Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego
Piotr Lorek SDB
Pierwsi prorocy Izraela w walce o jahwizm
Praca semestralna ze Starego Testamentu
Kraków 2001
Spis treści
Spis treści....................................................................................................................................2
Wstęp..........................................................................................................................................3
I Zjawisko profetyzmu w Izraelu............................................................................4
Oryginalność profetyzmu biblijnego...................................................................................4
1.2. Prorocy w Starym Testamencie...........................................................................................5
II w obronie jahwizmu....................................................................................................8
2.1. Prorocy w obronie jahwizmu...............................................................................................8
III Prorocy Pierwsi w walce o jahwizm..............................................................12
2.1. Jozue..................................................................................................................................12
2.2. Prorocy okresu sędziów.....................................................................................................13
2.3. Samuel................................................................................................................................14
2.4. Prorocy w okresie wspólnego królestwa............................................................................15
2.5. Eliasz i Elizeusz.................................................................................................................16
Zakończenie..............................................................................................................................18
Bibliografia...............................................................................................................................19
Wstęp
Możemy zadać sobie pytanie, co stałoby się ze światem, gdyby zabrakło nam proroków? Bez ożywczego impulsu ich przesłania, nieustannie zwracającego nasze serca ku Bogu, dzieje ludzkiej wspólnoty zostałyby pozbawione nadziei. Prorocze posłannictwo znajduje swe odbicie w niezwykłych dziejach narodu wybranego.
Praca ta opisuje walkę o jahwizm jaką prowadzili tzw. pierwsi prorocy Izraela.
W pierwszej części moich rozważań zaprezentuję zjawisko profetyzmu w Izraelu, a więc jego oryginalność oraz tożsamość proroków Starego Testamentu. Drugi rozdział mówi o tym, czym się charakteryzowała i na czym polegała walka o jahwizm. Trzeci zaś traktuje o pierwszych prorokach Izraela i ich konkretnych poczynaniach w walce o wiarę w jedynego Boga - Jahwe.
I Zjawisko profetyzmu w Izraelu
Profetyzm nie jest zjawiskiem wyłącznie izraelskim. W wielu środowiskach kulturowych starożytnego Wchodu pojawiali się ludzie, którzy czuli się powołani przez Boga do przemawiania w Jego imieniu. Najwyraźniejsze ślady tego typu instytucji występują
w środowiskach: mezopotamskim, kananejskim oraz w Egipcie. Funkcja tych proroków polegała przede wszystkim na zasięganiu wiadomości u wybranego bóstwa oraz na przekazywaniu woli bóstwa ludziom. Ludziom tym przypisuje się też wykładanie znaków, ocenianie sytuacji w okresie wojny, wpływanie na jej losy oraz przepowiadanie przyszłości.
Z postaci prorockich pozabiblijnych obecnych na kartach Pisma Świętego można wymienić pogańskiego wieszcza Balaamana oraz kapłanów i wieszczów filistyńskich.
Oryginalność profetyzmu biblijnego
Mimo, że historia proroków biblijnych nie pokrywa się z treścią ich ksiąg, a także wielu
z nich nie pozostawiło po sobie żadnej spuścizny literackiej i najstarsze z ksiąg prorockich mówią o okresie VIII wieku przed Chrystusem, podczas gdy zjawisko profetyzmu izraelskiego sięga czasów o wiele dawniejszych, to jednak możemy za Polokiem wskazać pewne jego oryginalne cechy w porównaniu z profetyzmem pozabiblijnym:
Zjawisko ekstazy (charakterystyczne dla środowiska pozabiblijnego) schodzi
u proroków biblijnych na drugi plan i jest podporządkowane działaniu „Ducha Jahwe”,
Istnieją różnice co do zakresu i charakteru działalności. Działalność proroków pozabiblijnych odnosi się do jednej dynastii panującej, dotyczy rzeczy naturalnych i nie ma na celu oddziaływania na obyczaje. Natomiast prorocy biblijni swą działalnością obejmują cały naród, ich groźby i pocieszenia dotyczą rzeczy wewnętrznych - moralnych: mają oni wyraźną wolę wpływania na obyczaje całej społeczności, w tym i władców,
Prorocy biblijni mają pełniejsze poznanie religijne, co wpływa na ich postawę etyczną. Ponadto widać wyraźniejsze zorientowanie ich działalności ku celom religijno-moralnym,
Specyficzny charakter profetyzmowi biblijnemu nadaje ponadto świadomość autentyczności powołania proroków. Są przekonani, że głoszą słowo Boga i stąd posiadają gorliwość w działaniu.
Profetyzm biblijny nie znajduje dokładnej analogii w żadnym ze znanych ośrodków profetyzmu obcego. Nigdzie profetyzm nie rozwinął się tak znacznie i nie odegrał tak doniosłej roli w życiu religijnym, jak w Izraelu.
