WYŻSZA SZKOŁA HUMANISTYCZNO -EKONOMICZNA WE WŁOCŁAWKU Wydział Pedagogiki Iwona Patroniak Nr albumu: 119856 Aksjologiczne aspekty etyki zawodowej nauczycieli wychowania przedszkolnego i wczesnoszkolnego

Praca licencjacka

napisana pod kierunkiem

dra inż. Kazimierza Ciżkowicza

Włocławek, 2008

1. Przedmiot badań w literaturze.

Żyjemy w czasach ogromnych zmian społecznych, w których jednostka ludzka czuje się zagubiona, choć podejmuje próby określenia jakiegoś ładu i porządku w samym sobie, jak i w otaczającym środowisku. Te przemiany cywilizacyjne wymuszają na nas nowe spojrzenie na człowieka i świat wartości. Dlatego właśnie, ta problematyka stanowi przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin naukowych takich jak: etyka, filozofia, socjologia, psychologia społeczna czy antropologia.

W naukach społecznych pojęcie wartości otwiera pole różnorodnych analiz, a samo w sobie jest warte gruntownego poznania. Natomiast nauki pedagogiczne, które zajmują się celami wychowania i sposobami ich realizacji odwołują się w naturalny sposób do problematyki związanej z wartościami. Z kolei nauki filozoficzne przyjmują teorię względności, która głosi, że wszystkie wartości są względne lub - inaczej mówiąc - każda wartość może być dodatnia lub ujemna, w zależności od tego, jaki przyjmiemy punkt odniesienia.

Widzimy, zatem, że w różnych dziedzinach nauki sens terminu wartości staje się coraz większy. Jednak im częściej jest ono stosowane, tym bardziej jego znaczenie różni się i rozmywa. Wartości należą do pojęć wieloznacznych i jak dotąd nikt jeszcze nie potrafił w sposób precyzyjny określić ich kryteriów, które pozwalałyby na ich porównywanie i odróżnianie.

1. Wartości w ujęciu nauk społecznych - przegląd definicji.

Niełatwo jest rozstrzygać, czym są wartości, słowo to może przybierać różne znaczenia zarówno w rozprawach naukowych jak i w języku potocznym. W dodatku różne dyscypliny naukowe w zupełnie odmienny sposób definiują to pojęcie. Nawet w tej samej dyscyplinie można wyróżnić ogromną rozmaitość znaczeń. W zależności od tego, kto udziela odpowiedzi na to pytanie, odpowiedź będzie różna. Socjolog stwierdzi, że „wartością jest to co uruchamia ludzką wyobraźnię”, „przedmiot godny pożądania zasługujący na akceptację”.

Filozof użyje określeń: być wartością, mieć wartość, być czymś wartościowym.

Psychologowie, gdy mówiąc o wartościach, mają na myśli sam proces wartościowania, urzeczywistnianie wartości, a także przypisywanie osobom, rzeczom i zdarzeniom poziomu integracji z wartościami.

Czym właściwie jest ,,wartość”? W życiu codziennym bardzo często używamy tego terminu. Próbując odpowiedzieć na to pytanie przytoczę definicje kilku filozofów, socjologów oraz pedagogów.

Według słownika języka polskiego wartością są cechy decydujące o walorach ludzi lub rzeczy albo to, co da się wyrazić równoważnikiem pieniężnym (M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa1981, s.660).

Zdefiniowanie wartości nie jest rzeczą prostą. Według Władysława Tatarkiewicza „Zdefiniowanie wartości jest trudne, jeśli w ogóle możliwe (...). To, co wygląda na definicje wartości, jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący na przykład dobro. Albo jest omówieniem”( J. Głuszyński, Wartości a wychowanie, "Chowanna" nr 2, 1983, s. 105).

