kostna zbita, 5a - powierzchnia zewnętrzna okostnej, 5b - powierzchnia

wewnętrzna (rozrodcza) okostnej, 6 -jama szpikowa

B. Rozwój i wzrastanie kości

Kości rozwijają się ze środkowego listka zarodkowego, tj. mezodermy, z której wywodzą

się komórki kościotwórcze - osteoblasty. W początkowym etapie rozwoju z połączenia osteoblastów

z ich włóknisto-klejodąjną wydzieliną {osseiną) kształtuje się istota podstawowa kości tzw.

osteoid. Dalszy rozwój kości polega na wapnieniu osteoidu i zatrzymaniu osteoblastów we wnętrzu

wytworzonej przez nie osseiny oraz ich przekształceniu w komórki kostne czyli osteocyty,

23

składające się z systemu współśrodkowo ułożonych blaszek (beleczek) kostnych otaczających

drobne naczynia krwionośne. Na tym w zasadzie kończy się pierwszy etap wytwarzania blaszek

kostnych, które stanowią podstawowy element strukturalny kości.

Wytwarzanie nowych, następnych warstw kości odbywa się poprzez wielokrotne powielanie

zjawiska kostnienia pozostałych osteoblastów, które zachowały się na powierzchni. Tym

sposobem kości rosną poprzez przywarstwianie.

W formowaniu się kości biorą udział także komórki kościogubne (osteokkisty), których

zadanie polega na częściowej resorbeji już wytworzonej tkanki kostnej, dzięki czemu w głębi

kości powstają jamiste przestrzenie lub cewki kostne. Działanie komórek kościogubnych nie jest

przypadkowe. Resorbują one tkankę kostną tylko w strefie mechanicznie martwej. Tworząc jamę

szpikową, zmieniają lity trzon kości długiej w długą rurę kostną, czyniąc kość lżejszą, a jednocześnie

nie upośledzając jej wytrzymałości. W nasadach kości długich proces resorbeji przebiega

według tej samej zasady, doprowadzając do wytworzenia układu beleczek istoty gąbczastej,

ułożonych równolegle do wszelkich kierunków działania sił nacisku występujących w danym

stawie.

Kości mogą formować się w dwojaki sposób: bezpośrednio na podłożu zarodkowej tkanki

łącznej (kostnienie bezpośrednie) lub na podłożu chrzestnym (kostnienie pośrednie).

W pierwszym przypadku w zarodkowej tkance łącznej formują się beleczki kostne, które

początkowo rozchodzą się promieniście od centralnie położonego ośrodka (ogniska, jądra) kostnienia.

W dalszym etapie beleczki układają się również w innych kierunkach, wytwarzając trójwymiarowy

układ beleczek istoty gąbczastej śródkościa kości płaskich. Po osiągnięciu odpowiedniej

grubości, śródkoście zostaje pokryte z zewnątrz oraz od strony powierzchni wewnętrznej

cienką warstwą istoty kostnej zbitej, a z otaczającej kość tkanki łącznej powstaje okostna Dopóki

tkanka łączna jest zachowana, dopóty istnieje możliwość obwodowego powiększania kości.

Z chwila jej zaniku zostaje zahamowane dalsze wzrastanie kości, a przedwczesne skostnienie

połączeń kostnych może prowadzić do ich deformacji. Na podłożu łącznotkankowym powstają

tzw. kości pokrywowe i należą do nich przede wszystkim kości sklepienia oraz ścian bocznych

czaszki, większość kości trzewioczaszki, a ze szkieletu pozaczaszkowego - obojczyk, w którym

jednak wtórnie może występować chrząstka.

Pozostałe kości szkieletu powstają na drodze pośredniej, chrzestnej. Kości pojawiają się

najpierw jako chrzestne części szkieletu, a następnie w wyniku niszczenia chrząstki przez komórki

chrząstkogubne {chondroklasty) z równoczesnym wykształceniem się ognisk i jąder kostnienia,

chrząstka jest zastępowana przez tkankę kostną. Dlatego w ten sposób powstałe kości określa się

mianem zastępczych. Zastępowanie zanikającej chrząstki komórkami kostnymi może przebiegać

w dwojaki sposób: albo od powierzchni zewnętrznej w głąb chrząstki (kostnienie ochrzęstne lub

okołochrzęstne) lub wewnątrz chrząstki (kostnienie śródchrzęstne). Kostnienie śródchrzęstne

występuje w kościach krótkich i płaskich, natomiast oba typy kostnienia w kościach długich.

Prawie każda kość powstaje z kilku ośrodków kostnienia. Część spośród nich pojawia się

w okresie płodowym (najwcześniej pod koniec drugiego miesiąca życia płodowego) i jest określana

mianem pierwotnych (głównych) punktów (centrów) kostnienia. Punktami wtórnymi (dodatkowymi)

określa się ogniska kostnienia pojawiające się w życiu pozapłodowym (w pierwszych

sześciu latach życia powstają ośrodki kostnienia w nasadach kości długich i w kościach krótkich,

a ostatnie ośrodki dla kości miedmezej pojawiają się w 15-16 roku życia). Trzony kości

drugich rozwijają się z głównych centrów kostnienia, zaś nasady - z punktów dodatkowych.

Kostnienie kości długich rozpoczyna się od części środkowej trzonu, w którym na drodze

kostnienia okolochrzęstnego wpierw wytwarza się mankiet kostny, stopniowo grubiejący w miarę

24

nakładania tkanki kostnej. W ten sposób trzony kości długich zwiększają również swe wymiary

poprzeczne. Kostnienie odbywa się również wewnątrz odcinka środkowego na drodze niszczenia

i zastępowania chrząstki przez komórki kostne i wykształcenia się istoty gąbczastej kości. Równocześnie

z tym odbywa się proces resorbcji przez osteoklasty istoty gąbczastej trzonu kości i

wytworzenie się jamy szpikowej, która w miarę rozwoju kości powiększa się wzdłuż i wszerz.

Nieco później dodatkowe ogniska kostnienia wykształcają się w nasadach kości długich i rozrastając

się powoli śródchrzęsinie, obejmują niemal całą nasadę. Jedynie między nasadą a trzonem

oraz na powierzchni nasady zachowuje się przez dłuższy czas warstwa tzw. chrząstki nasadowej

oraz chrząstki stawowej. W chrząstce nasadowej odbywa się rozplem komórek, które są następnie

niszczone przez chondroklasty i zastępowane komórkami kostnymi. W ten sposób następuje

rozrost kości zarówno od strony trzonu jak i nasady, i cała kość wzrasta na długość. Z chwilą

zakończenia procesu rozplemu komórek następuje zrośnięcie się trzonu z nasadami i tym samym

ustaje wydłużanie kości, i zostaje zakończony wzrost organizmu.

W okresie pourodzeniowym oprócz przyspieszonego rozwoju kośćca we wczesnym dzieciństwie,

kiedy to wytwarzają się ważne czynnościowo ośrodki kostnienia w nasadach i kościach

krótkich oraz kostnieją w tym czasie trzeszczki, po okresie względnego zahamowania

rozwoju kośćca, rozpoczyna się drugi rzut ośrodków kostnienia, zwłaszcza w odrostkach (apaphyses),

który pojawia się u 9-letnich dziewcząt i 11-letnich chłopców. Między 15 a 17 rokiem

życia rozpoczyna się zanik chrząstki nasadowej i kostnienie nasad z trzonami. U płci żeńskiej

ośrodki kostnienia, przede wszystkim w nasadach, pojawiają się o 2 lata wcześniej aniżeli u płci

męskiej, co pozostaje w związku z wcześniejszym dojrzewaniem płciowym dziewcząt. Zwolniony

wzrost młodzieży utrzymuje się u dziewcząt do 20 roku, a u chłopców do 25 roku życia.

Sterowaniem rozrostu kośćca od około 2-3 roku życia kieruje ludzki hormon wzrostu

przedniego płata przysadki mózgowej, zwany hormonem somatotropowym, przy współudziale

hormonów tarczycy. Hormon ten wpływa pobudzająco na rozplem komórek w chrząstkach nasadowych.

W drugiej fazie przyspieszonego rozwoju, który przypada na okres dojrzewania płciowego

chłopców i dziewcząt, sterowanie rozwojem w części przejmują androgeny i estrogeny

gruczołów płciowych. W końcowej fazie wzrastania wysoki poziom androgenów jądrowych i

estrogenów jajnikowych powoduje hamowanie rozrostu liniowego kości. W związku z wcześniejszym

dojrzewaniem gruczołów płciowych żeńskich, wzrost kobiet jest przeciętnie mniejszy niż

mężczyzn.