Prorocy w Starym Testamencie
Istotne cechy osobowości proroków Synowiec zamyka w następującej definicji: „Prorocy są to ludzie powołani przez Boga do głoszenia orędzia objawionego im przez Niego
w stanach mistycznej z Nim łączności”. Od początków działalności proroków Starego Przymierza leży przeżycie przez nich powołania ze strony Boga, które upoważniało ich do działania i zapewniało powagę w nauczaniu. Kto chciał pełnić rolę proroka bez powołania, nie mógł być uważany za prawdziwego proroka. Jako powiernicy objawień Bożych byli szczególnymi odbiorcami słów Bożych do nich kierowanych, doświadczali symbolicznych postrzeżeń, wizji oraz snów. Byli też nazywani mężami Bożymi, wartownikami, stróżami, pasterzami, sługami Bożymi i posłańcami w związku z misją głosicieli Bożego słowa.
Zjawisko profetyzmu podlegało procesowi stopniowej ewolucji. Dowodzi tego tekst: „Ktokolwiek dawniej w Izraelu szedł o coś pytać Boga, mówił: Chodźmy do Widzącego. Proroka bowiem dzisiejszego w owym czasie nazywano: Widzącym” (1 Sm 9, 9). W tekście tym wdać ślady dwóch różnych form profetyzmu określonych terminami: widzący (roeh oraz hozeh) i prorok (nabi). Dwa pierwsze słowa oznaczają widzącego, oglądającego , który umiał dostrzec rzeczy zakryte przed oczami zwykłych śmiertelników, zwłaszcza plany i zamiary Boże. Instytucja widzącego wywodzi się z kultury nomadów. Od początku Izrael miał własnych widzących. Nie jest znane ich pochodzenie. Prawdopodobnie pojawiali się stopniowo wraz z rozwojem myśli religijnej, o czym świadczą takie postaci jak: Debora, Samuel, Natan, Gad, Hulda. Wspólną ich cechą był ścisły związek z historią narodu oraz posiadanie Ducha Jahwe. Wśród wielu propozycji biblistów i filologów odnośnie wyjaśnienia pochodzenia i znaczenia trzeciego słowa należy zauważyć, że często jest stosowany do określenia człowieka znajdującego się w stanie podniecenia i niejako wyrzucającego słowa. Prorok (nabi) pełnił oficjalną misję przemawiania w imieniu Jahwe jako Jego przedstawiciel wobec narodu. Typ profetyzmu określany terminem prorok (nabi) jest zjawiskiem późniejszym, związanym z kulturą osiadłą. Był szczególnie rozwinięty w Kanaanie
i Mezopotamii. Działalność proroka określanego nabi cechowała silnie rozwinięta ekstaza prorocka. Odpowiednikiem biblijnym tej o instytucji w Starym Testamencie są tzw. grupy proroków, które w okresie monarchii stanowiły oddzielny stan, a ich przedstawiciele stanowili obok królów, mędrców i kapłanów grono duchowych przywódców Izraela. Nabi jako wezwany przez Boga przekazywał ludowi objawione mu przez Boga treści. Z czasem nabi stał się kimś, kto pobudzał i pogłębiał religijne poszukiwania własnego narodu. Epoka sędziów była okresem decydującym z punktu widzenia definiowania funkcji, które miał spełniać nabi, a które początkowo niewiele różniły się od obowiązków sędziego. Pojawiło się przekonanie, że wyzwoliciele polityczni nie mają nic wspólnego z autentycznymi rzecznikami Boga, których posłannictwem jest oczyszczenie i pogłębienie wiary w narodzie. Naród wybrany, wykreowawszy odpowiednią strukturę społeczno-polityczną, zapragnął wyłonić urząd proroka, czyli nabiego.
Oprócz grup proroków w Starym Testamencie wspomniani są również tzw. synowie proroccy. Mogli to być uczniowie proroków, względnie ich zwolennicy, przygotowani na nauczycieli ludu lub przewodników gminy. Byli to ludzie, którzy wiązali się z prorokami, korzystając z ich opieki i oparcia religijno-moralnego.
Grupom proroków Jahwe groziło niebezpieczeństwo uzależnienia się od króla, wpływowych osobistości, a nawet od upodobań mas. Na tym tle pojawia się także pojęcie proroków fałszywych. Schlebiali oni władcom i ludowi, szukali często popularności, a nawet materialnego zysku. Przedkładając osobistą pomyślność nad interes Boga przyczyniali się do pogłębienia kryzysu wiary w społeczeństwie. Prawdziwi prorocy, to ludzie powołani przez Boga żeby przekazywać Jego słowa ludowi, by prowadzić go przez najważniejsze wydarzenia ich życia, najbardziej niespokojne w historii Izraela.
Moran wymienia kryteria rozpoznawania prawdziwych proroków:
Spełnianie się ich proroctw,
Zgodność tego co głoszą ze wszystkimi słowami Jahwe
Określony sposób życia
Występowanie w obronie biednych, uciśnionych, odważne wytykanie bogaczom
i królom ich grzechów.
Owi prorocy są duszą Biblii, przewodnikami historii i jej interpretatorami. Przekazują plany Jahwe, wskazują ludowi i królom drogę, grożą, chwalą. Przekazują słowa Jahwe
w każdej chwili i na różne sposoby. Nieobecność proroków jest uznawana w Izraelu za karę, natomiast pojawienie się ich za znak dobroci Boga wobec ludu.
