STARY TESTAMENT

A. Świderkówna – Rozmowy o Biblii. Prawo i Prorocy

Pięcioksiąg Mojżeszowy – Tora:

Księga Rodzaju (Genesis, hebr. Bereszit), Księga Wyjścia (Exodus), Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa (gr. Deuteronomion)

Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt

TEORIA CZTERECH ŹRÓDEŁ

Przyjmowana przez wielu biblistów hipoteza dotycząca autorstwa Pięcioksięgu, a także innych najstarszych ksiąg biblijnych (Księga Jozuego, Księga Sędziów), zakładająca długotrwały proces ich powstawania. Opiera się na niejednolitości stylistycznej Pięcioksięgu oraz powtarzaniu opowiadań w różnych jego miejscach. Zakłada, że istnieją 4 źródła (4 autorów):

1. J - Jahwista: zwykle nazywa Boga Jahwe; posługuje się najstarszą formą języka hebrajskiego o doskonałym stylu; przedstawia wydarzenia z punktu widzenia plemienia judzkiego (Królestwa Judy) z podkreśleniem Aaronickiego kapłaństwa. Jahwista czasami używa imienia Elohim, które występuje w dialogach.

2. E - Elohista: nazywa Boga El i Elohim (aż do objawienia imienia JHWH Mojżeszowi), odzwierciedla poglądy kapłanów z Szilo i plemion północnych (Królestwa Izraela).

3. P - źródło kapłańskie (od niemieckiego słowa Priester – kapłan): przedstawia Boga (Elohim, El Szadaj) jako nielitościwego i dalekiego od ludzi, zawiera szczegółowe przepisy prawno-rytualne, powtarza wiele fragmentów J i E znacznie gorszym stylem i późniejszą hebrajszczyzną, przedstawia poglądy kapłanów ze Świątyni Jerozolimskiej z czasów Ezechiasza, wprowadza wiele zestawień genealogicznych i dat, stanowi główne źródło dla Księgi Kapłańskiej.

4. D - Deuteronomista: odmienny stylistycznie, dbały o ścisłość, odzwierciedlający poglądy kapłanów z czasów króla Jozjasza; przypisuje mu się prawie całość Księgi Powtórzonego Prawa, a także znaczne fragmenty Księgi Jozuego, Księgi Sędziów, obu Ksiąg Samuela i obu Ksiąg Królewskich.

Twórcy teorii źródeł: Johann Gottfried Eichhorn, Jean Astruc, Julius Wellhausen.

Podstawą do wyodrębnienia źródeł były:

1. używanie różnych imion Bożych (Jahwe, Elohim) w różnych fragmentach tej samej księgi;

2. paralelizmy i podwójne, uważane za sprzeczne ze sobą opowiadania (np. dwa opisy stworzenia człowieka, przymierza Abrahama z Bogiem);

3. przerwy w ciągłości narracji;

4. różnice stylistyczne;

5. różnice w wiedzy, zainteresowaniach, poglądach teologicznych i prawnych domniemanych autorów;

6. implikacje polityczne związane z historią starożytnego Izraela.

Rdz

Rozdziały 1-11: początki świata i ludzkości

12-50: dzieje patriarchów, początki ludzkiej wspólnoty i ludzkiej historii, prapoczątki Izraela

