Spis treści
Wykaz skrótów
SG Studia Gnesnensia
TWAT Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (red. G. J. Botterweck, H. Ringren), t. III, Stuttgart 1973Wstęp
Stary Testament dzieli ludzkość na dwie grupy. Z jednej strony Izrael, lud Boży (µ['), a z drugiej inne narody bądź wymieniane z nazwy, bądź nie. Wśród cudzoziemców Pismo Święte bardzo starannie odróżnia tych, którzy należą do obcych narodów (y/G) i tych, którzy uchodzą za zwykłych wrogów; cudzoziemców, którzy tylko przez pewien czas przebywają w obcym kraju (yrik]n) i nie dających się zasymilować oraz cudzoziemców osiadłych (rGe), nie będących autochtonami, lecz związanych jakoś swoim istnieniem z ludnością danego kraju.
W niniejszej pracy zajmiemy się tylko tą ostatnią grupą. W rozdziale pierwszym zostanie przedstawiona etymologia i znaczenie słowa ger. Opinie co do znaczenia tego słowa są podzielone, dlatego warto przynajmniej zarysować główne linie dyskusji, jaka toczy się na ten temat wśród egzegetów.
W drugim rozdziale ukażemy jakie prawa i obowiązki miał ger w Izraelu. Zajmiemy się tutaj podstawowym tekstem prawnym Izraela - Torą. Następnie nakreślimy ton wypowiedzi prorockich dotyczących ger. Za tło posłużą nam tutaj poglądy proroków na temat kultu i prawości ofiar.
W trzecim rozdziale rozważymy kwestię uniwersalizmu i zbawienia ger. W historii Izraela widoczne jest nieustanne tarcie między ekskluzywizmem, który zamyka dostępność zbawienia dla przedstawicieli innych narodów a uniwersalizmem, który jest postawą otwartości wobec cudzoziemców.
Pochodzenie, znaczenie i pole semantyczne rGe
Pochodzenie rGe
rGe pochodzi od pnia słownego gûr, który wyraża dwie odmienne czynności: jedna to przeżywanie lęku, obawy, a druga to wędrowanie i przebywanie na obczyźnie w charakterze cudzoziemca. To przebywanie może mieć charakter stały lub czasowy. Z pnia tego powstały dwa derywaty rGe oraz używany tylko w poezji rzeczownik magûr. Wyraz rGe przejął od czasownika tylko pierwsze znaczenie, mianowicie znaczenie wędrowania i przebywania na obczyźnie.
W języku ugaryckim sława ze rdzeniem gr prawdopodobnie oznaczały kogoś, kto przebywał w murach Ugarit lub mogły oznaczać kogoś, kto zbiegł do świątyni, aby się tam schronić. Od tego pochodzi czasownik, który w opinii uczonych przybiera różne znaczenia: od „otoczyć”, przez „zatrzymywać się, przebywać”, „objąć w posiadanie” aż do „atakować, napadać”.
Słowo rGe widnieje na steli Meszy i oznacza tych, którzy poddali się Meszy po zajęciu przez niego Nebo.
Znaczenie i pole semantyczne rGe
Jeśli chodzi o znaczenie słowa rGe, to opinie uczonych są podzielone.
Gesenius podaje, że rGe jest obcym, który w innym kraju oddaje się pod opiekę pojedyńczego protektora, bądź wspólnoty.
E. Kautzch , M. Lurje, N. Peters, a także E. Auerbach łaczą określenie kogoś rGe z faktem nieposiadania przez niego ziemi. W tym ujęciu mianem rGe może być nazwany włączony do społeczności cudzoziemiec, Izraelita pochodzący z innego pokolenia, Izraelita bezrolny, a nawet lewita.
Inny pogląd, że tylko nie - Izraelita może być nazwany rGe. Jest to cudzoziemiec, na stałe zamieszkujący w Ziemi Izraela, mniej lub bardziej zasymilowany. Taki pogląd przedstawiają: J. Pedersen, R. de Vaux, S. Łach, A. Bertholet oraz M. Sulzberger.
Według T. Hanelta termin rGe oznaczał człowieka przebywającego w sposób mniej lub bardziej stały na obczyźnie. Najprawdopodobniej określenie to odnosiło się do nie -Izraelitów .
rGe żyje wśród ludu, z którym nie łączy go wspólnota krwi, i korzysta z ochrony i przywilejów, które normalnie daje wspólne pochodzenie. Jego status i przywileje zależą i od gościnności, która w starożytności odgrywała na Bliskim Wschodzie dużą rolę.
