PROROCY IZRAELA

wykłady: ks. dr S.Jędrzejewski SDB

Podręczniki pomocnicze:

S.Gądecki. Wstęp do ksiąg prorockich Starego Testamentu. Gniezno 1993

G.Witaszek. Moc słowa prorockiego. Lublin 1995

S.Stachowiak. Prorocy - słudzy słowa. Katowice 1980

J.S.Synowiec. Prorocy Izraela, ich pisma i nauka. Kraków 1994

Red. S.Stachowiak. Wstęp do Starego Testamentu. Poznań 1990

T.Brzegowy. Prorocy Izraela. cz.l. Tarnów 1994; cz. II Tarnów 1995

W ramach zagadnień wstępnych należy przeczytać obowiązkowo i zdać w czasie egzaminu:

L.Stachowiak. Prorocy jako zjawisko religijne starożytnego Wschodu. RTK 25:1978 nr 1 ,23-36

T.Brzegowy. Prorocy Izraela. cz. I Tarnów 1994, 11-49

G.von Rad. Teologia Starego Testamentu. Warszawa 1986 cz.ll Profetyzm izraelski: D. Powołanie i objawienie (s.402-417)

WPROWADZENIE

Zadanie biblijnych proroków, specjalnie wybranych i powołanych przez Boga, zostało określone przez Jahwe w słowach skierowanych do Jeremiasza: „Oto dziś ustanowiłem cię nad narodami i nad królestwami, abyś wyrywał i burzył, wytracał i rozwalał, budował i sadził” - Jr 1,10. W tych słowach znajduje się określenie podwójnej roli proroków: negatywnej i pozytywnej. Prorok ma wykorzenić zło w narodzie; zburzyć wszystkie fałszywe budowle w sercu Izraelity; wyrwać naród z idolatrycznego życia i skłonić go do prawdziwej wiary, prawdziwego kultu, do odnowy życia, aby mógł zrodzić się nowy człowiek.

Główną winę w szerzeniu się zła przypisywali prorocy przywódcom ludu: do nich też szczególnie odnosiły się groźby. Izajasz zwraca się do nich słowami:
„Biada wam, którzy nazywacie zło dobrem, a dobre złem, ciemność światłem, a światłość ciemnością” - Iz 5,20.

Prorocy przepowiadają sąd także nad obcymi narodami, gdyż nie uznają one prawa Boga zapisanego w sumieniu i obowiązującego wszystkie narody.

Jeżeli prorocy zabierają głos w sprawach politycznych, to chodzi im przede wszystkim o sprawy religijne: o zabezpieczenie wiary i moralności. Podstawowym zadaniem proroków staje się obrona monoteizmu i Przymierza.

Pierwszym warunkiem w pozytywnym działaniu proroków było usunięcie grzechu. Nie wystarczyło wykazać i ganić zła, które nagromadziło się w narodzie. Wszelkie wykroczenia przeciw przymierzu Boga z ludem izraelskim było grzechem, obrazą Boga, grzech zaś odpuścić mógł tylko Bóg. Dlatego prorocy wpajają ludowi obowiązek nawrócenia się z grzechu: „Umyjcie się i oczyśćcie się. Usuńcie grzeszne wasze uczynki z moich oczu” ­Iz 1,16. Po usunięciu grzechu człowiek otrzymuje nowe serce i nowego ducha - Ez 18,31. Ten nowy duch objawia się w wierze, nadziei i miłości. Prorocy wielbią Boga i jego doskonałość, sprawiedliwość, miłosierdzie i świętość.

Praca proroków była trudna, wymagająca samozaparcia i cierpliwości. Ich wiarę w skuteczność swego posłannictwa ilustruje zapewnienie Boga: „Jak deszcz i śnieg spadają z nieba i prędzej nie wrócą, aż zwilżą ziemię i zapłodnią ją i doprowadzą do kiełkowania, aby wydało ziarno siejącemu a chleb na pokarm, tak jest i z moim słowem, które wychodzi z ust moich i nie wróci ono bezskutecznie, aż nie dokona czego chciałem i nie spełni tego, na co je wysłałem' - Iz 55, 10n.

Wspierani mocą Boga, prorocy nieustannie dają przykład prośby o tę pomoc. Piękne przykłady modlitw proroków znajdujemy u Iz 63,15n; Jr 14; Jr 15,10; 32,16; 29, 7. 13. Nieodłącznym elementem pracy proroków jest ofiara, często połączona z gotowością na śmierć.

PROROCY VIII WIEKU

Wprowadzenie historyczne przeczytać z J.Bright. Historia Izraela. Warszawa 1992,260-307

KSIĘGA AMOSA

Amos / σ tj. Jahwe niesie/, urodzony w Tekoa, wezwany przez Boga do przepowiadania w królestwie północnym. Jest nazwany noqed /1,1/ i boqer /7,14/, terminem podobnym do poprzedniego. Amos jest jednym ze stojących za owcami /7,15/; jest nacinającym sykomory, które, służą, po nacięciu jako pokarm i pasza. Trudność rodzi wypowiedź proroka z 7,14 „nie byłem prorokiem, ani synem prorockim, ja byłem pasterzem”. Współcześnie przyjmuje się wersję interpretacyjną.: „nie byłem prorokiem, jak wy...”, w czym widać polemikę z traktowaniem profesjonalnym a nie charyzmatycznym posługi prorockiej. Jego przepowiadanie nie trwało długo, najwyżej kilka miesięcy. Wola Amazjasza zmusza go do oddalenia się z Samarii.

Księga:

Trzy są ważne kwestie do poznania natury księgi: struktura która ukazana została w ostatniej redakcji, formacja i sens ważniejszych dodatków-uzupełnień /relektura/.

l Struktura

Między wprowadzeniem /l, 1-2/ a konkluzją, /9, 11-15/ wyróżnia się trzy sekcje:

a. Mowy-wyrocznie przeciw obcym narodom /1,3-2,16/. Wszystkie one zostają zbudowane na czterech zasadniczych faktorach:

- formuła wprowadzająca „tak mówi Pan...”

- decyzja boża

- specyfikacja /wyliczenie/ grzechu

- upadek z woli Boga, co podkreśla 1 os.. „Ja skruszę /złamię/...”

b. Trzy mowy zwrócone do Izraela /3,1-6,l4/

Ustalenie jedności poprzez potrójne powtórzenie formuły „Sluchajcie tych słów” /3,1; 4,1; 5,1/. Treść zostaje określona poprzez trzy słowa: poznać, powrócić, szukać, które rozwijają. się w trzy „biada” /5, 7; 5, 18; 6, 1 / które są konsekwencją odrzucenia słowa prorockiego.

Poznać - jada /3,2/ wyraża intymny i familarny związek stałości z Bogiem od momentu wyjścia, będący darem również dla innych narodów / 9, 7/, źródłem zobowiązań a nie tylko przywilejów, zmierzających do nawrócenia.

Powracać - szub /4,6. 8. 9. 10. 11 /, czyli rozpoznać w „plagach” /niedostatek, susza itd/ wezwanie Boga do zmiany, do realizacji z całą mocą Jego postanowień.

Szukać - darasz /5,4.6.14/ Boga, czyli dobra a nie zła. „Szukajcie Mnie a będziecie żyli”, hapax w ST, odnosi się do ocalenia jako narodu i konkretyzuje się w szukaniu Słowa /8,12/. Jeśli to nie dokonuje się w odpowiednim momencie, naród przemienia „spotkanie z Bogiem” /4,12/ w „dzień Pana” /5,18.20/. Dla Amosa jest to wybór sądu Pana.

c. Pięć wizji /7,1-9, 10/

Również ta część przedstawia się dość jednolicie dzięki formułom: „oto ukazał mi Pan” /7,1.4.7; 8,1/ i „widziałem Pana” /9,1/. Przedmiotem „widzenia” jest definitywny sąd Boga.

ORĘDZIE TEOLOGICZNE

Księgę Amosa przenika niezwykła twardość wypowiedzi przeciw narodowi, wyjąwszy tylko relekturę finalną: Amos świadczy o odrzuceniu bożym w sytuacji powstałej za panowania Jeroboama II. Nawet najbardziej wartościowi ludzie nie unikną skazania /2,13-16/, zbytkowne /luksusowe/ budowle będą zburzone /3,15/, egzamin przeprowadzony przez Boga wykaże negatywny wynik /4,12/.

1. Motywy i znaczenie wielkiej surowości.

Amos uzasadnia swoje zapowiedzi: w Izraelu króluje niesprawiedliwość, owoc wolności ludzkich decyzji, wybory, które stworzyły struktury grzechu, egoizm grup, berło przemocy /6,3: szevet hamas/. Liczne wypadki przemocy /1, 6. 9; 2, 6; 3,14; 5,12/ okrucieństwo /1,3.11.13; 2,1/ przekręcanie przepisów prawnych /5,7/; orgie /6,4-7/, ucisk ubogich /8,4-6/.

Przemoc niesprawiedliwa ujawnia się szczególnie w niektórych działaniach /sprzedaż, kupno, fałszowanie rachunków/ i w pewnych miejscach, gdzie pałac /wspomniany 12 razy na 33 w całym ST/ symbolizuje potęgę: brama /5,10.12.15/ siedzibę trybunału - luksusowe domy oznaczają bogatych; budowle z ciosanego kamienia i kości słoniowej /3,15; 5,11/ oznaczają sanktuaria /2,8/; ponadto występują pola i winnice /5,11/ oraz place handlowe /8,5-6/;

Sprawiedliwość jest normą ogólną, która reguluje relacje międzyludzkie. Sprawiedliwym jest ten, kto potrafi właściwie układać swoje sprawy, tzn. ma zdolność życia z Bogiem i z ludźmi. Sprawiedliwy w swoim postępowaniu powinien mieć przed oczyma fakt wybrania uwieńczonego w Przymierzu.

Prorok kieruje zachętę: „Niech sprawiedliwość wystąpi jak woda z brzegów i prawość; jak potok nie wysychający wyleje” /5, 24/. Amos przy tym nie ogłasza nowego programu społecznego, ale zachęca do powrotu do dawnego, czyli do pełnienia sprawiedliwości i prawa.

2. Aktualizacja orędzia proroka Amosa.

Spośród proroków VIII wieku dwa teksty wydają się mieć szczególne znaczenie dla NT. Am 5,25-27, cytowany wg LXX w Dz 7,43 na poparcie tezy Szczepana o skłonności narodu do idolatrii już od czasów pustyni.

Tekstu Am 9,11-12 używa Jakub w swej interwencji na Soborze Jerozolimskim /Dz 15,14-21; ściśle wg.l6-18/, kiedy to określa rolę narodu wybranego w uniwersalizmie chrześcijańskim.

Aktualność Amosa tkwi w proporcjach między utrzymaniem i wyżywieniem społeczeństwa i stosowną uwagą poświęconą ubogim.

Lektura pomocnicza: G.Witaszek, Prorocy Amos i Micheasz wobec niesprawiedliwości społecznej. Tuchów 1992.

Księga Proroka Ozeasza

Tło historyczne

Czas działalności proroka Ozeasza, to okres w którym Samaria przeżywa dużą niestabilność państwową, podczas gdy Judea żyje zapewnieniem przez Boga trwałości dynastii dawidowej. Przyczyną perturbacji Samarii jest bliskość potęgi asyryjskiej. Od połowy VIII wieku Asyria stała się państwem imperialnym, spoglądając pożądliwym okiem na kraje leżące poza Eufratem, gdyż leżały one na drodze doEgiptu, do Azji Mniejszej i przede wszystkim do handlu śródziemnomorskiego. Grupy wojsk Tiglat - Pilesera III (745-727) pacyfikują Babilonię, królestwo Urartu, gromią Medów, Syrię, a od 738 roku haracz płaciły też państewka północnej Palestyny (Chamat, Tyr, Byblos). Wyprawy Tiglat-Pilesera III są typowymi wyprawami zaborczymi: państwa płacą daninę a znaczną liczbę ludności deportuje się.

W okresie w którym działa Ozeasz, wojska asyryjskie ciągle niepokoją granice kraju. Po oddzieleniu się Izraela od Judy trwał przez pewien czas okres pomyślnej koniunktury Izraela. Kryzys rozpoczął się po śmierci Jeroboama II (746), a zwłaszcza po zamordowaniu króla Zachariasza, syna Jeroboama. Kolejnym królem był Menachem (745-737), który prawdopodobnie jako pierwszy zaczął płacić haracz asyryjczykom. Po Menachemie na tron wstąapił jego syn Pekachiasz (737-736), zabity prawie od razu przez Pekacha, który objął tron i był tym królem, który co prawda przyłączył się do koalicji antyasyryjskiej (dowodzonej przez Resina, króla Damaszku), ale też zaatakował Judę, rządzoną wówczas przez Jozjasza, syna Jotama (742-735), gdyż ta nie chciała przyłączyć się do rzeczonej koalicji. Po Jozjaszu władzę przejął Achaz i - zaatakowany również od południa przez Edom i od południowego-zachodu przez Filistynów - zwrócił się o pomoc do Asyrii. Tiglat-Pileser III uderzył na wojska koalicji i rozbił je, po czym w kolejnej wyprawie zajął cały Izrael a następnie Damaszek, każąc stracić Resina. Kiedy władzę w Izraelu objął Ozeasz (732-724) i odmówił płacenia haraczu synowi Tiglat-Pilesera III, Salmanassarowi V, podejmując jednocześnie rokowania z Egiptem, droga do upadku Samarii była już prosta. Samaria padła w roku 721/722 (istnieje kontrowersja: Biblia podaje jako dowódcę Salmanassara V, niektórzy zaś historycy podają Sargona II). Tak więc w ciągu 30 lat na tronie królestwa Północnego zasiadało sześciu królów. Kryzys dynastyczny i walki bratobójcze zakończyły się ostatecznie zdobyciem Samarii

Osoba proroka

Księga 0zeasza zawiera bardzo niewiele danych biograficznych. Jedyną rzeczą dość pewną jest to, że prorok żył i działał w Królestwie izraelskim, w katastrofalnych, ostatnich latach istnienia państwa północnego, mniej więcej do momentu podboju Samarii przez Asyryjczyków w 721 r. Proroctwo o upadku domu Jehu (1,4) a nastąpił on ze śmiercią Jeroboama II w roku 746, wskazywałoby na to, że Ozeasz rozpoczął swoją działalność rok wcześniej. Tytuł jego księgi (1,1) ujawnia, że prorokował w okresie panowania w Izraelu Jeroboama II (783-743), a w Judzie Ozjasza, Jotama, Achaaza i EzechiaszaBrak jakiegokolwiek odniesienia do upadku Samarii w 722 roku wskazywałby na zakończenie jego prorockiej aktywności jeszcze przed tym wydarzeniem. Bardzo prawdopodobne jest, że Ozeasz pozostawał w jakimś kontakcie z ruchem lewickim państwa płn., który tak samo jak i ruch prorocki. był reakcją na postępującą kananeizację wszystkich sfer życia. Drastycznym jej przejawem jest synkretyzm religijny.