Wśród prawdziwych proroków możemy wyróżnić tych, którzy nic nie pisali (Samuel, Natan, Eliasz, Elizeusz, Micheasz syn Jimli). Są też prorocy pisarze, do których przepowiadania ustnego dołączył się zapis ich proroctw dokonany przez nich samych lub przez ich uczniów. Tak powstał zbiór ksiąg prorockich noszących ich imiona. Rozróżnienie na proroków większych i mniejszych opiera się na objętości pism, nie biorąc pod uwagi ich znaczenia.
W niniejszej pracy pragnę zająć się szczególnie grupą proroków nie piszących, którzy jednak przez swą gorliwość i działalność w bardzo ważnych momentach dziejów Izraela zasługują na podkreślenie. O ich misji w służbie Jahwe traktuje szczególnie trzeci rozdział moich rozważań.
II w obronie jahwizmu
2.1. Prorocy w obronie jahwizmu
Po osiedleniu się Izraelitów w Kanaanie możemy zauważyć proces powolnej infiltracji kultury i zwyczajów religijnych przez Izraela od narodów żyjących obok. Jahwizmu nie można przyrównać do w pełni do żadnej z religii ościennych. Po powstaniu monarchii król miał swój początek panowania, ale w trakcie ceremonii przypominano, że jest ustanowiony dla Izraela, aby ukazać wybranie narodu, aby przypomnieć wyjście i przymierze. Jeśli Jahwe zezwolił człowiekowi być królem, to nie znaczy to, że miał on być bogiem, ale działać
w aureoli autorytetu Boga w imię dobra innych. Od króla wymagano wierności jahwizmowi, aby to Jahwe panował. Do zadań proroka należało stać na straży jahwizmu, czyli czuwać nad tym, by królem i jedynym Bogiem Izraela był Jahwe. W czasach monarchii Izraela król rządzi tak, jak to jest w innych narodach, ale zawsze musiał pamiętać, że prawdziwym królem Izraela jest tylko i wyłącznie Bóg Jahwe.
Monoteizm, jako oddawanie czci Jahwe - jedynemu Bogu, przy wykluczeniu istnienia innych bóstw, był długim procesem rozwoju religijnego w Izraelu, który swój końcowy etap osiągnął dopiero po niewoli babilońskiej. Izraelici, którzy w niewoli stali się świadkami obcych kultów, często związanych z dworem panujących, pielęgnowali własne tradycje narodowe, które pozwoliły im odkrywać istotne różnice istniejące między Jahwe, a bóstwami. Doszli do przekonania, że Jahwe jest Bogiem żyjącym, a bóstwa wymysłem ludzkim. Tak wzniosły poziom religijny Izraelici mogli osiągnąć jedynie dzięki pouczeniu jakie otrzymali od proroków - zwiastunów Słowa Bożego. Jahwe , który kształtował swój lud od czasów Mojżesza, poprzez wydarzenia historyczne i głos proroków prowadził izraelitów do oddawania czci jedynemu Bogu, a w końcu do uznania Go za jedynie istniejącego Boga (czysty monoteizm).
Proroków można uznać za apologetów wiary w Jahwe. Oni to byli orędownikami tradycji, którzy stawali w obronie Boga i religii ojców. Prorocy aż do znudzenia przypominali wielkie czyny, jakie Bóg Przymierza Jahwe okazał swemu ludowi wybranemu - poczynając od wyjścia z Egiptu i zajęcia Ziemi Obiecanej. Prorocy energicznie występowali przeciw formalizmowi religijnemu towarzyszącemu świętom i uroczystościom składania ofiar. Energicznie zwalczali tzw. teologię bezpieczeństwa i zabezpieczenia, która zwłaszcza
w świątyni, w kulcie i w publicznym składaniu ofiar upatrywała niezawodną gwarancję zbawienia. Nawoływali przede wszystkim do głębokiej i wiernej wiary i przenikniętego nią życia.
Prorocy w pełnym słowa tego znaczeniu pojawiają się w epoce monarchii. Szczególną rolę odegrała tu postać Samuela. Otrzymywał on objawienia Boże już od młodości, jemu to przypadło namaszczenie pierwszych królów w Izraelu. W okresie panowania Dawida pojawiają się dwaj prorocy: Gad (widzący) i Natan. Wystąpienie natomiast Achiasza z Szilo zapowiada podział królestwa na część północną i południową (por. 1Krl 11, 29-40). Wielką rolę odegrali Eliasz i Elizeusz w okresie zagrożenia wyparcia jahwizmu przez baalizm (rządy Achaba).
Nowa epoka profetyzmu nastała w okresie pojawienia się proroków pierwszych. których imiona noszą nazwy ksiąg prorockich.
W centrum uwagi proroków jest teologia. Mężowie Boży przekazują Słowo Boże, dają wiele pouczeń o Jahwe. Ugruntowują wiarę w Boga w narodzie, sprzeciwiają się wszelkim wpływom religii pogańskiej. Czasu królewskie to okres w historii narodu wybranego,
w którym kształtował się właściwy monoteizm. Poprzednie epoki to okres dojrzewania świadomości religijnej Izraelitów do prawdy, iż inni bogowie nie istnieją. Trudno nam jest określić precyzyjnie moment narodzin czystego monoteizmu. Zapewne był to długi proces, uwarunkowany pogłębioną refleksją teologiczną, odkrywaniem zasadniczych różnic jakie istniały między jahwizmem a wszystkimi innymi znanymi religiami.