Osoby, które podlegają danemu prawodawstwu, czyli podmioty prawa stanowią jednolitą społeczność. W kodeksach izraelskich można zauważyć wyraźną tendencję do wciągania rGe do społeczności izraelskiej. Inną tendencją jest coraz częstsze mówienie o osiadłym rGe. Dlatego właśnie rGe staje się coraz bardziej złączony ze społecznością izraelską, iż jest stałym, zasiedziałym mieszkańcem Palestyny.
Jednocześnie należy zauważyć, że w tekstach narracyjnych i poetyckich, pochodzących z tego okresu, wyrażenie rGe używane jest na oznaczenie wędrowca, przybysza, a nie osiedlonego nie - Izraelity. Z tego wynika, że znaczenie tego wyrazu zaczęło się w pewnym okresie rozdwajać, by ostatecznie przyjąć w pełni odrębne znaczenia: osiadłego i najprawdopodobniej dalece zasymilowanego nie - Izraelity oraz ogólne znaczenie „przybysza” czy „przechodnia”.
Występuje 38 razy w Starym Testamencie, u Proroków 7 razy.
Normy prawne i postawy proroków w odniesieniu do rGe
2.1. Normy prawne w odniesieniu do rGe
Prawo nie nakłada wielu obowiązków na rGe. Pierwszym, mającym raczej charakter przywileju, jest nakaz zachowywania szabatu w Pwt 5,14. Izraelici powinni dobrze obchodzić się ze swymi pracownikami, najemnikami i niewolnikami, pamiętając o tym, jak traktowano ich w Egipcie.
Kolejnym obowiązkiem rGe jest obowiązek uczestniczenia w obchodach świąt Namiotów, Tygodni i Pierwocin oraz prawo składania ofiar (Wj 12,48; 23,16; 34,22; Kpł 17,8; 23,15. 33; Lb 9,14; 15,14-16; 28,26; 29,12). Prawo to dotyczyło każdego Izraelity, jednakże tylko w źródle P rGe jest wyliczony jako uczestnik radości świątecznych i uczt przy tych okazjach urządzanych. rGe może składać ofiary Jahwe, byleby były bez skazy i skkładano je w sanktuarium (Kpł 22,18-19).
Inną normą prawną dotyczącą rGe była troska o zapewnienie mu przynajmniej minimalnych warunków utrzymania. Bardzo często troska o rGe łączy się z troską o sierotę i wdowę. Praktycznym wyrazem zachowania tego nakazu miało być na przykład pozostawienie kłosów na polu czy winogron na krzewie oraz dziesięcina składana co trzy lata (Pwt 24,17. 19-21; 26,12-13; 27,19).
rGe miał być wierny Przymierzu, jak to nakazywał Mojżesz w 29,10. Mojżesz też nakazał sprawiedliwe rozsądzanie sporów nie tylko między Izraelitami, ale też między Izraelitą a rGe.
W Prawie ostro piętnowani są ci, którzy naruszają prawa rGe, sieroty i wdowy. Jako gwarant ich praw ukazany jest sam Jahwe (Pwt 24,14-15). Zakaz ten jest powtórzony w Kpł 19,33, choć tutaj mamy motywację historyczną jego zachowania.
W Prawie Świętości spotykamy słowo rGe 20 razy. Cechą charakterystyczną Kodeksu jest kilkakrotne wyliczenie Izraelity i rGe jako równorzędnych podmiotów prawa. Kara za zbrodnie powinna być taka sama (Kpł 24,22). rGe, jak każdy Izraelita, może ulec zanieczyszczeniu jeżeli spożyje mięso padłego zwierzęcia i zobowiązany jest do oczyszczenia się (Kpł 17,15). Takie samo prawo obowiązywało w przypadku nieumyślnego zabójstwa i schronienia się w jednym z miast ucieczki (Lb 35,15)
Za niektóre występki zagrażała kara śmierci dla rGe: za bluźnierstwo Jahwe (Kpł 24,16), za składanie dzieci w ofierze (Kpł 20,2) oraz za wykroczenia seksualne (Kpł 18,26).
