EZECHIEL Pierwszym warunkiem w pozytywnym działaniu proroków było usunięcie grzechu. Nie wystarczyło wykazać i ganić zła, które nagromadziło się w narodzie. Wszelkie wykroczenia przeciw przymierzu Boga z ludem izraelskim było grzechem, obrazą Boga, grzech zaś odpuścić mógł tylko Bóg. Dlatego prorocy wpajają ludowi obowiązek nawrócenia się z grzechu: „Umyjcie się i oczyśćcie się. Usuńcie grzeszne wasze uczynki z moich oczu” Iz 1,16. Po usunięciu grzechu człowiek otrzymuje nowe serce i nowego ducha - Ez 18,31. Ten nowy duch objawia się w wierze, nadziei i miłości. Prorocy wielbią Boga i jego doskonałość, sprawiedliwość, miłosierdzie i świętość.
AMOS uzasadnia swoje zapowiedzi: w Izraelu króluje niesprawiedliwość, owoc wolności ludzkich decyzji, wybory, które stworzyły struktury grzechu, egoizm grup, berło przemocy /6,3: szevet hamas/. Liczne wypadki przemocy /1, 6. 9; 2, 6; 3,14; 5,12/ okrucieństwo /1,3.11.13; 2,1/ przekręcanie przepisów prawnych /5,7/; orgie /6,4-7/, ucisk ubogich /8,4-6/. Przemoc niesprawiedliwa ujawnia się szczególnie w niektórych działaniach /sprzedaż, kupno, fałszowanie rachunków/ i w pewnych miejscach, gdzie pałac /wspomniany 12 razy na 33 w całym ST/ symbolizuje potęgę: brama /5,10.12.15/ siedzibę trybunału - luksusowe domy oznaczają bogatych; budowle z ciosanego kamienia i kości słoniowej /3,15; 5,11/ oznaczają sanktuaria /2,8/; ponadto występują pola i winnice /5,11/ oraz place handlowe /8,5-6/; Sprawiedliwość jest normą ogólną, która reguluje relacje międzyludzkie. Sprawiedliwym jest ten, kto potrafi właściwie układać swoje sprawy, tzn. ma zdolność życia z Bogiem i z ludźmi. Sprawiedliwy w swoim postępowaniu powinien mieć przed oczyma fakt wybrania uwieńczonego w Przymierzu. Prorok kieruje zachętę: „Niech sprawiedliwość wystąpi jak woda z brzegów i prawość; jak potok nie wysychający wyleje” /5, 24/. Amos przy tym nie ogłasza nowego programu społecznego, ale zachęca do powrotu do dawnego, czyli do pełnienia sprawiedliwości i prawa. Spośród proroków VIII wieku dwa teksty wydają się mieć szczególne znaczenie dla NT. Am 5,25-27, cytowany wg LXX w Dz 7,43 na poparcie tezy Szczepana o skłonności narodu do idolatrii już od czasów pustyni.
W przepowiadaniu OZEASZA widoczna jest zdecydowana odmienność w odniesieniu do Amosa czy np. Izajasza. Dominuje gorycz Boga wobec zdrady ludu. Izrael był małżonką Jahwe, lecz stała się ona niewierna, stała się „nierządnicą”, inaczej mówiąc oddała się kananejskim bogom płodności. „Mówiła bowiem: pobiegnę za swymi kochankami, co chleb mi dają i wodę, wełnę, len, oliwę i napój. Zapomniała o tym, że to Ja dawałem jej zboże, moszcz, świeżą oliwę, że nie skąpiłem srebra ni złota, z którego uczyniono Baala.” /2,7-10/ Pomimo wszystko „tak miłuje Pan synów Izraela, choć się do bogów cudzych zwracają.” /3,1b/ Ozeasz atakuje bez ustanku synkretyzm Baal - Jahwe. „Opuścili Boga swojego, aby cudzołożyć. Na szczytach gór składają ofiary, spalają kadzidła na wzgórzach, pod dębem, topolą i terebintem” /4,12-13/. Izrael zapomniał o swojej historii: „Miłowałem Izraela, gdy jeszcze był dzieckiem, i syna swego wezwałem z Egiptu. Im bardziej ich wzywałem, tym dalej odchodzili ode Mnie” /11,1-2/. Kult tylko zewnętrzny niczemu nie służy. „Miłości pragnę, nie krwawej ofiary, poznania Boga bardziej niż całopaleń” /6,6/. Jedynym zbawieniem jest szczery powrót - szub - do Jahwe. „Wróć Izraelu do Pana, Boga. twojego, upadłeś bowiem przez własną twą winę... Mówcie do Niego: Przebacz nam całą naszą winę, a w ten sposób otrzymamy dobro”- /14, 2-3/. Jednakże miłość Jahwe jest silniejsza od gniewu. ”Nie chcę aby wybuchnął płomień mego gniewu... albowiem Bogiem jestem, nie człowiekiem: pośrodku ciebie jestem Ja - :Święty i nie przychodzę, żeby zatracać” /11,9/. „Chcę wyprowadzić Izraela na pustynię. . . i mówić jej do serca... i będzie Mi tam uległa jak za dni swej młodości, gdy wychodzi z egipskiego