CHARAKTERYSTYKA FAZ ROZWOJU

Faza życia	Zadania rozwojowe	Kryzys psychospołeczny	Charakterystyka stadium	Zagrożenia dla rozwoju
Niemowlęctwo (0 - 2 lata)	społeczne przywiąza­nie (jakość relacji przywią­zania) inteligencja senso­motoryczna i pry­mi­tywna przyczy­nowość stałość przedmiotu dojrzewanie funkcji sensorycznych i moto­rycz­nych rozwój emocjonalny w powią­zaniu z komuni­kacją dziecko - opie­kun	podstawowe zaufanie - brak pod­stawowego zaufania Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest zdo­minowanie rozwoju po­czu­ciem braku wewnętrznej ufności i pewności. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest ukształ­towanie się po­czucia ufności.	Osiągnięcie zaufania do matki lub osoby sprawują­cej opiekę. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - matka (lub główny opie­kun).	czynniki genetyczne wpływy psychospołeczne na rozwój dziecka rola rodziców
Dzieciństwo (2 - 4 lata)	rozwój lokomocji (doskonale­nie podsta­wowych umiejętno­ści motorycznych) fantazja, tworzenie i zabawa rozwój języka (poja­wia się symboliczna funkcja języka) samokontrola (kon­trola wła­snych emocji oraz kontrola otocze­nia)	autonomia - wstyd i zwątpie­nie Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest zdominowanie rozwoju po­czuciem wstydu i zwąt­pienia. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest osiągnięcie stanu równo­wagi pomiędzy poczuciem wstydu a autonomią.	Osiągnięcie samokontroli i poczucia własnej odręb­no­ści. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - rodzice.	różne techniki dyscyplinowa­nia dziecka program żłobka i przed­szkola
Wiek przed­szkolny (5 - 7 lat)	identyfikacja z płcią (kształto­wanie pojęcia płci, uczenie się stan­dardów dotyczących płci, identyfikacja z rodzicami, preferencje co do roli płciowej) operacje konkretne (odkrycie zasady stało­ści, umiejętności klasyfikacji i kombinato­ryki) wczesny rozwój mo­ralny (sumienie, em­patia, przyjmowanie perspektywy innej osoby, poddanie się dyscypli­nie) zabawa grupowa (pojawienie się gier grupowych łączących fantazję z kooperacją)	inicjatywa - poczucie winy Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest zdominowanie rozwoju po­czuciem winy. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest ukształ­towanie się poczu­cia inicjatywy, która daje zdolność realizowania i planowania oraz ustalania ce­lów.	Ukształtowanie orientacji na cele i inicjatywa, pomysłowość w działaniu. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - rodzina.	wpływ telewi­zji
Wiek szkolny (8 - 12 lat)	kooperacja społeczna (grupy rówieśnicze tej samej płci - doświad­czanie istnienia róż­nych punktów widze­nia, wrażliwość na normy spo­łeczne i na­ciski grupy, doświad­czanie intymności z partnerem tej samej płci) samoocena (rodzi się samoświadomość, kształtują się wewnętrzne kryteria oceny siebie) nabywanie sprawności szkolnych (sprawności motoryczne, intelektu­alne) zabawa zespołowa (podporząd­kowanie celów indywidualnych celom grupy, poznanie zasady podziału pracy oraz współpracy i rywalizacji)	produktywność - poczucie niższo­ści Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest zdominowanie rozwoju po­czuciem niższości, które zakłóca dalszy proces socjaliza­cji. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest osiągnięcie przez dziecko poczucia własnej kompetencji, co możliwe jest dzięki do­świadczaniu przez dziecko poczucia produktywności.	Osiągnięcie poczucia wła­snych kompetencji. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - nauczyciele i rówie­śnicy.	oczekiwania dorosłych rola rówieśni­ków wychowanie seksualne
Okres dorasta­nia (13 - 20/22 lata)	dojrzewanie fizyczne (wzrost i masa ciała, dojrzewanie seksualne, skok pokwitaniowy) rozwój emocjonalny (kontrola nad emocjami) uczestniczenie w grupach rówieśniczych (grupy różnopłciowe i różnozadaniowe) związki heteroseksu­alne (przyjaźnie, inicjacja seksu­alna, związki preintymne) autonomia w stosunku do rodziców (niezależność emocjonalna, fizyczna, ekonomiczna) tożsamość dotycząca roli seksualnej (internalizacja standardów i oczekiwań spo­łecznych) wybory dotyczące zawodu i pracy (kariery zawodowej)	tożsamość (grupowa i indywi­dualna) - rozproszenie tożsamości (dyfuzja ról) Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest przyjęcie przez jednostkę tożsamości negatywnej. Jednostka przyjmuje wartości, przed którymi ja ostrzegano, które nie są zgodne z ideałami własnego środowiska wycho­wawczego. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest zdobycie nowej siły życio­wej, cnoty, jaką jest wierność. Cnotę tę osiąga jednostka wówczas, gdy znajduje swój cel i sens istnienia w świecie.	Osiągnięcie odpowiedzi na pytanie, kim jestem i kim mogę być oraz wier­ność sobie. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - społeczność rówieśni­ków.	relacje dorastający - rodzice rodzicielstwo we wczesnej adolescencji alkoholizm młodzieńczy doświadczenia związane z kształceniem się decyzje dotyczące zawodu

CZYNNIKI ŚRODOWISKA RODZINNEGO WPŁYWAJĄCEGO NA WYCHOWANIE DZIECI W RODZINIE

Według E. Jackowskiej:

1. społeczno-ekonomiczne - określające pozycję społeczną i ekono­miczną rodziny i jej poszczególnych członków:

• warunki bytowe rodziny: poziom dochodów, sytuacja miesz­ka­niowa

• źródła utrzymania rodziny - zawód rodziców i innych doro­słych członków rodziny, źródła utrzymania rodziny nie zwią­zane z pracą zawodową jej członków

• więź pomiędzy rodziną a środowiskiem - więź z dalszą ro­dziną, więź sąsiedzka, więź z grupą etniczną

2. kulturalne - określające poziom kultury życia codziennego:

• wykształcenie rodziców i innych członków rodziny

• wzorzec kulturalny obowiązujący w rodzinie, określający m. in. podział obowiązków domowych w rodzinie, zasady wy­chowywania dzieci i sposób spędzania czasu wolnego

• poziom potrzeb kulturalnych rodziców i innych członków ro­dziny

3. pedagogiczne - określające metody i środki stosowane w wycho­waniu dzieci:

• warunki opieki nad dzieckiem, kontrola zachowania dziecka

• normy i wartości przekazywane dziecku w wychowaniu

• zakazy i wymagania

• nagrody i kary

4. psychologiczno-społeczne - określające strukturę rodziny, sto­sunki wewnątrzrodzinne, właściwości osobowości rodzi­ców i innych członków rodziny:

• struktura rodziny - skład osobowy, stosunki prawno-spo­łeczne łączące członków rodziny, liczba dzieci w rodzinie, po­zycja dziecka określona przez kolejność jego narodzin

• więź uczuciowa między dzieckiem a matką i ojcem

• więź uczuciowa między matką a ojcem

• więzi uczuciowe między innymi członkami rodziny

• osobowościowe cechy matki, ojca i innych członków ro­dziny

Według S. Kawuli:

1. ekonomiczno-społeczne:

• wielkość rodziny i jej struktura

• pochodzenie społeczne rodziców

• źródła utrzymania rodziny (zawód ojca, dochodowość ro­dziny)

• sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszka­niowe rodziny, jakość odżywiania, jakość ubioru dzieci)

• podział pracy i ról w rodzinie (praca zawodowa matki poza domem lub praca produkcyjna dzieci)

2. kulturalne:

• wykształcenie rodziców lub dokształcanie się i zdobywanie kwalifikacji przez rodziców i innych członków rodziny

• wzory kulturowe i wychowawcze uznawane przez rodziców

• sposoby spędzania wolnego czasu przez członków rodziny (ko­rzystanie ze środków kultury masowej i inne formy)

• stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich przyszłego za­wodu (stwarzanie warunków do nauki w domu i w szkole, problem planu życiowego dzieci)

• stosunek członków rodziny (rodziców) do tradycji i nowości

3. psychopedagogiczne:

• ogólna atmosfera panująca w środowisku rodzinnym (występu­jące zaburzenia, więzi uczuciowe między wszystkimi członkami rodziny)

• charakter stosunków pomiędzy rodzicami

• charakter stosunków pomiędzy rodzicami a dziećmi

• charakter kontroli rodziców nad dziećmi

• stosowane środki wychowawcze

Czynniki rozwoju dziecka:

wyposażenie, z którym człowiek przychodzi na świat

podstawowe dopasowanie własna tempo, pomoc

zadania osób wymagań aktywność w rozwoju

znaczących w otoczenia do człowieka

rozwoju możliwości

człowieka jednostki

NIEŚMIAŁOŚĆ

Definicje nieśmiałości:

Według Barbary Harwas - Napierały:

Wyróżniła trzy grupy definicji nieśmiałości:

• Definicje nieśmiałości w aspekcie behawioralnym. Definicje te opisują nieśmiałość na poziomie zachowania czyli najbardziej zewnętrznego przejawu tego zjawiska.