Wzrastająca asymilacja rGe powoduje nie tylko ich włączenie do społeczności izraelskiej. Wraz z nią w prawodawstwie występuje tendencja do coraz mniejszego zainteresowania się rGe jako grupą społeczną ludzi ubogich. Starsze kodeksy starają się otoczyć rGe opieką, chronić przed krzywdą i niesprawiedliwością, nakazują udzielać mu pomocy. Dla nich rGe stanowią przede wszystkim klasę społeczną biedaków. W przepisach prawnych młodszego źródła kapłańskiego nie zniajdujemy już przepisów chroniących rGe. Powoli i niemal niepostrzeżenie klasa społeczna stała się grupą religijną.
Śledząc drogę zmiany znaczeń słowa rGe zauważamy nie tylko coraz częstsze traktowanie o rGe osiadłym i mówienie o nim jako o podmiocie prawa równym Izraelicie, ale równocześnie tendencję do coraz pełniejszego wciągania rGe do społeczności religijnej Izraela. Widzimy wyraźny skok w traktowaniu rGe w Dekalogu, który nakazuje mu tylko zachowanie szabatu, a źródłem kapłańskim, które umożliwia mu obrzezanie i udział w święcie Paschy. Obcy, osiedlający się na ziemi Izraelitów, powoli włączali się w ich życie społeczne, potem polityczne, w końcu musieli się też włączyć w życie religijne. Nic zatem dziwnego, że w najmłodszych księgach zaczyna występować termin rGe w znaczeniu „prozelita”, a LXX zupełnie jednoznacznie przekłada go przez ρσ
Jednak nawet w najmłodszych źródłach biblijnych podstawą nazwania kogoś rGe nie był fakt jego prozelityzmu, lecz to, że nie będąc Izraelitą, mieszkał wśród Izraela, a więc na ziemi sobie obcej.
2.2. Prorocy a rGe
Wyraz rGe nie występuje zbyt często u proroków - tylko 7 razy. Nie zawsze też odnosi się do cudzoziemca (Jr 14,8). W tym podpunkcie zajmiemy się tylko wypowiedziami proroków, w których odnoszą się do norm prawnych obowiązujących wobec rGe.
Zanim jednak odniesiemy się ściśle do wypowiedzi prorockich, dotyczących cudzoziemców, należy przypomnieć, że głównym celem wystąpień prorockich było sprowadzenie narodu na drogę Bożych przykazań i odrzucenia wykroczeń przeciw obowiązkom moralnym. Dlatego każde orędzie prorockie, piętnujące jakiekolwiek wykroczenie społeczne, należy odczytywać w tym kluczu.
Tak więc prorocy piętnują przewrotność ludu i jego przywódców. Prorocy oskarżają przede wszystkim fałszywą religijność (Iz 1,11-15; Am 5,21-26; Jr 7,21-25; Mi 6,7; Oz 6,6; Ma 1,10), ujawniającą się w mnóstwie zewnętrznych ofiar, którym nie towarzyszyło odpowiednie usposobienie moralne ani postępowanie. To postępowanie nie było zgodne z Prawem. Z powodu sytuacji społecznej Izraela - bogaceniu się warstwy rządzącej kosztem najbiedniejszych: ubogich, sierót, wdów i cudzoziemców prorocy silnie opowiadają się za sprawiedliwością społeczną.
Prorok Jeremiasz piętnuje przekroczenie przepisu z Pwt 24,14-15 dwa razy, kiedy mówi, że bezpieczeństwo miastu może zagwarantować postępowanie zgodne ze sprawiedliwością (Jr 7,6; 22,3).
Ezechiel wylicza grzechy Jerozolimy, które doprowadzą ją do upadku: Ez 22,7. 29. Za nieprzestrzeganie przykazań Jahwe wyleje na lud gniew, zniszczy ich w ogniu swej zapalczywości (Ez 22,31).
Zachariasz przypomina powracającym z niewoli, co było przyczyną upadku miasta i wzywa ich, by postępowali w sprawiedliwości. Prorok czerpie myśli z Amosa, Ozeasza i Micheasza oraz Księgi Przymierza, aby „nie uciskać (...)rGe (Za 7,10).
Malachiasz opisuje sąd Jahwe jaki nastąpi, gdy Bóg przyjdzie karać zło. Prorok wylicza przykładowo 5 wykroczeń. Poza wykroczeniem uprawiania czarów, wszystkie pozostałe mają charakter społeczny. Malachiasz, podobnie jak jego poprzednicy uważa czyny niezgodne ze sprawiedliwością społeczną za winy przeciw Jahwe. Bóg będzie nie tylko sędzią, ale i świadkiem, przeciwko „uprawiającym czary (...) i tym co gnębią rGe (Ml 3,5).