Rdz – zawarte dwa opisy stworzenia świata, ich autorów dzieliło od siebie ok. 400 lat, jednak oba zostały wcześnie połączone w jedną całość, najpóźniej ok. 400 r., kiedy kapłańscy autorzy-redaktorzy nadawali ostateczny kształt Torze. Podobieństwo do babilońskich opisów stworzenia świata: człowiek ulepiony z gliny lub z ziemi, przed stworzeniem świat jako bezkresna pustynia – podobna do tej, która rozciąga się nad wschodnim brzegiem Jordanu, człowiek łączy w sobie pierwiastek ziemski i boski. Różnice między biblijnym opisem a opisami wschodnimi: babil.-pierwiastek boski jest zarazem zły – zło tkwi zatem w naturze człowieka, bibl.-Jahwista pisze, że czł. otrzymuje od Boga „tchnienie życia”, stworzeniem Boga jest cały człowiek w swej jedności psychofizycznej; cel stworzenia człowieka: babil.-uwolnienie bogów od ciężkiej pracy, bibil.-praca nie jest dla człowieka obciążeniem, ale powołaniem, i służyć ma przede wszystkim jemu samemu; biblijny opis stworzenia zwierząt zawiera scenę z nazywaniem ich – w imieniu zawarta jest istota tego, co jest nim określone.

Pierwsze opowiadanie Rdz 1-2: stworzenie świata, człowieka, zwierząt, kobiety, afirmacja związku kobiety i mężczyzny we wszystkich wymiarach, zarówno fizycznym i duchowym, „drzewo życia” (to drzewo nie odgrywa właściwie żadnej roli).

Drugie opowiadanie Rdz 3: dramat rozwijający się wokół „drzewa poznania zła i dobra” i zakazu spożywania jego owoców. NIGDZIE NIE MA MOWY O ŻADNYM JABŁKU! Wąż – zwierzę „bardziej przebiegłe niż wszystkie zwierzęta ziemskie, które Jahwe Elohim stworzył” (Rdz 3,1). Człowiek z natury dobry, bo tak stworzony przez Boga, ulega pokusie przychodzącej z zewnątrz. Jahwista wybrał węża, bo widział w nim symbol wszystkiego, co było najniebezpieczniejsze dla Izraela w pogańskiej religijności - upostaciowienie odwiecznej pokusy czyhającej na wszystkich wyznawców Boga Izraela (jako symbol szatana w Biblii wąż pojawia się dopiero w Mdr 2,24 – księdze napisanej już po grecku w I wieku).Sceny kuszenia, kłamstwa szatana. W naturze człowieka leży wielkie pragnienie poznania, dlatego ulega szatanowi. Dokonuje się poznanie – nie jest to jednak owa obiecana im boska, nadludzka wiedza, lecz tylko poznanie człowieczych ograniczeń i nędzy. Ukrywają się przed Bogiem, przesłuchanie i wydanie wyroku. Wspólnota rozpada się, gdyż została zerwana relacja z Bogiem.

Dalej zbudowanie arki, potop, katastrofa, lądowanie na Araracie, Bóg zawiera przymierze z Noem, które obejmuje również zwierzęta (symboliczna wymowa tęczy – „uśmiech” Boga po burzy WTF? CO JA CZYTAM?!), Abrahamy i inne takie.

Wj

Pierwsze rozdziały stanowią swego rodzaju przygotowanie do wyjścia z Egiptu. Opowieść o dzieciństwie i powołaniu Mojżesza, historia dziesięciu plag egipskich. Samo wyjście z Egiptu zawarte w rozdz. 13-14. Dalej (Wj 19-40) cały zespół tradycji związanych z górą Synaj. Tu mamy ścisłe powiązanie narracji i prawa, niemal na każdym roku jedno przerasta w drugie. W opowieść o Bogu, który zawiera Przymierze ze swoim ludem, wbudowano Dekalog (Wj 20) i tzw. Księgę Przymierza (Wj 21-23), a dokładnie przepisy właściwego zorganizowania kultu oddzielono od ich realizacji dramatycznym opowiadaniem o „złotym cielcu”.

Wszystko to odgrywało wielką rolę w kształtowaniu świadomości religijnej Izraela – i nie tylko samego Izraela. Izrael zrzuca jarzmo niewolniczej służby dla faraon nie po to, by żyć odtąd w wolności-anarchii, lecz właśnie po to, by tę odzyskaną cudownie wolność przekuć na służbę Bogu Jedynemu, pod prawem Jego Przymierza.