• Definicje mówiące o nieśmiałości jako lękliwości społecznej uznają, że cechą wspólną lęku społecznego i nieśmiałości jest przezywanie niepokoju jako emocji podstawowej choć różni je społeczny kontekst, w jakim się pojawiają. Rozumienie nieśmiałości jako lękliwości społecznej powoduje, że najważniejszy staje się jej aspekt emocjonalny (nadwrażliwość emocjonalna).

• Ostatnia grupa definicji podkreśla aspekt samoorientacyjny, który polega na ustosunkowaniu się osoby nieśmiałej do samej siebie, a szczególnie na niedocenianiu się. Wiąże się ono ze wstydem nieuzasadnionym, poczuciem niższości, brakiem pewności siebie czy pomniejszaniem faktycznie posiadanych sprawności. Samoświadomość, która jest wspólnym mianownikiem wymienionych zjawisk jest zniekształcona i stanowi przyczynę zahamowań.

Według Karen Horney:

W przypadku nieśmiałości mamy do czynienia z postawą społeczną polegającą na odsuwaniu się od ludzi. Przejawia się ona w skłonności do izolacji, w unikaniu nawiązywania kontaktów społecznych, wymagających zarówno współdziałania, jak i współzawodnictwa. Jednostki takie dążą do uniezależnienia się, nie chcą korzystać z rady i pomocy innych osób. Przy czym najbardziej charakterystyczną cechą osób nieśmiałych jest jej ogromna samoświadomość. W przypadku osoby nieśmiałej skłonność do autoanalizy i oceny swoich myśli oraz uczuć jest wręcz obsesyjna. W wyniku czego może być ona ostrożna w działaniu, wzdragająca się przed okazywaniem pewności siebie, przewrażliwiona i bojaźliwa skromna i pełna rezerwy z powodu braku wiary we własne siły, odczuwająca skrępowanie w obecności innych ludzi. Natomiast u dzieci postawa odsuwania się od ludzi przyjmuje formę izolacji i bierności społecznej. Prowadzi do unikania uczestnictwa w różnych formach działania, co pociąga za sobą niewykorzystanie zdolności oraz innych potencjalnych możliwości dziecka.

Źródła nieśmiałości według różnych koncepcji:

• badacze osobowości są przekonani, że nieśmiałość jest cechą ograniczoną (genetyczną), podobnie jak inteligencja czy wzrost

• behawioryści sądzą, że osoby nieśmiałe po prostu nie przyswoiły sobie umiejętności społecznych niezbędnych w kontaktach z innymi ludźmi

• psychoanalitycy twierdzą, że nieśmiałość jest symptomem uświadomionym przejawem nie uświadamianych konfliktów szalejących głęboko w psychice

• socjologowie i niektórzy psychologowie dziecięcy uważają, że nieśmiałość należy rozważać w kategoriach programowania społecznego - warunki życia w społeczeństwie sprawiają, że wielu z nas staję się nieśmiałymi

• psychologowie społeczni sugerują, że początkiem nieśmiałości jest skromna etykieta „nieśmiały”

Przyczyny nieśmiałości:

1. W aspekcie behawioralnym najistotniejszy przejawem zewnętrznej nieśmiałości jest obniżenie poziomu działania jednostki nieśmiałej o ile działalność ta dokonuje się w obecności innych ludzi. Mechanizm funkcjonowania jednostki nieśmiałej w tym aspekcie charakteryzuje: wyłączenie między rozpoczęciem a zakończeniem wykonywanej czynności, refleksji o sobie jako sprawcy czynności; obniżona ocena siebie jako podmiotu działającego; zaniedbanie i dezorganizację rozpoczętej czynności, prowadzące do obniżenia poziomu działania. U jednostki nieśmiałej występują dwie tendencje gdzie jedna z nich popycha osobę do działania i druga, która zmusza ją do autoanalizy.

2. W przypadku nieśmiałości jako lękliwości społecznej najważniejsza jest wrażliwość emocjonalna jednostki, która wykształca się pod wpływem rzeczywistych niepowodzeń. Po tych niepowodzeniach jednostka zaczyna postępować ostrożnie oczekując i przewidując trudności w swojej drodze do celu. Tak więc wrażliwość emocjonalna powoduje wnikliwość, skrupuły, obawę przed śmiesznością, wysubtelnia odczuwanie negatywnych przeżyć, np. smutku. Inaczej mówiąc nieśmiałość przejawia się w skłonnościach do odczuwania niepokoju w obecności innych ludzi. Jednostka nieśmiała przejawia z jednej strony tendencję do autoanalizy, z drugiej strony natomiast dąży ona do zatajenia niepokoju (emocji), które odczuwa w obecności innych osób, w czym dopatrzyć się można źródła nienaturalnego zachowania, występującego u osób nieśmiałych.

3. W aspekcie samoorientacyjnym przyczyny nieśmiałości należy doszukiwać się w głębokiej naturze samoświadomości. Chodzi tutaj o samoświadomość przejaskrawioną. Powoduje ona, że jednostka nieśmiała zbyt wyolbrzymia opinię innych o sobie, stając się świadomością niższą; brakuje jej pewności siebie w stosunkach z innymi.

Objawy nieśmiałości:

Postawa	Stan emocjonalny	Zachowanie	Objawy fizjologiczne
negatywne myślenie o sobie lub o sytuacji i o innych	zażenowanie i bolesna samoświadomość	zahamowanie i bierność	znacznie przyspieszone bicie serca
strach przed negatywną oceną i wyjściem na głupka wobec innych	wstydliwość	lęk przed spojrzeniami innych	suchość w ustach
obwinianie samego siebie, szczególnie w kontaktach z innymi	smutek i poczucie odrzucenia	niższy niż normalnie timbre głosu	pocenie się
poczucie słabości własnej i potęgi innych (często podświadomie)	poczucie samotności	drobne, niekontrolowane ruchy ciała, nadmierne potakiwanie lub śmiech	uczucie bliskiego omdlenia, ściskanie w żołądku
negatywne uprzedzenia w ocenie samego siebie, np. „jestem niekochany, nieatrakcyjny”	depresja	jąkanie się lub inne kłopoty z mową	mdłości, ścisk żołądka, możliwe nerwice narządowe
nieumiejętność właściwego oceniania sytuacji	odczucie przykrości	nerwowe zachowania, takie jak: dotykanie włosów, twarzy, kręcenie guzików	pocenie się, drżenie rąk
zamartwianie się i rozmyślanie nad sytuacjami, perfekcjonizm	niska samoocena	unikanie stresujących sytuacji	drżenie lub trzęsienie się

OBSERWACJA

Definicje obserwacji:

Według Wincentego Okonia - metoda badania naukowego polegająca na planowym, zamierzonym i systematycznym spostrzeganiu faktów. Jej przedmiotem są działania i zachowania sytuacyjne. Metoda obserwacji pozwala zebrać dane, sformułować hipotezę, a potem poddać weryfikacji eksperymentalnej hipotezy. Obserwacja jest metodą podstawową, wszystkie inne metody są odmianą obserwacji, a najbardziej udoskonaloną jest eksperyment. Eksperymentem jest obserwacją uczestniczącą - badacz jest autorem zmiany w eksperymencie (charakteryzują się ścisłością planu i przebiegu, im ściślejszy tym lepszy).