Na przyspieszenie wzrostu kości mają wpływ również takie czynniki, jak np. prawidłowy

sposób odżywiania, a przede wszystkim odpowiednia zawartość w pokarmie białka oraz związków

wapnia i fosforu; odpowiednio bogate ukrwienie przynasad; prawidłowy ucisk wywierany na

chrząstkę nasadową wpływa pobudzająco na wzrost kości na długość i grubość, oraz odpowiednie

zaangażowanie mchowe, które wpływa stymulująco na rozwój tkanki mięśniowej i kostnej. Naprzemienny

ucisk na kość, w granicach od 7 do 37 g na mm2 powierzchni kości, wpływa pobudzająco

na rozplem tkanki kostnej. Nadmierny jak też zbyt mały ucisk wywierany na kość opóźniają

rozrost kości.

Opisane procesy nie oznaczają definitywnego zakończenia rozwoju kości. Wykazują one

stałą przebudowę polegającą na resorbcji i nowotworzeniu tkanki kostnej oraz stałą przemianę

soli mineralnych w tkance kostnej. Grubość warstwy korowej kości długich zwiększa się około

28 roku życia u kobiet i 30-32 u mężczyzn. U osób starszych występuje proces obumierania

poszczególnych beleczek kostnych, który ma charakter zjawiska fizjologicznego. Natomiast okres

starczy przynosi znaczne przyspieszenie procesu resorbcji beleczek i warstewek tkanki kostnej,

przez co kość staje się rzadsza (zrzeszotnienie kości - osteoporosis) i bardziej łamliwa. Osteopo-

25

roza u kobiet przebiega znacznie szybciej po klimakterium, wobec braku we krwi est

odgrywających ważną rolę w mctabiizmie soli mineralnych w kościach.

C. Kształt kości

Pod względem kształtu, kości szkieletu dzielimy na: długie, płaskie, krótp

nokształtne i nieregularne.

W kościach długich {ossa longa) wymiar długościowy jest większy od c

zostałych - szerokości i grubości. Do tej grupy należą tzw. kości dwunasadov

czyn, np. kość ramienna, promieniowa, łokciowa, udowa, piszczelowa i strz;

kości śródręcza i śródstopia oraz paliczki palców ręki i stopy. Kości dwuna

posiadają część środkową, czyli trzon (corpus) oraz dwa, zwykle zgrubiałe

(nasady): bliższy lub górny (extremitas proximalis s. superior) i dalszy albc

(extremitas distalis s. inferior).

Trzon posiada jamę szpikową (cavum medulłare), zawierającą szpik kos

części nasad, które łączą się z sąsiednią kością w sposób ruchomy, pokryte są w

chrząstki szklistej lub włóknistej i noszą nazwę powierzchni stawowych. U osol

młodych trzon z nasadą (epiphysis) jest połączony za pomocą chrząstki nasa

Trzon rozwija się z głównego ogniska kostnienia, nasady - z ośrodków dodatków

Kości płaskie (ossa piana) posiadają dużą powierzchnię przy wybitnie

wymiarze grubościowym, np. kości sklepienia czaszki, łopatka, kości biodrowe.

Kości krótkie (ossa hrevia) są mniej więcej równomiernie rozwinie

wszystkich trzech kierunkach, np. kości nadgarstka lub stepu.

Kości różaokształtne (ossa multijbrmid) występują jako bryły najrozrr.

postaci, których nie można opisać trzema podstawowymi wymiarami, np. kręg

sitowa, klinowa itd.

Do kości pneumatycznych (ossa pneumatica) zalicza się niektóre kosi

szki, jak np. kość sitową, klinową, czołową, skroniową i szczęki, zawierające we

przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. Te wewnętrzne

nazywa się najczęściej zatokami.

D. Właściwości biologiczne i fizyczne kości

Ciężar kośćca wraz ze szpikiem wynosi około 12 kg u mężczyzny i 10 kg

biety, czyli waha się od 10 do 20% ciężaru ciała. Jak już wcześniej wspomniano,

nik organiczny (osseina) nadaje kościom znaczną sprężystość, a komponenta ni

niczna (sole mineralne) twardość i wytrzymałość na ciśnienie i rozciąganie. U dor

człowieka wytrzymałość kości na ciśnienie wynosi od 12,5 do 17 kg na 1 mm2; nr.

udowa wytrzymuje siłę ciśnienia około 7780 kg, a siłę rozciągania około 561

Znacznie mniej odporne są kości długie na działanie sił poprzecznych - wyginan

kość udowa łamie się przy obciążeniu poprzecznym wynoszącym około 3<

Zwraca również uwagę fakt, że chrząstka pokrywająca powierzchnie stawowe koś

przeszło 10-krotnie odporniejsza na ciśnienie aniżeli na rozciąganie. Ma to duż

czenie dla prawidłowego funkcjonowania stawów.

26

Elastyczność kości oraz wytrzymałość na obciążenie zależą od wzajemnego stosunku

ilościowego składników organicznych i nieorganicznych. W wieku starczym,

przy stosunkowym zwiększeniu się ilości składników mineralnych, kości stają się bardziej

kruche i podatne na złamania, a ich wytrzymałość wynosi tylko 6-7 kg na 1 mm2

powierzchni. Pomimo tak dużej twardości i wytrzymałości, kości są plastyczne, tzn.

podatne na kształtujący wpływ sąsiednich narządów, zwłaszcza w okresie rozwoju i

wzrostu kości. Przykładem tej plastyczności mogą być np. bruzdy żłobione na powierzchni

kości przez naczynia, nerwy oraz ścięgna mięśni, różnego rodzaju wyniosłości

i wgłębienia powstałe na skutek działania sił mięśniowych, kształt jamy mózgoczaszki

będącej negatywem rozwijającego się w niej mózgowia itd. Wyniosłości znajdujące

się na powierzchni kości w postaci przeróżnych guzków, grzebieni, kolców i chropowatości

występują w miejscach przyczepów mięśni i są wynikiem ciągnącego działania

siły mięśniowej. Podobnie przeróżne zagłębienia i rowki są rezultatem żłobiącej siły

nacisku ścięgien lub brzuśców mięśniowych. Wygięcia kości na kształt łuku (np. kości

śródrccza i śródstopia) są rezultatem przewagi napięcia spoczynkowego zespołu mięśni

zginających nad zespołem prostowniczym.

Kość posiada również zdolność dostosowania swej grubości a nawet kształtu do

•. Jpow lednich warunków. Duże obciążenie pobudza pogrubienie kości przez apozycję

(przywarstwianie) oraz przebudowę struktury beleczkowatej i pogrubienie jej w strefach

przeciążeniowych. Odwrotnie, w miejscach małego obciążenia kość zanika.

Kość ma także zdolność dostosowania swojego kształtu do działających obciążeń.

W krzywo zrośniętych złamaniach u dzieci, czynnościowo nieważne wyrostki

kostne stopniowo zanikają, a ważniejsze wzmacniają się. Prowadzi to do „prostowania

się" zagięć rosnącej kości.

Kość posiada również zdolność regeneracji na skutek kościotworczej działalności

okostnej, którą zachowuje w zasadzie do końca życia nawet u ludzi w wieku starczym.

Kość daje się także przeszczepiać i w ten sposób można wypełniać większe ubytki

kostne. Poprzez zdolność wytwarzania przez szpik kostny czerwony erytrocytów

i granulocytów, kość jest także bardzo ważnym narządem krwiotwórczym.

Zestawienie najczęściej używanych określeń dotyczących rzeźby kości:

chropawość

bruzda

dół

dołek

głowa

główka

grzebień

guz

guzek

guzowatość

jama

kanał

kłykieć

- aspera

- sulcus

-fossa

-fovea

- caput

- capitulum

- crista, pecten

- tuber

- tuberculum

- tuberositas

- cavum

- canałis

- condylus

nadkłykieć

krętarz

kolec

linia, kreska

panewka

pole

otwór

szczelina

szyja, szyjka

warga

wcięcie

wycisk

wydrążenie

- epicondylus

— trochanter

- spina

- linę a

- acetabulum

- area

-foramen

-fissura

- collum

- labium

- incissura

- impressio

- cavitas

27

2. Połączenia kości

Połączenia pomiędzy kośćmi szkieletu występują w organizmie w dwóch posta

ciach: jako połączenia ścisłe, czyli nieruchome i jako połączenia wolne, ruchome, czyi

stawy.