Nowe warunki, w których znalazł się naród w czasach królewskich sprawiły, że mogło powstać centrum kultu Jahwe, jakim stała się faktycznie Jerozolima. Jednakże budowniczy Świątyni - Salomon, wybudował w niedużej od niej odległości przybytki dla bóstw obcych czczonych przez jego liczne żony (1Krl 1 l,l-8). Salomon zatem nie był wyznawcą czystego monoteizmu.
Podobnie i wspomniane wyżej rządy Achaba prowadziły do zamieszania religijnego, a nawet usunięcia jahwizmu. W późniejszym okresie niechlubnie zapisał się na tym polu zwłaszcza jeden z ostatnich władców jerozolimskich - Manasses. Wydaje się, że ów proces konfrontacji jahwizmu z wpływami obcych religii przyczynił się najdonioślej do ukształtowania się monoteizmu teoretycznego.
Siedemnasty rozdział Pierwszej Księgi Królewskiej prezentuje skutki odejścia Achaba od Jahwe. Wówczas to Eliasz obwieścił: „Na życic Jahwe, Boga Izraela, któremu służę! Nie będzie w tych latach ani rosy, ani deszczu, dopóki nie powiem" (1Kr1 17,1). Ten znak jak
i inne przygotowały wystąpienie proroka Eliasza, który upomniał króla Achaba, a następnie odbył sąd nad prorokami Baala (por. 1Krl 18,1-40). Znakiem wypełnienia tej misji, którą od Jahwe otrzymał Eliasz, było nastanie końca suszy (por. 1Krl 18, 41-46). Zwycięstwo Eliasza nad baalizmem doprowadziło do wyznania przez lud izraelski wiary: „Naprawdę Jahwe jest Bogiem!" (1Kr1 18, 39). W historii narodu nadszedł okres ostatecznej decyzji, na co wskazują słowa Eliasza: „Dopókiż będziecie chwiać się na obie strony? Jeżeli Jahwe jest (prawdziwym) Bogiem, to Jemu służcie, a jeżeli Baal, to służcie jemu!" (1Krl 18, 21). Lud miał się przekonać, kto jest prawdziwym Bogiem i to nie przez teoretyczne debaty, lecz dzieła samego Jahwe. Jest On bowiem Bogiem angażującym się w historię. Przy próbie konfrontacji, czciciele obcych bóstw ponoszą całkowitą klęskę, jak to wykazał sąd Jahwe nad prorokami pogańskimi.
W obliczu Jahwe, bóstwa prezentują się jako twory ludzkiej wyobraźni. Jahwe jest natomiast prawdziwym Bogiem. Jest Bogiem żywym i Królem wiecznym.
Istniał więc stopniowy proces przechodzenia z monolatrii do monoteizmu.
Prorocy, jak wiemy, w dużym stopniu przyczynili się do utrwalenia monoteizmu, a ich wypowiedzi coraz bardziej ujawniały tę prawdę. Szczególną rolę odegrał tu Deutero-Izajasz
i Jeremiasz. Deutero-Izajasz, który prowadził swoją działalność pod koniec niewoli babilońskiej, wówczas gdy wzrastały nadzieje na powrót do ojczyzny. W wybitny sposób przyczynił sio do utrwalenia monoteizmu. Odnowiony kult w Jerozolimie domagał się dojrzałej wiary, bez naleciałości pogańskich, o które nie było trudno w czasie niewoli. Prorok mówi więc w imieniu Jahwe bardzo zdecydowanie: „Ja jestem Jahwe, i nie ma innego. Poza Mną nie ma Boga. (Iz 45, 5). Jahwe dał poznać się w historii narodu wybranego, a Jego obecność nie została przerwana nawet w dramatycznych czasach niewoli. Jahwe pozostał wierny narodowi. Naród uświadamiając sobie absolutne panowanie Jahwe nad całym światem, którego horyzonty w wyniku niewoli zostały poszerzone, nie utracił nic ze szczególnego związku z Jahwe wynikającego z obietnic i Przymierza. Nastąpiło jedynie poznanie, że czczony w narodzie Jahwe jest Bogiem jedynym, inne bóstwa natomiast są ułudą.
W okresie niewoli powstawała również redakcja dzieła deuteronomicznego, wówczas to na nowo przemyślano kwestę wybraństwa i szczególnych więzów Jahwe z Izraelem. Jedynym uzasadnieniem wybraństwa jest miłość Jahwe (por, Pwt 7,8). Izrael uświadamiał sobie coraz bardziej, że Jahwe jest Panem całego stworzenia, wszystkich ludów, a mimo to
z żadnym innym narodem nie zawarł takiego przymierza jak z narodem wybranym.
Pomimo wielkiej aktywności prorockiej i innych kół religijnych, które utrwalały jahwizm w Izraelu, praktyki pogańskie ciągle zagrażały sprawowanym obrzędom kultycznym. Składano w Jerozolimie krwawe ofiary z dzieci i uprawiano kult Aszery.
Praktyki pogańskie tak często jeszcze występujące w różnych epokach, zwłaszcza okresu poprzedzającego niewolę, świadczą o ciągle dużej powierzchowności religijnej Izraela. Skoro królowie często popadali w bałwochwalstwo, trudno sio dziwić, że ludność mieszkająca daleko od Jerozolimy tak łatwo ulegała wpływom pogańskich kultów, zwłaszcza że były one dla niej bardzo pociągające. Konieczne były zatem wezwania proroków do przywrócenia czystego kultu, którego wyrazem była reforma religijna przeprowadzona przez Jozjasza.