PROROCY

Profetyzm nie jest zjawiskiem charakterystycznym wyłącznie dla Izraela, występuje w całym świecie starożytnym, a przepowiadanie przyszłości nie jest bynajmniej najważniejszą funkcją proroków. U podstaw profetyzmu leży przekazanie ludowi zamysłów boskich i woli bogów. Jedną z metod było odczytywanie znaków: starożytny pogląd o tym, że bogowie we wszystko wpisują znaki swojej woli – chodziło o to, by umieć je właściwie odczytać i zinterpretować. Profetyzm stanowi natomiast odmienną drogę poznania woli bogów czy Boga. Nie potrzeba tu umiejętności odczytywania znaków. Bóstwo samo odpowiada, udziela wyroczni, wystarczy się do niego zwrócić.

Prorocy mówili pod wpływem natchnienia. Bóstwo, jak wierzono, odpowiadało za pośrednictwem proroka na pytania stawiane mu przez ludzi, niekiedy przez jednego człowieka, najczęściej króla. W Biblii jednak inicjatywa należy przeważnie do Boga, a prorok – chce czy nie chce – musi mówić słowa, jakie On wkłada mu w usta.

Dla tłumaczy Septuaginty biblijny prorok to przede wszystkim człowiek przemawiający w imieniu Jahwe. Nie jest on wieszczkiem przepowiadającym przyszłość ani żadnym ekspertem odczytującym znaki. Nie jest też wizjonerem (choć oczywiście prorocy miewają wizje). Prorok jest człowiekiem słowa, a nie wizji. Wypowiada słowa, które według ich głębokiego przekonania sam Jahwe wkłada im w usta. Właśnie: mówią, a nie piszą. Są ludźmi słowa żywego, mówionego – ich orędzie było tworzone dla słuchaczy, a nie dla czytelników. Zapis tych słów jest rzeczą wtórną (Samuel, Natan, Eliasz czy Elizeusz żadnych dzieł po sobie nie zostawili).

W Biblii znajdują się jednak księgi prorockie: trzech lub czterech Proroków Większych oraz dwunastu Mniejszych („Więksi” i „Mniejsi” – od objętości ksiąg).

Biblia katolicka – 4 Proroków Większych: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel (do Jeremiasza dołączono tu jeszcze Lamentacje i zachowaną tylko po gr. Księgę Barucha), Biblia hebrajska (i protestancka) umieszcza Księgę Daniela w swej trzeciej, ostatniej, części, wśród tzw. Pism, natomiast Joz, Sdz, 1,2 Sm, 1,2 Kr nazywa Prorokami Pierwszymi (prorocy odgrywają w nich istotną rolę, choć nie byli ich autorami).

Iz

Iz 1-39: Izajasz, wieli prorok królestwa Judy z 2 poł. VIII w.

Iz 40-55: jeden z jego późniejszych uczniów, działający zapewne w Babilonii przed 538 r., kiedy to król Cyrus pozwolił wygnańcom żydowskim na powrót do Jerozolimy – Deutero-Izajasz

Iz 56-66: Trito-Izajasz, działający u schyłku VI, a może na początku V w.

Iz – Księga Emmanuela (Iz 6-10?)

Proroctwo o Emmanuelu – (Iz 7), wypowiedziane przez Izajasza królowi Achazowi, któremu młoda kobieta (ALMAH) miała urodzić syna – Ezechiasza (EMMANU-ELA lub IMMANU-ELA). Prorokowi nie chodzi jednak o osobę samego Ezechiasza, lecz o przypomnienie prawdy, że „Bóg jest z nami”, oraz o przyszłość dynastii, której trwałość poręcza obietnica dana przez Boga Dawidowi. Emmanuel w oczach Izajasza nie jest jeszcze zapewne zbawcą-mesjaszem, lecz znakiem potwierdzającym wezwanie do ufności. (Izajasz do Achaza mówi mniej więcej tak: „Czego się boisz wrogów próbujących strącić cię z tronu? Czy nie wiesz, że Bóg jest wierny swoim obietnicom, czy nie widzisz, że mimo twej własnej niewierności dał ci już dziedzica tronu, czy nie rozumiesz, że BÓG jest Z NAMI?”) Znaczenie imienia: dosłownie Z-NA-MI-BÓG (EMMANU-EL). Ezechiasz w czasie intronizacji na tron (729 lub 728 p.n.e.) otrzymuje 4 nowe imiona, które wyrażają jego szczególny, wyjątkowy związek z Bogiem: „Przedziwny Doradca, Bóg Mocny, Ojciec Na Wieki, Książę Pokoju”. Imiona te odpowiadają głównym zadaniom, jakie stają przed nowym królem po jego intronizacji.