Imię Ozeasz jest skrótem imienia j^ehôšua⁽ - Jahwe wybawił. Był synem B^e)ēî i pochodził z królestwa północnego. Kim był z pochodzenia? Istnieje wiele hipotez: chłop, kapłan, urzędnik królewski, prorok zawodowy? Najprawdopodobniejsza wydaje się hipoteza H.W.Wolffa, że ponieważ prorok wykazuje dobrą znajomość starych tradycji i tych które zawarte są (lepiej: wpłynęły na) Pwt, stąd księga jego jest zbiorem (zogniskowaniem) katen prorockich orędzi Jahwe z dotychczasowej historii narodu; nie rozstrzyga jednak kim był z pochodzenia. Skonkludować można słowami G.Ravasi (Osea, NDTB,1051): Orędzie Ozeasza jest współcześnie świadectwem zarówno osobistym jak i mozaiką epoki historycznej, całą zorientowaną na nową oryginalną podstawę teologii”.

Formacja i struktura księgi Ozeasza

Komentatorzy są dość zgodni, że w większej części tekst pochodzi od samego Ozeasza. Oczywiście nie oznacza to, że aktualny tekst jego dziełem proroka. W formacji księgi wyróżnia się zazwyczaj cztery prawdopodobne momenty. Do podstawowej treści zawierającej krótkie mowu (rozdz. 4-14) dołącza się opowiadanie autobiograficzne (3,1-4). Następnie uczniowie proroka stworzyli opowiadanie biograficzne (1,2-9) odznaczające się pogłębionym symbolizmem i nadali księdze strukturę „jedności kerygmatycznej” (H.W.Wolff). Po upadku Samarii księga przeniesiona do Jerozolimy otrzymuje formę aktualną, ale co do wkładu „jerozolimskiego” istnieją wśród egzegetów znaczne rozbieżności. Wprowadzone do księgi elementy liturgiczne i sapiencjalne oraz glossy wyjaśniające skłaniają ku ostatecznemu jej datowaniu na wiek VI.

Wśród wielu propozycji podziału księgi, proponuję jej trójdzielność:

1. Przeżycia Ozeasza i ich interpretacja: zapowiedź sądu nad Izraelem (rozdz. 1-3)

2. Rozwój kerygmatyczny symbolizmu: ekspresja sporu i opis szczegółowy kar (rozdz. 4-11)

3. Wznowienie tematu w perspektywie historyczno-liturgicznej: końcowe zbawienie dzięki nawróceniu (rozdz. 12-14).

TEOLOGIA OZEASZA

Księga 0zeasza zawiera bardzo niewiele danych biograficznych. Jedyną rzeczą dość pewną jest to, że prorok żył i działał w Królestwie izraelskim, w katastrofalnych, ostatnich latach istnienia państwa północnego, mniej więcej do momentu podboju Samarii przez Asyryjczyków w 721 r.

W przepowiadaniu 0zeasza widoczna jest zdecydowana odmienność w odniesieniu do Amosa czy np. Izajasza. Dominuje gorycz Boga wobec zdrady ludu. Izrael był małżonką Jahwe, lecz stała się ona niewierna, stała się „nierządnicą”, inaczej mówiąc oddała się kananejskim bogom płodności. „Mówiła bowiem: pobiegnę za swymi kochankami, co chleb mi dają i wodę, wełnę, len, oliwę i napój. Zapomniała o tym, że to Ja dawałem jej zboże, moszcz, świeżą oliwę, że nie skąpiłem srebra ni złota, z którego uczyniono Baala.” /2,7-10/

Pomimo wszystko „tak miłuje Pan synów Izraela, choć się do bogów cudzych zwracają.” /3,1b/

Ozeasz atakuje bez ustanku synkretyzm Baal - Jahwe. „Opuścili Boga swojego, aby cudzołożyć. Na szczytach gór składają ofiary, spalają kadzidła na wzgórzach, pod dębem, topolą i terebintem” /4,12-13/. Izrael zapomniał o swojej historii: „Miłowałem Izraela, gdy jeszcze był dzieckiem, i syna swego wezwałem z Egiptu. Im bardziej ich wzywałem, tym dalej odchodzili ode Mnie” /11,1-2/.

Kult tylko zewnętrzny niczemu nie służy. „Miłości pragnę, nie krwawej ofiary, poznania Boga bardziej niż całopaleń” /­6,6/. Jedynym zbawieniem jest szczery powrót - szub - do Jahwe. „Wróć Izraelu do Pana, Boga. twojego, upadłeś bowiem przez własną twą winę... Mówcie do Niego: Przebacz nam całą naszą winę, a w ten sposób otrzymamy dobro”- /14, 2-3/.

Jednakże miłość Jahwe jest silniejsza od gniewu. ”Nie chcę aby wybuchnął płomień mego gniewu... albowiem Bogiem jestem, nie człowiekiem: pośrodku ciebie jestem Ja - :Święty i nie przychodzę, żeby zatracać” ­/11,9/. „Chcę wyprowadzić Izraela na pustynię. . . i mówić jej do serca... i będzie Mi tam uległa jak za dni swej młodości, gdy wychodzi z egipskiego kraju. I stanie się w owym dniu wyrocznia /neum/ Jahwe: - że nazwie Mnie: Mężu mój! . . . I poślubię Cię sobie znowu na wieki, poślubię przez sprawiedliwość i prawo, przez miłość i miłosierdzie”/2,16-21/ .

Całe przepowiadanie Ozeasza osadzone jest na wydarzeniach historio-zbawczych. Można powiedzieć, że argumentacja proroka szuka potwierdzenia w historii,. Jahwe jest Bogiem Izraela „od ziemi egipskiej” /12,10; 13,4/.

Szczególnie wielkie przeniewierstwo przypisuje Ozeasz kapłanom. Zwłaszcza im, choć również całemu ludowi, brakuje prawdziwej  - daat /wiedzy - znajomości/ Jahwe.

Brak wiedzy  jest w konsekwencji hatta  grzechem /także  - pasza i  - zanah /nierząd/. Uprzedzająca łaska Boga chce umożliwić powrót  - szuw /powrót/ do Jahwe. Konieczne jest jednak spełnienie przez lud kilku warunków:  - wiedza; δ cedakah - sprawiedliwość i > /emunah/ -wierność. Łaska Jahwe δσ,, /hesed/ to ciągle powracający ideał wyjścia i związane z nim nieodłącznie Przymierze.

Zapowiadając sąd, do którego Izrael nieuchronnie kroczy, Ozeasz posługuje się jedynie krótkimi, ogólnymi napomnieniami.

Jednakże obok zapowiedzi sądu i nieodłącznego zbawienia, wyraźnie występuje idea wychowania, która u Ozeasza odgrywa większą rolę niż u któregokolwiek innego z proroków. Nieco kontrowersyjna - świadczy o tym rozbieżność opinii teologów - jest eschatologia Ozeasza. Ozeasz mianowicie nawet w najmniejszy sposób nie sugeruje uniwersalizmu zbawczego. Wszystko zostaje odniesione i ograniczone do Izraela.

Wskazówki dla aktualizacji orędzia Ozeasza.

Temat miłości narodu Izraela do Baala, konkurenta Jahwe, jakby „zaprasza” do wejrzenia w głąb naszego serca, aby skonfrontować je ze współczesnymi idolami, „pożerającymi” naszą energię; prymat ilości nad jakością, mieć nad być, rzeczy nad osobą, konstrukcji nad konstruktorem, zysków nad kosztami, prymat satysfakcji. Ozeasz stawia przed współczesnym człowiekiem problem ostatecznego bezpieczeństwa człowieka: w czym pokłada nadzieję?

KSIĘGA PROTO-IZAJASZA (Iz 1-39)

Księga nosząca imię wielkiego proroka judzkiego z VIII w. została przez tradycję przekazana w jednolitej postaci. Jej 66 rozdziałów jako całość przypisuje się tej samej postaci: Izajaszowi - jesza(jahu, związanemu ściśle z Jerozolimą i z jej dworem królewskim. Jednak zarówno analiza treści, jak też pogłębione badania literackie dowodzą iż chodzi o dzieło złożone z trzech różnych części.

Prorok Izajasz pochodził z Jerozolimy, najprawdopodobniej z rodziny arystokratycznej. Odebrał staranne wykształcenie, na co wskazują dobra znajomość rodzimych tradycji mądrościowych, wytworny język hebrajski, oraz bliskie relacje z dworem królewskim

Rok urodzenia Izajasza nie jest znany, /ok. 760/ ale powołanie prorockie otrzymał on w roku śmierci króla judzkiego Azariasza, czyli ok. 740/39. Głosił słowo Jahwe za panowania kolejnych władców: Jotama, Achaza. i Ezechiasza.

Lata działalności Izajasza stały pod znakiem wzrastającej potęgi neoasyryjskiej i zagrożenia przez to imperium Judy. Towarzyszyła temu atmosfera zbytku na dworze królewskim w Jerozolimie, wraz z występkami moralnymi, często piętnowanymi przez proroka w karcących mowach prorockich. Wobec groźnej sytuacji politycznej państwa judzkiego, czy wręcz dynastii dawidowej, Izajasz zabiega u króla Achaza na rzecz polityki neutralności /zwłaszcza w czasie tzw. wojny syro-efraimskiej/. Polityka konfrontacji z Asyrią, doprowadziła w konsekwencji do całkowitego uzależnienia Judy od wielkiego imperium, za panowania Manassesa /696-642/.

O dziejach i rozwoju księgi po tych wydarzeniach wiadomo niewiele, poza tym, że była ona wielokrotnie na nowo odczytywana i aktualizowana stosownie do zmieniającej się sytuacji politycznej i religijnej Judy. Najpóźniejsze uzupełnienia księgi prowadzą w okres rodzącej się apokaliptyki. Kiedy całość przybrała obecną postać, trudno dziś ustalić; znana dziś tradycja zakłada istnienie ostatecznej formy księgi już od IVw.

Księga Izajasza należała w okresie judaizmu do najbardziej poczytnych i najczęściej komentowanych pism ST /zob. szerzej o odkryciach zwojów Izajasza w Qumran. Szczególnym jej odbiciem jest jednak NT. Sam Jezus posługiwał się nader często tekstami Iz lub czynił aluzje do niej; głosił wypełnienie jej zapowiedzi w nowej rzeczywistości. mesjańskiej. Za. przykładem Jezusa szli też inni autorzy natchnieni aż po ostatniego -­ autora Apokalipsy. NT jest wewnętrznie bardzo głęboko związany z wielkim prorokiem.

Struktura 1 -39

1 . Mowy odnoszące się do Judy i Jerozolimy /r. 1-12/

Ta część jest w dużej mierze autentyczna, sięgająca w swych początkach przepowiadanie proroka do okresu do wojny syro-­efraimskiej.

2. Mowy do narodów /r.13-23/

Ta część łączy różne teksty izajańskie w jedną wielką grupę, z przewagą tekstów powstałych w późniejszych czasach.

3. Wielka Apokalipsa /r.24-27/

Język i treść odsyłają do okresu powygnaniowego.

4. Mowy przeciw Samarii i Judzie /r. 23-32/

28,1-6 uznaje się za fragment bardzo stary, odnoszący się w dużej mierze do przepowiadania Izajasza w latach 705--701 ; mowy są wprowadzane często przez formułę „biada” /28, 1; 29,1.15; 30,1; 31,1; 33,1/.

5. Mała Apokalipsa /r.24---35j

Jest doskonałym dyptychem, gdzie działanie Boga przeciw narodom pogańskim reprezentowanym przez Edom /r.34/ zostaje zestawiona z Jego błogosławieństwem dla Izraela, gdzie jest ono źródłem życia dla narodu /r.35/.

6. Dodatek historyczny /r.36-39/

Materiał jest powtórzeniem 2Kr1 18,13--20,19 z pewnymi pominięciami.

Iz 1-39 to bardzo złożony twór. Niektórym fragmentom odmawia się izajaszowego autorstwa. Rozdziały l - 12 są w bardzo znacznej części autentycznym dziełem Izajasza.

Księgę rozpoczynają przepowiednie, że Jahwe wezwie na swój sąd nie tylko obce narody, ale także Judę i Jerozolimę, gdyż zgrzeszyły pychą, zepsuciem, niesprawiedliwością społeczną i apostazją religijną. Pisząc w czasie zagrożenia agresją Asyrii, Izajasz dostrzega przyszłą nadzieję, zapowiada bowiem, że młoda kobieta haalmah, pocznie syna imieniem Immanu-el/ /7,14/. Chłopiec, który się urodzi, będzie księciem pokoju, idealnym królem z linii Dawida, albowiem Reszta ocaleje.

Opowieść o cudownym powołaniu Izajasza /r. 6/ stanowi być może pierwotnie wstęp do odrębnego zbioru przepowiedni. Rozdziały 7-8 wraz z odrębną zapowiedzią narodzin Immanuela /7, 10-25/ powstały być może w latach zakończonych fiaskiem prób Syrii i Izraela, aby wciągnąć króla judzkiego Achaza do koalicji. przeciw Asyrii. - ok. 735.

Kolejne przepowiednie /począwszy od r.13/ zapowiadają unicestwienie cudzoziemskich narodów, gdy nadejdzie dzień Jahwe.

Rozdziały 24 - 27 stanowią wyodrębnioną część księgi i zawierają opis straszliwego sądu nad światem oraz wybawienie Żydów. Część ta nosi nazwę Wielkiej Apokalipsy, z uwagi na pokrewieństwo z późniejszymi pismami tego rodzaju.

Rozdziały 28-33, zajmujące się stosunkami zagranicznymi, obejmują nauki samego Izajasza.

Rozdziały 34-35 nazywane są Małą Apokalipsą

Końcowe opowiadanie historyczne /36-39/ późniejszy redaktor przepisał niemal dosłownie z 2Krl 18-20.

Orędzie teologiczne Proto - Izajasza

Główną myślą tego proroka jest przeświadczenie o zatrważającym majestacie i sprawiedliwości Jahwe, a nade wszystko o Jego świętości. Jahwe jest trzykroć Święty δ /kadosz/.

Izajasz bardziej niż inni prorocy jest głosicielem wiary i ufności w zamysły Boga. Prorok jest przekonany, że Jahwe będzie kiedyś odkupicielem /goel/ Izraela i wyzwoli go od utrapień, podobnie jak odkupuje się niewolnika lub kawałek gruntu.

Inną starożytną ideą eksponowaną przez Izajasza jest przebaczenie. „Choćby wasze grzechy były jak szkarłat, jak śnieg wybieleją”. Oznacza to, że trzeba przestać grzeszyć i okazać skruchę.