A. Rozwój połączeń kostnych

Gdy w okresie rozwoju kośćca miękki szkielet błoniasty zostaje zastąpiony bardziej od

potnym szkieletem chrzestnym, zostają zlokalizowane ruchy w poszczególnych miejscach szkie

letu. Pasma tkanki łącznej zarodkowej, łącząc oddzielne części szkieletu chrzestnego, wytwarzaj

ciągłą formę połączeń ścisłych kości. Połączenia te, które ulegają w dalszym rozwoju zróżnico

waniu, mogą występować w różnych postaciach. Jeżeli materiałem łączącym kości jest powstał

z mezenchymy tkanka łączna, to takie połączenie nazywa się więzozrostem lub połączeniem

włóknistym. Jeżeli tkanka łączna przeistoczy się w chrząstkę, to takie połączenie określa si

mianem chrząstkozrostu lub połączeniem chrzestnym. Tkanka łączna lub chrząstka mogą z cza

sem ulec skostnieniu i wtedy powstaje kościozrost. Tak więc więzozrost, chrząstkozrost i kościo

zrost stanowią pierwotne formy połączeń części szkieletu, na bazie których może rozwinąć si

wtórna, wyższa forma połączenia ruchomego, czyli staw.

Stawy zaczynają się kształtować w połowie trzeciego miesiąca życia płodowego, główni

między kośćmi rozwijającymi się na podłożu tkanki chrzestnej. W tkance łącznej oddzielające

chrząstkowe modele przyszłych kości, powstają małe, szczelinowate jamki, które stopniow'

powiększają się i tworzą jamę stawową. Część tej tkanki może pozostać między kośćmi w postać

krążka lub łąkotki stawowej natomiast na obwodzie jamy stawowej zarodkowa tkanka Sączn

przeistacza się w torebkę stawową. Z niej też kształtują się więzadła stawowe. W ten sposó

z połączenia ciągłego powstaje połączenie nieciągłe, przerwane, które spełnia warunki większe

ruchomości łączących się części szkieletu.

U noworodka stawy wykazują już określony stopień rozwoju, pomimo że torebka stawc

wa jest jeszcze bardzo cienka, a powierzchnie stawowe stosunkowo duże w porównaniu ze stf

wami osób dorosłych. W formowaniu torebki stawowej oraz więzadeł czynny udział biorą mk

śnie, które przyczepiają się w okolicy danego stawu. Ten ścisły związek mięśni i torebek stawc

wych oraz więzadeł tworzy mocny aparat chroniący stawy przed urazami.

Dalszy rozwój stawów wiąże się ściśle z postępem kostnienia nasad kości długich ora

z formowaniem się zespołów kostnych, np. nadgarstka czy stepu. Pełną stabilizację osiągaj

stawy wraz z zakończeniem rozwoju nasad oraz uformowaniem się proporcji między bierną

czynną częścią mięśni.

Zakres i możliwości ruchowe w danym stawie będą zależeć od kształtu powierzchni sti

wowych, od zwartości i grubości torebki stawowej oraz od ilości, wytrzymałości i kierunku pra

biegu więzadeł, jak też od przebiegu i napięcia mięśni blokujących ruchy w stawie.

B. Podział i budowa połączeń ścisłych

Połączenia kości ścisłe (synarthroses) zależnie od rodzaju tkanki zespalając

kości dzieli się na: więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty.

28

Więzozrost (syndesmosis) lub inaczej połączenie włókniste {iuncturae fibrosae)

występuje w trzech postaciach:

więzozrostu włóknistego (syndesmosis fibrosa) utworzonego przez włókna klejodajne,

np. błony międzykostne przedramienia i goleni;

- więzozrostu sprężystego (syndesmosis elastica), w którym elementem łączącym

kości są włókna sprężyste, elastyczne, nadające tkance żółte zabarwienie, np. więzadła

żółte rozpięte między łukami kręgów;

szwów (sutura), w których włókna łączące kości są bardzo liczne i jednocześnie

krótkie (około 0,5 mm), a połączenia są niezwykle mocne.

W zależności od ukształtowania brzegów łączących kości wyróżnia się:

szew piłowaty (sutura serrata), w którym nieregularnie wycięte brzegi jednej kości

zazębiają się z wgłębieniami drugiej. Jest to najmocniejsze, a zarazem najczęściej

występujące połączenie między kośćmi sklepienia czaszki, np. kości czołowej z kośćmi

ciemieniowymi, łuski kości potylicznej z kośćmi ciemieniowymi, czy też kości

ciemieniowych między sobąj

szew gładki albo prosty (sutura piana s. levis) stanowi połączenie dwu kości,

których brzegi są prawie proste, np. połączenie wyrostków podniebiennych szczęki

lub blaszek poziomych kości podniebiennych;

szew łuskowy (sutura sąuamosa) przebiega nie prostopadle, lecz skośnie do powierzchni

kości. W tym połączeniu brzegi kości zachodzą na siebie dachówkowato

(lub jak łuski na rybie), np. łuska kości skroniowej na kość ciemieniową;

wklinowanie (gomphosis) jest rodzajem szczególnego umocowania zębów w

szczękach. Korzenie zębów tkwią w zębodołach podobnie jak gwóźdź (gomphos)

w desce.

Szwy we wczesnym okresie życia umożliwiają powiększanie mózgoczaszki proporcjonalnie

do wzrostu mózgowia. Z chwilą zakończenia powiększania masy mózgowia,

szwy ulegają powolnemu kostnieniu i zanikowi (obliteracja szwów).

Połączenia chrzestne (iuncturae cartilagineae) stanowią połączenia kości za

pomocą chrząstki szklistej lub włóknistej. Chrząstkozrosty są częstym połączeniem

kości w okresie rozwoju organizmu, np. między trzonem a nasadami kości drugich.

W miarę dojrzewania ustroju większość chrząstkozrostów przekształca się w kościozrosty

(synostosis). Połączenie kości za pomocą chrząstki szklistej określa się

::n.ianem chrząstkozrostu (synchondrosis), np. chrząstkozrost klinowo-potyliczny, a za

pomocą chrząstki włóknistej nazywa się spojeniem (symphysis), np. spojenie łonowe.

Przesuwalność lub ruchomość kości względem siebie w połączeniach ścisłych

iest oczywiście nieznaczna. Równa zeru w kościozrostach, w chrząstkozrostach zależy

od rodzaju, grubości i podatności warstwy chrzestnej na ucisk. Największa, chociaż

róu nież nieznaczna, jest w więzozrostach sprężystych.

C. Budowa i podział stawów

Stawy, czyli połączenia maziowe (articulationes s. juncturae synoviales), są

najbardziej ruchomymi połączeniami kości, a jednocześnie najbardziej złożonymi. Kaźd\

staw wolny składa się z następujących zasadniczych elementów jego budowy: powierzchni

stawowych, torebki stawowej i jamy stawowej.

29

Powierzchnie stawowe (facies articulares) są to zazwyczaj gładkie powierzchnie

dwu lub więcej kości, które się ze sobą stykają. Powierzchnie stawowe mogą przyjmować

rozmaity kształt krzywizny, zależnie od ruchu dokonywanego w danym stawie;

jednak zazwyczaj powierzchnia stawowa jednej kości jest wypukła, a druga - stanowiąc

jej negatyw -jest wklęsła. Pierwszą nazywamy główką stawową, drugą - panewką.

Każda z powierzchni jest najczęściej pokryta cienką warstwą chrząstki szklistej

(rzadziej chrząstką wfófcmstaj, zwane/ chrząstką stawową (cartilago articularis), która

od kości oddzielona jest warstwą zwapniała. Chrząstka stawowa ma zwykle grubość od

0,5 do 2 mm, chociaż jej warstwa może dochodzić nawet do 6 mm grubości, jak to ma

miejsce np. na powierzchni wewnętrznej rzepki. Chrząstki stawowe panewek są zazwyczaj

bardziej miękkie niż chrząstki główek stawowych i tym samym istnieje możliwość

lepszego dopasowania powierzchni stawowych. Chrząstka stawowa dzięki swej gładkości

jest przystosowana do zmniejszania tarcia w czasie przesuwania się powierzchni

stawowych względem siebie oraz dzięki podatności i zdolności do sprężystego odkształcania

osłabia siłę urazów działających na stawy i tym samym chroni powierzchnie

stawowe przed uszkodzeniem. Z wiekiem chrząstka stawowa traci połysk i sprężystość,

powstają w niej szczeliny i w coraz większym stopniu odsłaniane są zwapniałe warstwy

podchrzęstne kości.