Według Mieczysława Łobockiego - sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w pośrednim lub bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora

Typy obserwacji:

ze względu na czas prowadzonej obserwacji wyróżniamy:

• obserwacja ciągła - polega na celowym spostrzeganiu określonego przedmiotu lub procesu na przestrzeni dłuższego okresu czasu (np. wybranego ucznia przez okres całego roku szkolnego)

• obserwacja próbek czasowych - polega na planowym spostrzeganiu wybranego przedmiotu lub zdarzenia w określonym z góry krótszym odcinku czasu (np. ucznia na początku roku szkolnego i na końcu lub w wybrane dni tygodnia)

ze względu na treść wyróżniamy:

• obserwacje całościowa - ma nam dać pełny obraz danej rzeczywistości; przedmiotem może być zachowanie się ucznia na lekcji we wszystkich swoich aspektach (np. dyscyplina, uwaga, aktywność umysłowa i manualna na lekcji)

• obserwacja częściowa (fragmentaryczna) - ma dostarczyć obraz wycinka danej rzeczywistości; przedmiotem może być tylko część z możliwych form zachowania się ucznia na lekcji (np. tylko dyscyplina)

ze względu na zakres treściowy wyróżniamy:

• obserwacja jednostkowa (indywidualna) - obserwować możemy przebieg jednej lub szeregu lekcji z jednego przedmiotu i zachowanie się jednego wybranego ucznia

• obserwacja kompleksowa (grupowa) - obserwować możemy całą grupę uczniów lub wiele lekcji z różnych przedmiotów

ze względu na wyposażenie obserwatora:

• obserwacja bezpośrednia - wymaga ona osobistej obecności badacza, tj. on sam dokonuje spostrzeżeń interesujących go faktów, zjawisk czy zdarzeń i sam sporządza z nich protokoły

• obserwacja pośrednia - dokonuje się jej za pośrednictwem innych osób, którymi mogą być także osoby badane

Techniki obserwacji według Mieczysława Łobockiego:

1. techniki obserwacji standaryzowanej:

• obserwacja skategoryzowana - dotyczy ona określonych kategorii interesującego badacza zjawiska; zapewnia dokładność spostrzeżeń i redukuje do minimum czas obserwacji; pozwala uzyskać materiał nadający się do ilościowego opracowania

• obserwacja próbek czasowych - zaprogramowana pozwala na obserwowanie określonych zjawisk w niedługich jednostkach (próbkach), np. co godzinę, co pięć minut

2. techniki obserwacji niestandaryzowanej:

• obserwacja dorywcza - zapis tych przejawów zachowania się uczniów, na które zasługuje uczeń

• obserwacja dzienników obserwacyjnych - systematyczne, zaplanowane; opis zdarzeń zjawiska na przestrzeni; notatkę sporządzamy tuż po zakończeniu zajęć

• obserwacja próbek zdarzeń - obserwacja jednej grupy; czas obserwacji wyznacza zjawisko, które nas interesuje, tutaj czasu obserwacji nie wyznacza obserwator, nadaje się do obserwacji rzadko występujących, np. przemoc, agresja, bójki

• obserwacja fotograficzna - ciągła, czasowa; całokształt zachowań w określonej sytuacji; szczegółowy zapis wszystkiego; wymaga bardzo dużej spostrzegawczości; czas narzuca obserwator

Dziennik obserwacji	Obserwacja fotograficzna	Obserwacja próbek czasowych	Obserwacja próbek zdarzeń	Obserwacja sytuacyjna
Rejestrowanie ciągłe zachowań, rejestrowanie pewnych zjawisk	Rejestrowanie ciągłe	Rejestrowanie w odcinkach czasowych	Oczekiwanie na pojawienie się zachowań	Rejestrowania wywołanych zachowań
Czas obserwacji wyznacza obserwator tzn. moment rozpoczęcia i czas trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza obserwator tzn. moment rozpoczęcia i czas trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza obserwator tzn. moment rozpoczęcia i czas trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza sytuacja	Czas obserwacji wyznacza sytuacja bądź obserwator
Rejestrowanie zachowań językiem potocznym	Rejestrowanie zachowań językiem potocznym, stosowanie symboli	Rejestrowanie zachowań według opracowanych kategorii, bądź językiem potocznym	Rejestrowanie zachowań będących funkcją sytuacji językiem potocznym	Rejestrowanie wszystkich zachowań językiem potocznym
Rejestrowanie zachowań charakterystycznych, zasadniczych	Rejestrowanie zachowań zasadniczych oraz szczegółów ubocznych	Rejestrowanie zachowań zasadniczych	Rejestrowanie zachowań będących funkcją sytuacji	Rejestrowanie wszystkich zachowań pojawiających się w sytuacji

Cel obserwacji:

Celem obserwacji jest chęć uzyskania wiedzy na temat jakiegoś zjawiska psychicznego, inaczej czynności psychicznej, sposobu jej przejawiania się w zachowaniu dziecka, prawidłowości rozwojowych charakterystycznych dla danego okresu rozwojowego. Inaczej mówiąc celem obserwacji jest poznanie dziecka, naszych interakcji z dzieckiem, jego funkcjonowania w grupie, możliwości i potrzeb dziecka, aby móc dopasować wszystkie nasze oddziaływania do „wymagań” dziecka. W literaturze traktującej o obserwacji wyróżnia się trzy rodzaje celów:

• cel ekologiczny powalający poznać stosunki między zachowaniem się a różnymi okolicznościami zachodzącymi w otaczającej rzeczywistości

• cel normatywny pozwalający poznać dzięki obserwacji główne tendencje rozwojowe w zakresie pewnych cech, np. dzieci w różnym wieku

• cel systematyzacyjny, poznanie ogólnych prawidłowości psychologicznych oraz badanie za pomocą obserwacji zależności między ogólnymi zmiennymi zachowania, np. reakcji strachu w sytuacji zagrażającej

Cechy dobrej obserwacji:

1. obiektywna - czyli nie skażona nastawieniami obserwatora; jest to złożona kwestia subiektywnego uwarunkowania sposobów widzenia, rozumienia i oceniania przedmiotu obserwacji; to subiektywne uwarunkowanie obserwacji może być dwojakie: emocjonalno - intelektualne (subiektywnie zależne od podmiotu obserwującego), biofizjologiczne (subiektywnie zależne od obserwatora)

2. swobodna - swobodny przebieg obserwacji

3. celowa - to znaczy, iż obserwator uświadamia sobie jasno cel, jaki pragnie zrealizować w wyniku przeprowadzanej przez niego obserwacji; świadomość taka ukierunkowuje go odpowiednio na to, co powinno być jej przedmiotem

4. planowa - chodzi tu o obserwację prowadzoną według ściśle określonego planu; w planie tym uwzględniamy m.in.: czas trwania obserwacji i poszczególne jej etapy; sposoby obserwowania; sposoby zapisu danych obserwacyjnych; warunki i sytuacje, w jakich odbywa się obserwacja zachowań osób obserwowanych i zadanie sobie sprawy z ich wpływu, jaki mogą mieć one na zgromadzone za jej pomocą dane; zapewnianie osobom obserwowanym w miarę naturalnych warunków funkcjonowania; określenie zasad interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego

5. naturalna

6. dokładna

7. wierna - ma ujmować fakty niezniekształcone; chodzi o zniekształcenia poza podmiotowe, to znaczy o zmiany zachodzące w samej rzeczywistości badanej pod niezamierzonym wpływem obserwatora (trzeba systematycznie pisać, notować)

8. wyczerpująca - obserwacja winna każdorazowo doprowadzać nas do ujęcia wybranej liczby elementów w strukturalne całości (wnikliwie docieramy do tych faktów)

9. wnikliwa - chodzi tutaj o równoczesne obserwowanie elementów przypuszczalnie związanych ze sobą, a więc kolejnych następstw między elementami, zmian towarzyszących im

10. selektywna - czyli wybiórczość obserwowanych zjawisk; polega na ścisłym postrzeganiu, przygotowanego uprzednio, rejestru kategorii zachowania się osób badanych; selektywność obserwacji, może ułatwić z jednej strony samo jej przeprowadzenie, z drugiej zaś wyciągnięcie odpowiednich wniosków, nie wykraczających poza ustaloną z góry i aktualnie postrzeganą selekcję problemów i osób oraz selekcję sytuacji, miejsca i czasu obserwowanych zjawisk