Do konieczności zawrócenia z drogi - teszubah: zwrot, nawrót, powrót, do którego tak gorąco wzywali Amos i Ozeasz, Izajasz przywiązuje jeszcze większą wagę - 1,16n.

Jego chwała - kabod opromienia i ożywia cały kosmos - 6,3b. Cała ziemia jest pełna jego chwały.

Ten uniwersalny obraz Boga wycisnął swoje piętno również na teologii dziejów Izajasza. Wąska droga zbawienia, po której idzie sam tylko Izrael, powraca tu w słowie Szear Jaszub /uświęcona Reszta/ -7,3 które jest koherentne z wyrażeniem „pień Jessego” - 11, l. Tylko mała reszta pozostanie dziedzicem obietnicy.

Profetyczno-uniwersalny obraz Boga radykalnie rozsadza ramy żydowskiego Boga klanowego i narodowego. Izrael będzie musiał dopiero powoli się przyzwyczajać, że jego „Bóg ojców” troszczy się z miłością o inne narody.

Podsumowanie orędzia teologicznego:

U Proto-Izajasza rysują się 4 centralne zagadnienia teologiczne:

1. Centralizacja wiary w Boga Jahwe

2. Bóg jest Świętym Izraela, ujawniającym się poprzez antropomorfizmy jako mający oczy /1 , 1 5-1 6; 3, 8 / uszy /1 , 15; 37,17/ ręce /1,25; 9,11--16.20; 10,4; 11,15/ jeden duch w wielu postaciach /11, 2 /: jest wiedzą i mądrością /5, 9-11; 10,22-26 / jest zawsze gotów do czynienia „znaków” /7,10/. Jest Panem Mocnym /1 , 24/, Silnym /9, 5/, Ojcem /1 , 2; 9, 5, 10, 1 i, Księciem /9, 5 /. Skała. /17, 10; 26,4 /, Winnicą umiłowaną /5,1-­6/, który zaprasza człowieka do nawrócenia.

3. Człowiek zanurzony jest w grzechu.

4. Boży plan zbawienia.

Księga Micheasza

Imię Micheasz - mikah w skróconej formie; mikajahu w pełnej /któż jak Bóg/ było powszechne w Izraelu.

Autor Mi określony jest bliżej jako Morastejczyk - 1,1 tzn. urodził się w Moreszet-Gat /1,14/ w Szefeli, 35 km na płd-­zach. od Jerozolimy i jest osobą różną od Micheasza syna Imli, również proroka /z IX w. / wzmiankowanego przez 1 Krl 22, 8n. Jest trochę młodszy od Izajasza.

Okres działalności Micheasza - jak wynika z tytułu: 1,1 - ­przypada na czas rządów Jotama, Achaza i Ezechiasza.: 737-686. Był zatem zapewne Micheasz- podobnie jak Izajasz - świadkiem powolnego wzrostu potęgi Asyrii, jak również nierozsądnego wikłania się w koalicję antyasyryjską. Miejscem jego zasadniczej działalności jest Jerozolima.

Proponuje się różne podziały.

1 . r 1-3: temat sądu: 4, 1-5,8: temat zbawienia; 5, 9-7, 7: temat nowego sądu; 7, 8-20: temat nowego zbawienia.

2. Podział na dwie sekcje:

a/ 1 , 2-5, 14 z proroctwami przeciw Samarii i Jerozolimie /1, 2-16 /, tematem niesprawiedliwości i oszustw dokonywanych przez panujących i fałszywych proroków /2, 1 -3, 12 profetycznym zapisem o Jerozolimie jako centrum zbawienia /4, 1-­14 / i proroctwem o zbawicielu pochodzącym z Betlejem /5,1-5/ oraz o przywróceniu Izraelowi jego dominującej roli /5, 6-8/ i zakończeniu wojny i idolatrycznego kultu /5,9-14/.

b/ 6,1-7,20 z procesem Jahwe przeciw swemu ludowi /6,1-8/, groźbami przeciw oszustom /6,9-16/, lamentem nad zniszczeniem Jerozolimy /7,1-7/, zapowiedzią odbudowy Jerozolimy /7,8~13/ oraz modlitwą o pokonaniu narodów pogańskich /7,14-17/ i prośba o zmiłowanie /7,18-20/.

Tak więc pierwsza część opisuje zniszczenie Samarii i spustoszenie Judy, wraz z potępieniem wyzysku biednych /tak jak Amos i Ozeasz/, niegodziwości rządzących, sprzedajności proroków i przeciwników orędzia Boga. Koniec tej sekcji zawiera przepowiednie pełne nadziei i wiary w odrodzenie.

W drugiej części Micheasz przypomina dobrodziejstwa, których Jahwe nie szczędził w przeszłości swemu ludowi. i. głosi : ”Powiedziano ci człowiecze, co jest dobre. I czegóż od ciebie żąda Pan, jeśli nie sprawiedliwości, umiłowania życzliwości i pokornego obcowania z Bogiem twoim”- 6, 8.

Myśl społeczno-religijna proroka opiera się przede wszystkim na tradycji obietnic danych Dawidowi i jego potomstwu.. Początek wybrania miał miejsce w wydarzeniach związanych z wyjściem. Wybranie zostało umocnione przez Przymierze. W czasach Dawida tradycja ta została ugruntowana i rozwinięta. Dlatego prorok wskazuje na historię wyjścia i zajęcia ziemi /6,1-5/.

Podsumowanie orĘdzia Micheasza

Micheasz w poemacie recytowanym przez Żydów w Rosz Haszana /Taszlich/ podkreśla, że grzechy zostaną ludziom przebaczone.

Jego obietnica wyjścia władcy z Betlejem stanowi wyraz nadziei, jednoznacznie odczytanej przez NT jako nadzieja mesjańska.

Zbawienie odnosi się tylko do Reszty, nie do całego narodu. Na czele owej Reszty stanie Król ­Mesjasz /5,1-5/.

Syjon stanie się centrum wszystkich narodów, które nawrócić się na monoteizm.

Religia, wg Micheasza, polega na praktykowaniu sprawiedliwości, pobożności i głębokiej wierze, co upodabnia tego proroka do nauczania Amosa, Ozeasza i Proto-Izajasza.

Wskazówki dla aktualizacji orędzia proroka

4 razy NT przywołuje proroka z Moreszet: gdy mówi o pochodzeniu Mesjasza /Mi 5,1 i Mt 2,6; J 7,42/; demaskując fałszywą religijność uczonych w Piśmie i faryzeuszów /Mi 6,8 i Mt 23, 23/; wyliczając wymogi przepowiadania Jezusa /Mi 7, 6 i Mt 10,21.35-36 i par./: ilustrując wierność Boga /Mi. 7,20 i Mk 1, 55; Rz 15, 8/.

PROROCY OKRESU BEZPOŚREDNIO POPRZEDZAJĄCEGO NIEWOLĘ

/WIEK VII - VI/

Księga Nahuma

Imię Nahum wydaje się być skróconą formą imienia Nahumijah - nehum: pociecha, znaczącego: Jahwe mnie pocieszył. Brak jest bliższych informacji o tym proroku, poza tym, że pochodził z Elkosz. Mógł działać po zdobyciu przez Assurbanipala Teb /3,8/, czyli po roku 663 a przed zburzeniem Niniwy przez połączone wojska babilońskie i syryjskie w 612 r.

W czasach Nahuma Niniwa /hebr. Niweh; asyr. Nina 1ub Ninu, Ninua/ miała już za sobą długą historię. Archeologia poświadcza, że Niniwa istniała już w V tysiącleciu. Rozgłos zyskała za króla asyryjskiego Salmanassara III /858-823/, kiedy stała się twierdzą i bazą wypadową wojsk asyryjskich. Wtedy właśnie Izrael po raz pierwszy zetknął się z Niniwą /Achab/. Sannecheryb /704-681/ ustanowił Niniwę stolicą swego imperium i stamtąd przeprowadził pierwszą wyprawę przeciw królestwu południowemu i Jerozolimie, wymuszając na Ezechiaszu haracz. Aż do czasu Assurbanipala /668-625/ królestwo judzkie jest wasalem. Niniwa stała się symbolem zła. Przeciw takiej Niniwie protestuje Nahum i zapowiada jej zagładę.

Struktura

Księgę dzieli się na zazwyczaj na trzy części:

1. 1, 2-8: kompozycja w formie akrostychicznego psalmu, wynosząca wielkość i siłę Boga Jahwe.

2. 1,9-2, 2 : groźby przeciw bliżej nieokreślonemu nieprzyjacielowi

3. 2,3-3,19: opisuje prorocki upadek Niniwy

W profetyzmie i ekspresji księga ta przewyższa wszystkie inne pisma prorockie.

Tematem centralnym proroctwa jest zapowiedź upadku Niniwy /2,2-3,19/.

TEOLOGIA KSIĘGI NAHUMA

Tytuł księgi składa się z dwóch odrębnych części. Pierwsza część to wyrocznia o Niniwie:   maśśa) Ninweh: część druga to sefer hazon - księga widzenia.

Posłany przez Jahwe prorok jest głosicielem Jego wielkości. Podkreśla poprzez liczne antropomorfizmy Jego władzę, moc, prawość charakteru i żarliwość w obronie sprawiedliwości. Hebrajskie el /part. od ul - być silnymi, przodować lub od alah - być mocnym/ służy do oznaczania mocy, siły i przodowania. Takie własności przysługują tylko jednemu i prawdziwemu Bogu. Toteż albo samo el, albo też w połączeniu z Jahwe czy z Jego przymiotem np. olam - wieczny jest dla Nahuma imieniem Boga Izraela. Taki właśnie Bóg mocny, silny ale i sprawiedliwy zniszczy Niniwę.

Ten Wszechmocny Bóg - mściciel zniszczy nikczemne miasto. W jaki sposób? Używa prorok słowa mefic /part. Hifil. od fuc/- rozproszyć.

Dla wielu zdobycie Niniwy wydawało się niemożliwe, stąd Nahum powołuje się na znane z historii wydarzenie - zdobycie potężnego miasta egipskiego No-Amon /Teby/ - 663.

W pismach NT głoszenie pokoju /Na 2,la por. Iz 52, 7/ zostaje aplikowane do głosicieli „dobrej nowiny” /Dz 10,36; Rz 10,15/.

KSIĘGA SOFONIASZA

Imię proroka; cefan^*jah - ten, którego ukrywa Jahwe, pochodzi od hebr. cafan - ukrył aby zachować /1 ,1 /. Genealogia zawarta na początku księgi wskazuje na jego królewską proweniencję. Ostatni z jego przodków - Ezechiasz ­utożsamiany jest z królem Judy /728-699/.

Okresem działalności ma być panowanie Jozjasza syna Amona, króla judzkiego /641-609/, a więc czas wielkiej reformy religijnej i odnalezienia Księgi Prawa w 622 r.

Najprawdopodobniej umieścić go należy w pierwszej połowie rządów Jozjasza, gdyż w mowach swoich piętnuje grzechy narodu, zwłaszcza synkretyzm tj. kult Baala, Milkoma i kulty astralne.

Proroctwa przeciw obcym narodom wskazują na potęgę Asyrii, która załamała się po roku 625, wraz ze śmiercią Assurbanipala.. Niniwa przestała istnieć w 612 r. Byłby to zatem czas schyłkowej potęgi Aszszur, co wkrótce przynagli Jozjasza do przeprowadzenia reformy religijnej, na którą zapewne pewien wpływ musiał wywrzeć Sofoniasz.

Struktura

Opisowi niewierności narodu Judy towarzyszy głoszenie kary zesłanej przez Boga. Również narody sąsiednie będą ukarane za swoje winy. Ale miłosierdzie Boga zbawi „Resztę” narodu, która nie skalała się grzechami idolatrii. Zbawienie dokona się w Jerozolimie, gdzie ostatecznie Bóg zakróluje nad wszystkimi.

Te idee rozwijają się według schematu trójdzielnego: groźby przeciw Izraelowi - groźby przeciw innym narodom - ­obietnice zbawienia dla Izraela.

1. 1,2-2,3: potwierdzenie mocy Boga /1, 2 -3/: opis win mieszkańców Jerozolimy /l,4-13/: obce kulty, grzechy możnych: w „dniu Pana” wszyscy winni będą ukarani./1, 14-1 8/: prorok wzywa do nie zaprzepaszczenia ostatniej możliwości zbawienia /2,1 -3/.

2. 2, 4-3, 8: ta część zawiera groźby przeciw obcym narodom i przeciw Jerozolimie, stanowiącej centrum ziemi

3. 3,9-20: przedstawia restaurację Boga nad wszystkimi przemienionymi narodami.

TEOLOGIA SOFONIASZA

Sofoniasz podejmuje większość zasadniczych tematów przepowiadania prorockiego. Temat „jom Jahwe” traktuje z sobie tylko właściwą specyfiką.

W niezwykle obrazowy i antropomorficzny sposób przedstawia prorok skutki, jaki powodują grzechy. Wyraża to w obrazach lwów ryczących i wilków drapieżnych - 3,3.

Temat Reszty jest także charakterystyczny dla Sofoniasza. Jego oryginalność w podejmowaniu tego zagadnienia polega na tym, że owa „Reszta” nie tylko ocaleje ale stanie się „Córą Syjonu”.

W tym kontekście szczególną rolę przypisuje prorok ludzkiej wolności. Otóż człowiek sam może przyczynić się do zaliczenia go przez Boga do wybranej grupy ocalonych, przez przynależność do hasidim /pobożnych ubogich/.

Na przeciwległym krańcu minorowego tonu sądu Sofoniasza, stoi jego wizja nowego ludu Bożego. Nowi wyznawcy wywodzić się będą z krainy Kusz (Etiopia). Jahwe nazywa ich ataraj - wyznawcy moi, od prosił, błagał, oraz bat - pucaj: córki (potomkowie) moich rozproszonych (od fuc - rozproszyć, rozejść się.) Byliby to więc potomkowie Izraelitów rozproszonych pośród innych narodów.

Wśród nowego ludu znajdują się wszyscy potrzebujący i biedni, szukający pomocy u Jahwe.

KSIĘGA HABAKUKA

Jedna z najkrótszych ksiąg ST, licząca zaledwie 56 wierszy. Wspomniana w tekście osoba proroka o imieniu Habakuk niewiele daje możliwości rozszyfrowania, kim był ów Habakuk.

Habakuk, pochodzi prawdopodobnie od habak ­obejmować lub od akkadyjskiego hambaququ - jadalna roślina ogrodowa: w LXX:

Tradycja żydowska przyjmuje działalność proroka w ostatnich latach panowania Manassesa. Z analizy tekstu wynika jednak, że okres jego działalności prorockiej należy umieścić między 625 a 598.