Ryc. 3. Schemat budowy stawu

1 - główka stawu, 2 - panewka stawowa, 3 - chrząstka szklista

pokrywająca powierzchnie stawowe, 4 - błona maziowa torebki

stawowej, 5 - błona włóknista torebki stawowej, 6 - maź stawowa,

7 - więzadło wzmacniające torebką stawową

Torebka stawowa (capsula articularis) łączy powierzchnie stawowe kości, tworząc

jednocześnie łącznotkankową osłonę stawu. Składa się ona z dwóch warstw: zewnętrznej

- włóknistej i wewnętrznej - maziowej.

Błona włóknista (membrana fibrosa) zawiera włókna klejodajne i małą ilość

włókien elastycznych. Włókna te przebiegają przeważnie równolegle do siebie lub częściowo

się krzyżując, przechodzą w okostną w miejscu przyczepu. Przyczep błony

30

włóknistej może znajdować się na brzegu chrząstki stawowej lub może sięgać nieco

dalej, obejmując część kości nie pokrytej chrząstką (np. na szyjce kości udowej w stawie

biodrowym), albo znajdować się w specjalnie dostosowanym rowku (np. na szyjce

anatomicznej kości ramiennej). Ponieważ w miejscu przyczepi: błony włóknistej następują

mniejsze lub większe naprężenia, lokalizacja przyczepił ma istotne znaczenie

praktyczne w powstawaniu urazów i ich leczeniu. Zewnętrzne wiązki włókien mogą

niekiedy tworzyć silne pasma łącznotkankowe, które nazywamy wiczadłami. Oprócz

wzmocnienia torebki stawowej, wpływają one również na zakres i rodzaj ruchu w danym

stawie. Do błony włóknistej mogą również przyczepiać się ścięgna mięśni, które

podczas skurczu, pociągając torebkę, chronią ją przed wpukieniem w obręb stawu.

Błona maziowa (membrana synovialis) jest miękką, cienką, bogato unaczynioną

i unerwioną błoną łącznotkankową, zawierającą włókna sprężyste i komórki tłuszczowe.

Błona maziowa może tworzyć liczne fałdy i wypuklenia zarówno do wewnątrz

jamy stawowej, jak i na zewnątrz torebki. Do wnętrza jamy stawowej mogą wpuklać się

kosmki i fałdy maziowe (villi et plicae synoviales), powiększające wewnętrzną powierzchnię

błony maziowej. Na zewnątrz jamy błona może tworzyć uchyłki zwane

kaletkami maziowymi (bursae synoviales), które ułatwiają ślizganie się mięśni lub

ścięgien.

Wytworem błony maziowej jest maź (synovia), która wypełnia jamę stawową.

Maź stawowa jest gęstym, ciągnącym się płynem, zawierającym wodę (około 95-97%).

mucynę i kuleczki tłuszczu. Zadaniem mazi, która pokrywa powierzchnie stawowe i

stanowi jak gdyby naturalny smar stawu, jest ochrona powierzchni stawowych poprzez

zmniejszanie do minimum tarcia w trakcie ich przesuwania oraz odżywianie chrząstki

stawowej. W stanach zapalnych błona maziowa może wydzielać większe ilości płynu

surowiczego, wskutek czego jama stawowa ulega powiększeniu, a torebka stawowa jest

mocno napięta.

Jama stawowa (cavum articulare) w stanie czynnym jest szczelinowatą przestrzenią

występującą między powierzchniami stawowymi, która przyżyciowo wypełniona

jest mazią. Przestrzeń wewnątrz torebki stawowej jest bardzo wąska, ponieważ

poszczególne części stawu ściśle do siebie przylegają pod wpływem napięcia więzadeł

i mięśni przylegających do torebki, ciśnienia atmosferycznego oraz przylepności mazi

stawowej.

W niektórych stawach oprócz składników głównych mogą znajdować się elementy

uzupełniające, takie jak: chrzestny obrąbek stawowy (labrum glenoidale) powiększający

i pogłębiający panewkę, np. w stawach ramiennym i biodrowym; krążki

stawowe (discus articularis) zbudowane ze zbitej tkanki łącznej włóknistej, które dopasowują

powierzchnie stawowe, a ponadto, dzieląc jamę stawową na dwie komory, mogą

wzbogacić lub zwiększyć ruchomość stawu, np. w stawie mostkowo-obojczykowym lub

skroniowo-żuchwowym; lub zbudowane z chrząstki włóknistej łąkotki stawowe (meniscus

articulares), które podobnie jak krążki dzielą staw (chociaż nie tworzą całkowitej

przegrody jamy stawowej), wyrównują nie dopasowane do siebie powierzchnie stawowe

oraz służą jako przesuwalne powierzchnie stawowe, spełniające ponadto funkcje

amortyzacyjne, np. staw kolanowy.

Stawy pod względem morfologicznym dzielimy na stawy proste (articulatio

simplex) i stawy złożone (articulatio composita). Kryterium powyższego podziału

stanowi liczba kości biorących udział w utworzeniu danego stawu. W stawie prostym

31

łączą się ze sobą dwie kości, np. w stawie ramiennym łopatka z kością ramienną, w

stawie biodrowym kość miedniczna z kością udową, w stawach śródręczno-paliczkowych

kość śródręcza z bliższym paliczkiem, w stawach międzypaliczkowych dwie

kości paliczkowe itd. Natomiast w stawach złożonych łączą się ze sobą trzy lub większa

liczba kości, np. w stawie łokciowym kość ramienną, łokciowa i promieniowa, w stawie

promieniowo-nadgarstkowym kość promieniowa i trzy kosteczki nadgarstka - lódeczkowata,

księżycowata i trójgraniasta, w stawie kolanowym kość udowa, piszczelowa

oraz rzepka itd. Jeżeli przy wykonywaniu jakiegoś ruchu zaangażowane są dwa lub

więcej stawów jednocześnie, to stawy takie nazywamy sprzężonymi, np. ruch odwracania

i nawracania przedramienia wraz z ręką zachodzi równocześnie w stawach promieniowo-

łokciowym bliższym i dalszym.

Zakres i obszerność ruchów w danym stawie zależą przede wszystkim od

ukształtowania powierzchni stawowych, od stanu napięcia włókien torebki stawowej

oraz od siły i rozmieszczania więzadeł i mięśni działających na staw.

Ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych i rodzaj wykonywanych

ruchów, odróżniamy stawy jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe, czyli stawy o

jednym, dwóch lub trzech stopniach swobody ruchów.

Do stawów jednoosiowych zalicza się staw zawiasowy, obrotowy i śrubowy.

W stawie zawiasowym (ginglymus) główka stawowa ma kształt bloczka lub

walca, a panewka jest przybliżonym negatywem głowy. Zazwyczaj na główce znajduje

się rynienkowate wgłębienie, a panewka wyposażona jest w wystającą listewkę kostną

lub chrzestną, dopasowaną do rynienki. Stanowi to jak gdyby mechanizm kierunkowy,

polegający na prowadzeniu powierzchni stawowych w odpowiedniej, jednej płaszczyźnie.

Oś ruchu przebiega poprzecznie do drugiej osi kości wchodzących w skład stawu.

Charakterystyczną cechą stawów zawiasowych jest występowanie więzadeł pobocznych,

które nie ograniczając ruchów zasadniczych, zabezpieczają staw przed bocznym

przesunięciem powierzchni stawowych. W stawach zawiasowych zachodzą ruchy zginania

i prostowania. Przykładowe mogą być stawy międzypaliczkowe.

Staw obrotowy (articulatio trochoidea) posiada cylindrycznie ukształtowaną

główkę, której powierzchnia boczna styka się z panewką. Główka obraca się w panewce

jak oś w łożysku, czyli równolegle do długiej osi kości, np. ruch obrotowy w stawie

promieniowo-łokciowytn bliższym.

3 « 56 7

Ryc. 4. Ważniejsze rodzaje połączeń kostnych

szew piłowaty, 2 - chrząstkozrost, 3.7 _ g)ówne rodzaje stawów (strzałki oznaczają osie, wokó! których

zachodzą ruchy): 3 i 4 - stawy zawiasowe. 5 - staw siodełkowy, 6 - staw obrotowy, 7 - staw kulisty

32

Staw śrubowy (articulatio cochlearis) uważany jest za odmianę stawu jednoosiowego,

ruch obrotowy wokół osi podłużnej łączy się bowiem w tym stawie z równoczesnym

ruchem posuwistym (postępowym) wzdłuż tej osi - podobnie jak przy

wkręcaniu śruby. Ruch taki zachodzi w stawie szczytowo-obrotowym pośrodkowym.

W ruchu obrotowym kręgu szczytowego wokół zęba kręgu obrotowego odbywa się

równocześnie ruch śrubowy wzdłuż zęba.

Do stawów dwuosiowych zaiicza się staw kłykciowy i staw siodełkowy.