Ekskluzywizm a uniwersalizm w odniesieniu do rGe. Możliwość zbawienia rGe
Ekskluzywizm a uniwersalizm
Jahwe jest Bogiem narodowym i jednocześnie Bogiem ponadnarodowym. Z jednej strony prorocy powtarzają ciągle, że jest wyłącznie Bogiem Izraela, a z drugiej, że jest władcą powszechnym, Panem każdego narodu (Am 9,7).Postawy wobec cudzoziemców możemy podzielić na dwie grupy: z jednej strony mamy otwartość, a z drugiej wrogość, gdy chodzi o ochronę przed idolatrią.
Pierwsza konieczność - to sprawa zamknięcia się na wpływy pogańskie. Czyż bowiem przyczyną wszystkich minionych nieszczęść nie było skażenie umysłowości i kultu izraelskiego?.
Lecz w tym samym czasie, wskutek paradoksu, który wyjaśniają wymagania zgłaszane dodatkowo przez wiarę żydowską, społeczność izraelska otwiera się jak nigdy przedtem dla pogan dobrej woli. Piętnuje się szowinizm religijny, którego ironiczną karykaturę przedkłada autor Księgi Jonasza, w której autor poucza, że Bóg jest miłosierny i pragnie zbawienia wszystkich ludzi. Ustanawia się specjalny statut dla prozelitów, pragnących przyłączyć się do Izraela (Iz 56, 1-8), i opowiada się z upodobaniem o tym, jak przyłączyli się już niektórzy w przeszłości: Rut Moabitka (Rt 1,16), Achior Ammonita (Jdt 5,5 - 6, 20).
Prorokom, zwłaszcza w okresie wygnania babilońskiego i po powrocie z niego, powierzono dialektyczne zadanie mówienia zarówno o uprzywilejowanym stanowisku narodu izraelskiego, jak i o powszechnym ocaleniu wszystkich narodów. Musieli zwalczać egoistyczne pojmowanie zbawienia, nieporozumienie jakoby ocalenie, zbawienie i przyszłość Bóg przyrzekł tylko ludowi izraelskiemu. W ten sposób znowu popadli w konflikt z narodową dumą Żydów, ponieważ lud izraelski był przekonany, że łaska Boża po wsze czasy należy się tylko jemu.
Z powodu swego orędzia o powszechnym ocaleniu prorocy musieli się liczyć z podejrzeniem i ryzykiem, że zostaną uznani za agentów przede wszystkim obu mocarstw starożytnego Wschodu, Asyrii i Egiptu. Poza tym dla Izraelitów było niezwykłe to, że nie tylko „święta Reszta" zostanie uznana za godną zbawienia i przyszłości, że do świątyni w Jerozolimie pielgrzymować będą również narody pogańskie, aby tam modlić się i składać ofiary. Takie zapatrywania budziły zgorszenie wśród Izraelitów, zwłaszcza, że prorocy znajdujący się w niewoli wychwalali poganina i wroga ludu izraelskiego, króla perskiego, Cyrrusa, jako pasterza i pomazańca Jahwe (por. Iz 44, 28; 45, 1).
Zetknięcie się żydowskich wygnańców z „pogańskimi" Babilończykami przyczyniło się do tego, że Żydzi w znacznym stopniu porzucili swój brak szacunku wobec nieżydowskiego rozumienia Boga i nieżydowskich obrzędów religijnych. Żydzi, nie powodowani uprzedzeniami, zrozumieli, że liczni Babilończycy, z którymi spotykali się na co dzień, w swym humanitaryzmie i swej gotowości do niesienia pomocy, a także w swej religijności i pobożności, to ludzie, którzy nie ponoszą winy za to, że nie wiedzą o łaskach i obietnicach Jahwe, jakimi obdarzał On naród izraelski w jego dotychczasowych dziejach.
Ponadto istnieli zapewne i tacy Babilończycy, którzy z szacunkiem odnosili się również do religii deportowanych Żydów, a nawet w pojedynczych przypadkach przyłączali się do wiary i obyczajów religii żydowskiej.