III Prorocy Pierwsi w walce o jahwizm
Nazwą „dzieło deuteronomistyczne” obemujemy następujące pisma Starego Testamentu: Księga Jozuego, Sędziów, 1-2 Samuela, 1-2 Królewska. Żydzi określali te księgi mianem „Proroków wcześniejszych” (nebi'im riszonim), tradycja zaś chrześcijańska zalicza je do ksiąg historycznych. W kanonie hebrajskim można też spotkać termin „Prorocy Pierwsi” na określenie dzieła Deuteronomistycznego. Księgi te pełne są wystąpień mężów Bożych, którzy wygłaszali Słowo Boże tłumaczące rzeczywistość i zapowiadające przyszłość. Sama zaś historia uwypuklająca grzechy Izraela i wierność Boga oraz wzywająca ludzi
do nawrócenia, jest wielką lekcją prorocką. Prorocy Pierwsi stali się kolejnym ogniwem
w łańcuchu odbudowy Izraela po niewoli, która wyeliminowała wszelkie przejawy synkretyzmu i pogaństwa. Księgi deuteronomistyczne podkreślają centralną rolę przymierza, konieczność zachowywania warunków przymierza oraz refleksję nad nieszczęściami dotykającymi Izrael z powodu odstępstw. Być może to właśnie zdecydowało o nazwaniu tych ksiąg nebiim riszonim, albowiem obok danych historycznych, będących tłem, stoją wypowiedzi refleksyjne, natury prorockiej i mądrościowej.
2.1. Jozue
Jest głównym bohaterem Księgi opisującej wejście Izraelitów i zdobycie przez nich Ziemi Obiecanej. Jozue jako następca Mojżesza przewodził wówczas ludowi. Od początku wybrany na wodza starał się już jako zwiadowca natchnąć Izraelitów ufnością w Boga. Był towarzyszem i doradcą Mojżesza, a po jego śmierci został z ustanowienia Jahwe jego następcą. Wydarzenie wejścia wiąże się z wieloma ważnymi aspektami. Przede wszystkim jest znakiem nieustannej obecności Boga pośród swego ludu. Jahwe kocha w sposób nieograniczony swój lud, towarzyszy mu od powołania Abrama i teraz jemu daje ziemię, tytułem wierności swoim obietnicom. Jahwe zwracał się bezpośrednio do Jozuego, ten zaś Jego słowo przekazywał ludowi, który przechodził do wypełniania poleceń Jahwe. Jednak lud wybrany nieustannie wystawiany na próbę wierności nie dotrzymuje obietnic danych Bogu
i wypływających z Przymierza. Przeciwieństwem jest postawa Boga, który jest zawsze wierny i cały czas tej wierności domaga się od ludu, który sam wybrał. Prowadzi go ręką silną i pod Jego skrzydłem Izrael zdobywa ziemię. Widzimy ogromną troskę o Prawo Mojżesza, które odegrało ważną rolę w zdobyciu Palestyny oraz prawa heremu. Wszystko to pomagało ludowi wchodzącemu do obcej ziemi zachować czystość religii jahwistycznej. Jozue musiał więc stać na straży suwerenności narodu i bronić jej religijnej odrębności przed obcymi religiami. Postać Jozuego jest niejako wcieleniem jedności Izraela, który jako społeczność jednolita etnicznie i głęboko odczuwająca tę jedność wyszła z Egiptu. Bóg wybrał Jozuego, aby stał na czele narodu. On też z polecenia Jahwe daje Ziemię Obiecaną poszczególnym pokoleniom. Bóg powołuje dla narodu wybranego specjalnych ludzi, którzy tym narodem mają kierować, albo (jak się później okaże w czasach monarchii) którzy stać będą u boku władcy i bez względu na konsekwencje zawsze będą piętnować to, co sprzeciwia się woli Bożej. Takimi postaciami byli Mojżesz i Jozue, za którymi poszedł cały naród. Później będą nimi sędziowie, a po nich prorocy. Wybrańcy Boży stali w imieniu Boga na czele Izraela i dlatego naród zdobył Kanaan. Po odejściu Jozuego zabrakło wodza w Izraelu i zaczęło się powolne jego rozbicie. Jednak Bóg od czasu do czasu powoływał ludzi, aby go jednoczyli i prowadzili do wyznaczonego przez Boga celu.
Jahwizm w tym czasie musiał silnie przemawiać do zbiegłych niewolników i innych ludów pozbawionych korzeni. Nie tylko zapewniał im życie we wspólnocie i tożsamość, jakiej nigdy przedtem nie mieli, ale również głosił, że Jahwe jest Bogiem, który ich wyzwolił, aby doprowadzić ich do ziemi, którą obiecał ich ojcom.