Zalety obserwacji:

• obserwacja umożliwia bezpośrednie poznanie zachowania się dzieci i młodzieży w naturalnych warunkach i okolicznościach

• ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej lub wprowadzenie w niej zmian i poprawek we wstępnej fazie badań jak również częściowe przynajmniej jej zweryfikowanie

• umożliwia sprowadzanie twierdzeń uzyskanych za pomocą innych metod, przez co pogłębia nasze przekonanie o ich słuszności

• stanowi ważne uzupełnienie i zarazem dopełnienie naszych metod badań, a zwłaszcza metod testowych

• pozwala na uzyskanie informacji o uczuciach, które trudno zdobyć innymi metodami badawczymi

• sprzyja ciągłemu ulepszaniu własnej pracy dydaktyczno - wychowawczej

Błędy w obserwacji według Mieczysława Łobockiego:

1. przedwczesna interpretacja obserwowanego zachowania się - nie można interpretować przedwcześnie tego, co będzie podstawą przyszłych wniosków, niedopuszczalne jest podawanie w trakcie zbierania materiału obserwacyjnego, uzasadniania i wyjaśniania pewnych zachowań

2. powierzchowność i stronniczość dokonywanych spostrzeżeń - dokonywanie selekcji obserwowanych faktów, pomijanie warunków i sytuacji stanowiących tło obserwowanego zachowania, kładzenie nacisku na osoby lub zdarzenia osobiście interesujące, traktowanie przypuszczeń i domysłów jako fakty, obserwowanie osoby jedynie w ściśle określonej sytuacji i określonym czasie

3. prowadzenie ich z pozycji zbyt odległego (formalnego) dystansu - dystans stwarza autokratyczna postawa nauczyciela, powodują nienaturalne zachowanie się uczniów, np. nieśmiałość, strach, agresywność, upór

4. niekompletność i niedokładność rejestrowania zaobserwowanych danych - wynika to często ze zbytniego zaufania do własnej pamięci; ponadto nie bierze się tu pod uwagę tego, że zgromadzony materiał obserwacyjny może być wykorzystany przez kogoś, kto nie miał bezpośredniego udziału w obserwacji

5. błędna interpretacja materiału obserwacyjnego - polega m.in.

• na zbyt pośpiesznym wyciąganiu wniosków i traktowaniu ich jako bezspornych stwierdzeń

• często też wykryta przez nauczyciela przyczyna jednorazowego zdarzenia uważana jest za typową dla wszystkich zdarzeń danej kategorii

• nauczyciel stara się wytłumaczyć zachowanie uczniów na podstawie osobistych doświadczeń, wspomnień z własnego dzieciństwa, nie licząc się z tym, że przeżycia i odczucia obserwowanych osób, jak również ich uwarunkowania mogą być zupełnie inne niż jego własne

• może zdarzyć się tak, że interpretacja badacza usprawiedliwia jego własną niepewność i zagrożenie lub przeciwnie jego poczucie pewności siebie i bezpieczeństwa

Dobry obserwator:

Wbrew pozorom, pełnienie roli obserwatora nie jest sprawą łatwą. Nie wymaga jednak żadnych specjalnych zdolności, lecz określonego stanu umysłu oraz opanowania szeregu umiejętności:

• Zainteresowanie ludźmi i zjawiskami, będącymi przedmiotem obserwacji. Trafności i wnikliwości obserwacji sprzyja, gdy osoba chce poznać dane stanowisko, zależy jej na zdobyciu informacji, ciekawi ją jak zachowują się ludzie w określonych sytuacjach.

• Aktywność umysłowa, polegająca głównie na umiejętności skupiania uwagi na tym, co się dzieje w otoczeniu. Główną trudnością, z jaką stykać się może obserwator, dotyczy koncentracji na zjawiskach, na które trzeba zwracać uwagę zgodnie z celami i przyjętym planem, a pomijaniu innych, które mogą się narzucać ze względu na swą wyrazistość lub nagłość pojawienia się.

• Spostrzegawczość, czyli umiejętność dostrzegania chwilowych, subtelnych aspektów ludzkich zachowań i wzajemnych relacji. Osoba spostrzegawcza potrafi zarejestrować czyjś mimowolny grymas twarzy lub mało wyraźny gest, jest wrażliwa na zmiany tonacji głosu i szczegóły ubrania. Umiejętność ta przejawia się zarówno w szybkości dostrzegania takich szczegółów, jak i ich rejestracji.

• Postawy w stosunku do wykonywanych zadań. Chodzi tu o ogólne ustosunkowanie się osoby do podejmowanych prze nią zadań, co znajdować powinno wyraz także w podejściu do obserwacji. W przypadku tego zadania wyróżniającymi się aspektami tej postawy jest rzetelność i dokładność. Obserwator powinien starać się maksymalnie dokładnie i wnikliwie realizować zadania, wynikające z pełnionej prze z siebie roli i reguł, ustalonych przez osoby, zbierające dane. Oznacza to rezygnację z własnych skłonności, upodobań, a nawet słabo uświadamianych nawyków, w imię podporządkowania się celom i zadaniom obserwacji. Dobry obserwator widzi i rejestruje to, co powinien, a nie to, co jemu wydaje się ważne lub ciekawe. Oprócz rzetelności ważna jest także dokładność. Wszelka niedbałość, niezbyt precyzyjne notowanie spostrzeżeń, pomijanie pewnych danych, uznawanych za nieistotne, obniża drastycznie wartość danych zebranych za pomocą tej techniki.

• Wiedza o obserwowanym zjawisku. Wiele racji tkwi w porzekadle, iż ten, kto wie więcej, także widzi więcej. Jeśli się wie, jak przejawia się agresja wśród dzieci przedszkolnych, to znacznie łatwiej można ją rejestrować obserwując grupkę bawiących się dzieci. Wiedza ukierunkowuje uwagę; dzięki niej jesteśmy nastawieni na spostrzeganie tego, co istotne. Trzeba jednak zaznaczyć, że wiedza na dany temat może czasami utrudniać obserwację. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy osoba obserwująca kieruje się własną wiedzą o danym zjawisku, która nie jest zgodna z sugestiami osób, zbierających dane. Występująca wówczas rozbieżność spowodować może, że obserwator kierować się będzie własnymi kategoriami i rejestrować będzie to, co sam uznaje za ważne, wskutek czego jego obserwacje będą odbiegać od przyjętych założeń i nie będą porównywalne z danymi innych obserwatorów.

Wskaźnik:

Wskaźnik jest to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, że zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje (Wosińska, Gruszczyk, Grabasz). Jest to zjawisko obserwowalne, zatem jest nim zachowanie człowieka. Może ono być wskaźnikiem różnorodnych cech osób działających; może być skutkiem pewnej cechy psychicznej, może być jej przyczyną. Może być korelatami przyczynowo z cechą nie powiązanymi Czasami wskaźnik jest właśnie interesującym nas zjawiskiem, jak np. zachowania prospołeczne.

SOCJOMETRIA

Pojęcie socjometrii:

Socjometria jest to metoda badawcza, która została wprowadzona w 1934 roku przez J. L. MORENO do pomiaru stosunków sympatii (przyciągania) i antypatii (odpychania) w różnych grupach społecznych. Termin „Socjometria” funkcjonuje w psychologii i pedagogice w różnych znaczeniach. Niektórzy autorzy obejmują nim wszelkie sposoby pomiaru społecznego zachowania się ludzi, inni socjometrią określają tylko technikę badawczą wprowadzoną przez J. L. Moreno. Jedni uważają, że można mówić o metodzie socjometrycznej, inni że jest to technika gromadzenia danych o stosunkach interpersonalnych w grupie nieformalnej.

Kryterium socjometryczne według Pilkiewicza:

To określona specyficzna sytuacja społeczna założona przez eksperymentatora lub rzeczywista, będąca podstawą do dokonania wyboru osoby (lub osób) z danej grupy społecznej odpowiadających wymogom podanym w instrukcji. Przy czym jest to sytuacja, w której uczestniczyć mogą wszyscy członkowie danej grupy i która to sytuacja upoważnia do dokonania wyboru jednej lub kilku osób spośród wszystkich członków tej grupy, a więc nie jedynie spośród niektórych z nich.