3.2. Sąd nad narodami
Wypowiedzi przeciw narodom należą do klasycznych u wszystkich proroków (Iz 13-21; Jr 46-51; Ez 25-32). W świetle tego, co powiedzieliśmy wyżej może wydawać się dziwna ostrość, z jaką traktują cudzoziemców. Prorocy nie myśleli w nich o ger, ale o wrogach Izraela. Nabierają te wypowiedzi znaczenia szczególnego w epoce późniejszej, kiedy to pokonanie najeźdźców pogańskich ukazuje się jako warunek konieczny uwolnienia Izraela. Gdy przyjdzie Jego dzień, Jahwe złamie Goga, króla Magogu, będącego typem wszystkich krwawych tyranów (Ez 38-39). Wtedy też wystąpi przeciwko wszystkim wrogim potęgom (Jl 4,9-14, Zch 14,1-6.12nn), zniszczy ich miasta i wyda wyroki potępienia na ich królów (Iz 24,21n). Pouczająca historia Judyt oraz Apokalipsa Daniela są osnute właśnie na tym temacie (por. Dn 7; 11,24-25), który wskutek prześladowań Antiocha staje się tragicznie aktualny.
3.3. Zbawienie pogan
Jednak oprócz karzącego sądu proroków zajmowała też myśl o zbawieniu pogan i ich nawróceniu (Iz 11,10; 17,7n; 18,7; 19,19nn; 56,3nn; 66,18-21; So 2,11; Ha 2,14; Jr 3,17; 12,16; 16,19nn; Za 2,15; 14,16). Zdecydowanym głosicielem tej idei był zwłaszcza Deuteroizajasz (Iz 42,10n; 45, 6.14.18-25).
Zbawienie ostateczne nie ma być udziałem jedynie Izraela. Chociaż grzech zniszczył na samym początku jedność rodzaju ludzkiego, to jednak można ją będzie odtworzyć dzięki nawróceniu się ostatecznemu narodów. Oto właśnie narody śpieszą do Jerozolimy, by poznać Prawo Boże. Jest to powrót do powszechnego pokoju (Iz 2,2nn). Wracają one do Boga żywego (Iz 45,14-17.20-25) i biorą udział w Jego kulcie (Iz 60,1-16; 25, 6; Zch 14,16). Nawracają się Egipt i Asyria, a Izrael służy im za element łączący (Iz 19, 16-25). Kładąc kres rozproszeniu, które zostało spowodowane budową wieży Babel, Jahwe zgromadzi dokoła siebie wszystkie narody i wszystkie języki (Iz 66,18-21). Wszyscy mieszkańcy ziemi będą Go uważały za Króla, wszystkie narody połączą się razem z ludem Abrahama (Ps 47) i wszystkie będą nazywały Syjon swoją matką (Ps 87), Sługa Jahwe, podobnie jak wobec Izraela, względem nich będzie też odgrywał rolę pośrednika (Iz 42,4. 6). W ten sposób ma się formować na dzień ostateczny ten jeden jedyny lud Boży, symbol pierwotnego uniwersalizmu. Jeżeli Prawo stwarzało wokół Izraela pozory pewnego ekskluzywizmu, to widać teraz, jak przepowiednie proroków nawiązują do bardzo rozległych perspektyw.
Zakończenie
W niniejszej pracy został ukazany stosunek Ludu Izraela do cudzoziemców osiadłych, w terminologii biblijnej nazywanych rGe.
Pierwszy rozdział ukazał właśnie szczegółowo, kogo określało to słowo i skąd ono pochodzi. Stwierdzić należy, że choć z początku wyraz ten miał zabarwienie nieco pejoratywne, związane nawet ze słowem niewolnik, to później jego znaczenie ewoluowało w kierunku określenia człowieka przebywającego na obczyźnie bez względu na jego stan.
W drugim rozdziale staraliśmy się szczegółowo przyjrzeć stosunkowi proroków do rGe. Jednak aby to spojrzenie było obiektywne, najpierw przytoczyliśmy normy prawne, jaki odnosiły się do rGe. To pozwoliło nam unaocznić dwie sprawy. Pierwsza z nich to ukazanie ewolucji przepisów prawnych - od początkowo wrogich rGe, ze strachu przed pogaństwem, aż do przyznania im pewnych praw. Druga sprawa jest jednak dla naszej pracy ważniejsza. Chodzi o stosunek proroków do rGe. Widzimy tu, że prorocy byli stróżami Prawa, nawoływali do zachowania jego przepisów, ale też stawali zawsze po stronie człowieka uciśnionego. Skądinąd wiemy, że prorok to posłaniec Jahwe, takie więc jego zachowanie może dawać pewien obraz stosunku Jahwe do ludzi.
Trzeci rozdział ukazuje czasy eschatologiczne i sprawy czekające ludzi. Pomimo bezwzględnej postawy niektórych proroków, popierających ekskluzywizm zbawczy, widzimy dominujący prąd uniwersalizmu, co dla nas, Nowego Izraela nie jest bez znaczenia.