Najbardziej prawdopodobną wydaje się propozycja umieszczenia czasu powstania księgi na lata 606/5 tzn rok poprzedzający inwazję Nabuchodonozora - 599/8, brak bowiem wzmianki o oblężeniu Jerozolimy.

Struktura

Wprowadzenie i tytuł - 1,1 gdzie znajdujemy trzy terminy typowe dla języka prorockiego: massa /por.Na. 1 , 1 /, hazah -­ widzenie i nabi - prorok.

1. 1,2-4: pierwsza lamentacja proroka przeciw przemocy i niesprawiedliwości

2. 1,5-11: pierwsza odpowiedź w formie wyroczni ze strony Boga - Chaldejczyków będą karą dla niegodziwych:

3. 1,12-17: druga lamentacja - najeźdźcy zburzą-rozpędzą nie tylko winowajców, ale wszystkich którzy wpadną w ich „sieci”

4. 2,2-4: druga odpowiedź w formie wyroczni, poprzedzona wprowadzeniem proroka /2,1/: kto przyjmie wiarę w Boga, nie będzie ukarany tak jak niegodziwcy

5. 2,5-6a: wprowadzenie do pięciu złorzeczeń

6. 2, 6b-20: pięć „biada” przeciw tym którzy przekraczają Prawo Boga, w formie maszal /groźba w stylu przenośnym, parabolicznym/ .

7. 3, 1 -19 : końcowa modlitwa błagalna w formie lamentacji, wynosząca wielkość i moc Boga.

Centralnym tematem rozdziału 3 jest teofania. Formuła ***** ** /has mipanajw/ - niech zamilknie wobec Jahwe /2, 20; w ST użyta 6 razy/, jest klasyczną formułą liturgiczną, która u Sof 1,7 i Za 2,17 poprzedza teofanię. Jasno uwidacznia się tutaj profetyczno-liturgiczny charakter księgi.

TEOLOGIA KSIĘGI

W teofanii Jahwe, przedstawiony jest w sposób niezwykle sugestywny poprzez antropomorfizmy. Jest Bogiem potężnym w swym majestacie; jest nie tylko Bogiem Izraela, ale w ręku Jego spoczywają rządy całego świata, przez co staje się Panem uniwersalnym wszystkich narodów. Będąc więc pocieszycielem narodu, staje się prorok równocześnie wizjonerem idei uniwersalistycznych.

Bóg zbawia tych, którzy zupełnie Jemu zaufają /2,4b/, nie pokładając nadziei we własnej sile czy mądrości /2,4a.5/.

WSKAZÓWKI DO AKTUALIZACJI

Stanowi księga wyprzedzający wstęp do nauki Jezusa o Opatrzności: „Nie troszczcie się tedy, mówiąc: cóż będziemy jeść... albo czym będziemy się przyodziewać? Bo tego wszystkiego poganie pilnie szukają. Albowiem Ojciec wasz niebieski wie, że tego wszystkiego potrzebujecie. Szukajcie więc...” - Mt 6,31-33.

W NT zwłaszcza Paweł wykorzystuje teksty Habakuka do swojej nauki o usprawiedliwieniu przez wiarę, cytując nieraz wprost tekst w wersji LXX - Rz 1,17; Ga 3,11 (por. Ha 2,4b). Również w Dz 13,41 znajdujemy cytat z Ha 1,5 w wersji LXX.

PROROCY OKRESU NIEWOLI BABILOŃSKIEJ

KSIĘGA JEREMIASZA

Życie i działalność Jeremiasza na tle epoki

Jeremiasz Jahwe podniósł, wywyższył albo Jahwe jest wielki. Prorok Jeremiasz jest /obok Izajasza i Ezechiela / jedną z najbardziej wpływowych postaci ST. Epoka, w której żył, była bardzo trudna, wręcz dramatyczna.

Uwaga! Tło historyczne epoki Jeremiasza należy przeczytać z: M.Grant. Dzieje dawnego Izraela. Warszawa 1991,159-168; J.Bright. Historia Izraela. Warszawa 1994,321-351

Pochodził z rodu kapłańskiego zamieszkałego w Anatot, w odległości 5-6 km. od świątyni. Prorok działał w Jerozolimie w latach 627-587, czyli ok. 40 lat. Urodzony ok. roku 650, powołanie do misji prorockiej otrzymał w roku 627, za panowania Jozjasza - Jr 1,4-10. Jego działalność można podzielić na cztery okresy:

1/ I okres: połowiczny skutek pierwszej reformy Jozjasza wywołuje powołanie Jeremiasza i głoszenie przez niego konieczności nawrócenia wewnętrznego;

2/ II okres: czas po śmierci Jozjasza; nawrót synkretyzmu i pogaństwa, popierany przez Jojakima powoduje odnowienie powołania Jeremiasza - 15,19-21.

3/ Czas panowania Sedecjasza to III okres działalności proroka. Może on działać co prawda bez przeszkód, jednakże sytuacja jest już wówczas beznadziejna.

4/ Zburzenie Jerozolimy inicjuje czwarty okres działalności Jeremiasza, o którym najmniej da się powiedzieć.

Struktura literacka księgi

A/ Formacja księgi Jr

Księga Jr, jak na to wskazuje zarówno różnorodność materialna i formalna, musiała mieć złożoną historię swego powstania. Z treści wynika /Jr 36,20-26/, że pierwsze dzieło, które prorok w latach 605-604 podyktował swemu sekretarzowi Baruchowi uległo zniszczeniu. Potem nastąpiło ponowne spisanie głównych myśli z pierwszego zwoju, z licznymi już dodatkami i uzupełnieniami - 36,32.

Ponieważ pierwszy etap głoszenia prorockiego Jeremiasza ma charakter wybitnie ustny, sądzić należy, że jego mowy spisane zostały później. Podobnie także mowy powstałe za czasów Jozjasza. Dopiero w chwili bezpośredniego zagrożenia po bitwie pod Karkemisz /605/, prorok otrzymuje polecenie skondensowania w jednej wielkiej mowie wszystkich dotychczasowych gróźb /25,1-­14 zawiera streszczenie tej mowy/. Ponieważ jest możliwe, ze po wygłoszeniu tej mowy nastąpił zakaz głoszenia, Jeremiasz dyktuje wszystko Baruchowi. Po publicznym wygłoszeniu treści zwoju przez Barucha, zostaje on mu odebrany i zniszczony przez Jojakima. Wówczas prorok powtórnie dyktuje swoje groźby Baruchowi - 36,1-28. Fragmenty biograficzne: 19,2 - 20,6; 26; 36; 45; 28 - 29; 51, 59-64; 34, 8-22; 37 - 44; taki jest układ chronologiczny /wyrażone w 3 osobie mogą być autorstwa Barucha i najprawdopodobniej skomponowane i włączone w całość księgi dopiero w Egipcie.

Autobiograficzne fragmenty dotyczą także Barucha, który stara się uwierzytelnić posłannictwo proroka, nadając równocześnie kompozycji charakter apologetyczny.

Współcześnie akcentuje się dość wyraźny charakter deuteronomistyczny księgi.

Z imieniem Jeremiasza łączy się także 5 pieśni nazywanych Lamentacjami Jeremiasza /w LXX - Threnoi; w Vlg - Threni lub Lamentationes/.

B/ Budowa księgi

Trudno jest ustalić kryteria podziału księgi. Słusznym i jasnym kryterium wydaje się być chronologia wydarzeń, stąd takie przyjmujemy.

Wstęp i opis powołania: 1,1-19

1. Groźby przeciw Izraelowi i Judzie: 2,1 - 25,14

2. Zapowiedź kary na obce narody: 25,15-38

3. Zapowiedź zbawienia dla Izraela i Judy: 26,1 - 35,19 z tzw. Księgą Pocieszenia /30,1-31,40/

4. Biografia Jeremiasza: 36, 1 - 45, 5

5. Mowy przeciw obcym narodom: 46,1 - 51,64

6. Refleksja historyczna nad prawdziwością słów proroka: 52,1-34.

TEOLOGIA KSIĘGI JEREMIASZA

Jako podstawowy sposób głoszenia i spisywania posłannictwa prorockiego wymienia się dziś „proklamację w imię Jahwe”. Jeremiasz używa ich kilka: ko amar Jahwe, neum Jahwe - tak mówi Jahwe, wyrocznia Jahwe /zwłaszcza na końcu proroctwa/, wajjomer Jahwe elaj, wajjhi dbar Jahwe elaj le mor /zostało skierowane do mnie następujące słowo Jahwe/.

Formuły w 3 osobie, pochodzące od redaktora są następujące: wajjehi dbar Jahwe el Jirmajahu le mor /i zostało skierowane do Jeremiasza następujące słowo Jahwe/ oraz haddabar aszer hajah el Jirmhaju me et Jahweh le mor /słowo, które zostało skierowane od Jahwe do Jeremiasza/.

Proklamacje te miały charakter groźby, mowy karcącej lub zapowiedzi pocieszającej. Najbardziej typowymi dla Jeremiasza są groźby, które stanowią, treść zasadniczą jego wystąpień. Mają one charakter procesu sądowego.

Charakterystyczny dla Jeremiasza jest także styl polemiczny /zwłaszcza dyskusje z Bogiem/, zbliżony do indywidualnych lamentacji psalmodycznych /przeklinanie swoich narodzin/..

Z uwagi na przeważającą ilość gróźb wśród wypowiedzi proroka, na pierwszy plan wysuwa się w Jr ujęcie odstępstw i grzechów narodu. Podstawowym grzechem jest odejście od Boga, czyli bałwochwalstwo.

Wynika z tego pesymizm proroka, co do możliwości nawrócenia. Mimo tego, wzywa on nieustannie w imieniu Jahwe do powrotu - szuw. Powrót wiąże się z oczyszczeniem. Oczyszczenie owo /kabac - zbierać, zgromadzić to: 1/ powrót do życia oraz 2/ nowe życie.

Obraz Jahwe, przedstawiony w Jr, uwypukla jako jego podstawowy przymiot miłosierdzie /rahamim - macieżyńska miłość Jahwe/.

Odrzucając Jahwe aby podążać za idolami, człowiek staje się tym, kto poszukuje źródła, łudząc się że znajdzie wodę w cysternie zbudowanej przez człowieka /2,13/.

Nie jest konieczne, aby Bóg karał człowieka, choć często prorok używa obrazów i terminów prawnych z zakresu prawa karnego, obrazujących gniew i odpłatę Boga. Człowiek który odrzuca Boga popełnia grzech, ale tym samym sam siebie karze:

„Twoja niegodziwość cię karze, a twoje niewierności cię osądzają. Wiedz zatem i przekonaj się, jak przewrotne i pełne goryczy jest to, że opuściłaś Pana, Boga swego, a nie odczuwałaś lęku przede mną” /2,19/. Podobnie jak Ozeasz, także Jeremiasz prezentuje relację między Jahwe a Izraelem jako relacje między małżonkami /2,20-25; 3,1-6-13.20/.

Wszelkie określenia dotyczące Boga nie są w Jr abstrakcyjne, ale opierają się na relacjach między ludźmi. Ale prezentuje tutaj też doskonałą znajomość człowieka.

Wiara proroka w wielkość Boga nie wyraża się poprzez jakieś szczególne terminy czy nadzwyczajne znaki jak teofanie ale w sposób bardzo prosty. Z taką samą prostotą Jeremiasz manifestuje swoją relację z tym Bogiem, który jest dla niego przecież niezwykle `twardy'.

Ważnym zagadnieniem poruszanym przez Jr jest berit. Właściwie wszystko koncentruje się wokół przymierza.

Syracydes /49,6-7/, Juda Machabeusz /2Mch 15,13/, Daniel /Dn 9,2/ i ludowe przepowiadanie przywołują osobę Jeremiasza wielokrotnie /np. niektórzy widzieli w Jezusie wcielenie samego Jeremiasza - Mt 16,14/. Daniel /Dn 9,2/.

Wiele zbieżności z Jr dostrzega się w myśli Ezechiela /Ez 16,60-62: 34,23-30; 36,22-38/, Deutero-Izajasza i Trito-Izajasza /42, 6; 49, 1.8; 51, 7; 59, 21/ oraz na pewne psalmy.

Jeremiasz wskazuje na nowego króla-Mesjasza: 23, 5; 30,9. Ale zacieśnienie problematyki uniwersalizmu mesjańskiego spowodowało sporadyczne jedynie odwoływanie się NT do tego proroka /Mk 11, 17; Łk 19, 46; Mt 2, 18; 21, 13; 23, 38; Dz 7, 51; 1Kor 1,31; 2Kor 6,18; 10,17; Ap 13,10/. W Hbr znajdujemy cytaty szczególnie ważne dla Jr /8,8-12; 10,16-17/. Ponadto niezmiernie ważne są odniesienia, ukazujące dzieło zbawcze dokonane przez Chrystusa jako „nowe przymierze” /Łk 22, 10; 1 Kor 11, 25; 2 Kor 3,6/.

KSIĘGA EZECHIELA

Działalność proroków jest nierozerwalnie związana z aktualną sytuacją historyczną, w jakiej znajduje się Lud Boży : prorocy mówią z historii w historię. Toteż mówiąc o jakimkolwiek proroku, należy wpierw przedstawić sytuację historyczną, w jakiej ten prorok żył i głosił swe słowo.

Tło historyczne należy przeczytać z J.Bright. Historia Izraela. Warszawa 1994,355-372

Postać Ezechiela

jihezq)el znaczy El jest mocny, silny. Deportowany do Babilonii w r. 598 osiadł Ezechiel tam, dzieląc z wygnańcami dolę i niedolę owych pół-wolnych obywateli imperium neobabilońskiego. Gdzieś w pobliżu Tel Abib, gdy ze swoimi był nad kanałem Kbar, piątego dnia miesiąca Tammuz \lipiec sierpień\, piątego roku po uprowadzeniu króla Jehojakina \Jojakina\ tj. w 593\2 otwarło się niebo i zobaczył widzenie Boże - 1,2. Wspaniała teofania poprzedziła moment powołania. Taka jest tradycyjna hipoteza podzielana do dziś przez wielu egzegetów. Współcześnie jednak wielu badaczy uważa, że jest ona błędna.

Jeśli swoje słowa kieruje do mieszkańców Palestyny, uznać należy, że sam wśród nich przebywał.

Przyjąć zatem należy, że przed upadkiem Jerozolimy w 587/6 prorok działał w Palestynie, a do Babilonii został deportowany, podobnie jak inni jego rodacy.

Opis powołania Ezechiela należy do najbardziej tajemniczych tekstów w tej księdze i w całym Piśmie św. \opis biblijny powołania składający się z dwóch wizji: zasadniczej ­1,4-3,15 i wizji precyzującej: 3,16-21. Ezechiel nie widział Boga, bowiem Boga nikt zobaczyć nie może, jednak czuł Jego obecność. Kulminacyjnym momentem było symboliczne spożycie zwoju, zapisanego z obydwu stron żalami, skargami i lamentami \ 2,9­3,3\. Od tej chwili stanął Ezechiel na czele narodu, jako ich prorok i wódz duchowy.