Rodzaje kryteriów socjometrycznych według N.E. Gronlundema:

• Kryteria ogólne i szczegółowe. Ogólne kryterium jest to kryterium odwołujące się do jakiejś szerszej dziedziny aktywności człowieka, lecz nie prezentujące ściśle rodzaju interakcji. Kryterium szczegółowe sprowadza możliwość dokonania wyboru do bardzo szczegółowo określonej interakcji społecznej

• Kryteria silne i słabe. Kryterium silne odkrywa, ujawnia bardziej podstawowa i stał związki międzyosobnicze istniejące w grupie, podczas gdy słabe kryterium odbija tylko powierzchowne i nietrwałe aspekty struktury grupowej. Kryterium słabe są to takie kryteria, w stosunku do których członkowie grupy wykazują małe zainteresowania.

• Kryteria realne i nierealne. Jest to rozróżnienie pomiędzy kryteriami zakładającymi sytuacje realne, rzeczywiste, posiadające wysoki stopień prawdopodobieństwa, a sytuacjami mało prawdopodobnymi nierealnymi, hipotetycznymi.

• Kryterium indywidualne i społeczne. Z kryterium indywidualnym mamy do czynienia wtedy, kiedy chodzi o wyodrębnienie jakieś jednostki z grupy osób dla wykonywania czynności nie związanych bezpośrednio z życiem danej grupy, czynności nie odbywającej się w obecności pozostałych członków. Z kryteriami społecznymi mamy do czynienia, gdy podstawą wyboru jest sytuacja ściśle związana z życiem całej grupy, kiedy czynność dana odbywa się w otoczeniu innych członków, kiedy w wyborze kierujemy się nie tylko przydatnością wybieranej jednostki dla własnej osoby lecz także interesem ogółu.

• Kryterium jednostronne i dwustronne. Kryteria dwustronne są to kryteria, przy których możliwe jest wzajemne wybranie się dwóch osób. Kryteria jednostronne są to kryteria uniemożliwiające w zasadzie wybór wzajemny.

• Kryterium pozytywne i negatywne. Kryteria pozytywne są to kryteria, na podstawie których uzyskujemy obraz rozkładu w grupie sympatii i wzajemnych powiązań, co ma miejsce wtedy, gdy zastosujemy pytania wymagające wskazania osób, z którymi chce się najbardziej nawiązać kontakt. Kryterium negatywne należy stosować ze szczególną ostrożnością, zwracając uwagę na sformułowanie samego pytania i na odpowiednie podanie sytuacji wprowadzające.

Warunki jakie powinna spełniać socjometria:

• ilość osób w grupie - 3, 5 osób

• musimy jasno określić grupę - kto do niej należy a kto nie

• dobrze by było gdyby w badaniach uczestniczyli wszyscy członkowie grupy

• dokonujemy wyboru kogo badamy - wyjątek: nie dokonujemy wyboru gdy chcemy się dowiedzieć jakie są relacje w grupie

• kryteria powinny być jasno sprecyzowane, powinny się odnosić do rzeczywistości, do teraźniejszości

• powinniśmy poinformować dziecko o celu, formułujemy cele adekwatnie do wieku

• trzeba uwzględniać wybory dzieci

Zastosowanie (przeznaczenie) technik socjometrycznych:

• identyfikowania i selekcjonowania pewnych osób spełniających określone role w grupie społecznej (np. przywódców, typów specjalnych)

• do klasyfikowania osób w różnych kategoriach (np. w kategoriach popularności, podział na tak zwane „gwiazdy”, „osoby izolowane” i przeciętne)

• do badania struktury wewnętrznej grupy (ilość podgrup, ich skład osobowy, powiązania)

• do zbierania danych pomocniczych służących do mierzenia takich czynników, jak wielkość wpływu jednostek na drugie, a nawet do badania spostrzegania i oceniania własnej roli i ról innych członków w grupie oraz badania innych przejawów świadomości społecznej

• porównania sytuacji poszczególnych osób i podgrup istniejących w obrębie jakiejś większej grupy

• dokonywania porównań pomiędzy różnymi grupami, podgrupami a nawet pojedynczymi osobami z różnych grup w tym samym czasie

• określenia zmian zaszłych w przeciągu jakiegoś czasu tj. zmian w strukturze grupy, zmian w stosunkach międzyosobniczych oraz zmian w statusach socjometrycznych poszczególnych jednostek w obrębie danej grupy

Zalety technik socjometrycznych:

• prosta w użyciu - nie trzeba dużych nakładów materialnych

• wszechstronność w użyciu - możemy badać dzieci, młodzież jak i dorosłych

• łatwość wnioskowania - w oparciu o wynik wiemy już dużo, nie jest trudne wyciąganie wniosków

• praktyczna przydatność - modyfikujemy swoje działanie

Klasyczna technika socjometryczna Moreno:

Polega na zadaniu wszystkim członkom danej grupy kilku specjalnie skonstruowanych pytań (np. z kim ze swej grupy najchętniej chciałbyś ...?”, z kim ze swej grupy najmniej chciałbyś ...?”) dotyczących różnych rodzajów stosunków społecznych tj. wzajemna sympatia, zaufanie, popularność, antypatia itp. W odpowiedzi osoba badana ma podać nazwisko lub nazwiska osób, z którymi chciałaby lub nie chciałaby wejść w kontakt w określonej sytuacji. Zadanie kilku pytań umożliwia zastosowanie różnych kryteriów wyboru: socjologicznego (np. siedzenie razem w jednej ławce, chęć współpracy przy organizowaniu imprezy szkolnej) psychologicznego (np. chęć wspólnej zabawy, przebywania razem, rozmawiania). W efekcie uzyskujemy dane informujące o tym, kto dla kogo jest najbardziej lub najmniej atrakcyjny pod określonymi względami. Wskazana w teście czynność lub sytuacja, dla której dokonuje się wyboru, nazywa się sytuacją socjometryczną lub kryterium wyboru. Wykorzystując tę technikę w kwestionariuszu należy uwzględnić różne kryteria dotyczące realnych, konkretnych sytuacji i czynności życia codziennego mogących zaistnieć w badanej klasie. Wyniki testu socjometrycznego po odpowiednim uporządkowaniu (w tabelach socjometrycznych) przedstawia się graficznie, aby ułatwić poznanie struktury społecznej badanej grupy. Dane o wyborach opracowuje się w postaci konstruowania socjogramów grupowych bądź indywidualnych, które mogą być nieuporządkowane, kołowe bądź hierarchiczne. Jakie informacje możemy uzyskać z tabeli socjometrycznej? Kto kogo wybrał, ile osób każdy wybrał, ile osób każdy wybrał w poszczególnych pytaniach; kto został wybrany przez ile osób, przez kogo, ile wyborów otrzymał w każdym pytaniu i ile razem; ile wyborów dokonała grupa jako całość, jaki rodzaj wyborów przeważa - pozytywne czy negatywne, wewnętrzne czy zewnętrzne.

Plebiscyt życzliwości i niechęci:

Wprowadzony został przez J. Korczaka Jest to technika badania stosunków międzyosobniczych i swoisty środek oddziaływań wychowawczych, stosowany wobec dzieci. W zastosowaniu plebiscytu życzliwości i niechęci posługujemy się zazwyczaj skalą pięciostopniową. Każdy stopień skali oznaczamy odpowiednim znakiem, np. bardzo lubię (++), lubię, ale nie bardzo (+), jest ni obojętny (0), raczej nie lubię (-), nie lubię (--). Instrukcja: „Jeżeli się kogoś bardzo lubi, piszemy przy jego nazwisku dwa plusy”. Po uzyskaniu wyników, musimy je podliczyć. Otrzymujemy: (9x5)+(49x4)+… 9 najwyższych ocen (++), 49 ocen wysokich (+) ... Aby uzyskać wskaźnik ocen dla całej grupy, wystarczy podzielić uzyskaną sumę przez liczbę wszystkich otrzymanych ocen. Najwyższy taki wskaźnik równa się 5, a najniższy 1. Istotną cechą plebiscytu życzliwości i niechęci - w przeciwieństwie do klasycznej techniki socjometrycznej - jest to, że stawia ona każdego członka badanej grupy wobec zadania oceniania każdego z pozostałych jej członków. Dzięki temu technika ta umożliwia wgląd w całokształt stosunków społecznych badanej grupy, bada stosunek wszystkich jednostek do grupy i stosunek grupy do każdej jednostki, co nie jest możliwe za pomocą klasycznej techniki socjometrycznej ani techniki „Zgadnij kto?”. Dowiadujemy się kto jest najbardziej lubiany a kto najmniej.