1. Przedziwny Doradca: mądrość-rada była zawsze jednym z fundamentów monarchii, nowy król jest „przedziwnym”, a może – lepiej – „cudownym” Doradcą. Mądrość-rada stanowi więc odblask mądrości Bożej.

2. Bóg Mocny: hebr. El-Gibbor, el – ‘bóg’; oznaczało, że jedynie Bóg (El-Gibbor), obecny w swoim Pomazańcu, może doprowadzić naród wybrany do zwycięstwa

3. Ojciec Na Wieki: król powinien być ojcem troszczącym się zawsze o dostatek i szczęście swojego ludu

4. Książę Pokoju: hebr. szalom ‘pokój’ oznacza coś więcej niż brak wojny. Wiąże to się z imieniem „Ojciec Na Wieki” i dbałością o szczęście ludu

Historia deuteronomiczna – Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl; powstała w czasie wygnania w Babilonii lub w Palestynie, zapewne jako jedno dzieło, d którego swego rodzaju wstęp stanowiła Pwt. Owoc refleksji nad dziejami narodu wybranego i próba wyjaśnienia przyczyn katastrofy 587 r. Autorzy korzystali ze starych dokumentów, wplatając we własne dzieło teksty historyczne. Całe dzieło było kształtowane pod wyraźnym wpływem Ptw (Deuteronomionu), dlatego mówimy o historii deuteronomicznej. Dzisiejszy jej podział pochodzi od tłumaczy Septuaginty.

Hi

Hi – jedna z ksiąg mądrościowych (w Biblii hebrajskiej zalicza się do nich także Pnp, Prz, Koh, a wśród ksiąg deuterokanonicznych Syr i Mdr), fikcyjna opowieść stawiająca pytanie o sens cierpienia, wyrażająca egzystencjonalną prawdę skargi Hioba. Nie jest jednolita: najstarsze w niej to Prolog (Hi 1-2) oraz Epilog (Hi 42, 7-17), oba pisane prozą. Bóg pozwala szatanowi poddać pobożnego Hioba straszliwej próbie: traci on wszystkie swoje dzieci i majątek, zostaje obsypany trądem. Hiob jednak zdaje zwycięsko ten trudny egzamin. Wobec nieugiętej wierności Hioba Bóg przywraca mu zdrowie, pomnaża majątek i daje 7 synów i 3 córki, pozwala żyć 140 lat i oglądać swoje potomstwo aż do czwartego pokolenia.

Warstwy literackie Hi

Prolog i Epilog stanowiły starą opowieść o nieszczęściach Hioba. Autor wykorzystał ją i rozbił obie części i wstawił między nie własny poemat o niezawinionym cierpieniu, będący niby wielką rozprawą nad sprawiedliwością Boga.