Można też utożsamiać wartości z aspiracjami, rozumiejąc je jako ,, jakieś ważne dobra (...) bardziej od innych warte tego, by je w życiu osiągnąć” (L. Dyczewski, Kultura polska w procesie przemian, Lublin 1995, s. 104).

Filozof Józef Maria Bocheński uważa, że "To, dzięki czemu dany przedmiot jest wartościowy, nazywa się wartością"( J. M. Bocheński, Sto zabobonów, Kraków 1992, s. 135).

,,Wartości można też rozumieć jako duchowe, moralne przekonanie jednostek i grup społecznych kierujące postawami oraz zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi” (J. Mariański, W. Zdaniewicz, Wartości religijne i moralne młodych Polaków, Warszawa 1991, s. 14).

Z kolei socjolog Henryk Świda napisał, że "wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację"; "przedmiot godny pożądania, zasługujący na akceptację" (K. Ostrowska, W poszukiwaniu wartości, Gdańsk 1994, s. 11).

Według Danuty Dobrowolskiej „Wartością najogólniej zdefiniowaną jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to, więc być przedmiot materialny, osoba, instytucja, idea, rodzaj działania" (J. Mariański, W. Zdaniewicz, op., cit., s. 175).

Antoni Rumiński prezentuje psychologiczny sposób rozumienia wartości, które są według niego „ … świadomym wyobrażeniem tego, co jest godne pożądania, na zdobyciu, czego człowiekowi najbardziej zależy ze względu na zaspokojenie jego potrzeb” (Z. Sareło (red.), Moralność i etyka w ponowoczesności, Warszawa, 1996, s.122) . Według innego psychologa N. Sillany w jego „Słowniku Psychologii” czytamy, że wartościami są głównie „zainteresowania, jakim obdarza się dany przedmiot” lub szacunek, jakim się darzy jakąś osobę” (N. Sillany „Słownik psychologii” Katowice 1995 ).Wartość w tym rozumieniu stanowi podstawę ludzkich dążeń a także, jakość bądź własność stanowiącą o użyteczności.

Z kolei Maria Gołaszewska zwraca uwagę na społeczny charakter wartości. „Jednym z mechanizmów adaptacji człowieka do życia społecznego - stwierdza w swoim opracowaniu „Sposób istnienia wartości” - jest internalizacja (wartości i przekonań), ma ona także ogromne znaczenie dla rozwoju osobowości. Dzięki temu, bowiem człowiek wzbogaca swoje życie o takie wartości, których sam nigdy by nie odkrył, ani nie stworzył” (B. Suchodolski (red.), Trwałe wartości i zmienny świat, Warszawa, 1995).

Według założenia Maxa Schelera wartościami nazywa się zarówno to, co się nam podoba jak również to, co nam się nie podoba. Twierdził, że wartości nie są wytworem człowieka i nie zależą od jego uznania. Wyróżnił cztery rodzaje wartości:

1) związane z przyjemnościami, czyli hedoniczne,

2) witalne,

3) duchowe (w tym poznawcze, moralne i estetyczne),

4) religijne.

W życiu codziennym mówi się, że wartością jest zdrowie, miłość, sprawiedliwość, (czyli przypisuje się temu słowu znaczenie dodatnie), natomiast brzydota, choroba, kłamstwo nie są wartościami (w języku filozoficznym są to wartości negatywne, ujemne).

Z tego krótkiego przeglądu stanowisk wynika, że kryteria opisu pojęcia wartości są bardzo zróżnicowane. Wartość, bowiem raz jest celem, innym razem kryterium wyboru celów lub motywów działania, czasem utożsamiana jest z normą, a czasem jest przypisana do przedmiotu albo też jest subiektywnym odzwierciedleniem przekonań człowieka. Niemożliwe jest więc ułożenie definicji terminu ,,wartość” w taki sposób, aby spełniała wymagania wszystkich, którzy się na ten temat wypowiadają.