kraju. I stanie się w owym dniu wyrocznia /neum/ Jahwe: - że nazwie Mnie: Mężu mój! . . . I poślubię Cię sobie znowu na wieki, poślubię przez sprawiedliwość i prawo, przez miłość i miłosierdzie”/2,16-21/ . Całe przepowiadanie Ozeasza osadzone jest na wydarzeniach historio-zbawczych. Można powiedzieć, że argumentacja proroka szuka potwierdzenia w historii,. Jahwe jest Bogiem Izraela „od ziemi egipskiej” /12,10; 13,4/. Szczególnie wielkie przeniewierstwo przypisuje Ozeasz kapłanom. Zwłaszcza im, choć również całemu ludowi, brakuje prawdziwej wiedzy - znajomości Jahwe. Brak wiedzy jest w konsekwencji grzechem także i nierząd. Uprzedzająca łaska Boga chce umożliwić powrót powrót do Jahwe. Konieczne jest jednak spełnienie przez lud kilku warunków: wiedza; sprawiedliwość i -wierność. Łaska Jahwe to ciągle powracający ideał wyjścia i związane z nim nieodłącznie Przymierze. Zapowiadając sąd, do którego Izrael nieuchronnie kroczy, Ozeasz posługuje się jedynie krótkimi, ogólnymi napomnieniami. Jednakże obok zapowiedzi sądu i nieodłącznego zbawienia, wyraźnie występuje idea wychowania, która u Ozeasza odgrywa większą rolę niż u któregokolwiek innego z proroków. Nieco kontrowersyjna - świadczy o tym rozbieżność opinii teologów - jest eschatologia Ozeasza. Ozeasz mianowicie nawet w najmniejszy sposób nie sugeruje uniwersalizmu zbawczego. Wszystko zostaje odniesione i ograniczone do Izraela. Temat miłości narodu Izraela do Baala, konkurenta Jahwe, jakby „zaprasza” do wejrzenia w głąb naszego serca, aby skonfrontować je ze współczesnymi idolami, „pożerającymi” naszą energię; prymat ilości nad jakością, mieć nad być, rzeczy nad osobą, konstrukcji nad konstruktorem, zysków nad kosztami, prymat satysfakcji. Ozeasz stawia przed współczesnym człowiekiem problem ostatecznego bezpieczeństwa człowieka: w czym pokłada nadzieję?
IZAJASZ Iz 1-39 to bardzo złożony twór. Niektórym fragmentom odmawia się izajaszowego autorstwa. Rozdziały l - 12 są w bardzo znacznej części autentycznym dziełem Izajasza. Księgę rozpoczynają przepowiednie, że Jahwe wezwie na swój sąd nie tylko obce narody, ale także Judę i Jerozolimę, gdyż zgrzeszyły pychą, zepsuciem, niesprawiedliwością społeczną i apostazją religijną Główną myślą tego proroka jest przeświadczenie o zatrważającym majestacie i sprawiedliwości Jahwe, a nade wszystko o Jego świętości. Jahwe jest trzykroć Święty kadosz. Izajasz bardziej niż inni prorocy jest głosicielem wiary i ufności w zamysły Boga. Prorok jest przekonany, że Jahwe będzie kiedyś odkupicielem /goel/ Izraela i wyzwoli go od utrapień, podobnie jak odkupuje się niewolnika lub kawałek gruntu. Inną starożytną ideą eksponowaną przez Izajasza jest przebaczenie. „Choćby wasze grzechy były jak szkarłat, jak śnieg wybieleją”. Oznacza to, że trzeba przestać grzeszyć i okazać skruchę. Do konieczności zawrócenia z drogi - teszubah: zwrot, nawrót, powrót, do którego tak gorąco wzywali Amos i Ozeasz, Izajasz przywiązuje jeszcze większą wagę - 1,16n. Jego chwała - kabod opromienia i ożywia cały kosmos - 6,3b. Cała ziemia jest pełna jego chwały. Ten uniwersalny obraz Boga wycisnął swoje piętno również na teologii dziejów Izajasza. Wąska droga zbawienia, po której idzie sam tylko Izrael, powraca tu w słowie Szear Jaszub /uświęcona Reszta/ -7,3 które jest koherentne z wyrażeniem „pień Jessego” - 11, l. Tylko mała reszta pozostanie dziedzicem obietnicy. Centralizacja wiary w Boga Jahwe 2. Bóg jest Świętym Izraela, ujawniającym się poprzez antropomorfizmy jako mający oczy /1 , 1 5-1 6; 3, 8 / uszy /1 , 15; 37,17/ ręce /1,25; 9,11--16.20; 10,4; 11,15/ jeden duch w wielu postaciach /11, 2 /: jest wiedzą i mądrością /5, 9-11; 10,22-26 / jest zawsze gotów do czynienia „znaków” /7,10/. Jest Panem Mocnym /1 , 24/, Silnym /9, 5/, Ojcem /1 , 2; 9, 5, 10, 1 i, Księciem /9, 5 /. Skała. /17, 10; 26,4 /, Winnicą umiłowaną /5,1-6/, który zaprasza człowieka do nawrócenia.