Przepowiednie i czyny symboliczne Ezechiela zapowiadały "sąd Boży" nad krajem ojczystym, nad Jerozolimą i świątynią.

Pełen Ducha Bożego ostrzygł sobie głowę i zgolił brodę, a wszystkie włosy dokładnie zważył, dzieląc na trzy części.

Innym razem poszedł w dzień do swego domu, pośpiesznie zebrał swoje rzeczy i na oczach wszystkich wyniósł je precz za osiedle. „Tak mówi Pan, Jahwe: a przepowiednia odnosi się do księcia w Jeruzalem i do całego domu Izraela... Ja jestem d1a was znakiem. Tak jak uczyniłem, tak im uczynią” ­12,10-11.

Te czynności i słowa Ezechiela pochodziłyby z okresu przedwygnaniowego, z Palestyny.

Ezechiel wpadł w ekstazę i znalazł się w zachwycie w Jerozolimie /mieszkał poza nią - por. 24,26/. Rozpoczęła się długa, przerażająca w swej treści wizja: 8, 1 - 11, 25, jedna z najbogatszych w swej treściowej i teologicznej wymowie.

Po tej wizji prorok jeszcze gorliwiej przez następne lata upominał swój naród, aż przyszedł rok 589, rok wyprawy Nabuchodonozora na zachód. W momencie gdy pod Riblah na rozstajnych szlakach władca Babilonu zasięgnął rady bóstw przez wróżby, czy ma uderzyć na Ammonitów, czy na Judę, Ezechiel w proroczym natchnieniu na oczach swych współziomków nakreślił rozstaje dróg i podniósł prawą, rękę, wskazując kierunek Jeruzalem: 21,19-32. Wypadki potoczyły się bardzo szybko. Synu człowieczy, zapisz sobie datę dzisiejszą, ten właśnie dzień; tego właśnie dnia król babiloński przystąpił do oblężenia Jerozolimy: 24,1-2. Prorok krępuje się więzami \4,4-8\, ogranicza swe pożywienie do małej, dokładnie wyważonej ilości chleba i niewielkiej miary wody \12,17-20\ oraz zamyka się w domu i na długi czas milknie \3,24-26\. Jerozolima została zdobyta.

Boleśnie odczuł prorok tę chwilę. Bóg zabrał mu żonę i zabronił w jakikolwiek sposób okazywać na zewnątrz swój żal - 2­4,15-26. W tej tragedii prorok miał być znakiem. Rozpoczął się - po deportacji - czas jego działalności na wygnaniu w Babilonii.

Począł im głosić, że nie przestali być ludem Jahwe, wybraną ρ Sz^ear Resztą Izraela, tutaj, na obcej ziemi. Wziął dwa drewna, na jednym napisał Józef, a na drugim Juda, złączył je razem i rzekł: "Tak mówi Pan, Jahwe: Oto ja wezmę drzewo Józefa, które jest w ręce Efraima oraz pokolenia Izraela, które są jego przyjaciółmi i złączę je z drzewem Judy i uczynię je jednym drzewem i staną się jedno w mojej ręce" \37,19\.

Nie da się powiedzieć nic więcej o działalności proroka Ezechiela.

Okres działalności proroka można zatem podzielić na trzy okresy:

I. Przed zburzeniem Jerozolimy - mowy karcące i zapowiedź sądu /Ezechiel działa w Palestynie/

II. po upadku stolicy - mowy pocieszające /Ezechiel działa w Babilonii/

3. okres ostatni /do - 571/: okres mów pocieszających, w których rysuje się nadzieja na powrót do kraju

CHARAKTERYSTYKA KSIĘGI EZECHIELA

Klasyczne proroctwo i apokaliptyka

Ezechiel stoi na przełomie proroctwa klasycznego i apokaliptyki. Przekazywanie wyroczni Jahwe, lamentacje nad królami czy pieśni alegoryczne, liczne i wymowne czynności symboliczne - wszystko to należy jeszcze do klasycznego proroctwa.

Jednak takie obrazy, jak wizja rydwanu Jahwe, symboliczne zwierzęta, wizja suchych kości, różne płomienne i dziwne istoty \aniołowie?\, które oprowadzają proroka i wyjaśniają mu ukazywaną rzeczywistość, przenoszenie w duchu, to wszystko jest przejście do apokaliptyki.

Należy jeszcze zwrócić uwagę, że u Ezechiela obok materiałów prorockich i apokaliptycznych występuje cały blok materiałów kapłańskich i przepisów kultycznych i prawnych. Jest to tzw. Tora Ezechiela \40 - 48\.

Styl księgi

W przeciwieństwie do innych ksiąg prorockich, nie jest to szereg luźnych wypowiedzi, ale obszerne jednostki monotematyczne, najczęściej przemówienia i opowiadania, powiązane tak, że księga stwarza wrażenie jednolitej całości.

Księga jest w ogromnej większości pisana prozą, - odmiennie od klasycznych proroków. Spośród wyroczni najczęstsze to: oskarżające, potępiająco - skazujące, wprowadzane przez termin „dlatego”, pocieszające.

Funkcjonują też lamentacje, przemówienia, teksty prawne. pouczenia.

Formowanie się księgi Ezechiela

Pomimo wrażenia jednolitości, księga Ezechiela nosi ślady przeróbek. Dostrzegamy również powtórzenia: np. rola proroka jako strażnika jest opowiedziana niemal tymi samymi słowami w 3,17-21 i 33,7-9. Mowy przeciw narodom są sztucznie włożone w środek księgi i rozbijają jej tematykę. To wszystko znaczy, że księga Ezechiela, podobnie jak inne pisma prorockie, nie jest dziełem spisanym jednym ciągiem czy jednolitym. lecz kompozycją wielu niezależnych, a niekiedy sztucznie podzielonych lub połączonych części.

Struktura księgi

Przy dokładniejszym podziale należy wyodrębnić:

Wstęp: pierwsza wizja \rydwanu\ i powołanie na proroka: 1 - 3

l. 4 - 24: obraz grzechów Jerozolimy i zapowiedź bezlitosnej kary

2. 25 - 32: wyrocznie przeciw narodom 3. 33 - 48: zapowiedź zbawienia

2. 33 - 39: wyrocznie o przyszłym wybawieniu

3. 40 - 48: Tora Ezechiela \wizja idealnej świątyni i idealnego Izraela\.

TEOLOGIA EZECHIE1A

Teologia Ezechiela wynika z zadania jakie zlecił mu Jahwe oraz z określonego kontekstu historyczno-religijnego. Wg. Albright, „Ezechiel jest jedną z największych postaci duchowych wszystkich czasów pomimo swej skłonności do psychicznej aberracji - skłonności, którą podziela z wieloma innymi duchowymi przywódcami ludzkości. Pewna anormalność jest potrzebna, by oderwać myśli i wzruszenia człowieka od utartej ścieżki ludzkiego myślenia i czucia (...) Problem, czy dramatyczne sceny z życia Jerozolimy, jakie prorok oglądał w swych wizjach, są dokładne czy nie, odgrywa drugorzędną rolę, ponieważ ich głębsze znaczenie historyczne nie podlega dyskusji”.

Dzięki obrazowości i abstrakcji uzyskał prorok dystans, tak, że w opisywaniu scen wizji pełnych przerażenia w których lubuje się opisywaniem tajemniczości o ciemnych kolorach i fantastycznych kształtach, pomimo niewątpliwego zaangażowania uczuciowego, całość opisu ma charakter dydaktycznego zimna, jakże odmiennego od Jeremiasza.

Prorok Ezechiel był kapłanem, być może nawet z linii Sadoka. Stąd tyle elementów kapłańskich w jego przekazie. Jego światopogląd i koncepcje według których układał historię Izraela, mają charakter kapłańskiego sposobu myślenia.

Teocentryzm jest zasadniczą cechą jego nauki.

Transcendentność Jahwe jest inną cechą nauczania proroka.

Ezechiel prezentuje się również jako teolog historii. W prezentacji historii Ezechiel jest chyba najbardziej radykalnym i krytycznym piewcą dziejów swojego narodu.

U żadnego z proroków nie zarysowuje się tak wielka przepaść między karzącą, sprawiedliwością, a pełnym nadziei miłosierdziem, jak u Ezechiela.

Po wydarzeniach 586 roku głosi radykalnie odmienne wyrocznie. Nie dotyczą one tylko odrodzenia Izraela, ale maluje jego wewnętrzną, społeczno-polityczną strukturę radykalnie nową \34 - 37\. Ezechiel mówi o rzeczywistości nowego przymierza nieco inaczej niż Jeremiasz. Wiąże się z tym idea nowego przymierza oraz pojęcie nowego ludu Bożego, które wchodzą w skład idei mesjańskich Ezechiela. „I włożę w was mojego ducha, abyście ożyli; osiedlę was w waszym kraju, abyście poznali, że ja Jahwe, mówię i wykonuję” /37,14/.

Jednym z zasadniczych tematów poruszanych przez Ezechiela jest kwestia odpowiedzialności osobistej. Podejmuje ją posługując się sztandarowym tekstem: Ojcowie jedli zielone winogrona, a zęby ścierpły synom \18,2\.

Podsumowanie

Gruntowna analiza późniejszych pism biblijnych każe suponować wielki wpływ proroka i jego uczniów. Myśl Ezechiela znalazła głęboki odzew w pismach Deutero Izajasza i w wielu psalmach \Ps 51,12-13; 102,26-29; 119, 119.121.176 itd\. Pisma sapiencjalne wezmą z jego problematyki temat odpowiedzialności i w Job oraz w Koh głębiej go rozpracują.

W Ap wpływ tekstu Ezechiela jest nadto wyraźny. Ewangelie jednak ad litteram nie cytują tego proroka wcale. Czynią jednak do niego aluzje: Ez 12,2 - Mk 8,18; Ez 32,7 - Mt 24,29.

Łatwo też dojrzeć w misji Ezechiela znak tego nieograniczonego miłosierdzia Boga, który w pełni objawi Jezus. Ezechiel ogłosił, że „Bóg nie chce śmierci grzesznika, ale żeby się nawrócił i żył” - 33,11.

W Apokalipsie kolejność wydarzeń końcowych /Ap 20-22/ koresponduje z sekwencja Ez 37-48.

KSIĘGA DEUTERO-IZAJASZA /40 - 55/

Zagadnienia historyczne analogicznie jak u Ezechiela.

Zagadnienia literackie

a/ Niektóre rodzaje literackie

- hymny; tłem jest tutaj naród, Jerozolima bądź natura - zob. Iz 42,10-13; 44,23; 45,8; 52,9-10.

- mowy zbawcze; np. „jestem twoim odkupicielem, ja Pan” - por. 41,14-16; 41,8-13; 43,1-3a; 44,2-5; 48,17-19; 49,7.14-15; 51,7­-8; 54,4-8.

- spór sądowy; por. 41,21-29; 42,18-25; 43,8-13.22-28; 44,6-20: 48,1-11; 50,1­-3/.

b/ Słowa - klucze nauczania Dt-Iz

- ρ /b^erit/ przymierze /42, 6; 49, 8; 54,10

- ogłaszać-zapowiadać-zwiastować /41, 22-23; 43, 9-­12; 45, 8.21; 48,14/;

- pocieszać /40,1; 51,3; 52,9; 54,11/

Ponadto dla Dt-Iz charakterystyczne są pewne obrazy: pasterz /40,11/, woda i piasek /48,18n/, natura-nasienie /42,9; 43,19; 44,4; 55,10-11/, zwierzęta /51,20/, małżeństwo /54,6/, góry.

c/ Tradycje i źródła

Podstawowym źródłem na którym oparł swoją refleksję Dt-Iz było dzieło Izajasza, które zawierało zarysy planu Bożego w stosunku do Izraela, m.in., temat Boga karzącego i zbawiającego. Opiera się w argumentacji na tradycji Wyjścia, wskazując ją jako przykład trwałej obecności Boga w narodzie wybranym i konieczności zrealizowania obietnicy bycia Bogiem dla tego ludu.

Inną tradycją obecną niezwykle mocno u Dt-Iz jest tradycja wybrania, czyli Przymierza. W tej tradycji obecna jest niezwykle mocno symbolika Syjonu, jako miasta Izraela /44,26; 45,13; 49,14nn; 54,1nn/; 41,27; 46,13. Odbudowa Izraela jest ściśle związana z odbudową Syjonu.

Wyjątkowym kuriozum wśród proroków jest odniesienie się Dt-­Iz do tradycji o stworzeniu świata przez Jahwe. Stworzenie jest dla proroka pierwszym cudem Jahwe dokonanym w historii i szczególnym świadectwem Jego zbawczej woli. /51,9n/. To Boże działanie zbawcze z przeszłości posłużyło dla ukazania Izraelitom, że ta moc zbawcza istnieje nadal.

Deutero-Izajasz jest prorokiem głęboko zakorzenionym w historycznej tradycji narodu, który ujmuje w sobie właściwy sposób, stając się jednym z największych teologów ST. Myśl proroka sięga poza początki narodu izraelskiego, widząc moment stworzenia dokonanego przez Boga jako moment zbawczej działalności Boga: 40,12-16.

Prorok rozpoczyna swoją działalność obwieszczeniem zbawienia narodu, który to temat dominuje w całym jego nauczaniu. Osią jednak, wokół której obraca się całe przepowiadanie proroka jest wiedza o rzeczywistości stwórczego słowa Jahwe. Moc słowa Jahwe w historii okaże się przede wszystkim w dziele kształtowania przyszłości ludu Bożego /55,10nn/.

Struktura literacka Iz 40 - 55

W przeciwieństwie do Iz 1 - 39, ta cześć posiada logiczną, zamierzoną koncepcję, zrealizowaną bądź przez autora, bądź przez redaktora.

a\ 40 - 48 adresowane do wygnańców

b\ 49 - 55 skoncentrowane wokół odbudowy Syjonu

Kryterium podziału stanowi to, że rozdziały 40 - 48 zawierają tzw. cykl Cyrusa, w nawiązaniu prawdopodobnie do czasu jego pierwszych zwycięstw.

W rozdziałach 49 - 55 brak jakiejkolwiek wzmianki o władcy perskim i o Babilonie. Datę ich powstania określa się na rok 539.