W codziennym życiu, w różnorodnej działalności, w naszym zachowaniu się wielokrotnie, choć czasem bezwiednie, odwołujemy się do wartości. Uznajemy rzeczy jedne i odrzucamy inne, właśnie ze względu na ich taką a nie inną wartość. Wartości w gruncie rzeczy nadają kształt życiu człowieka, a jego egzystencji głębszy sens.

2. Klasyfikacje i wyznaczniki systemów aksjologicznych.

Badaniem wartości zajmuje się nauka zwana aksjologią. Aksjologia (z greckiego aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania.

Wyodrębnienie aksjologii, jako osobnego działu filozofii zaproponowano na przełomie XIX i XX w., do czego grunt przygotowały wcześniejsze wystąpienia D. Hume'a, I. Kanta, R.H. Lotzego, F. Nietzschego, F. Brentana, A. Meinonga. Terminu aksjologia użył jako pierwszy P. Lapie w Logique de la volonté (1902), utrwalił go E. Hartmann w Grundriss der Axiologie (1908). Problematykę aksjologiczną podejmowali m.in. przedstawiciele neokantyzmu badeńskiego (W. Windelband, H. Rickert), fenomenologii (M. Scheler, D. von Hildebrand, N. Hartmann) oraz neorealiści (G.E. Moore, R.B. Perry, J. Dewey) i neopozytywiści (aksjologiczny emotywizm). Faktycznie jednak tematyka aksjologiczna towarzyszyła człowiekowi od tysiącleci, znajdując wyraz w refleksji religijnej i filozoficznej, działalności legislacyjnej, a także w rozważaniach o sztuce.

Przez niektórych aksjologia uważana bywa za samodzielną dziedzinę wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym; inni (np. tomiści) kwestionują potrzebę jej wyodrębniania, lokując właściwe jej problemy w obrębie metafizyki, antropologii i teorii poznania. „Aksjologia jest nauką, od której oczekuje się dostarczenia teoretycznych zasad systemu wartości, obowiązującego w dziedzinie procesów wychowawczych, a także zasad ideologii i polityki, mające z kolei uzasadnić wybór programu działania społecznego” (W. Cichoń, Wartość, człowiek, wychowanie, Kraków, 1996)

W aksjologii pojęcie wartość stanowi podstawową kategorię i oznacza ,,to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich” (M. Łobocki, Pedagogika wobec wartości, W: B. Śliwerski (red.), Konstelacje pedagogiczne ,Kraków 1993, s. 125). Podobnie zdefiniował delicję wartości Stanisław Kowalczyk: „Wartością jest to, co jest przedmiotem pożądania, co jest upragnione przez człowieka, co jest celem jego zabiegów"( S. Kowalczyk, Pedagogika wobec wartości, W: B. Śliwerski (red.), Konstelacje pedagogiczne ,Kraków 1993, s. 142).

Próby klasyfikacji wartości podejmowało już wielu naukowców i powstało wiele różnorodnych klasyfikacji. Pokrótce należałoby przyjrzeć się niektórym z nich, aby zrozumieć doniosłość wartości. Edward Spranger wyróżnił następujące wartości:

1. Wartości teoretyczne, reprezentatywne dla ludzi, którzy najbardziej cenią odkrywanie prawdy,

2. Wartości ekonomiczne, dla ludzi ceniących najwyżej dobra materialne, 3. Wartości estetyczno - artystyczne, bliskie ludziom ceniącym przeżycia piękna i harmonii,

4. Wartości społeczne - dla ludzi, którzy cenią bezinteresowne działanie na rzecz innych,

5. Wartości polityczne, dla tych, którzy cenią najwyżej władze i wpływ, 6. Wartości religijne, dla ludzi ceniących prawdę której źródłem jest religia ( M. Łobodzki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2003)