MICHEASZ demaskując fałszywą religijność uczonych w Piśmie i faryzeuszów /Mi 6,8 i Mt 23, 23/; wyliczając wymogi przepowiadania Jezusa /Mi 7, 6 i Mt 10,21.35-36 i par./: ilustrując wierność Boga /Mi. 7,20 i Mk 1, 55; Rz 15, 8/.
NAHUM Posłany przez Jahwe prorok jest głosicielem Jego wielkości. Podkreśla poprzez liczne antropomorfizmy Jego władzę, moc, prawość charakteru i żarliwość w obronie sprawiedliwości. Hebrajskie el /part. od ul - być silnymi, przodować lub od alah - być mocnym/ służy do oznaczania mocy, siły i przodowania. Takie własności przysługują tylko jednemu i prawdziwemu Bogu. Toteż albo samo el, albo też w połączeniu z Jahwe czy z Jego przymiotem np. olam - wieczny jest dla Nahuma imieniem Boga Izraela. Taki właśnie Bóg mocny, silny ale i sprawiedliwy zniszczy Niniwę.
SOFONIASZ Opisowi niewierności narodu Judy towarzyszy głoszenie kary zesłanej przez Boga. Również narody sąsiednie będą ukarane za swoje winy. Ale miłosierdzie Boga zbawi „Resztę” narodu, która nie skalała się grzechami idolatrii. Zbawienie dokona się w Jerozolimie, gdzie ostatecznie Bóg zakróluje nad wszystkimi. Te idee rozwijają się według schematu trójdzielnego: groźby przeciw Izraelowi - groźby przeciw innym narodom - obietnice zbawienia dla Izraela. 1. 1,2-2,3: potwierdzenie mocy Boga /1, 2 -3/: opis win mieszkańców Jerozolimy /l,4-13/: obce kulty, grzechy możnych: w „dniu Pana” wszyscy winni będą ukarani./1, 14-1 8/: prorok wzywa do nie zaprzepaszczenia ostatniej możliwości zbawienia /2,1 -3/.
HABAKUK Bóg zbawia tych, którzy zupełnie Jemu zaufają /2,4b/, nie pokładając nadziei we własnej sile czy mądrości /2,4a.5/.
JEREMIASZ Z uwagi na przeważającą ilość gróźb wśród wypowiedzi proroka, na pierwszy plan wysuwa się w Jr ujęcie odstępstw i grzechów narodu. Podstawowym grzechem jest odejście od Boga, czyli bałwochwalstwo. Wynika z tego pesymizm proroka, co do możliwości nawrócenia. Mimo tego, wzywa on nieustannie w imieniu Jahwe do powrotu - szuw. Powrót wiąże się z oczyszczeniem. Oczyszczenie owo /kabac - zbierać, zgromadzić to: 1/ powrót do życia oraz 2/ nowe życie. Obraz Jahwe, przedstawiony w Jr, uwypukla jako jego podstawowy przymiot miłosierdzie /rahamim - macieżyńska miłość Jahwe/. Odrzucając Jahwe aby podążać za idolami, człowiek staje się tym, kto poszukuje źródła, łudząc się że znajdzie wodę w cysternie zbudowanej przez człowieka /2,13/. Nie jest konieczne, aby Bóg karał człowieka, choć często prorok używa obrazów i terminów prawnych z zakresu prawa karnego, obrazujących gniew i odpłatę Boga. Człowiek który odrzuca Boga popełnia grzech, ale tym samym sam siebie karze: „Twoja niegodziwość cię karze, a twoje niewierności cię osądzają. Wiedz zatem i przekonaj się, jak przewrotne i pełne goryczy jest to, że opuściłaś Pana, Boga swego, a nie odczuwałaś lęku przede mną” /2,19/. Podobnie jak Ozeasz, także Jeremiasz prezentuje relację między Jahwe a Izraelem jako relacje między małżonkami /2,20-25; 3,1-6-13.20/. Wszelkie określenia dotyczące Boga nie są w Jr abstrakcyjne, ale opierają się na relacjach między ludźmi. Ale prezentuje tutaj też doskonałą znajomość człowieka. Wiara proroka w wielkość Boga nie wyraża się poprzez jakieś szczególne terminy czy nadzwyczajne znaki jak teofanie ale w sposób bardzo prosty. Z taką samą prostotą Jeremiasz manifestuje swoją relację z tym Bogiem, który jest dla niego przecież niezwykle `twardy'.