2.2. Prorocy okresu sędziów
W okresie sędziów sytuacja polityczna Izraela charakteryzowała się rozbiciem na poszczególne pokolenia. Brak było scentralizowanej władzy, zdolnej zapewnić jedność. Izraelici żyli też wśród narodów, które nie zostały definitywnie usunięte z ziemi Kanaan. Jahwe pozostawił te narody , aby wystawić Izraelitów na próbę, której jednak nie sprostali. Pokolenia nie tylko nie dbały o odrębność, ale wręcz służyły obcym bogom. To stało się powodem ich licznych nieszczęść. Lecz wtedy pan nie zostawił swego ludu samego zsyłając sędziów i proroków. W okresie sędziów działała prorokini Debora, która siedziała na górze Efraima i rozstrzygała sprawy sądowe. Na jej polecenie Barak zorganizował silne wojsko
z członków plemion Zabulona i Neftalego, a następnie stoczył na jego czele zwycięską bitwę z wojskami kaananejskiego wodza Sisery. Po tych wydarzeniach powstała pieśń Debory, jeden z najstarszych utworów poetyckich Starego Przymierza. Cechy proroka i przywódcy religijnego posiada Gedeon , jeden z wybitniejszych sędziów. Księga Sedziów opowiada
o nim, że otrzymał od Pana widzenie i zadanie wybawienia Izraelitów z rąk Madianitów. Miał zapewnioną Bożą opiekę, dzięki czemu rozwalił ołtarz i znaki kananejskiego boga Baala i na czele niedużej grupy wojowników stoczył z wrogami zwycięskie bitwy.
2.3. Samuel
Pod koniec okresu sędziów i w pierwszych latach monarchii ogromną rolę odegrał prorok Samuel. Już od najmłodszych lat został wybrany przez Jahwe na proroka. Potem działał w dziedzinie religijnej i na polu politycznym narodu. Kapłanowi helemu zapowiedział karę Bożą za pobłażliwość względem synów . po zniszczeniu Szilo przez Filystynów zamieszkał w Ramie, gdzie zbudował ołtarz Jahwe i zasłynął jako jasnowidz. Co roku obchodził cały kraj , zachęcając rodaków do jedności i przekonując ich, że Bóg im przyjdzie z pomocą przeciw nieprzyjaznym sąsiadom, jeżeli będą Mu wierni, porzucą kult Baala
i Asztarty, wróżbiarstwo i wiarę w bożki, którym przypisywano opiekę nad domostwami
i dobytkim. Samuel wyznaczył i namaścił Izraelowi pierwszego króla w osobie Saula. Niechęć Samuela do monarchii z biegiem czasu przerodziła się w konflikt z Saulem. Samuel obawiał się, że Saul zamierza skupić w swym ręku nie tylko władzę polityczną, ale także religijną. Samuel cieszył się wśród potomnych wielkim uznaniem. Przed powołaniem Samuela objawienia i wizje były w Izraelu rzadkim zjawiskiem. W jego czasach nastąpiła zmiana. Zaczęły powstawać stowarzyszenia prorockie w Gibea i Rama.
Ponieważ żył w epoce, w której sytuacja religii jahwistycznej nie została jeszcze
w pełni wyjaśniona, ani jej normy do końca ustanowione, prowadził nieustanne zmagania
o odzyskanie dla niej należytego miejsca w kulturze i umysłach społeczeństwa. Ta wierność wobec jahwistycznej tradycji pogłębiła jeszcze i umocniła wiarę narodu w prawdziwość jego przepowiadania. Dzięki osobistemu charyzmatowi, , namacalnemu doświadczeniu Boga
w życiu i wydarzeniom, udało mu się dodać do postaci nabiego duchową pełnię. Powstrzymawszy szerzenie się właściwych Kananejczykom form kultu, starał się przeszkodzić Filystynom, pragnącym zdobyć Arkę Przymierza, stanowiącą szczególne oparcie dla wiary ludu izraelskiego i jego jedności religijnej. Arka jednak dostała się w ręce przeciwników, Samuel zaś pogrążył się w przepełnionej goryczą samotności. Rezygnacja
z zewnętrznej działalności nie zmienia jego obrazu jako wzorowego proroka, przepojonego gorliwością o służbę jedynemu Bogu - Jahwe.
2.4. Prorocy w okresie wspólnego królestwa
Za czasów Saula, Dawida i jego syna Salomona trwał w dziejach Izraela krótki okres, w którym wszystkie plemiona tego narodu żyły zjednoczone pod władzą jednego króla.
Z osobą króla Dawida związane są imiona proroków Gada i Natana. Gad towarzyszył Dawidowi i był jego doradcą, gdy ten ukrywał się przed Saulem. Na jego polecenie, po objęciu władzy królewskiej, Dawid kupił pole Jebusyty Arauny i zbudował na nim ołtarz dla Jahwe. Również Natan był doradcą Dawida i należał do najbardziej wpływowych ludzi na jego dworze. Jedną z zasług Natana, świadczącą o jego odwadze i wysokim poziomie świadomości religijnej i moralnej, było to, że upomniał surowo Dawida za jego cudzołóstwo
z Batszebą i za podstępne zamordowanie jej męża Uriasza Chetyty. On to namaścił na króla Salomona po śmierci Dawida i wygłosił sławne proroctwo.