Inaczej przedstawia się klasyfikacja M. Rokeacha wyodrębnił on wartości ostateczne i instrumentalne. Ostateczne odnoszą się do najważniejszych celów w życiu ludzkim, oraz instrumentalne dotyczące najogólniejszych sposobów postępowania. Do wartości ostatecznych zalicza się: bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo rodziny, dojrzałą miłość, dostatnie życie, mądrość, poczucie dokonania, poczucie własnej godności, pokój na świecie, prawdziwą przyjaźń, przyjemność, równowagę wewnętrzną, równość, szczęście, świat piękna, uznanie społeczne, wolność, zbawienie, życie pełne wrażeń. Do instrumentalnych: ambicje, szerokość horyzontów intelektualnych, zdolność, urok, czar osobisty, czystość, odwagę, umiejętność przebaczenia, opiekuńczość, uczciwość, twórczą wyobraźnię, niezależność, intelektualizm, logiczność, miłość, wrażliwość, posłuszeństwo, grzeczność, odpowiedzialność, samokontrolę (M. Rokeach, The nature of human values, New York, 1973).

J. Homplewicz wyróżnił transcendentne i naturalne wartości wychowania. Do transcendentnych zalicza:

1.Powszechne unikanie czynienia zła, czynienie dobra,

2. Postawę wiary, nadziei i miłości,

3. Łączność z Bogiem. Do naturalnych, czyli opartych na humanizmie zalicza m.in.: szacunek dla człowieka, godność człowieka, dojrzałość intelektualną i emocjonalną oraz tolerancję (J. Homplewicz, Etyka pedagogiczna. Podręcznik dla wychowawców, Warszawa 1996)

Inny rodzaj klasyfikacji podejmuje R. Jedliński, przytacza on wartości na wzór K. Denka, i są to:

1. Wartości transcendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie),

2. Uniwersalne (dobro, prawda),

3. Estetyczne (piękno),

4. Poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność),

5. Moralne (bohaterstwo, mądrość, honor, przyjaźń, miłość, odpowiedzialność, sprawiedliwość, szczerość, uczciwość, wierność),

6. Społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja, rodzina),

7. Witalne (siła zdrowie, życie),

8. Pragmatyczne (praca, spryt, talent, zaradność),

9. Prestiżowe (kariera, władza, majątek, pieniądze),

10. Hedonistyczne (radość, seks, zabawa).

Ciekawą hierarchię wartości podaje Max Scheller. Według niego wartościami najniższymi są wartości hedonistyczne, czyli przyjemnościowe. Wyżej stoją wartości utylitarne, to znaczy użytecznościowe, potem są wartości witalne związane z biologią. Następnie umieścił wartości duchowe (kulturowe), do nich zaliczył: wartości estetyczne, prawne, poznawcze. Na samym szczycie piramidy Scheller umieścił wartości religijne (K. Denek, 1999).

N. Hartmann zauważa, że rozpatrując wartości trzeba poza ich wysokościami uwzględniać też „moc”. Pierwsza z relacji porządkujących ujawnia się poprzez pozytywną emocjonalną odpowiedź na jej realizacją (aprobata, podziw), a następna manifestuje się w negatywnej realizacji (dezaprobata, pogarda).

Wartości, jak zdążyliśmy zauważyć, nie funkcjonują w sposób oderwany, ale tworzą określone układy, które prowadzą do powstania systemów wartości. Maria Misztal uważa, że system wartości to pojęcie czysto teoretyczne, które obejmuje wartości tworzące zbiór wzajemnie powiązanych ze sobą elementów (M. Misztal, Elementy systemu wartości współczesnego społeczeństwa polskiego, PWN, Warszawa, 1990,s. 16-17).

Wszystkie te wartości tworzą system określany mianem sieci wartości. Jeśli niektóre z nich są przez człowieka preferowane i szczególnie wysoko cenione, tworzy się wówczas hierarchia wartości. Wysokie miejsce zajmują w niej wartości szczególnie cenne i godne pożądania, które dana osoba bardzo chciałaby zrealizować. W sytuacji wyboru, w razie zaistnienia wartości alternatywnych, są wybierane te spośród nich, które zajmują wyższe miejsce w hierarchii. Wynika z tego, że jednym wartościom można przyznać wyższą, innym niższą rangę.