Strukturę Dt-Iz próbuje się dziś określać poprzez kryterium teologiczne. Polegało by to na wyodrębnieniu pięciu momentów historii zbawienia /za C.Westermann, P.H.Plamondon, E.Beaucamp i A.Bonora/.

a/ fundament zbawienia /40,12 - 42,12/

'Bóg daje siłę strudzonemu i tym, którzy w nim pokładają nadzieję' /40,29.31/

b/ zbawienie jako wykupienie-odkupienie /42,13 - 44,23/

Działanie Boga względem ludu zostaje określone jako wykup; Bóg odkupuje *** /stąd derywat *** - goel/.

c/ pełnia zbawienia /44,24 - 49,13/

Zbawiać ***, sygnalizuje rozwój tematu wykupu. Cyrus 'mesjasz Pana, zasiadający po prawicy, wezwany po imieniu', staje się w rękach Pana narzędziem zbawienia. Zbawienie przynosi prawdziwe i głębokie poznanie Boga.

d/ zbawienie jako nowe narodzenie nadziei w odnowionych sercach /49,14 - 52,12/

Zbawienie ukazuje się jako pewne. Odrzucając obawy i wątpliwości, wygnańcy 'oczekują sprawiedliwości, pokładając nadzieję w Panu' /51,1/, wnoszą w serce jego /Boga/ prawo /51,7/.

e/ zbawienie jako przymierze pokoju /54,1 - 55,6/

Termin "przymierze" /*** ****= przymierze pokoju/ występuje tu w klimacie małżeństwa. 'Szukacie Pana, podczas gdy to on was znalazł, wzywacie go, podczas gdy on jest blisko' /55,6/.

TEOLOGIA DEUTERO-IZAJASZA

Bóg : Stwórca i Odkupiciel

Słowem często używanym przez proroka \13 razy\ jest *** bara) - stworzył. Termin ten odnosi się w kontekście czynienia czegoś wyłącznie do Boga. Deutero-Izajasz posługuje się nim z predylekcją. Wg Deutero-­Izajasza Bóg stwarza krańce ziemi, niebiosa, gwiazdy, ludzi, ciemności. Ale terminem bara) posługuje się prorok wówczas, gdy mówi o przedziwnym działaniu Boga, wyrażającym się w przedziwnym stwarzaniu nowego ludu, stwarzaniu poszczególnych ludzi. Dla niego prawda o stworzeniu jako przejawie wszechmocy Bożej jest bezdyskusyjna: 45,18.

Mówiąc o stworzeniu, prorok ma na myśli czyny zbawcze Boga podczas długiej jego historii. Myśl jego sięga jeszcze głębiej. Bóg powołał nie tylko Izrael, ale również jest stwórcą każdego poszczególnego członka narodu. 43,1.

PROROCY POWYGNANIOWI

OKRES PO POWROCIE Z NIEWOLI

Wprowadzenie historyczne przeczytać z:

A.Tschirschnitz. Dzieje ludów biblijnych. Warszawa 1987 (Dzieje państwa perskiego -s.155-173)/

J.Bright. Historia Izraela. Warszawa 1994,372-428

KSIĘGA AGGEUSZA

Dokument klinowy zwany Cylindrem Cyrusa zawiera podaną przez Cyrusa II /syn Kambyzesa I, zwany Wielkim, panujący w latach 559--530/ zasadę jego rządów po zdobyciu Babilonu: deportowanych przez dawniejszych /babilońskich/ władców należy przywrócić do swoich siedzib oraz pozwolić odnowić im kult własnego bóstwa. Zgodnie z tym w 538 r. pozwala Cyrus wrócić Żydom do ojczyzny i odbudować świątynię.

Namiestnikiem w Jerozolimie mianował Cyrus Szeszbaccara - księcia Judy.

Na czele karawany stanęło dwunastu mężczyzn, na pierwszym miejscu Zorobabel, syn Salatiela /zer babili = ­latorośl Babilonu/ oraz Jozue. Zorobabel był wnukiem Jojakina /=Jechoniasza/; Jozue był arcykapłanem, wnukiem arcykapłana Seraja syna Josedeka, którego Nabuchodonozor w Ribla skazał na śmierć. Zorobabel na początku rządów króla Dariusza, syna Hystaspesa przedstawiony jest jako namiestnik, ale nie jest tożsamy z Szeszbaccarem.

Reemigrantów czekała odbudowa świątyni. Fundamenty założono w roku 536. Zorobabel i Jozue przejęli nadzór nad budową.

W 530 r. ginie Cyrus II; kolejno rządzą: Kambyzes II /530-522/; Dariusz I. W tym czasie na scenie dziejów Izraela pojawia się prorok Aggeusz.

Jego imię haggaj / LXX γγς/ wywodzi się od hebr. święto; znaczyłoby to więc świąteczny, uroczysty bądź urodzony w święto. Być może był wygnańcem, jak inni Żydzi i powrócił z grupą Zorobabela; w drugim roku króla Dariusza /521/520/, w pierwszym dniu szóstego miesiąca /elul: sierpień­/wrzesień/ otrzymał powołanie prorockie.

Obecna postać księgi jest z pewnością przepracowana przez redaktora, choćby dlatego, że opisując Aggeusza używa 3 os. Zauważalne są także w księdze liczne nieścisłości chronologiczne.

Struktura księgi

W podziale dominują wyraźnie odróżnialne 4 mowy prorockie:

1. 1, 1- 15a: wezwanie do budowy świątyni

1. 1, 15b - 2, 9: stara i nowa świątynia

1. 2, 10 - 19: odbudowa świątyni a dobrobyt kraju

1. 2, 20 - 23: obietnica dla Zorobabela.

TEOLOGIA KSIĘGI

Wystąpienia proroka posiadają bardzo konkretne tło historyczne i religijne, stąd też równie konkretne są odniesienia jego mów. Jest to kryzys nadziei i entuzjazmu odnośnie odbudowania świątyni, możliwości finansowych jej zbudowania, a nawet wcale nie retorycznych pytań, zadawanych sobie zwłaszcza przez starszych ludzi: czy Jahwe na pewno chce tej budowy, skoro stwarza takie trudności, z których najważniejszą wydaje się być ostry konflikt z Samarytanami.

Takie problemy określają charakter wystąpień proroka. Nade wszystko potrzebą jest podniesienie na duchu i zdopingowanie do budowy świątyni. Konieczne jest uzewnętrznienie swoich przeżyć religijnych, stąd tak podkreślana przez Aggeusza potrzeba świątyni. Odbudowa świątyni będzie też początkiem ery mesjańskiej.

Widoczne jest też uniwersalistyczne przesłanie Aggeusza. Jahwe, który ma doznawać czci - 1, 8 jest nie tylko Bogiem Izraela, z którym, zawarł Przymierze po wyjściu z Egiptu - 2, 5 ale jest także Panem całego świata i wszystkiego co w tym świecie - 2, 8. Jahwe jest władcą narodów pogańskich, które są posłuszne jego rozkazom - 2, 7. Świątynia zatem jest miejscem, gdzie Jahwe okazuje się Panem dziejów, władcą absolutnym.

Ogniskują się mesjańskie nadzieje na osobie Zorobabela, który przez fakt odbudowy świątyni staje się osobą, zapewniającą trwałość linii Dawida, z której ma wyjść przyszły Mesjasz. Zorobabel jest posiadaczem hotam - sygnetu, który służy do uwierzytelnienia jego osoby.

Aggeusz jest ożywicielem - po trudnych latach niewoli - ­mesjańskich idei, w formie mesjanizmu królewskiego, mającego swe źródło w proroctwie Natana - 2Sm 7, 12-16.

Wskazówki dla aktualizacji orędzia proroka

Jego widzenie roli świątyni wskazuje, że i w Kościele należy dostrzegać ważność lokalnych świątyń jako miejsc kultu. Godne uwagi jest też w aktualizacji orędzia proroka to, że podkreśla konieczny związek posiadania dóbr prywatnych ze świadczeniem dobra na rzecz społeczności.

KSIĘGA PROTO - ZACHARIASZA: Za 1 - 8

Zachariasz, syn Barachiasza, syna Iddo. Iddo wg Ne 12, 4 pełnił funkcję głowy rodu kapłańskiego, Zachariasz zatem należał do rodu kapłańskiego i zapewne był kapłanem.

Na temat jego wystąpienia prorockiego wzmiankuje wyłącznie jego księga - 1,1. Miałoby ono nastąpić w ósmym miesiącu /cheszwan: październik -listopad/ drugiego roku panowania Dariusza /520/. Ostatnie wystąpienie było 4 kislew czwartego roku panowania Dariusza 7, 1 /518/.

Historyczne tło działalności proroka Zachariasza podobne jest do czasu aktywności Aggeusza. Obaj prorocy, współcześni sobie, koncentrują się nad jednym zadaniem: przezwyciężyć załamania i trudności, którym podlega lud po powrocie z niewoli, aby dokończyć budowy świątyni. Jednakże Zachariasz okazuje się prorokiem nie poprzestającym wyłącznie na takim celu. Naród potrzebuje nie tylko integracji. Potrzebuje odnowy moralnej i religijnej, mimo iż jego potomkowie są ową chwalebną Resztą, czyli najbardziej zdrową moralnie cząstką - por. Iz 3, 2 - 3; 7, 3; 10,20 - 22; Mi 4, 7; Sof 3, 12 - 13; Jr 23, 3; 31, 7.

Język księgi nie jest zbyt oryginalny. Posługuje się cytatami z Jr, Mi, Dt-Iz i Ez i właśnie od tego ostatniego w widoczny sposób jest zależny, zwłaszcza w wizjach.

Struktura pisma

W strukturze pisma widoczne jest zgrupowanie wielu wizji.

1. 1, 1 - 6: wprowadzenie -- Pan jest skłonny przebaczyć narodowi, jeśli ten się nawróci;

2. 1, 7 - 6, 9: zgrupowanie ośmiu wizji - snów

a/ 1, 7 - 14: konie i jeźdźcy posłani przez Boga dla zbadania na ziemi pokoju

b/ 2, 1 - 4: czterech robotników powala cztery rogi - ­prorokowi zostaje wyjaśnione, że rogi reprezentują narody nieprzyjazne Izraelowi

c/ 2, 5 - 9: człowiek z mierniczym sznurem - chce wymierzyć mury Jerozolimy; + zachęta do powrotu na Syjon, gdzie Pan zamieszka /2, 10 - 17/

d/ 3, 1 - 10: kapłan Jozue zostaje oskarżony przed trybunałem Boga i uwolniony; zostaje przybrany w szaty kapłańskie i mianowany arcykapłanem na służbę świątyni; Jozue otrzymuje od Boga kamień z siedmioma oczami, jako ukoronowanie oficjalne jego inwestytury

e/ 4, 1- 14: prorok widzi złoty kandelabr z siedmioma palnikami, reprezentujący Boga i dwie oliwki, jako reprezentacja dwóch konsekrowanych osób /Jozue i Zorobabel/; dwie glossy /4, 6b - 7 i 4, 8 - l0a/

f/ 5, 1 - 4: zwój pergaminowy zawierający przekleństwa przeciw złodziejom i krzywoprzysięzcom

g/ 5, 5 - 11: wielki dzban z kobietą w środku, reprezentującą niegodziwość, który aniołowie zanoszą, z powrotem do Szinnear /Babilonia/, gdzie będzie umieszczony na piedestale w świątyni

h/ 6, 1 - 8: cztery rydwany na których zaprzężone są konie różnej maści, oddalające się od obecności Boga, aby udać się na całą ziemię i zanieść jego orędzie; te biegnące na północ /do Babilonii / mają zwiastować wygnańcom, że gniew Boga złagodniał.

3. rozdz. 7 - 8: Trzecia data /czwarty rok Dariusza., czwarty dzień dziewiątego miesiąca (kislew) /: 7, 1 wprowadza do ostatniej części. Zawiera odpowiedź na pytanie proroka o konieczność postu w piątym miesiącu /na pamiątkę zburzenia Jerozolimy w 586/.

ORĘDZIE TEOLOGICZNE KSIĘGI

a./ ufność w Bogu

b./ Bóg panuje nad stworzeniem i nad historią

c./ zaufanie do ludzi wybranych przez Boga

d./ oczekiwanie Mesjasza

e./ świat ponadnaturalny

Kontynuuje Zachariasz linie teologiczne swoich poprzedników, zwłaszcza Jr i Ez. Bóg dla niego jest Opatrznością, kierującą suwerennie losami świata, zwłaszcza zaś Izraela: Jahwe cebaot - Jahwe Zastępów.

Wypowiedzi Zachariasza związane są naturalnie z pewnym kontekstem historycznym, stąd oczywiste jest, że zajmuje się - podobnie jak Aggeusz - sprawą odbudowy świątyni. Na tym niejako tle ukazuje rzeczywistość Boga, przebywającego nie tylko gdzieś w niebiosach Jahwe cebaot, ale także Boga obecnego pośród swego ludu w świątyni.

Związana jest z tym konieczność właściwego poziomu moralnego społeczności. Wymóg taki stawia właśnie liturgia.

Przy tak sformułowanej nauce, oczywiste jest, że zauważa prorok uniwersalistyczną perspektywę zarysowaną już przez jego wielkich poprzedników - proroków, choć zapowiada centralną rolę Jerozolimy dla wszystkich narodów - 2, 12 - 13; 8, 23.

Osobne zagadnienie stanowi tu postać szatana - ­haśśatan - 3,1-7.

Najbardziej problematycznym zagadnieniem jest mesjanizm. Nabudowany jest on na konkretnych potrzebach jego epoki.

Bardzo enigmatycznie przy tym pojawia się postać Mesjasza, stąd niektórzy egzegeci widzą w tej enigmatycznej postaci bądź Zorobabela, bądź Jozuego.

KSIĘGA ABDIASZA

Księga ta, najmniejsza spośród pism ST, licząca zaledwie 21 wierszy, obok ksiąg Aggeusza i Zachariasza zaliczana jest do tzw. proroctw kultowych. Hebrajskie imię proroka obad^ejah znaczy „sługa Jahwe”.

Treść proroctwa /1 - 10/ jest niemal dokładnym powtórzeniem Jr 49, 7- 22 jako seria gróźb przeciw okolicznym narodom pogańskim. Proroctwo zostało nazwane widzeniem - 1, 1 którego treścią jest zapowiedź sądu Jahwe nad Edomem i uzasadnienie tego sądu: 2 - 11, po czym następuje zapowiedź odrodzenia i tryumfu Izraela. Dzień Jahwe będzie: ukaraniem wszystkich narodów oraz złupieniem i całkowitym zniszczeniem Edomu: 6 - 21.

Szczegóły odnoszące się do Judy i Jerozolimy zdają się wskazywać na stan po złupieniu Jerozolimy przez Arabów i Filistynów za panowania Jorama /848 - 841 / - por. 2 Krl 8, 20--22.

TEOLOGIA KSIĘGI

Autor wyznaje, że Jahwe jest jedynym Bogiem, panującym nie tylko nad Izraelem, ale także sprawiedliwości jego podlegają wszystkie ludy.