Dawid ma przy sobie proroków, których pyta o radę. Jest to szczegół bardzo istotny dla całej historii Izraela. Mianowicie wybrańcem i pomazańcem Bożym jest król, ale
z polecenia Jahwe obok króla stoi prorok, będący sumieniem króla. Kiedy ten nie pełni woli Jahwe, to tenże prorok - podporządkowany królowi jako obywatel - w sprawach religijnych ma odwagę powiedzieć jemu, że stracił zaufanie Jahwe i że Bóg go odrzucił. W 1-2 Sm pojawiają się dwie nazwy, którymi określa się proroków: widzący (roeh i hozeh) oraz prorok (nabi - dosł. mówiący). Pojawiają się też synowie proroccy (bene hanebiim), którzy stanowili grupy ludzi prowadzących życie wspólne i interweniujący w sprawach religijnych.
W czasach Salomona prorocy najprawdopodobniej zajęli postawę przeciw królowi. Achiasz z Szilo stanął po stronie Jeroboama, gdy ten zorganizował bunt uciskanych robotników przeciw królowi. Salomon utrzymywał liczny harem, budował pogańskie sanktuaria dla swoich żon z obcych narodów i sam się kłaniał Asztarcie, Kemoszowi
i Molochowi (1 Krl 11, 33). Tak więc Achiasz z Szilo był najwyraźniej nie tylko obrońcom zakazu oddawania czci bogom obcym, ale również rzecznikiem sprawiedliwości społecznej. Za otwarcie schizmatyckich świątyń w Dan i Betel odniósł się krytycznie również do Jeroboama, przepowiadając upadek jego dynastii. W walce o czystość kultu miał sprzymierzeńców w postaci dwóch bezimiennych proroków, którzy wystąpili przeciw świątyni w Betel, zapowiadając jej zniszczenie. Współczesny Achiaszowi prorok Szemajasz powstrzymywał Roboama od wszczęcia bratobójczej wojny przeciw plemionom północnym.
Księgi królewskie oprócz wyżej wymienionych wspominają także o jeszcze kilku prorokach, jako osobach bliskich Bogu: Micheaszu synu Jimli, Jonaszu i prorokini Huldzie.
2.5. Eliasz i Elizeusz
Dzieje tych dwóch znaczących proroków opisują Księgi Królewskie. Królestwo Izraela na początku swoich dziejów borykało się z wieloma trudnościami, a jego mieszkańcy , odcięci od kultu, który na życzenie Salomona skupiał się wokół świątyni jerozolimskiej - pragnąć zachować wierność Jahwe zaczęli budować sanktuaria zastępcze. Zły obrót spraw politycznych sprawił, że ucierpiała na tym religijna jedność narodu. Oczywiście Izraelici poczuwali się nadal do wierności Przymierzu synajskiemu, jednak kult jahwistyczny tracił nieuchronnie swą pierwotną czystość. Kult bożków zdominował serca i umysły niektórych władców. Z pomocną misją posłał Pan proroków. Już od początku istnienia Królestwa dało się odczuć ich gorliwość w umacnianiu jahwistycznego kultu opartego na autentycznej wierze. Zdaniem proroków siła wiary mogła uwolnić naród od panującego w nim chaosu. Byli przekonani, że przyszłość Królestwa zależy od jego wierności wobec Jahwe. Eliasz
i jego uczeń Elizeusz reprezentują profetyzm demaskatorski, ujawniający i piętnujący pod tchnieniem Ducha wszelkie postawy i zjawiska stojące w opozycji do religii jahwistycznej. Ich posłannictwo miało na celu napiętnowanie tych wszystkich, którzy sprzyjali idolatrii.
Eliasz działał za panowania króla izraelskiego Achaba, który zawarł przymierze
z Fenicją i ożenił się z fenicką księżną Izebel. Ona to szerzyła w państwie izraelskim kult obcych bóstw: Baala i Asztarte, skutkiem czego było prześladowanie wyznawców Jahwe. Istotę posłannictwa Eliasza w tym czasie, jakim była obrona prawdziwego kultu Jahwe, wyraża jego imię w języku hebrajskim: „Bogiem moim jest Jahwe”. Eliasz jest żywym uosobieniem duchowego otwarcia. Jego myślenie charakteryzował duch pionierski, zawsze działał z myślą o przyszłości swojego narodu. Cieszył się ogromnym autorytetem
i z perspektywy biblijnej tradycji jest prorokiem zakochanym w jahwizmie. Potwierdza tę tezę ofiara na Górze Karmel, gdzie zgromadziły się środowiska religijne charakterystyczne dla tamtej epoki, gotowe pogodzić wiarę biblijną z kultem bożków. Eliasz wyzwał w modlitewne zawody czterech kapłanów i Jahwe odpowiedział natychmiastowo, okazując tym samym, że jest prawdziwym i jedynym Bogiem. W Eliaszu należy więc upatrywać najbardziej wzorcowego przykładu profetyzmu charyzmatycznego. Obrona czystości jahwizmu motywowała go skutecznie do demaskowania wszelkich skierowanych przeciwko niej wykroczeń.