W pracy tej ukazaliśmy jednak tylko jeden rodzaj cudzoziemców, tych, którzy poddawali się asymilacji. Ciekawą pracą byłoby przebadanie stosunku proroków do cudzoziemców, których Stary Testament nazywa yrik]n i innych y/G, ale jest to już materiał na inne opracowanie.
Bibliografia
I. Teksty i tłumaczenia Pisma Świętego
Biblia Hebraica Stuttgartensia, Stuttgart 1990.
Bible de Jérusalem, Paryż 1998.
Biblia Tysiąclecia, Poznań 2000.
II. Słowniki
red. Botterweck G. J., Ringren H., Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, t. III, Stuttgart 1973.
Gesenius W., Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament, Leipzig 1910.
Leon-Dufour X., Słownik teologii biblijnej, Poznań 1994, s. 522.
Whitaker R., The Abridged Brown-Driver-Briggs Hebrew-English Lexicon of the Old Testament, (Oak Harbor, WA: Logos Research Systems, Inc.).
III. Literatura
Brzegowy T., Prorocy Izraela. Cz. II, Tarnów 1997.
Filipiak M., Problematyka społeczna w Biblii, Warszawa 1985.
Gądecki S., Wstęp do ksiąg prorockich Starego Testamentu, Gniezno 1993.
Hanelt T., Pojęcie „przybysza” (ger) w Starym Testamencie, w: SG, t. III, 1977, s. 29 - 51.
Läpple A., Od egzegezy do katechezy. Stary Testament, Warszawa 1986.
Légasse S., Et qui est mon prochain? Etude sur l'objet de l'agapé dans le Nouveau Testament, Paris 1989.
Polok B., Wprowadzenie do ksiąg Starego Testamentu, Opole 1999.
Synowiec J. St., Prorocy Izraela, ich pisma i nauka, Kraków 1995.
Zob.TWAT, kol 980, hasło rGe.
W. Gesenius, Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament, Leipzig 1910, hasło rGe. R. Whitaker, Editor, The Abridged Brown-Driver-Briggs Hebrew-English Lexicon of the Old Testament, (Oak Harbor, WA: Logos Research Systems, Inc.) 1997 dodaje, że rGe nie posiada żadnych praw dziedzicznych.
Zob.: T. Hanelt, Pojęcie „przybysza” (ger) w Starym Testamencie, w: SG, t. III, 1977, s. 29 - 51.
Zob.: tamże.
Tamże, s. 33.
TWAT, kol 983.
Zob.: T. Hanelt, dz. cyt., s.49.
Określenie rGe w drugim znaczeniu odniesione było do Jahwe, odchodzącego od swego ludu niczym wędrowiec - Jr 14,8.
T. Hanelt, dz. cyt., s. 35.
O nakazie miłości rGe w tym tekście zob. S. Légasse, „Et qui est mon prochain?” Etude sur l'objet de l'agapé dans le Nouveau Testament, Paris 1989, s. 39.
Sprzeczność z przepisem Pwt 14,21 świadczy o daleko posuniętej asymilacji (Zob. T. Hanelt, dz. cyt., s. 43)
Tamże, s. 50.
Tamże.
Zob. J. St. Synowiec, Prorocy Izraela, ich pisma i nauka, Kraków 1995, s. 48.
Szerszy opis sytuacji społecznej zob.: J. St. Synowiec, dz.cyt., s. 112, 122-123, 142-154, 193-207.
Zob. M. Filipiak, Problematyka społeczna w Biblii, Warszawa 1985, s. 43.
Zob. S. Gądecki, Wstęp do ksiąg prorockich Starego Testamentu, Gniezno 1993, s. 49. Zob. też: T. Brzegowy, Prorocy Izraela. Cz. II, Tarnów 1997, s. 88 - 91.
X. Leon-Dufour, Słownik teologii biblijnej, Poznań 1994, s. 522.
Zob. B. Polok, Wprowadzenie do ksiąg Starego Testamentu, Opole 1999, s. 184-185.
X. Leon-Dufour, dz. cyt., s. 522.
Zob.: A. Läpple, Od egzegezy do katechezy. Stary Testament, Warszawa 1986, s. 228.
X. Leon-Dufour, dz. cyt., s. 521.
J. St. Synowiec, dz. cyt., s.56.
X. Leon-Dufour, dz. cyt., s. 522.
5