Widoczna jest idea wybrania Izraela, albowiem to inne narody mają być osadzone i ukarane w „dniu Jahwe”.

Podobnie jak u proroka Joela, „dzień Jahwe” posiada jak najbardziej pozytywne znaczenie dla proroka.

Umieszczenie w centrum Syjonu suponuje teokratyczne rządy Izraela i w Izraelu i uniwersalistyczny monoteizm, przybierający jakby cechy mesjańskie.

Przyszłe królestwo - „będzie królestwem Jahwe” - 21, który będzie interweniował aby wynieść swój naród w dniu, który on sam ustali - 15.

TRITO - IZAJASZ: Iz 56 - 66

W tej trzeciej części Księgi Izajasza trudno jest wyróżnić jeden temat. Wielu egzegetów chciałoby widzieć spójność tej części z rozdziałami poprzedzającymi /40 - 55/, przypisywanymi Deutero-Izajaszowi. Ale większa część egzegetów widzi tu autorstwo jednego lub kilku proroków.

Dane zawarte w księdze wskazują na okres po powrocie z niewoli babilońskiej, ale nie jest łatwo określić w sposób zadawalający datację bardziej precyzyjną. Teksty te są zrozumiałe wówczas, gdy porównamy je z danymi Ezd 3 - 5 i ksiąg Ag i Za /ok. 520/.

Prorok prezentuje się jako głosiciel nadzwyczajnego zbawienia, ale opisanego bardzo konkretnie /rekonstrukcja, zmiana sytuacji materialnej/, pozostając jednocześnie w szczególnej relacji z Jahwe - 61, 6a. 8-9.

Struktura i orędzie księgi

1. Rozczarowanie i nadzieja

Obietnice Deutero-Izajasza wydają się być niezrealizowane. Trudności związane z odbudową świątyni i miasta, ze stabilizacją, życia politycznego, społecznego i ekonomicznego wydają się być dla wielu nie do przezwyciężenia. Nie wystarczyło tylko zorganizować kult: „Czemu pościliśmy, a ty nie wejrzałeś? Umartwialiśmy siebie, a tyś tego nie uznał?” - 58, 3.

W tym kontekście zostają włączone entuzjastyczne opisy Jerozolimy, przedstawionej jako idealna stolica nowego królestwa i centrum świata, do której zmierzają wszystkie narody: 60 - 62; 65, 16-25; 66, 10-14.

2. Konieczność prawdziwego nawrócenia

Późne spełnienie się obietnic bożych przypisuje nasz autor grzechom ludu. Mówi o życiu moralnym w jego kontekście społecznym /58, 3b - 12; 59, 2 -15; por. 56, 10 - 57/ i religijnym /58, 13 - 14; 57, 3 - 13; 65, 2 - 7; 66, 3 - 4/.

Odnosi się do trudności związanych z idolatrią /57, 3 - 13 i 65, 2 - 5. 11/.

Bóg jest „Wysoki i Wzniosły” i przebywa w miejscu niedostępnym /57, 15; 63, 15/.

3. Zbawienie jest obietnicą dla ubogich

Prorok, który czuje się powołany do „niesienia dobrej nowiny ubogim” /61, 1 /, jest przekonany, że Bóg okaże swą dobroć dla tych, którzy w prostocie zechcą przyjąć dar zbawienia.

4. Bóg zbawia także obcych

To stwierdzenie, mające wydźwięk uniwersalistyczny, ożywia pierwszą część r. 56 /w. 3 - 7/ i znajduje się też w konkluzji całej księgi /66, 18b - 21/.

W ludzie bożym mogą uczestniczyć także ci, którzy zostali wyłączeni z niego z racji na przepisy prawa zawarte w Deuteronomium /Pwt 23, 2 -5/.

Nie jest oczywiste do kogo odnosi się ta obietnica, czy do Żydów wracających do Jerozolimy „spośród wszystkich narodów jako ofiara dla Jahwe” /66, 20/, czy też spośród obcych narodów.

Wpływ na teksty późniejsze

Autor Iz 56 - 66 zbliża się do znanych tekstów poetyckich ST. Liturgia katolicka wzięła wiele różnych fragmentów z trzeciej części Izajasza, mając na względzie tradycję dobrze poświadczoną przez autorów NT /por. Mt 2, 11; 3, 16; 21, 5 itd. /.

Jezus cytuje Iz 56, 7 odnosząc się z szacunkiem do świątyni /Mt 21, 13; Mk 11, 17; Łk 19, 45; oraz 61, 1- 2 dla scharakteryzowania swego własnego przepowiadania / Łk 4, 17 - 19; 7, 22/. Apokalipsa wykorzystuje wiele wyrażeń z Trito-Izajasza dla opisania niebieskiego Jeruzalem /Ap 21,2. 11. 22 - 27; 22, 5; por. 19, 7 - 8/.

OSTATNI PROROCY

Wprowadzenie historyczne przeczytać z J.Bright. Historia Izraela. Warszawa 1994,428-444

KSIĘGA MALACHIASZA

Malachiasz jest ostatnią księgą w układzie kanonu Dwunastu Proroków. Jego imię malaki, skrócona forma od malakejah znaczy „Jahwe jest posłem - posłańcem”. Ponieważ LXX przetłumaczyła to przez γγς /anioł/, niektórzy egzegeci zaprzeczają imieniu własnemu, traktując je funkcjonalnie lub nawet symbolicznie.

Miejscem działalności Malachiasza była zapewne Jerozolima, ze swoim najważniejszym obiektem - świątynią.

Zakres czasowy działalności proroka nie jest trudny do określenia. Liczne wzmianki o sprawowanym kulcie pozwalają ustalić górną granicę na 515 rok.

Brak jest jednak danych wskazujących na prowadzoną bądź przeprowadzoną reformę Ezdrasza - Nehemiasza /za wyjątkiem kwestii małżeństw/, stąd prorok Malachiasz musiał poprzedzać ten okres. Ustalić więc można okres działalności Malachiasza na lata 460 - 445.

Formą swojej całości różni się księga Malachiasza od innych ksiąg prorockich. Oprócz tego, że posiada bardzo specyficzny rodzaj prozy, jest ujęta w formę szeregu dialogów, z widocznym schematem: teza - zarzut - odpowiedź. Jest ta być może początek tworzenia się nowego stylu tzw. synagogalnego, z szeregiem stawianych pytań, które powodują rozwój myśli.

Struktura księgi

1. miłość Jahwe do Izraela /l, l - 5/;

2. kult ofiarniczy nie jest mile przyjmowany przez Boga / 1, 6 - 2, 9/ ;

3. Bóg nie chce ani małżeństw z obcymi kobietami ani też rozwodów /2, 10 - 16/;

1. naród zmęczył Boga swoim zachowaniem /2, 17 - 3, 5/;

4. szuka się matactw-oszustw Boga nie godząc się na dziesięciny /3, 6-12/

6. nie należy oskarżać Boga o niesprawiedliwość: on będzie interweniował aby ukarać niegodziwych i nagrodzić sprawiedliwych /3, 13 - 24/.

W ostatnich wersetach jest zachęta do zachowania prawa Mojżesza /3, 22/ oraz zwiastuje się powrót Eliasza /3, 23 - 24/.

TEOLOGIA KSIĘGI

Pismo przesycone jest duchem eschatologicznym. Temat „dnia Jahwe” określa koncepcję Boga. Jest to Bóg, który będzie sądził lud. Konsekwentnie więc prorok jest głosicielem konieczności nawrócenia, czystości sakralnej i etnicznej - idealizuje konieczność małżeństw jednorodnych oraz propaguje nierozwiązywalność małżeństwa.

Idea nawrócenia poparta jest przypomnieniem oczywistych, wydawałoby się rzeczy dla Izraelitów: wybór narodu: 1, 2 - 3; przymierza: 2,4-5,10 i wreszcie sama godność Jahwe.

Specyficzna także wydaje się być koncepcja mesjańska Malachiasza. Nosi ona pewne cechy apokaliptyczne. Mesjasz posiada miano nie tylko Pana ale i Anioła Przymierza ρ  malak berit.

KSIĘGA JONASZA

Największe problemy przy analizie tej księgi nastręcza zagadnienie jej autorstwa. Jak scharakteryzować osobę autora? Do jakiej kategorii twórców należy go zaliczyć? Nie był to wszakże prorok, bo Jon nie zawiera ani mów i upomnień, ani wyroczni. Jest opowieścią pisaną w 3 os., z elementami autobiografii: modlitwa o charakterze hymnu - 2, 1 - 10; o proroku zwanym Jonasz /Jonah - gołąb, syn Amittaja. Pytanie zasadnicze brzmi: czy można identyfikować owego Jonasza z Jonaszem prorokiem z Gat - Chefer /lub -Ofer/ z pokolenia Zabulona, z okresu Jeroboama II /783-743/ - por. 2Krl 14, 25?

Kryteria wewnętrzne nie pozwalają na pozytywną odpowiedź.

Badania filologiczne każą dopatrywać się bardzo silnego wpływu języka aramejskiego; liczne aramaizmy i zwroty występujące tylko u Dn/. Zwraca uwagę otwartość proroka w kwestii uniwersalizmu zbawienia.

Przesądza sprawę wzmianka u Eklezjastyka - Syr 49, 10 wymieniająca liczbę 12 proroków. Tak więc Jon musiał powstać najpóźniej do roku 180.

Równie wielkie dyskusje dotyczą rodzaju literackiego księgi.

Współcześnie podkreśla się jej charakter dydaktyczny. Opinia ta, zapoczątkowana u początku stulecia dziś została ukonkretniona. Sądzi się mianowicie, że Jon jest MIDRASZEM, z uwagi na cechy charakterystyczne {ad. midrasz zob. R. Rubinkiewicz w EK i W: DBS V: 1957, 1263-1281}.

TEOLOGIA KSIĘGI

Nade wszystko widoczny jest uniwersalizm zbawczy tej księgi.

Uzasadnia to autor określeniem Jahwe jako Boga wszelkiego stworzenia - 1, 9; Pana całego wszechświata.

W kontekście akcji misyjnej Jonasza, suponującej także jedyność kultu Jahwe, stanowi Jon uwerturę do Ewangelii.

KSIĘGA BARUCHA I LIST JEREMIASZA

/mogą być pominięte w wykładach, stąd podstawą do egzaminu jest niżej zawarte omówienie/

Połączenie kwestii dwóch pism: Barucha i Jeremiasza nie jest bezzasadne z wielu powodów. Wskazówki historyczne zawarte we wprowadzeniu nie korespondują z innymi danymi biblijnymi. Na przykład obecność Barucha w Babilonii /1, 1/nie jest zgodna informacją Jr 43, 6 - 7, według której Baruch znalazł się w Tafni w Egipcie, gdzie wg tradycji rabinicznej zmarł. Piąty rok /1, 2/ od zburzenia Jerozolimy/ rok w którym Baruch napisał list do Żydów w Babilonii/ odpowiada rokowi 581. Nie wyjaśnia się jednak, jak możliwe mówić o świątyni Pana i dniu świątecznym /1, 14/ w Jerozolimie, która w tym momencie nie była przecież centrum politycznym i religijnym Judei /niewola: por. Jr 40, 6n; 2Kr1 25, 9 - 12. 22 - 24/.

Fakt, że wygnańcy mogli radować się celebracją święta i czynić: zbiórkę, aby posłać pieniądze jako ofiarę świętą do Jerozolimy /1, 2 - 7. 10/ zakłada wspólnotę wolną zorganizowaną, będącą w dobrej kondycji finansowej. Ze wspólnych dla obu ksiąg poszlak wynika, że tekst wydaje się najlepiej ukazywać środowisko wygnańców w Babilonii, ale już wiele lat po edykcie Cyrusa /538: por. Ezd 1; 8, 21 - 36; Ne 1, 1 - 4/ i sytuację Jerozolimy w wiele dziesiątek lat po odbudowie świątyni /515/. Również analiza literacka wyklucza pierwsze lata niewoli jako czas kompozycji księgi, wskazując raczej na bliskość okresowi hellenistyczno-machabejskiemu /II w. /. Charakterystyczne dla tego okresu są modlitwy w formie wyznania /por. Ba 1, 15 - 3, 8 i Dn 9, 4 - 19/, oraz pochwały Mądrości /por. Ba 3, 9 - 4, 4; Prz 8; Syr 1, 1- 20; 24/. Częste ponadto jest w owym czasie zjawisko pseudoepigrafii.

Te dwa pisma zachowały się tylko w języku greckim i jako takie zostały włączone do Kanonu Aleksandryjskiego /LXX/, który umieszcza księgę Barucha zaraz po Jeremiaszu, a List po Lamentacjach. Wulgata łączy Barucha w jedno z Listem Jeremiasza i umieszcza po Lamentacjach. Za wyjątkiem wprowadzenia /1, 1 - 14/, reszta obu pism wydaje się być tłumaczeniem z oryginałów hebrajskich. Trudno jest dokładnie określić czas ich kompozycji /ok. II w. przed Chr.?/.

Struktura księgi

W księdze Barucha wyróżnić można zasadnicze partie.

Wprowadzenie /1, 1 - 14/. Po przedstawieniu autora opisuję się sytuację wygnańców w Babilonii i ogłasza przesłanie listu do Jerozolimy

1 . Publiczne wyznanie /1, 15 - 3, 8/ podkreślające dwa spisy grzechów i żądanie przebaczenia­.

2. Pochwala Mądrości /3, 9 - 4, 4/. Izrael jest na wygnaniu albowiem odrzucił Mądrość. Inne narody szukają mądrości tylko ludzkiej, nie mogą, stąd znaleźć mądrości prawdziwej /3, 15 - 31 /, którą, ukazuje tylko ,sam Bóg /3, 32 - 36/. Ona znajduje się w Prawie i została dana Izraelowi, który został zaproszony do podążania w jej świetle /3, 37 - 4, 4/.

3. Lamentacja i nadzieja /4, 5 - 6, 9/. Jerozolima opłakuje swych synów rozproszonych i wyznaje własną, niemożliwość pomocy dla nich. Jedyna nadzieja zbawienia jest złożona w Bogu /4, 5 - 29/. Prorok odpowiada na lament miasta opisując w entuzjastyczny sposób powrót narodu i odbudowę /4, 30 - 5, 9/. Lament miasta jest przerywany refrenem: Odwagi! /4, 5. 21. 27/.

4. List Jeremiasza /rozdział 6/. Satyra na idolatrię. We wprowadzeniu wspomina się niewolę i wyraża troskę o zachowanie wygnańców przed idolatrią /6, 1 - 6/. Opis bożków /6, 7 - 71/ jest podzielony na 10 części, które kończą się zawsze jednakowo: Nie są bogami; nie bójcie się ich zatem! /6, 14. 22. 28. 39. 44. 51. 56. 64. 68. 71/. Werset zamykający potwierdza wyższość człowieka sprawiedliwego nad idolami /6, 72/.