Eliasz nawoływał do ocalenia autentyczności i czystości wiary, poświęcając w imię tego schematy myślowe zakorzenione w mentalności narodu. Burzył on w błyskotliwy sposób nurty dzielące ludzi i zacierał granice. Elizeusz natomiast te różnice starał się utrwalać, stojąc na stanowisku ortodoksyjnego nauczania, obawiając się, że jakiekolwiek odejście od starych zasad zniszczy podstawy jahwizmu. Elizeusz został ustanowiony na proroka przez Eliasza. Imię jego oznacza „Bóg wspomaga”. Elizeusz był przede wszystkim ukazany jak cudotwórca (16 cudów). W przeciwieństwie do Eliasza (prorok samotnik), Elizeusz stał na czele „synów prorockich”, a także angażował się w życie polityczne narodu, zwłaszcza z dynastią Jehu. Był to pierwszy spośród proroków lansujących orędzie uniwersalistyczne, skierowane do wszystkich. Demaskatorska działalność Elizeusza była kontynuacją działalności innych proroków charyzmatycznych, pragnących uwolnić naród od moralnego chaosu wywołanego liberalizmem władców. Ujawniał głupotę i indyferentyzm, ukazując ówczesną rzeczywistość w świetle wiary. Elizeusz wyczerpał wszystkie dostępne mu środki, podejmując próżny wysiłek, by opóźnić upadek Królestwa. Nadszedł więc zmierzch profetyzmu charyzmatycznego, którego duchowe dziedzictwo przejęli prorocy piszący.
Zakończenie
Od proroków, przewodników w walce o czystość i autentyczność religii Izraela, dzielą nas wieki, ale ich orędzie wciąż pozostaje żywe. We współczesnym świecie pełnym fałszywych proroków, przyczyniających się do zatarcia różnic między religiami, w dobie synkretyzmu religijnego, dynamicznego rozwoju sekt, wołanie pierwszych proroków
o wierność wobec Jahwe nabiera szczególnej aktualności. Potrzeba nam dzisiaj gorliwości apostolskiej tamtych proroków, ich żaru w głoszeniu Bożego orędzia i umiłowania bez granic swego Boga Jahwe. Praca niniejsza rozbudziła we mnie świadomość, że Bóg w każdym czasie wybiera sobie odpowiadających Jego woli ludzi, którzy są przewodnikami na ścieżkach wiary. Profetyzm obecny jest także w czasach Kościoła, kierowany przez Ducha Świętego - Pocieszyciela. A to tchnie nadzieją.
Bibliografia
1. Biblia Tysiąclecia, Wyd. III popr., Poznań-Warszawa 1990.
Bright J., Historia Izraela, Warszawa 1994.
Brzegowy T., Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 1998.
Hergesel T., Eliasz i Elizeusz. „Mężowie Boży” w służbie jahwizmu, w: STV 20 (1982) nr 2, s. 25-45.
Jasiński A.S., Służcie Jahwe z weselem. Kyriologia starotestamentalna na tle środowiska biblijnego, Opole 1998.
Läpple A., Od egzegezy do katechezy, Warszawa 1986.
Moran L. R., Chrystus w historii zbawienia, Lublin 1994.
Polok B., Wprowadzenie do Starego Testamentu, Opole 1999.
Ricciotti G, Dzieje Izraela, Warszawa 1956.
Salas A., Prorocy. Zwiastuni Boga żywego, Częstochowa 1999.
Synowiec J. St., Prorocy Izraela. Ich pisma i nauka, Kraków 1995.
Von Rad G., Teologia Starego Testamentu, Warszawa 1980.
B. Polok, Wprowadzenie do Starego Testamentu, Opole 1999, s. 97.
B. Polok, Tamże, s. 99.
J. St. Synowiec, Prorocy Izraela. Ich pisma i nauka, Kraków 1995, s. 11.
Zob. J. St. Synowiec, Tamże, s. 11-21.
Zob. B. Polok, Wprowadzenie..., s. 97.
Zob. G. Ricciotti, Dzieje Izraela, Warszawa 1956, s. 321-322.
A. Salas, Prorocy. Zwiastuni Boga żywego, Częstochowa 1999, s.19-20.
L. R. Moran, Chrystus w historii zbawienia, Lublin 1994, s. 132.
A.S. Jasiński, Służcie Jahwe z weselem. Kyriologia starotestamentalna na tle środowiska biblijnego, Opole 1998, s. 177.
A.S. Jasiński, Tamże, s. 169.
Por. A. Läpple, Od egzegezy do katechezy, Warszawa 1986, s. 226.
T. Brzegowy, Księgi historyczne Starego testamentu, Tarnów 1998, s. 11.
Zob. B. Polok, Wprowadzenie..., s. 101.
Zob. B. Polok, Wprowadzenie..., s. 105.
Zob. J. Bright, Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 141.
Zob. B. Polok, Wprowadzenie..., s. 108.
Por. J. St. Synowiec, Prorocy Izraela, Kraków 1995, s. 84.
J. St. Synowiec, Prorocy Izraela, s. 84.
Tamże, s. 86.
Zob. A. Salas, Prorocy, s. 22.
Zob. B. Polok, Wprowadzenie..., s. 114.
J. St. Synowiec, Prorocy Izraela, s. 96.
Por. B. Polok, Wprowadzenie..., s. 120.
Zob. A. Salas, Prorocy, s. 39-42.
Zob. B. Polok, Wprowadzenie..., s. 120.
A. Salas, Prorocy, s. 44.
A. Salas, Prorocy, s. 48.
28 A. Salas, Prorocy, s. 49.
B. Polok, Wprowadzenie..., s. 121
A. Salas, Prorocy, s. 54.
2