Staw kłykciowy (articulatio condylaris) ma główkę stawową eliptyczną (jajowatą),

czyli wypukłą zarówno w długiej jak i krótkiej osi. Panewka stawowa jest w obu

osiach wklęsła. Staw ma zatem dwie osie ustawione prostopadle względem siebie, wokół

których odbywają się ruchy. Przykładem może być staw promieniowonadgarstkowy,

w którym zachodzą ruchy zginania dłoniowego, prostowania i zginania

grzbietowego oraz przywodzenia i odwodzenia lub inaczej zginania łokciowego i promieniowego

ręki. Z połączenia wszystkich ruchów podstawowych powstaje złożony

ruch obwodzenia ręki.

Staw siodełkowy (articulatio sellaris) posiada obie powierzchnie stawowe

ukształtowane w formie siodła, tzn. wypukłe w jednej płaszczyźnie, a wklęsłe w drugiej.

Jedno siodełko jest tutaj ,jeźdźcem" dla drugiego, a ruch w tym stawie można

przyrównać do ruchu jeźdźca na koniu: ku przodowi i do tyłu oraz z boku na bok. Typowym

przykładem jest staw nadgarstkown-śródręczny kciuka, w którym można kciuk

odwodzić i przywodzić, przeciwstawiać i odprowadzać. Skojarzenie wszystkich ruchów

pozwala na ruch obwodzenia.

Do stawów wieloosiowych zaiicza się stawy kuliste (articulationes spheroidae),

w których główka stawowa stanowi mniejszy lub większy wycinek kuli. W zależności

od wielkości powierzchni stawowych oraz głębokości panewki, stawy kuliste

można podzielić na stawy kuliste wolne, np. staw ramienny, w którym powierzchnia

panewki jest przeszło trzy razy mniejsza od powierzchni główki, a staw charakteryzuje

duża obszerność ruchów, oraz na stawy kuliste panewkowe, w których większa i głębsza

panewka obejmuje znaczną część główki, ograniczając jednocześnie zakres ruchów,

np. staw biodrowy. Ruchy w stawach kulistych mogą odbywać się wokół dowolnych

osi. W stawach kulistych oprócz ruchów zasadniczych (zginania, prostowania, odwodzenia,

przywodzenia, nawracania i odwracania) mogą również zachodzić ruchy złożone,

np. równoczesne zgięcie i odwodzenie, prostowanie z nawracaniem itd.

Stawy płaskie (articulationes planae) charakteryzują płaskie lub prawie płaskie

powierzchnie stawowe główki i panewki. Ruchomość w tego rodzaju stawach jest nieznaczna,

zależy w dużym stopniu od napięcia torebek stawowych i więzadeł. Jeżeli

torebka jest wiotka i luźna, wtedy kości względem siebie mogą nieznacznie się przesuwać,

np. w stawach kręgów. Odwrotnie, gdy włókna torebki są grube i silnie napięte,

ruchomość jest minimalna, np. w stawie krzyżowo-biodrowym. Dawniej tego rodzaju

stawy kwalifikowano niesłusznie do tzw. stawów pólścisłych, pomimo że nie różnią się

budową od innych stawów. Intensywnie i systematycznie prowadzone ćwiczenia fizyczne

(zwłaszcza w wieku dziecięcym) mogą doprowadzić do zwiększenia ruchomości

w tych stawach, jak ma to miejsce np. u akrobatów, gimnastyków czy tancerzy. Wskutek

ćwiczeń następuje znaczne rozluźnienie torebek stawowych i aparatu więzadłowego.

Sumowanie się nieznacznych nawet ruchów w stawach płaskich pozwala np. na dosto-

33

sowanie powierzchni stopy do nierówności podłoża, a także na plastyczny uchwyt ręką

przedmiotów i narzędzi.

Nazwa stawy nieregularne obejmuje te stawy, w których powierzchnie stawowe

są nietypowe. Ruch w tych stawach jest możliwy dzięki włączeniu chrząstki śródstawowej

(np. staw mostkowo-obojczykowy). Staw może w ten sposób uzyskać znaczną

ruchomość zbliżoną do stawu kulistego wolnego.

Dwie kości połączone ze sobą stawowo tworzą tzw. parę biokineniatyczną.

Szereg elementów kostnych powiązanych ze sobą w sposób ruchomy (czyli par biokinematycznych

połączonych kolejno) tworzy tzw. łańcuch stawowy, czyli łańcuch

biokinematyczny.

Łańcuchy stawowe mogą być otwarte i zamknięte.

W łańcuchu otwartym końcowe ogniwo łańcucha łączy się tylko z jednym sąsiednim

ogniwem, a część dalsza łańcucha jest wolna, np. kończyna górna. Ruchomość

poszczególnych ogniw takiego łańcucha stawowego sumuje się, dzięki czemu zwiększa

się sumaryczny zakres ruchomości ostatniego członu łańcucha, np. w kończynie górnej

jej koniec dalszy (ręka) osiąga znacznie większy zakres rachomości od końca bliższego

(obręczy barkowej). Jednocześnie w połączeniu łańcucha otwartego istnieje możliwość

wykonywania ruchów w obrębie każdej pary biokinematycznej, niezależnie od pozostałych

ogniw łańcucha, np. oddzielnie w stawie ramiennym, łokciowym, promieniowonadgarstkowym

itd.

W łańcuchach biokinematycznych zamkniętych ostatnie ogniwo łańcucha nie

jest swobodne, lecz cały łańcuch zamyka się sam ze sobą, np. w połączeniu żeber

z kręgosłupem i mostkiem. W tym przypadku ruch jednej pary biokinematycznej, np.

żeber w stawach żebrowo-kręgowych, inicjuje ruch w drugiej parze, w rym przypadku

mostka w połączeniach mostkowo-żebrowych.

Należy dodać, że łańcuchy biokinematyczne otwarte mogą przekształcać się

w zamknięte, np. jeżeli dwie kończyny uzyskują połączenie poprzez wspólny element

podparcia. Łańcuchy stawowe kończyn dolnych oraz kręgosłupa odgrywają również

istotną rolę w amortyzowaniu wstrząsów w czasie np. czynności lokomocyjnych.

3. Nazewnictwo ruchów w stawach

W 1964 r. na Kongresie Stowarzyszeń Ortopedycznych w Vancouver w Kanadzie

uzgodniono i zaakceptowano nazewnictwo ruchów w stawach oraz przyjęto nową

metodę zapisu wyników pomiarów ruchów. Przyjęło ją również w 1969 r. jako obowiązującą

Międzynarodowe Towarzystwo Chirurgów, Ortopedów i Traumatologów, i od

tego czasu stosowana jest w znakomitej większości krajów. Jest to tak zwana metoda

„neutralnego zera", tzn. że w celu prawidłowego i jednoznacznego stosowania nazw

ruchu przyjęto dla każdego stawu pozycję zerową, jako pozycję wyjściową. Każde

oddalenie od zera nazywa się zginaniem, a powrót do pozycji zerowej - prostowaniem.

Można było przyjąć taką metodę określania nazw ruchów, ponieważ z punktu widzenia

mechaniki, prawie wszystkie ruchy w stawach człowieka są ruchami obrotowymi. Wyjątek

stanowią pewne fazy ruchów o charakterze ślizgowym, występujące w nielicznych

stawach. Zatem takie ruchy jak zginanie, prostowanie, przywodzenie, odwodzenie,

nawracanie i odwracanie - to nazwy ruchów obrotowych. W stawach zawiasowych ruch

34

prostowania kończy się w pozycji zerowej i nie może jej przekroczyć w warunkach

prawidłowych. Przekroczenie punktu zerowego w takim przypadku określa się mianem

przeprostu.

W stawach dwu- i wieloosiowych może nastąpić przekroczenie punktu zerowego

również w drugą stronę. Także ten ruch nazywamy zginaniem. Dla odróżnienia dwóch

ruchów zginania dodaje się odpowiednie bliższe określenia, np. zginanie dłoniowe lub

grzbietowe ręki, zginanie do przodu i do tyłu ramienia lub uda itd.

Również przy ruchu prostowania, czyli ruchu powrotnym do pozycji zerowej,

określa się, z której pozycji zgięcia zostało dokonane prostowanie, np. powrót z pozycji

zgięcia do przodu określamy nazwą prostowania przedniego, a z pozycji zgięcia do tyłu

- prostowaniem tylnym. Ruchem zginania jest także odwodzenie, natomiast przywodzenie

jest ruchem prostowania. Obie nazwy stosuje się przy określaniu ruchów kończyn

górnych i dolnych w stosunku do tułowia lub do płaszczyzny pośrodkowej ciała.