3. Wartości w edukacji i wychowaniu.

Uczniowie, dzieci i ich nauczyciele - wychowawcy spotykają się ze sobą na gruncie szkoły, przedszkola bądź innej placówki opiekuńczo - wychowawczej. W czasie kilkugodzinnego przebywanie ze sobą przez pięć dni w tygodniu jest rzeczą naturalną, iż wzajemnie wpływają na siebie, na zachowania, myśli i uczucia.

Wychowanie jest pojęciem trudnym do zdefiniowania, ponieważ w dużym stopniu zależy od określenia kto jest wychowankiem, a kto wychowawcą, a także kto ma prawo wychowywać innych. Krzysztof Konarzewski „aktem wychowawczym nazywa wszelką działalność podjętą przez człowieka z myślą o wywoływaniu zmiany w postępowaniu innego człowieka i przebiegającą we wspólnej sytuacji symbolicznej ( K.Konarzewski (red), Sztuka nauczania: Podręcznik akademicki dla studentów kierunków nauczycielskich, T. I: czynności nauczyciela, warszawa 1993, PWN, wyd 3., s. 289).

Sięgając do encyklopedii natkniemy się na kolejne definicje:

Wychowanie - całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego oraz przyrodniczego na człowieka, kształtujących jego rozwój i osobowość oraz przygotowującego go do życia w społeczeństwie ( Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, www.encyklopedia.pl/wiem/009547.html ).

Wincenty Okoń w słowniku pedagogicznym pod hasłem wychowanie zamieszcza następującą definicję:

Wychowanie - to świadome organizowana działalność społeczna, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno sferę poznawczo - instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętności oddziaływania na nią, jak i na stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia (W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo akademickie Żak, Warszawa 2001r.).

W pedagogice używa się pojęcia wychowania w trzech znaczeniach:

• jako proces - rodzaj działalności ludzkiej, polegającej na w osobowości człowieka,

• jako stan - ogół zjawisk określających przebieg, cele, metody, środki i warunki wychowania,

• jako wynik - suma następstw wyrażająca się w zmianie osobowości człowieka i w stopniu przygotowania go do życia.

Wychowanie - zgodnie z myślą Jolanty Dobrzańskiej - to proces stawania się człowieka od tego, kim jest, przez uświadomienie sobie, kim być może, do tego, kim się staje (J. Dobrzańska: Wychowanie- potrzeba dziecka- zadanie domu i szkoły, Media Rodzina of Poznań, Poznań 1999r ).

Jeden z największych autorytetów moralnych naszego wieku Jan Paweł II - w przemówieniu wygłoszonym w UNESCO - powiedział:

„W wychowaniu chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem - o to, ażeby bardziej był, a nie tylko więcej miał, aby więc poprzez wszystko, co ma, co posiada, umiał bardziej i pełniej być człowiekiem, to znaczy, ażeby również umiał bardziej być nie tylko z drugimi, ale i dla drugich (K. Korab: Reforma programowa, Wychowawca Nr. 3, Kraków, 1999r. s. 10).

Wychowanie stanowi jeden z fundamentalnych czynników rozwojowych każdego społeczeństwa. Przygotowuje ono młode pokolenie do uczestnictwa w życiu i kulturze narodu, do wprowadzania mądrych zmian, które przyczynią się do wytwarzania więzi pożądanych ze społecznego punktu widzenia, integrujących społeczeństwo, naród a także całą ludzkość. Złe wychowanie może doprowadzić do rozkładu społecznego, ponieważ celem nadrzędnym jest czynić ludzi dobrymi, a społeczeństwo bardziej zorganizowanym, nigdy zaś odwrotnie.