Hi 1-2: PROLOG

Hi 3: Żałosna skarga Hioba przeklinającego dzień swych narodzin – MONOLOG I

Hi 4-27: seria dialogów między cierpiącym sprawiedliwym a trzema przyjaciółmi – DIALOGI

Hi 29-31: kolejny monolog Hioba – MONOLOG II

Hi 38, 1-42, 6: spotkanie Boga z Hiobem – TEOFANIA (‘objawienie się Boga’)

Hi 32-37: dołączona nieco później do Księgi Hioba rozmowa z Elihu – ELIHU

Hi 28: dodany do kompozycji najpóźniej HYMN O MĄDROŚCI

WYKRES JEANA LEVEQUE’A:

WARSTWY LITERACKIE KSIĘGI HIOBA

PROLOG (1-2) ramowa opowieść prozaiczna (X-IX w.?) EPILOG (42,7-17)

Pierwsza poł. MONOLOG I (3) DIALOGI (4-27) MONOLOG II (29-31) TEOFANIA (38,1-42,6)

V w.

Połowa V w. ELIHU (32-37)

IV- III w. HYMN O MĄDROŚCI (28)

PNP

Epitalamium – gr. pieśń weselna, gatunek liryki chóralnej, pieśń na cześć nowożeńców, pierwotnie wykonywana przez chór młodych kobiet lub mężczyzn pod komnatą panny młodej lub sypialnią nowożeńców; później również każdy utwór pochwalny napisany z okazji ślubu.

Szir Haszirim – pol. Pieśń nad pieśniami, hebr. Pieśń pieśni Salomona. Pieśń czytana przez Żydów w czasie Paschy (największego święta, które miało uobecniać w każdym roku przeżytą kiedyś na pustyni wiosnę miłości Jahwe i Jego ludu). Różne interpretacje: 1-świecki poemat miłosny, który przez pomyłkę trafił do Biblii, napisany dla uczczenia zaślubin Salomona z księżniczką egipską, 2-Oblubieniec=Jahwe, Oblubienica=naród Izraela, 3-jakiś tam mit, 4-wieloznaczny charakter Pnp: poemat stanowiący afirmację rzeczywistości związku dwojga ludzi + komentarz do słów Jahwisty z Rdz 2: „Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mojego ciała!...”, 5-echo formuły Przymierza, odpowiedź człowieka, 6-Oblubieniec=Chrystus, Oblubienica=Kościół/cała zbawiona ludzkość/indywidualna ludzka dusza, 7-Oblubieniec=Duch Św., Oblubienica=Maryja.

PS

Psalm – gr. psalmos ­‘pieśń wykonywana przy akompaniamencie cytary, zwanej też psalterion’.

W Biblii hebrajskiej Księga Psalmów nosi tytuł T^ehillim, dosł. Hymny pochwalne. W obecnej postaci księga powstała przed końcem III w., w czasie, kiedy psalmy służyły uświetnieniu liturgii w odbudowanej po wygnaniu Świątyni Jerozolimskiej.

Ps 1-2: wstęp do całej Księgi, potem 5 mniejszych ksiąg (może na wzór Pięcioksięgu). Każda kończy się doksologią (krótkim hymnem pochwalnym) nie powiązaną bezpośrednio z psalmem, do którego została doczepiona. Wszystkie doksologie sławią w podobny sposób Boga Izraela, wzywając lud do odpowiedzi Amen! (Niech tak się stanie!).

Cała księga (150 psalmów) jest złożona z powstałych wcześniej zbiorów. Najstarsze związane są z Dawidem (73 psalmy) i Asafem (nie wiadomo, kim był Asaf). Inne: Mojżesz (Ps 90), Salomon (Ps 72 i 127). Każdy psalm to jednocześnie poezja, pieśń i modlitwa. Nie jest ważna ilość głosek w wierszu, ani iloczas; podstawową jednostką jest tutaj werset rozpadający się na dwa lub trzy (rzadko cztery człony, w których o rytmie decyduje układ akcentów słownych. Może być ich 3, 2 lub 4, lecz liczba ta nie pokrywa się z liczbą słów, zwłaszcza w tłumaczeniach.

Dwie podstawowe formy literackie:

1. Hymn dziękczynno-pochwalny

2. Modlitwa błagalna przechodząca nieraz w lamentację (niektórzy uważają lamentację za oddzielną formę)