W ruchu odwodzenia kończyna oddala się od tułowia lub płaszczyzny pośrodkowej

(ruch zginania), w ruchu przywodzenia powraca do pozycji wyjściowej, zerowej (ruch

prostowania). Nazwą przywodzenie i odwodzenie określa się także ruchy palców

w stawach śródręczno-paliczkowych i śródstopno-paliczkowych.

Nazwy odwracanie i nawracanie stosuje się do kończyn i ich części składowych.

Terminy te są stosowane od dawna i są zgodne z zasadami nazewnictwa ruchów.

W ruchu nawracania kończyna lub jej część obraca się do wewnątrz (zginanie), w ruchu

odwracania obraca się na zewnątrz (prostowanie) i powraca do pozycji wyjściowej.

Odrębnym rodzajem ruchu jest skręcanie. Nazwę tę stosuje się tylko do ruchów

kręgosłupa. Za ruch skręcania przyjmuje się taki rodzaj mchu, w którym części poruszanej

całości, w tyrn przypadku kręgosłupa, wykazują różne zakresy obrotu. Najniższa

część kręgosłupa - kość krzyżowa - jest ustalona i nie zmienia położenia w czasie ruchu

kręgosłupa, natomiast odcinki ponadkrzyżowe wykonują coraz większą część obrotu.

Zachodzi tu podobieństwo do skręcania długiego pręta, którego jeden koniec jest

ustalony, np. w imadle, a drugi jest wolny, poddany sile skręcającej. Ruch skręcania

kręgosłupa dokonuje się głównie między trzonami kręgów a krążkami międzykręgowymi.

Nazwę obracanie stosuje się w nazewnictwie ruchów głowy dokonywanych

w stawie dolnym głowy. W ruchu tym głowa obraca się w stosunku do kręgosłupa.

Dalszym ciągiem ruchu jest skręcanie kręgosłupa szyjnego tak, że oba te ruchy przechodząjeden

w drugi.

Ruch obwodzenia może być dokonywany w stawach dwu- i wieloosiowych. Jest

dokonywany w zmiennej płaszczyźnie, odpowiadającej powierzchni stożka, w którym

część wolna kończyny zakreśla linię odpowiadającą podstawie stożka. Ruch jest ciągły,

brak tu pozycji końcowej. Nie stosuje się nazwy dla ruchu powrotnego do pozycji wyjściowej,

ponieważ ruch ten jest jednoznaczny z ruchem obwodzenia w stronę przeciwną.

Zestawienie głównych rodzajów ruchów

Zginanie (flexio) -jest to ruch oddalania się od pozycji wyjściowej, zerowej. Do nazwy

ruchu dodaje się jego bliższe określenie, jak np. do przodu (anterior) i do tyłu

35

(posterior), grzbietowe (dorsalis), dłoniowe (palmaris), podeszwowe (plantariś), promieniowe

(radialis), łokciowe (ulnaris) i inne.

Zgięcie (flexioperactd) -jest to pozycja po wykonaniu ruchu zginania, końcowa faza

ruchu i może być określona odpowiednim kątem. Określa sieje również bliżej: przednie,

tylne itd. jak wyżej. Tylko w tym przypadku można użyć nazwy łacińskiej anteflexio

w znaczeniu - zgięcie przednie i retroflexio w znaczeniu - zgięcie tylne. Dla

oznaczenia dokonywanego ruchu zginania do przodu, należy użyć nazwy łacińskiej

flexio anterior.

Prostowanie (extensio) - oznacza ruch powrotny od pozycji zgięcia do zerowej pozycji

wyjściowej. Podobnie jak przy zginaniu, dodajemy również bliższe określenie ruchu: do

przodu, do tyłu, grzbietowe, dłoniowe, podeszwowe, promieniowe, łokciowe i inne.

Wyprost (extensio peractd) - to końcowa faza ruchu prostowania, powrót do pozycji

zerowej. Nazwa ta jest prawidłowa w stosunku do ruchu kręgosłupa powracającego do

pozycji wyjściowej oraz do stawów zawiasowych.

Odwodzenie (abductio) - odpowiada ruchowi zginania, to znaczy oddalania się od

pozycji wyjściowej. Nazwę tę stosuje się dla oznaczenia ruchu całych kończyn górnych

i dolnych w stawie ramiennym względnie biodrowym. Ruch odwodzenia zachodzi

w płaszczyźnie czołowej. Nazwę odwodzenie stosuje się również do określenia ruchu

w stawach śródręczno-paliczkowych i śródstopno-paliczkowych. Pomimo że odwodzenie

jest szczególnym rodzajem zginania, nazwę ruchu utrzymuje się z uwagi na długą

tradycję.

Odwiedzenie (abductio peractd) - po pozycja końcowa po dokonanym odwodzeniu,

odpowiednik zgięcia.

Przywodzenie (adductio) - oznacza ruch powrotny do pozycji zerowej, jest on zatem

równoznaczny prostowaniu. Określenie przywodzenie stosuje się przy oznaczaniu ruchu

kończyny górnej i dolnej, a także ruchu palców w stawach śródręczno-paliczkowych

i śródstopno-paliczkowych.

Przywiedzenie (adductio peractd) - jest to końcowa faza ruchu przywodzenia, powrót

do pozycji wyjściowej; odpowiada wyprostowi.

Nawracanie (pronatio) -jest to ruch obracania do wewnątrz, w odniesieniu do kończyny

górnej lub dolnej, a także części kończyn, przedramienia i ręki, goleni oraz stopy.

Jest odpowiednikiem zginania, ponieważ jest to ruch oddalania się od pozycji zerowej.

Również nawracanie, podobnie jak przywodzenie i odwodzenie, jest określeniem tradycyjnym,

stosowanym od dawna, ale nie jest sprzeczne z podstawowymi założeniami

nazewnictwa.

Nawrócenie (pronatio peractd) - to pozycja końcowa po wykonaniu ruchu nawracania.

.Test równoznaczna ze zgięciem.

Odwracanie (supinatio) - oznacza ruch obrotowy na zewnątrz całej kończyny górnej

lub dolnej albo ich części składowych. Jest także odpowiednikiem zginania, jednak

w stronę przeciwną niż nawracanie. Jest to również nazwa tradycyjna.

W anatomii jako pozycję wyjściową przyjmuje się takie położenie kończyn górnych,

w którym powierzchnie dłoniowe rąk są skierowane do przodu, a obie kości

przedramienia, promieniowa i łokciowa są ustawione równolegle. Za nawracanie uważa

się wtedy maksymalny obrót ręki do wewnątrz, przy czym kciuki kierują się ku przodowi.

Powrót do położenia wyjściowego nazywa się wtedy odwracaniem. Natomiast

36

w położeniu naturalnym przedramienia i ręki, za pozycję wyjściową, zerową, przyjmuje

się kończyny górne swobodnie zwisające z kciukami skierowanymi do przodu.

Odwrócenie (supinatioperacta) -jest to pozycja końcowa po wykonaniu ruchu odwracania.

Obracanie {rotatio) - w ruchu tym część ciała ulega obrotowi w płaszczyźnie poprzecznej

(poziomej); taki ruch zachodzi w stawie dolnym głowy. Precyzujemy kierunek

przymiotnikami: prawy {rotatio dexird), względnie lewy (rotatio sinistra).

Obrót (rotatio peracta) - to pozycja końcowa po wykonaniu ruchu obracania, także

z bliższym określeniem kierunku.

Wysuwanie (antepositio) - nazwa stosowana tylko w określeniu ruchu przesuwania do

przodu, np. obręczy kończyny górnej wraz z kończyną górną.

Cofanie (retropositio) - nazwa ruchu używana do określenia przemieszczania obręczy

kończyny górnej do tyłu.

Unoszenie (elevatio) - nazwa określa kierunek ruchu obręczy kończyny górnej ku górze.

Obniżanie (depressio) - nazwa stosowana dla oznaczania kierunku ruchu obręczy kończyny

górnej ku dołowi.

Wysunięcie (antepositio peracta), cofnięcie (retropositio peracta), uniesienie (elevatio

peracta) i obniżenie (depressio peracta) - to końcowa faza ruchu wysuwania, cofania,

unoszenia i obniżania.

Skręcanie (torsio) - ruch, który odpowiada zginaniu, a więc oddalaniu się od pozycji

zerowej. Nazwę tą stosuje się tylko do ruchów kręgosłupa. Poszczególne kręgi wykazują

stopniowo coraz mniejszy zakres obroni w odniesieniu do kości krzyżowej, która

jest ustalona, nieruchoma. Kierunek skręcania oznaczamy przymiotnikami prawy -

dexter (torsio dextra), lub lewy - sinister (torsio sinistra).