Technika „Zgadnij kto”:

Jest ona przydatna szczególnie do „rozpoznawania” osób spełniających określone role w grupie lub odznaczających się pewnymi charakterystycznymi dla nich cechami. Rozpoznanie to ma jednak charakter wyłącznie subiektywny. Odzwierciedla jedynie sposób widzenia przez badanych niektórych swych kolegów z grupy. W wyniku tej techniki łatwo można przekonać się, jak różnie postrzegani są oni w swej grupie. Technika „Zgadnij kto” polega na wypisywaniu przez każdego członka grupy nazwisk tych kolegów, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań. Uczniowie wymieniają nazwiska w odpowiedzi na podane im w kwestionariuszu lub ustnie charakterystyki zachowania się kolegów z klasy, np. „To jest ktoś, kogo wszyscy bardzo lubią w klasie.”, „To jest ktoś, kto chętnie pomaga innym w klasie.”, „To jest ktoś, kto wzbudza zaufanie całej klasy.” Przytaczane w odpowiedzi na nie nazwiska są świadectwem ich opinii o stosunkach społecznych panujących w klasie. Technika „Zgadnij kto” różni się od klasycznej techniki Moreno tym, że wymaga dokonania wyboru nie na podstawie żywionych przez badaną osobę uczuć sympatii lub antypatii, lecz w wyniku ogólnego jej rozeznania w sytuacji społecznej całej grupy.

Socjometryczna skala akceptacji:

Socjometryczną skalę akceptacji stosuje się do pomiaru pozycji jednostki w nieformalnej strukturze grupy. Socjometryczną Skalę Akceptacji otrzymano przez:

• zastosowanie dwóch oddzielnych, pięciostopniowych skal sympatii i antypatii stwarzających możliwość określenia pozycji każdego członka grupy a nie tylko niektórych, wyróżniających się członków w grupie

• ujednolicenie i zobiektywizowanie sposobu określenia pozycji na skalach sympatii i antypatii w oparciu o tzw. „tabelę wartości krytycznych”, obliczonych za pomocą rachunku prawdopodobieństwa

• połączenie skal sympatii i antypatii w jednej, nazwaną Skalą Akceptacji, pozwalającą na operowanie jednym wskaźnikiem pozycji dla każdego członka grupy

• wprowadzenie nowych kategorii jakościowych do opisu stopnia akceptacji, co powinno się przyczynić do likwidacji szeregu nieokreślonych i wieloznacznych terminów stosowanych dotychczas w praktyce a służących do określania pozycji jednostki w nieformalnej strukturze grupy

Socjogram:

Socjogram to graficzne przedstawienie wyników badań socjometrycznych. Każda osobę zaznaczamy odpowiednim symbolem i nadanym numerem, akceptację - linią ciągłą, odrzucenie - linią przerywaną. Ułatwieniem jest zastosowanie różnych kolorów dla poszczególnych wyborów. Dla uzyskania większej przejrzystości proponuje się ilustrowanie każdego z pytań kwestionariusza osobno.

Cele stosowania techniki socjogramu:

• poznanie stosunków międzyludzkich (w tym stosunków między zwierzchnikami a pracownikami)

• ujawnienie istnienia klik w grupie

• porównanie hierarchii oficjalnej z nieoficjalną

• uzyskanie informacji o istnieniu nieformalnych przywódców lub gwiazd socjometrycznych

• porównanie oficjalnych i nieoficjalnych kanałów informacyjnych

Rodzaje socjogramów według Brzezińskiej:

• socjogram nieuporządkowany - sporządzany jest tylko dla małych grup, gdyż w przypadku grup bardziej licznych może zatrzeć się układ pozycji członków grupy badanej, ze względu na dużą liczbę krzyżujących się ze sobą linii

• socjogram kołowy - gdzie na kolejnych okręgach wpisywane są punkty odpowiadające osobom, które uzyskały ilość wyborów odpowiednio najmniejszą na zewnętrznych kręgach i największą w środku koła,

• socjogram hierarchiczny - gdzie odpowiednie punkty zaznacza się na prostym wykresie

Techniki
ilość informacji		jakość informacji
niektórych	wszystkich		względna	bezwględna
zgadnij kto?	plebiscyt życzliwości i niechęci		zgadnij kto?	plebiscyt życzliwości i niechęci

WYWIAD

Definicje wywiadu:

Według Wincentego Okonia:

Wywiad jest to ukierunkowana rozmowa, której celem jest zebranie informacji od dobranych odpowiednio osób. Zadaniem osoby prowadzącej wywiad jest usuwanie czynników deformujących wypowiedzi i takie stawianie pytań, aby zachowując pozór zwykłej rozmowy, uzyskać możliwie dokładne informacje i opinie.

Według Mieczysława Łobockiego:

Wywiad jest to sposób gromadzenia interesujących badacza informacji w bezpośrednim kontakcie z osobami badanymi w przeprowadzeniu wywiadu uczestniczą co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Rozumiany w ten sposób wywiad polega przeważnie na ustnym zadawaniu respondentowi pytań przez osobę badającą.

Rodzaje (typy) wywiadu:

• wywiad nie skategoryzowany - pozostawia prowadzącemu duży zakres swobody w zadawaniu pytań

• wywiad skategoryzowany - polega on na zadawaniu przeważnie pytań zamkniętych i zawsze tylko zgodnie z uprzednio przygotowanym zestawem

• wywiad jawny - badani zdają sobie sprawę, że przeprowadza się z nimi wywiad i wiedzą o celu badawczym

• wywiad ukryty - badani nie zdają sobie sprawy, że przeprowadza się z nimi wywiad i nie wiedzą o celu badawczym

• wywiad jawny nieformalny - jest pośrednią formą między wywiadem jawnym a ukrytym, osoba badana zdaje sobie sprawę, że prowadzi się z nią wywiad, ale nie zna celu

• wywiad indywidualny - przeprowadzany tylko z jedną osobą

• wywiad zbiorowy - przeprowadzany z więcej niż jedną osobą

• wywiad pogłębiony - bezpośredni wywiad pogłębiony zapewnia respondentom większy komfort, co jest ważne szczególnie gdy temat badań odnosi się do spraw intymnych, drażliwych lub osobistych doświadczeń badanego; w zależności od problematyki badawczej respondentów dobiera się według pewnych zróżnicowanych kryteriów, takich jak wiek, płeć

Przygotowanie wywiadu:

• ustalenie miejsca wśród innych metod badania zależnie od tematu pracy i szczegółowej problematyki badawczej

• wstępne zebranie możliwie jak największej ilości wiadomości z zakresu problematyki, której dotyczyć mają badania

• wybór osób, z którymi mają być przeprowadzane wywiady

• określenie idei przewodniej

Zastosowanie wywiadu:

• gdy niemożliwe jest udzielanie odpowiedzi na pytania badawcze dzięki bezpośredniej obserwacji

• gdy brak jest wtórnych danych, na podstawie których można udzielić odpowiedzi na pytania badawcze

• gdy przedmiotem badań są opinie, doświadczenia, postawy osób (w tym: w ramach badań sondażowych)

Zalety wywiadu:

• gwarancją wiarygodności danych uzyskanych w wywiadzie jest bezpośredniość kontaktu z badaną osobą, umożliwia to prostowanie otrzymywanych danych i wzajemne ich konfrontowanie

• pozwala również na orzekanie o szczerości wypowiedzi na podstawie obserwacji osób, z którymi przeprowadza się wywiad

Wady, (błędy) wywiadu:

• mogą być one spowodowane np. niestarannym przygotowaniem się do wywiadu

• własne opinie i przekonania przeprowadzającego wywiad oraz sposób jego przeprowadzania (autorytatywność w postawie badającego, wzmożona pobudliwość lub chaotyczność w stawianiu pytań czy brak umiejętności jasnego i zwięzłego wypowiadania się a zwłaszcza prawidłowego formułowania pytań)

• jeśli nawiązanie właściwego kontaktu emocjonalnego i intelektualnego z respondentem jest utrudnione, obniża się znacznie wiarygodność otrzymywanych wypowiedzi

• błędne sformułowanie pytań

• zbytnia pewność co do wiarygodności wypowiedzi respondentów

Rodzaje pytań stosowane w wywiadach:

Pytania otwarte - pozostawiają respondentom całkowitą swobodę wypowiedzi. Dzięki temu badacz rozpoznaje nowe aspekty badanego problemu, z których wcześniej nie zdawał sobie sprawy. Ma też możliwość przekonania się o stosunku badanych do podjętego przez niego pytania. Np. „Gdzie odrabiasz lekcje i o jakiej porze?”, „Które zadania sprawiają Ci najwięcej trudności?”