ORĘDZIE TEOLOGICZNE:

Księga nie prezentuje specjalnych nowości w ideach teologicznych. Zawiera raczej syntezę kilku zasadniczych i podstawowych idei refleksji powygnaniowej, usiłujących wyjaśnić co przydarzyło się narodowi. Wygnanie, które może być motywem skandalizującym dla wiary Izraela, jest też demonstracją autonomicznego działania Jahwe w historii ludzkiej i potwierdza atrybuty, które już w historii Izraela zostały rozpoznane.

W publicznym wyznaniu /z refleksjami do Deuteronomium i Jeremiasza/ widać naukę o odpowiedzialności. narodu za swe grzechy i konieczności oczyszczenia poprzez karę. Naród musi się nawrócić prawdziwie, czyli zmienić swoje życie /2, 30. 33/, co zakłada dyspozycyjność ludu wobec Boga.

Pochwała Mądrości wywyższa te prerogatywy Boga, które można spotkać w naturze /3, 32 - 35/, ale których narady wyznające idolatrię nie są w stanie odkryć /3, 15 - 31/. Bóg jednak dał siebie Izraelowi jako Torah , czyli jako naukę, która prowadzi do życia /4, 1/. Niewola oznacza że Izrael odrzucił pożądanie według zamysłów Boga, zaniedbawszy źródło mądrości /3, 9 - 14/. Analogiczne dyskursy sapiencjalne znajdują się w Job 28; Prz 8; Pwt 4, 5 - 6.

Nadzieja narodu wyraża się w tym, że Bóg odpuści wszystkie winy i wprowadzi wygnańców do własnej ziemi /4, 18. 21 - 27/, jeśli tylko przejawią prawdziwą wolę nawrócenia /4, 28 - 29/

Satyra na bożki /r. 6/ w Liście Jeremiasza podkreśla jedyność -wyjątkowość Boga Izraela /6, 5/, wobec którego mnogość idoli wyraża przede wszystkim ich materialność. Zakaz przedstawiania Jahwe w jakiejkolwiek postaci /Wj 20, 2 - 6/ jest przedstawiony implicite w zakazie kultu idolatrycznego, zwrócony na ukazanie boskości, jako nie mogącej być identyfikowaną z żadnym idolem.

Te dwa pisma odczytujemy z pozycji bardzo odległej od naszych doświadczeń, i choć trudne na pierwszy rzut oka, zawierają orędzie aktualne dla każdego czasu. Sens związku między przeszłością i teraźniejszością, między grupą osób a całą społecznością wyraża głównie temat „solidarności” między ludźmi. Współczesne generacje są spadkobiercami przeszłości w dobru i w złu i żadna grupa nie może zdystansować się zarówno od przeszłości, jak i od wszystkich tych, którzy znajdują się wokół.

Rozważania o „mądrości” bożej, która przejawia się w tajemnicach natury i w partykularnych objawieniach /np. Prawo, widzenia prorockie/ Są zaproszeniem - wezwaniem aby nie zamykać ludzkiej inteligencji, aby nie ograniczać jej do prostych poszukiwań empirycznych. Horyzonty otwarte na człowieka mogą okazać się inne niż te, które pozwala odkryć wiedza.

Satyra na idole pozwala odnaleźć punkty styczne z aktualnym kryzysem pewnej formy religijności popularnej, intelektualizacji religii.

PROROCY: APOKALIPTYCY

/Uwaga! Należy przeczytać: Wprowadzenie do apokaliptyki zob. R.Rubinkiewicz. Apokaliptyka u progu ery chrześcijańskiej. W: RBL 41: 1988 nr 1; L.Stachowiak. Apokaliptyka. W: EK T. I,753; S.Jędrzejewski. U korzeni zła. Lublin 1997,51-84/

KSIĘGA JOELA

Joel joel = Jahwe jest Bogiem; dość częste w ST. Prorok Joel, syn Petuela - 1, 1 najprawdopodobniej pochodził z Judy /2, 1. 15. 23/. Czy z Jerozolimy, trudno dociec, aczkolwiek bardzo liczne wzmianki o świątyni /1 , 9. 13; 2, 17/ mogą nasuwać wniosek o jego proweniencji. Sugeruje się także ewentualną przynależność do klasy kapłańskiej.

Wg argumentów krytyki wewnętrznej pewna jest raczej datacja powygnaniowa, choć nie brak opinii umieszczających powstanie księgi nawet IX w. Dane wskazują na lata 444 - 334 jako czas działalności Joela.

Nigdy nie było wątpliwości co do kanoniczności Jl, gdyż cytuje go Piotr w mowie po zesłaniu Ducha: Dz 2, 19 - 24 - Jl 3, 3 - 5;­ Paweł w Rz 10, 13 - Jl 3, 5a; Ap 9, 2. 7 - 9 i Ap 14, 14 - 18 - Jl 4, 12 - 14, zapożyczając obraz szarańczy i „dnia Jahwe”.

Księga napisana jest w formie psalmu lamentacyjnego, którego centralnym tematem jest jom Jahwe.

Struktura

Księga dzieli się wyraźnie na dwie części:

1. Klęska szarańczy: 1, 1 - 2, 27

1. Część eschatologiczna z jom Jahwe, wylaniem Ducha Bożego oraz zapewnieniem ocalenia i błogosławieństwa dla Judy.

TEOLOGIA KSIĘGI

Centralnym przesłaniem Jl wydaje się być zagadnienie pokuty, w obliczu mającego nastąpić „dnia Jahwe”. Prorok poucza, jak powinien zachować się człowiek wobec popełnionego grzechu.

Księga posiada także posmak apokaliptyczny. Pojęcie jom Jahwe nie zostało przez proroka dokładnie sprecyzowane, ale odnosi się do nadzwyczajnej interwencji Jahwe. „Dzień Jahwe” dla synów Izraela będzie początkiem mesjańskiej świetności.

W powszechnej katastrofie szczególnej łaski dozna Izrael. Widać tu, tak jak w całej księdze, przejaw partykularyzmu Joela - brak mu perspektyw uniwersalnych.

DEUTERO - ZACHARIASZ: Za 9 - 14

Współcześnie przyjmuje się, że pochodzi on, czasów po niewoli i jest antologią tekstów anonimowych, których redakcji. dokonał późniejszy wydawca. 9 - 14 powstały najprawdopodobniej w okresie Aleksandra Wielkiego lub też później, aż po czasy machabejskie. Dt -Za byłby ostatnim ogniwem w rozwoju profetyzmu.

Struktura i teologia Za 9 - 14:

Ustalenie struktury jest niezwykle trudne. W zależności od tego, jakie kryterium podziału zostanie przyjęte: literackie, doktrynalne, historyczne, bardzo różnie może wyglądać podział.

Wyczuwalny jest dobrze schyłek profetyzmu. Coraz mocniej podkreślane jest kapłaństwo i Tora.

Wyrocznie podkreślają zarówno konieczność nawrócenia jak i absolutna inicjatywność Boga.

Mesjanizm Za 9 - 14 pozostaje nadal na płaszczyźnie królestwa Jahwe, ale rozumianego w sposób ziemski. Perspektywa uniwersalnego zbawienia jest nader klarowna u Dt - Za.

W postaci przyszłego Mesjasza - Króla: 9, 9b podkreśla kilka charakterystycznych cech. Najpierw jest on cadik - sprawiedliwy. Następnie będzie Mesjasz tym, który uzyskał zbawienie, odniósł zwycięstwo, był nosza - zwycięzcą. Trzecią jego cechą jest to, że będzie on ani - uciśniony, interpretowanie jako ubogi - pokorny /LXX tłumaczy ρς - łaskawy, cichy; Vlg - pauper/.

Mesjasz ogłosi pokój narodom - 9, 10b wedibber szalom lagojim. Wszystko ta znajdzie wypełnienie w Jezusie Nazaretu.

Księga Daniela

Szerzej należy przeczytać z Księga Daniela. W serii Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Lubelska. Tłumaczenie, wstęp i komentarz J.Homerski, Lublin 1995

Daniel - Bóg osądził /w EJud. również Bóg obronił/ występuje w Ez 14, 14. 20; 28, 3 /Daniel/, jednakże egzegeci zgodnie uznają, że te postacie nie mają z sobą nic wspólnego. Ponadto postać Daniela występuje w 1 Krn 3, 1; Ezd 8, 2; Neh 10, 7.

Odkryty w Ugarit w 1936 r. dokument epicki Aqhat zawiera podobieństwo do znanego z tradycji fenickiej Dnila, który był „starszym” lub „królem” - czcicielem Baala. Stąd postać Daniela w Ez nie przystaje, gdyż w Ez jest to monoteista. Jest więc postać Daniela z księgi Daniela kimś odrębnym.

Księga należy do tzw. grupy pseudonimicznych, tzn. posługujących się imieniem wielkiego bohatera z czasów wcześniejszych, dla wskazania na ważność poruszanych spraw, wraz dla uwiarygodnienia i dla prestiżu. Jest to dość powszechny zabieg stosowany w ówczesnym czasie a i później obecny, choćby w licznych apokryfach.

W zbiorach biblijnych występują dość istotne różnice co do objętości księgi. BH zawiera najstarszy, najbardziej pierwotny tekst tej księgi. LXX poszerza tekst z kanonu hebrajskiego o 3, 24 - 90 i rozdziały 13 - 14. Taką postać przejął kanon chrześcijański.

Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że już w BH księga jest dwujęzyczna; 1, 1 ­- 2, 4a; 8, 1-12, 13 są w j. hebrajskim a 2, 4b - 7, 28 w j. aramejskim, do czego należy dołączyć fragmenty deuterokanoniczne w j. greckim z LXX, gdzie 3, 24 - 90 zostają włączone do księgi po 3, 23 a przed 3, 24 tekstu hebrajskiego.

Egzegeza żydowska, a za nią i chrześcijańska dzieli księgę na dwie części: A/1 - 6/­ utrzymaną w 3 os. i zawierająca 6 opisów historycznych oraz B /17-12/ w 1 os. Która jest wytłumaczeniem historycznych opisów z A. A zawiera liczne fragmenty o posmaku apokaliptycznym, B należy do ścisłej apokaliptyki.

Kluczowym zagadnieniem dla interpretacji, wydaje się ustalenie daty powstania i kompozycji księgi, ściśle mówiąc, datacja wyniknie raczej właśnie z interpretacji, ale dla niej konieczna jest znajomość faktów historycznych.

Nauczyciele okresu talmudycznego i Ojcowie K-ła przyjmują datę powstania B na ostatnie lata niewoli babilońskiej lub pierwsze okresu perskiego /545 - 535/ i nie podejmują kwestii historyczności wydarzeń opisanych w A.

Neoplatonik z III w. Porfiriusz i Ireneusz z II w. umieszczają - na podstawie 11, 40 - powstanie A w okresie trzeciej wyprawy Antiocha do Egiptu, co przeczyłoby faktom. Nieścisłe jest też datowanie na okres pre-hellenistyczny. Po Cyrusie bowiem nie panowało trzech lecz 10 królów: 1 Kambyzes, 3 Kserksesów, 3 Dariuszów, 3 Artakserksesów i 1 Arses. Dariusz nigdy nie był królem Medów, jak to jest w 6, 1; 9, 1 i 11, 1 jak również Belshazzar nigdy nie był królem, a tak go nazywa Dn 5, 1; 2, 30 i 7, 1. Baltazar rządził co prawda za panowania swojego ojca Nabonida podczas długich lat jego nieobecności w Babilonii /Nabonid zresztą nigdy nie był zainteresowany sprawowaniem władzy; był raczej myślicielem; panuje w latach 555 - 539/ ale formalnie królem nie stał się nigdy, będąc nazywany w różnych dokumentach zawsze „synem królewskim. Trudności zawiera także tekst 1,1-2, gdzie proponuje się zastąpić 3 lata „trzema miesiącami” a imię Jojakim /Jehojakim/ proponuje się zastąpić imieniem Jehoiachim /por. 2 Krl 24, 8nn/.

Porfiriusz stwierdza, że A została napisana dla kogoś w Judei za panowania Antiocha IV Epifanesa z Seleucydów /176 - 163 pd/.

B /7 - 12/ należy do czystej apokaliptyki. Dla jego datacji determinujący jest właśnie styl apokaliptyczny. W rozdziałach tych wyróżnia się 4 opisy apokaliptyczne /4 apokalipsy/. Dominującym tematem jest opis królestwa. O jakie królestwo tutaj chodzi? Opis odpowiada Seleucydom. Bliżej zajmiemy się tym zagadnieniem poprzez egzegezę szczegółową. Teraz tylko pokrótce.

Linia Seleucydów w interesującym nas okresie prezentuje się następująco: Aleksander I, Aleksander II, Seleucos I, Antioch I, Antioch II, Seleucos II, Seleucos III, Antioch III, Seleucos IV, Antioch IV.

Apokalipsa I: 7, 1 - 8/ wizja czterech bestii/; 7, 9 - 14 /wizja syna człowieczego/; 7, 15 - ­28/ wyjaśnienie czterech bestii jako czterech królestw/ - dni królestwa Seleucydów są policzone; obecne chwile są ostatnie /jest to panowanie Antiocha IV Epifanesa, z jego bezwzględną polityką wobec Żydów; ograbienie i zbeszczeszczanie świątyni miało miejsce w roku 168/7 a w 16716 roku powstanie żydowskie; atmosfera jednak narastała dłuższy czas, a opis wskazuje na jej szczytowanie, stąd można suponować, że jest to czas poprzedzający zbezczeszczenie świątyni/.

Apokalipsa II: 8,1-14 /wizja barana i kozła/ oraz jej wyjaśnienie 8, 15 - 27; jest to wizja stricte - hazon i pochodzi z okresu po przerażających wydarzeniach w grudniu roku 167.

Apokalipsa III: rozdziały 10 - 12; jest to dalszy ciąg hazon będący substytutem prostej narracji symbolicznej wizji przyszłej historii z centralną postacią syna człowieczego, w której niektórzy egzegeci widzą nawiązanie /zapożyczenie/ do Iz 52,13 - ­53,12. Antioch IV podejmuje wyprawę na Egipt w 155 r. i jest to terminus ante quem datacji tych rozdziałów.

Apokalipsa IV: rozdz. 9 - dotyczy dokonanej w grudniu 164 roku dedykacji świątyni; jest to modlitwa Daniela nad zbezczeszczoną świątynią, gdzie Daniel powołuje się na argumenty typu historycznego: od wyprowadzenia z Egiptu, poprzez liczne odstępstwa narodu wraz z prośbą ze starej tradycji z Lb 5, 25 - Dn 9, 17: „... rozjaśnij swe oblicze nad świątynią...”.

---