Skręt (torsio peracta) - końcowa faza ruchu skręcania.

Obwodzenie (circumductio) - oznacza ruch wykonywany w zmiennej płaszczyźnie,

odpowiadającej powierzchni stożka, w którym część wolna poruszanej części ciała

zakreśla linię odpowiadającą obwodowi podstawy stożka. Kąt szczytu stożka może być

rozmaity - określa on obszerność ruchu. Dodaje się bliższe określenie kierunku ruchu:

w prawo (circumductio de.rtra), w lewo (circumductio sinistra), do wewnątrz (circumductio

interna), na zewnątrz (circumductio e.rterna). W ruchu obwodzenia ruch jest

ciągły, brak jest określonej pozycji końcowej. Nie stosuje się odrębnej nazwy dla ruchu

powrotnego, ponieważ jest on jednoznaczny z ruchem obwodzenia w stronę przeciwną.

Ruch obwodzenia może być wykonywany w stawach dwu- i wieloosiowych.

Repozycja (repositio) - w nazewnictwie ruchów takich jak nawracanie, odwracanie,

obracanie, skręcanie, a także ruchów obręczy kończyny górnej brak jest nazwy, która by

dobrze określiła ruch powrotny do pozycji wyjściowej, zerowej. W tych przypadkach

może być użyta spolszczona nazwa łacińska repozycja, która wyraża ruch powracania

do pozycji wyjściowej.

Przeprost (h\verextensio) - ruch w stawach zawiasowych od pozycji zerowej w kierunku

przeciwnym niż zginanie. Ruch nienormalny, niekiedy występujący u dzieci

w związku z niedokończonym rozwojem elementów kostnych stawu (tzw. przeprost

w stawie łokciowym) lub ruch patologiczny związany np. z porażeniem niektórych

mięśni.

37

W podanych powyżej zasadach nazewnictwa ruchów opisano ruchy podstawowe,

odbywające się dookoła trzech głównych osi ciała: pionowej (podłużnej), strzałkowej

i poprzecznej (poziomej). Jednakże w stawach wieloosiowych zazwyczaj wykonujemy

mchy złożone, jednocześnie zachodzące w stosunku do dwu osi podstawowych.

Kierunek ruchu poruszanej części ciała jest wtedy wypadkową kierunku dookoła każdej

z tych osi, np. ruch zakładania „nogi na nogę" w stawie biodrowym składa się z ruchu

zginania, nieznacznego odwrócenia uda z jego jednoczesnym przywodzeniem. Podobnie

w stawie ramiennym wolna kończyna może być uniesiona do przodu i równocześnie

ku bokowi, ij. zginana do przodu i odwodzona, jeżeii obie składowe mchu będą równe,

kończyna wykona ruch złożony, zginanie plus odwodzenie pod kątem 45° od płaszczyzny

strzałkowej przechodzącej przez staw ramienny. Zależnie od wielkości składowych

zginania i odwodzenia, kąt będzie odpowiednio większy lub mniejszy.

Oprócz stosowania ujednoliconego nazewnictwa ruchów w stawach, również

bardzo istotne jest ujednolicenie metodyki pomiarów mchów w poszczególnych stawach

oraz sposobu ich dokumentacji (zapisu). Pomiary obszemości mchów w różnych

stawach ludzkiego organizmu, które określa się mianem goniometrii dynamicznej (od

greckich słów: gonion - kąt, metron - pomiar, mierzyć), są jedną z podstawowych metod

oceny stanu czynnościowego danego zespołu funkcjonalnego (stawu i działających

mięśni). Ocena czynnego i biernego zakresu ruchu jest ważną składową sprawności

układu mchu i bardzo ważną informacją dla kinezyterapeuty, szczególnie w kontekście

szerokiego wykorzystywania ćwiczeń fizycznych nie tylko w leczeniu różnych schorzeń,

ale również w profilaktyce dla podtrzymania stanu tzw. „permanentnego" zdrowia.

Metodyka mierzenia zakresu mchu zostanie przedstawiona na przykładzie poszczególnych

stawów, natomiast w tym miejscu warto podać ogólnie przyjęte zasady

ich zapisu według międzynarodowej metody SFTR.

Ruchy we wszystkich stawach mierzone są z pozycji neutralnego zera, które stanowi

pozycję wyjściową. Jest to tzw. pozycja anatomiczna, tzn. człowiek w pozycji

stojącej z kończynami górnymi zwieszonymi wzdłuż tułowia i z powierzchniami dłoniowymi

rąk zwróconymi do przodu. W tej pozycji kości przedramienia: promieniowa

i łokciowa są ułożone względem siebie równolegle. Wszystkie pozycje i mchy opisane

są w trzech podstawowych płaszczyznach: strzałkowej („S" - ang. sagittal), czołowej

(„F" - ang. frontal) i poprzecznej („T" - ang. transverse).

Wszystkie ruchy, nawet bardzo złożone, należy zredukować do jednej z tych

płaszczyzn lub płaszczyzny równoległej do którejś z nich. Ruchy rotacyjne oznacza się

literą „R" - ang. rotation, niezależnie od tego, w jakim położeniu dana część ciała wykonuje

skręt.

Wszystkie wyniki z pomiarów zapisuje się za pomocą trzech liczb, według następującego

schematu:

a) wszystkie mchy prowadzone do pozycji neutralnego zera (mchy powrotu do pozycji

wyjściowej w stawie) zapisuje się jako pierwsze;

b) wszystkie mchy prowadzone od pozycji neutralnego zera (mchy oddalania od pozycji

wyjściowej w stawie) zapisuje się jako ostatnie;

c) pozycję wyjściową, którą jest z reguły pozycja neutrainego zera („O") zapisuje się

w środku;

d) zgięcia i obroty głowy oraz zgięcia i skręty tułowia w lewą stroną zapisywane są

jako pierwsze, natomiast w prawą-jako ostatnie;

38

e) rotacja zewnętrzna kończyn (odwracanie) zapisywana jest jako pierwsza, a wewnętrzna

(nawracanie) -jako ostatnia.

Przykładowy zapis zgięcia do tyłu i zgięcia do przodu w stawie biodrowym:

S 10-0-115

gdzie: S - sagittal (płaszczyzna strzałkowa),

10° powrót z pozycji zgięcie uda do tyłu, do ncutralncgoo zera,

0° - pozycja neutralnego zera (pozycja wyjściowa),

115° - zgięcie uda do przodu.

Przykładowy zapis odwracania i nawracania przedramienia wraz z ręką:

R 90-0-80

gdzie: R - rotation (płaszczyzna skrętna),

90° - odwracanie przedramienia,

0° - pozycja neutralnego zera,

80" - nawracanie przedramienia.

Przykładowy zapis zgięcia bocznego kręgosłupa:

r" Ą c r\ A c

V HJ-U-tJ

gdzie: F -frontal (płaszczyzna czołowa),

45° - zgięcie boczne w lewo.

0° - pozycja neutralnego zera,

45° - zgięcie boczne w prawo.

5. Ogólna budowa i podział ciała ludzkiego

Człowiek należy do zwierząt o symetrii dwubocznej, tzn. że ciało nasze możemy

podzielić tylko jedną płaszczyzną pośrodkową na dwie symetryczne połowy - prawą

i lewą - z których każda stanowi lustrzane odbicie pozostałej. Te dwie połowy nazywamy

przeciwnymi lub antymerami. Jednak zasada budowy symetrycznej nie może być

traktowana z dokładnością matematyczną, ponieważ już we wczesnym okresie rozwoju

człowieka zaczynają stopniowo występować odchylenia od ogólnej symetrii, które

w efekcie prowadzą do ujawniania się asymetrii w budowie zewnętrznej, a szczególnie

w układzie narządów wewnętrznych.

Zewnętrzne kształty odzwierciedlają w znacznym stopniu asymetrię kośćca i

mięśni szkieletowych, np. boczne skrzywienie kręgosłupa, większa długość kończyny

górnej prawej i odwrotnie kończyny dolnej lewej, szersza prawa część twarzy, większy

ciężar prawej połowy ciała, większa częstość występowania praworęczności i lewonożności

itd.

Narządy wewnętrzne parzyste różnią się między sobą wielkością, a często również

kształtem i położeniem, np. lewa półkula mózgu jest większa od prawej, płuca

różnią się pojemnością, kształtem i położeniem, występują różnice w położeniu obu

nerek itd.