Istnieją różne odmiany pytań otwartych:

• pytania wprowadzające - ich zadaniem jest skierowanie uwagi respondentów na zagadnienia będące przedmiotem zainteresowań badacza, np. „Co mógłbyś powiedzieć o swoich rodzicach?”

• pytania o opinie - dotyczą osobistego widzenia badanych problemów łącznie z ich oceną, np. „Jakim powinien być - Twoim zdaniem - nauczyciel jako człowiek?”

• pytania o fakty - odnoszą się do różnych, łatwo sprawdzalnych danych, jak: wiek, płeć, wykształcenie respondenta, osoby mu najbliższe, liczba rodzeństwa, np. „Do kogo zwracasz się najczęściej, gdy masz jakieś problemy?”

• pytania o źródła informacji - umożliwiają uświadomienie sobie tego, od kogo lub gdzie miał on możliwość zaznajomienia się ze sprawą, o którą pytamy, np. „Skąd po raz pierwszy dowiedziałeś się o Albercie Einsteinie?”

• pytania o wiedzę - dotyczą poznania konkretnych wiadomości na różne tematy, np. znajomości określonych dat, nazwisk, definicji, itp., np. „Kto napisał książkę Quo vadis?”

• pytania o motywy - pytania typu „dlaczego”, mają na celu dotarcie do subiektywnych uzasadnień podejmowanych przez respondenta lub innych osób, np. „Dlaczego niektórzy nauczyciele są szczególnie lubiani przez uczniów?”

• pytania o sugestie w różnych sprawach - np. „Co powinno - według Ciebie - zmniejszyć spożycie alkoholu wśród młodzieży?”

• pytania uzupełniające - stosuje się z zamiarem uzyskania dodatkowych informacji, np. „Co jeszcze mógłbyś powiedzieć o przyczynach zapobiegania przestępczości nieletnich?”

• pytania sondujące - są pytaniami naprowadzającymi respondenta na pełniejszą odpowiedź; zadawane są zazwyczaj wtedy, gdy osoba pytająca nie ma pewności, czy zrozumiała właściwie pytanie respondenta lub odwrotnie czy respondent dobrze zrozumiał pytanie

Pytania zamknięte - są to pytania z ustalonymi z góry możliwymi odpowiedziami. Spośród ich respondent dokonuje własnego samodzielnego wyboru. Takie pytania nazywamy kafeterią. Np. „Czy syn (córka) chętne rozpoczął (ęła) naukę w szkole?” Tak Nie

Istnieją różne odmiany pytań zamkniętych:

• pytania alternatywne (dychotomiczne) - rozpoczynają się zazwyczaj „czy”, przewidywane odpowiedzi dwuczłonowe na pytania alternatywne to takie jak: tak - nie, jestem za - jestem przeciw, zgadzam się - nie zgadzam się, dobrze - źle

• pytania dysjunktywne - wymagają wybory spośród więcej odpowiedzi, ale wybór odnosi się zawsze tylko do jednej z kilku gotowych odpowiedzi, np. „Twój najbardziej ulubiony przedmiot?”: język polski, biologia, geografia, matematyka, fizyka, muzyka itd.

• pytania koniunktywne - są pytaniami z więcej niż z dwiema gotowymi odpowiedziami, ale wymagają dokonania wyboru więcej niż jednej odpowiedzi, np. „Czasami w grupie kolegów niektóre dzieci są mniej lubiane ze względu na swoje zachowanie, które nie podoba się innymi dzieciom. Które z wymienionych poniżej zachowań Twoi koledzy (koleżanki) potępiliby najbardziej? Podkreśl trzy”: mazgajstwo, niedotrzymanie słowa, skarżenie, wychwalanie się, nie dzielenie się z nikim, odmówienie pomocy koledze.

Pytania półotwarte - każde z pytań półotwartych przewiduje wybór spośród przewidzianych z góry odpowiedzi i jednocześnie umożliwia swobodne wypowiedzi osób badany. Np. „Dlaczego Pani (Pana) dziecko odrabia prace domowe?”: bo nie chce otrzymać złych ocen, lubi odrabiać lekcje, chce otrzymywać dobre oceny, to jest jego obowiązek, rodzice tego wymagają, żeby więcej wiedzieć

Pytania projektujące - to pytania za pomocą których, pragnąc na przykład dowiedzieć się, co sądzą nasi respondenci o swych nauczycielach, nie pytamy ich o to wprost, lecz pośrednio, np. możemy zapytać ucznia nie o to, jak on osobiście ocenia nauczycieli, lecz o to, jak uczniowie według niego ich oceniają.

Pytania filtrujące - pozwalają wyłączyć z odpowiedzi na nie te osoby, które nie mają nic do powiedzenia w danej sprawie, np. „Czy znasz nowy regulamin szkolny? Jeśli tak, to jak oceniasz wprowadzone w nim zmiany?”, „Czy lubisz czytać książki? Jeśli tak, to dlaczego?”.

Pytania kontrolne - są to pytania zbieżne z treścią innych pytań, lecz różne pod względem formy ich wyrażania. Sprzeczność odpowiedzi na nie z odpowiadającymi im treściowo pytaniami wskazuje na nieszczerość respondenta.

Pytania z uszeregowaniem wariantów odpowiedzi - polegają na przedłożeniu respondentowi gotowej listy cech, norm, kategorii z prośbą o uporządkowanie ich w kolejności od najbardziej do najmniej przez niego cenionych, np. „Jakie cechy według Pani są najważniejsze dla mężczyzny jako męża? Proszę uszeregować je od najbardziej do najmniej cenionych”: wyrozumiałość, stanowczość, troska o rodzinę, religijność, wierność, czułość, tolerancyjność.

Struktura wywiadu:

• rozmowa wstępna

• część zasadnicza

• zakończenie

Zasady, jakich należy przestrzegać układając pytania do wywiadu, aby zwiększyć szanse na uzyskanie prawdziwych odpowiedzi:

• Najpierw pytamy o sprawy natury ogólnej - np. dane dotyczące pierwszych lat życia dziecka, potem o sprawy osobiste - np. stosowane metody w razie nieposłuszeństwa dziecka

• Pytając o trudne sprawy przedstawiamy dwa punkty widzenia, dwie odpowiedzi, z których każda jest możliwa do przyjęcia - np. niektórzy rodzice uważają, że dziecko nie powinno nigdy kwestionować słuszności postępowania rodziców, inni przyznają się do własnych pomyłek. Jakie jest Pani stanowisko w tej sprawie? Czy zdarzyło się Pani przyznać do błędu?

• Pytając o trudne sprawy stwierdzamy, że one się zdarzają w wielu rodzinach - np. dla wielu rodzin problemem jest picie alkoholu. Jak jest u Państwa, czy mąż często pije?

• Zakłada się, że w zachowaniu rodziców i dzieci istnieją pewne niepożądane formy zachowania i zamiast pytać czy one występują, pytamy, w jakiej występują postaci - np. wiadomo, że każde dziecko bywa nieraz niegrzeczne. Jakie zachowania Pani dziecka są przyczyną Pani niezadowolenia?