Prorok EZECHIEL był kapłanem, być może nawet z linii Sadoka. Stąd tyle elementów kapłańskich w jego przekazie. Jego światopogląd i koncepcje według których układał historię Izraela, mają charakter kapłańskiego sposobu myślenia. Teocentryzm jest zasadniczą cechą jego nauki. Transcendentność Jahwe jest inną cechą nauczania proroka. Ezechiel prezentuje się również jako teolog historii. W prezentacji historii Ezechiel jest chyba najbardziej radykalnym i krytycznym piewcą dziejów swojego narodu. U żadnego z proroków nie zarysowuje się tak wielka przepaść między karzącą, sprawiedliwością, a pełnym nadziei miłosierdziem, jak u Ezechiela. Po wydarzeniach 586 roku głosi radykalnie odmienne wyrocznie. Nie dotyczą one tylko odrodzenia Izraela, ale maluje jego wewnętrzną, społeczno-polityczną strukturę radykalnie nową \34 - 37\. Ezechiel mówi o rzeczywistości nowego przymierza nieco inaczej niż Jeremiasz. Wiąże się z tym idea nowego przymierza oraz pojęcie nowego ludu Bożego, które wchodzą w skład idei mesjańskich Ezechiela. „I włożę w was mojego ducha, abyście ożyli; osiedlę was w waszym kraju, abyście poznali, że ja Jahwe, mówię i wykonuję” /37,14/. Łatwo też dojrzeć w misji Ezechiela znak tego nieograniczonego miłosierdzia Boga, który w pełni objawi Jezus. Ezechiel ogłosił, że „Bóg nie chce śmierci grzesznika, ale żeby się nawrócił i żył” - 33,11.
ZACHARIASZ Naród potrzebuje nie tylko integracji. Potrzebuje odnowy moralnej i religijnej, mimo iż jego potomkowie są ową chwalebną Resztą, czyli najbardziej zdrową moralnie cząstką - por. Iz 3, 2 - 3; 7, 3; 10,20 - 22; Mi 4, 7; Sof 3, 12 - 13; Jr 23, 3; 31, 7.
TRITOIZAJASZ Konieczność prawdziwego nawrócenia Późne spełnienie się obietnic bożych przypisuje nasz autor grzechom ludu. Mówi o życiu moralnym w jego kontekście społecznym /58, 3b - 12; 59, 2 -15; por. 56, 10 - 57/ i religijnym /58, 13 - 14; 57, 3 - 13; 65, 2 - 7; 66, 3 - 4/. Odnosi się do trudności związanych z idolatrią /57, 3 - 13 i 65, 2 - 5. 11/. Bóg jest „Wysoki i Wzniosły” i przebywa w miejscu niedostępnym /57, 15; 63, 15/. Zbawienie jest obietnicą dla ubogich Prorok, który czuje się powołany do „niesienia dobrej nowiny ubogim” /61, 1 /, jest przekonany, że Bóg okaże swą dobroć dla tych, którzy w prostocie zechcą przyjąć dar zbawienia.
MALACHIASZ miłość Jahwe do Izraela /l, l - 5/; kult ofiarniczy nie jest mile przyjmowany przez Boga / 1, 6 - 2, 9/ ; Bóg nie chce ani małżeństw z obcymi kobietami ani też rozwodów /2, 10 - 16/; naród zmęczył Boga swoim zachowaniem /2, 17 - 3, 5/; Konsekwentnie więc prorok jest głosicielem konieczności nawrócenia, czystości sakralnej i etnicznej - idealizuje konieczność małżeństw jednorodnych oraz propaguje nierozwiązywalność małżeństwa.