Narządy nieparzyste charakteryzują się asymetrycznym położeniem, np. bardziej

lewostronne położenie serca, a prawostronne wątroby, żołądek wstępuje bardziej w lewą

połowę jamy brzusznej, a dwunastnica w prawą itd. Ta asymetria położenia, kształtu

i wielkości narządów powoduje asymetrię przebiegu nerwów i naczyń krwionośnych.

Wzdłuż osi drugiej ciała człowieka można natomiast stwierdzić budowę odcinkową

(segmentalną lub metametryczną), widoczną zwłaszcza w układzie kręgów, żeber,

mięśni, nerwów i naczyń krwionośnych międzyżebrowych, w ułożeniu mięśni głębokich

grzbietu, w przebiegu nerwów rdzeniowych, położeniu splotów nerwowych itd.

A. Okolice ciała ludzkiego

Ciało ludzkie dzielimy umownie na szereg części, które nazywa się okolicami

ciała (regiones corporis). Okolice te mają znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni

ciała oraz narządów wewnętrznych.

Zasadniczy podział ciała ludzkiego obejmuje głowę (caput), szyję (collum), tułów

(truncus) oraz dwie pary kończyn: górną (membra superius) i dolną (membra inferius).

W skład tułowia wchodzą klatka piersiowa (thorax), grzbiet (dorswn), brzuch

(abdomen) i miednica (pelvis) wraz z okolicą krocza (regio perinealis).

Głowa składa się z części mózgowej (pars cerebralis) i części twarzowej (pars

facialis).

W części mózgowej wyróżnia się nieparzyste okolice: czołową (regio frontalis)

i potyliczną (regio occipitalis) oraz okolice parzyste: ciemieniową (regio parietali),

skroniową (regio temporaliś), podskroniową (regio infratemporałis), uszną (regio auricularis)

i sutkową (regio mastoidea).

i

56

W części twarzowej wyróżnia się nieparzyste okolice: nosową {regio nasalis),

ustną {regio mentalis) oraz parzyste: oczodołową {regio orbitalis), podoczodołową

{regio infraorbitalis), jarzmową {regio buccaliś) i przyuszniczo-żwaczową {regio parotideomesseterica).

Szyję dzieli się na okolicę przednią, czyli właściwą {regio colli) i tylną, czyli

karkową {regio colli posterior s. nuchae).

Przebiegająca skośnie przez całą szyję okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa

{regio sternocleidomastoidea) dzieli okolicę szyjną na nieparzystą okolicę przednią

{regio colli anterior) i parzystą okolicę boczną szyi {regio colli lateraliś). Okolice te

nazywa się również trójkątami szyi, przednim i bocznym.

Każdą z powyższych części dzieli się z kolei na okolice mniejsze. W okolicy

piersiowej wyróżnia się nieparzystą okolicę mostkową {regio sternalis) oraz okolice

symetryczne: obojczykową {regio clavicuralis), podobojczykową {regio infraclaviacularis),

sutkową {regio mammalis), pachową {regio axillaris) i podsutkową {regio inframmalis)

oraz okolicę boczną klatki piersiowej {regiopectoralis lateraliś).

W celu stworzenia możliwości dokładnego określenia położenia narządów wewnętrznych,

w rzucie na klatkę piersiową wprowadzono kilka linii pionowych. Najważniejsze

z nich to nieparzyste linie pośrodkowa przednia i tylna {linea mediana anterior

et posterior), biegnące przez brodawkę sutkową, linia pachowa {linea axillaris), która

biegnie między fałdem pachowym przednim i tylnym oraz linia łopatkowa {linea scapularis),

przechodząca przez kąt dolny łopatki.

W okolicy brzusznej wyodrębnia się trzy okolice: nadbrzuszną {epigastrium),

śródbrzuszną {mesogastrium) i podbrzuszną {hypogastriwri). Okolica nadbrzuszną

składa się z nieparzystej okolicy nadpępkowej {regio supraumbilicałis) oraz parzystych

okolic podżebrowych {regio hypochondriaca). Okolica śródbrzuszną zawiera okolicę

pępkową {regio umbilicalis) i parzyste okolice brzuszne boczne {regiones abdominales

laterales). Podbrzusze składa się z okolicy łonowej {regio pubica) i dwóch okolic pachwinowych

(regiones inguinales).

Okolica kroczowa składa się z przednio położonej okolicy moczowo-płciowej

{regio urogenitalis) i tylnej okolicy odbytowej {regio analis).

Grzbiet dzieli się na okolicę kręgową, czyli pośrodkowa {regio vertebralis), która

ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżową {regio sacralis) i na parzyste okolice

boczne {regiones dorsi laterales). W każdej okolicy bocznej wyróżnia się okolice:

nadłopatkową {regio suprascapularis), łopatkową {regio scapularis), podłopatkową

{regio subscapularis) i lędźwiową {regio lumbalis). W okolicy pośrodkowej części

górnej grzbietu wyodrębnia się okolicę międzyłopatkową {regio interscapularis).

Kończyna górna zawiera następujące okolice: barkową {regio acromialis), naramienną

{regio deltoidea), ramienną {regio brachialis), łokciową {regio cubitii), przedramieniową

{regio antebrachii) i okolice ręki {regiones manus).

W ręce wyróżnia się grzbiet ręki {dorsum manus) i dłoń {palma manus) oraz

okolice grzbietowe i dłoniowe palców {regiones digitorum palmares et dorsales).

Kończynę dolną dzieli się na następujące okolice: miedniczą lub biodrową {regio

coxae), pośladkową {regio glutae), podpachwinową {regio subinguinalis), udową {regio

femoris), kolanową {regio genus), piętową {regio calcanea), grzbiet stopy {dorsum

pedis) i podeszwę {planta pedis) oraz okolice palców {regiones digitorum pedis).

57

1

i: II

1

B. Osie i płaszczyzny ciała ludzkiego

Przez ciało ludzkie można przeprowadzić dowolną ilość osi i płaszczyzn, przebiegających

w najrozmaitszych kierunkach.

Główne osie ciała są następujące:

• osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) wyznaczają kierunek

górny (directio superior) i kierunek dolny {directio inferior). Najdłuższą oś biegnącą

od szczytu głowy do podstawy ciała nazywamy osią główną;

• osie poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) są prostopadłe do

osi pionowych i biegną od strony prawej ku lewej, określając kierunek boczny

(directio lateralis) i przy środkowy (directio medialis);

• osie strzałkowe (axes sagitales) mają kierunek przednio-tylny, są prostopadłe do

obu poprzednich osi i określają kierunek przedni lub brzuszny (directio anterior s.

ventralis) oraz tylny lub grzbietowy (directo posterior s. dorsales).

Płaszczyzny ciała odpowiadają osiom, przez które przechodzą:

• płaszczyzny strzałkowe (piana sagitalia) określone przez oś strzałkową i pionową,

biegną z przodu do tyłu. Płaszczyznę strzałkową środkową przechodzącą przez oś

główną, która dzieli umownie ciało na dwie połowy, nazywa się płaszczyzną symetrii

lub płaszczyzną pośrodkową (planum medianum);

• płaszczyzny czołowe (piana frontalia) biegną w przybliżeniu równolegle do czoła

i są określone przez oś poprzeczną i pionową;

• płaszczyzny poprzeczne lub poziome (piana transversalia s. horizontalia), określone

przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo, prostopadle do obu płaszczyzn

poprzednich.

Należy mieć na uwadze, że opis anatomiczny okolic ciała ludzkiego oraz osi i

płaszczyzn dotyczy zawsze człowieka w pozycji stojącej, tzw. anatomicznej, tj. z kończynami

górnymi zwisającymi, a dłońmi zwróconymi do przodu. W tej pozycji kości

przedramienia: promieniowa i łokciowa są ułożone równolegle.

Następujące nazwy anatomiczne pozwalają na dokładniejsze oznaczenie kierunku

lub położenia danej części ciała:

bliższy

brzuszny

czaszkowy

doczaszkowy

dłoniowy

górny

łokciowy

piszczelowy

pośredni

powierzchowny

prawy

przedni

przyśrodkowy

zewnętrzny

-proximalis

- ventralis

- cranialis

-palmaris

- superior

— ulnaris

- tibialis

— intermedius

- superficialis

- dexter

- anterior

— medialis

- externus

dalszy

grzbietowy

ogonowy

doogonowy

podeszwowy

dolny

promieniowy

strzałkowy

pośrodkowy

głęboki

lewy

tylny

boczny

wewnętrzny

- distalis

- dorsalis

- caudalis

-plantaris

— inferior

- radialis

-fibularis

- medianus

-profundus

- sinister

-posterior

— lateralis

- internus.

---