Wymagania stawiane pytaniom w wywiadzie i ankiecie:

• pytania muszą być jasne, jednoznaczne i dokładne, dostosowane do języka używanego w danym środowisku, w którym przeprowadza się badania

• pytania muszą dotyczyć spraw ważnych i koniecznych dlatego, że liczba pytań nie może przekraczać granic psycho - fizycznej wytrzymałości badanych

• pytania nie mogą sugerować charakteru odpowiedzi

• pytania dotyczące tej samej kwestii (pytania kontrolne) nie mogą być sytuowane w bliskim sąsiedztwie

METODY BADAŃ

Metody badań według Tadeusza Pilcha:

1. eksperyment pedagogiczny - badanie wycinka rzeczywistości z uwzględnieniem zachodzącej zmiany i tą zmianę badamy; musimy mieć dwie grupy: kontrolną i eksperymentalną; porównuje czy zmiany w grupie kontrolnej i eksperymentalnej są znaczące czy mało skuteczne

2. sondaż pedagogiczny - badamy jakieś zjawisko, opinie respondentów na dany temat; grupa którą poddajemy badaniu to próba - grupa reprezentacyjna; w obliczeniach należy uwzględnić proporcje; techniki: ankieta, wywiad, techniki statystyczne, analiza dokumentów osobistych

3. metoda indywidualnych przypadków - w studium przypadku badamy jednostkę; przedmiotem badań jest jednostka bądź rodzina; techniki: wywiad, kwestionariusz osobowości, obserwacja

4. monografia pedagogiczna - przedmiotem badań są instytucje wychowawcze, placówki, np. grupy harcerskie; techniki: analiza dokumentów, wywiad, ankieta, obserwacja uczestnicząca

Ad. 3

Studium przypadku:

Jest to wyczerpująca metoda badawcza, polegająca na jednoczesnym stosowaniu wielu metod w celu jak najdokładniejszej diagnozy psychologicznej. Według Stefana Nowaka studium przypadku jest metodą badania, w której badacz dąży do wszechstronnego opisu pewnej zbiorowości lub jednostki z uwzględnieniem bogatego zestawu zmiennych, gdzie interesują go zarówno wartości zmiennych, jak i zależności między nimi. Przedmiot badania ma charakter jednostkowy. Do badania przystępuje się bez wstępnych hipotez, z zamiarem dokładnego zbadania złożonego zjawiska w jego rzeczywistym kontekście. Praca z przypadkiem polega na pracy przez pracownika socjalnego, pedagoga, z jednostką, która ma jakiś konkretny problem. Podstawowa pomoc: diagnoza przypadku, plan pracy, zaangażowanie.

Kontekst

pomocy

Przypadek diagnoza

Klient plan pracy

Podopieczny działania

zaangażowanie

Społ.

Etapy pracy przepadkiem:

• diagnoza - analiza, rozpoznanie przypadku, ustalenie przyczyny, znalezienie mocnych stron tkwiących w jednostce oraz w środowisku (dla dzieci zaburzonych ale także dla wybitnie uzdolnionych); główne źródło informacji - sama osoba; chcąc potwierdzić informacje, coś dobrać, korzystamy z różnych źródeł

• opracowanie planu pracy z przypadkiem - co, kiedy, w jaki sposób, jakie techniki i metody zastosujemy; uwzględnić aspekt ukształtowania postawy jednostki; współpraca z innymi instytucjami

• prowadzenie przypadku - celem jest wspólne zdefiniowanie jaki jest problem; najlepiej żeby ta osoba sama stwierdziła, że ma problem; osiągnięcie efektu; zdobycie zaufania

Modele pracy z przypadkiem:

• model psychospołeczny - powstał w latach dwudziestych; odnosi się do psychoanalizy; Hamilton zakładał, że pomiędzy jednostką a środowiskiem istnieje związek przyczynowo-skutkowy; to podejście skierowane jest na jednostkę; mobilizowanie sił, które tkwią w jednostce bądź środowisku dla optymalizowania rozwoju; Radlińska krytykowała nacisk na jednostkę

• model funkcjonalny - lata trzydzieste; podkreślał rolę jednostki w jej własnym rozwoju; odwoływał się do psychologii rozwojowej; otoczenie to środowisko musi sprzyjać; ważne było zaangażowania jednostki; pracownik tylko nadzoruje, nie ingeruje żeby osiągnąć cel

• model zorientowany na rozwiązanie problemu - lata pięćdziesiąte; koncentracja na osobie; osoba sama wskazuje jaki ma problem i jakie ma propozycje rozwiązania tego problemu; ustalono kontakt wspólny - negocjacja; celem było zaangażowanie jednostki; mobilizowanie sił i kontakt

• model modyfikacji zachowań - lata sześćdziesiąte; odwoływał się do psychologii behawioralnej; zachowania na czymś czego się uczymy

Zasady w stosowaniu metody indywidualnych przypadków:

• zasada akceptacji - polegająca na respektowaniu podopiecznego jako osoby ze wszystkimi jego problemami i trudnościami, zrozumienie dla jego nieporadności, odmienności, szacunek dla jego osobistych decyzji i wyborów

• zasada komunikacji - nawiązanie interakcji opartej na jasności i precyzji używanych pojęć, symboli lub terminów, rozumienie swoich intencji i wypowiedzi, ról i przedsięwzięć (właściwa interpretacja komunikatów werbalnych i niewerbalnych przez obie strony interakcji). Pracownik socjalny i klient mają prawo nie zgadzać się ze sobą, czy też prezentować odmienne preferencje do sposobu postrzegania lub rozwiązania problemu, ale muszą się rozumieć

• zasada indywidualizacji - koncentruje się na tym, by pracownik socjalny, korzystając z zasobu wiedzy i własnego doświadczenia zrozumiał, że jego klient, będący w określonej sytuacji problemowej, choć jest podobny do całej klasy ludzi w analogicznej sytuacji, musi być traktowany wyjątkowo. Pracownik socjalny widzi specyfikę jego trudności oraz złożoności problemu i stara się pomagać ze zrozumieniem: Jakie wzory zachowań są dominujące w jego relacji z otoczeniem i jak można je wykorzystać w procesie pomocy? Jakie są potrzeby i oczekiwania klienta nie tylko w odniesieniu do instytucji, ale przede wszystkim względem pracownika socjalnego?

• zasada uczestnictwa - aby podopieczny był w stanie przełamać swą niechęć do aktywności i odzyskać równowagę psychiczną oraz zaangażować wszystkie swoje siły w proces działań korygujących i naprawczych, musi od samego początku aktywnie i świadomie uczestniczyć w tym procesie. Pracownik socjalny już od nawiązania pierwszego kontaktu stara się określić charakter tego uczestnictwa poprzez zastosowanie tzw. kontraktu socjalnego;

• zasada zaufania i poszanowania prywatności - by klient mógł w pełni uczestniczyć w procesie rozwiązywania swoich problemów, był w stanie zaakceptować pracownika socjalnego jako swojego powiernika i doradcę, musi mieć przekonanie, że wszystkie informacje, jakich udziela w trakcie wywiadów, zostaną wykorzystane wyłącznie na użytek rozwiązania jego problemów i w takim zakresie, w jakim on sobie tego życzy. Nie mogą być one także przedmiotem dyskusji poza kręgiem zawodowym osób zaangażowanych w proces pomocy. Obecnie zasady pracy socjalnej w tym aspekcie obwarowane są dodatkowymi regułami zawartymi zarówno w Kodeksie: etycznym pracownika socjalnego oraz Ustawie o ochronie dany.ch osobowych

• zasada samoświadomości - zarówno pracownik socjalny, jak i klient mają własny system motywacji i oceny zjawisk. Należy jednak umieć oddzielić stosunki z podopiecznym - czyli motywację zawodową i konieczność służenia pomocą potrzebującym - od osobistych preferencji czy uprzedzeń.

Jakimi problemami zajmuje się metoda indywidualnych przypadków:

Zajmuje się takimi problemami jak: trudności dydaktyczne i wychowawcze a sytuacja rodzinna, funkcjonowanie rodzin zastępczych, opiekuńczych itp. Najbardziej użyteczną techniką omawianej metody jest wywiad, a uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych.

19

Jednostka

Problem

N

W

Ped.

Praca w społ.

---