Teorią wartości i wartościowania, mającą zastosowanie w pedagogice zajmuje się aksjologia pedagogiczna. „ W aksjologii pedagogicznej chodzi najogólniej rzecz ujmując o sformułowanie i uzasadnienie określonych zbiorów czy raczej systemów wartości składających się na określony standard etyczny, zwany najczęściej ideałem pedagogicznym, z którego wyprowadza się tzw. nadrzędne i etapowe cele wychowania.”( Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, T.I, str. 67)

Natomiast edukacja w ujęciu encyklopedycznym oznacza wychowanie - jako kształcenie człowieka (przede wszystkim dziecka do osiągnięcia dorosłości). Obejmuje aspekty: intelektualny, psychologiczny, moralny. Celami edukacji są: uczenie przystosowywania do życia w społeczeństwie, kształtowania wolnego i osobistego sądu (Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, www.encyklopedia.pl/wiem/009547.html)

Według raportu Delorsa współczesna edukacja powinna być oparta na czterech filarach: uczyć się, aby żyć wspólnie, uczyć się, aby wiedzieć, uczyć się, aby działać, uczyć się, aby być. Te cztery drogi łączą się w jedną całość , ponieważ mają wiele punktów zbieżnych , przecinających się lub uzupełniających.

Kazimierz Ciżkowicz jest zdania, że „ edukacja ujmowana w kategoriach wartości i celów wpłynie na życie codzienne młodych pokoleń tak, by nie popadały one w wyuczoną obojętność, bezradność ani nie ulegały histerii zmian w otaczającym ich dynamicznym świecie, by nie błąkały się po sztucznym świecie mediów oraz świątyniach konsumpcji, gdy utracą busolę aksjologiczną”(K. Ciżkowicz, Hierarchia wartości młodzieży w: Między chaosem a porządkiem, Bydgoszcz ,2001, s.186).

Bogdan Nawroczyński przekonywał, że pedagogika sama w sobie nie tworzy wartości, a także nie formułuje celów wychowawczych, ponieważ są one wytworami całego społeczeństwa i jego kultury.

Wartości to kluczowy problem dla edukacji szkolnej. Występują w niej jako system norm rzutujących ma poczynania nauczycieli i uczniów. Podczas kształcenia odwołujemy się do wartości, które uczniowie mogą zaakceptować , a nawet zidentyfikować się z nimi. Wartości są kategorią edukacji i nauk o niej. Stanowią dla nich źródło inspiracji i dyrektyw. Edukacja odwołuje się do wartości ogólnoludzkich, uniwersalnych, humanistycznych, a takie wartości, jak: dobroć, miłość, odpowiedzialność, podmiotowość, piękno, prawda, przyjaźń, samorealizacja, szczęście, tolerancja, wolność - stanowią podstawowe pojęcia dla dydaktyki. Edukacja efektywnie służy wielostronnemu rozwojowi ucznia, gdy staje się procesem integracji jego wokół wartości. Jest to możliwe, gdy wartości przenikają cały proces kształcenia i wychowania.

Krystyna Chałas powiedziała bardzo mądre słowa: „Wychowanie bez wartości staje się pustym dzwonem, który nawet mimo silnego rozkołysania nie wyda oczekiwanych dźwięków” (K. Chałas, Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki, Lublin - Kielce 2003, s. 41). Wielka rola w procesie wychowania dzieci i młodzieży spoczywa na nauczycielach wszystkich szczebli edukacji. To nauczyciel pracując w swym zawodzie powinien silnie wpływać wychowawczo na powierzoną sobie młodzież.

2. Etyczny wymiar zawodu nauczyciela wychowania przedszkolnego i nauczania wczesnoszkolnego w procesie nauczania wartości.

Zawód nauczyciela wymaga szczególnych dyspozycji osobowych,

talentu pedagogicznego, a także bardzo starannego przygotowania do

przyszłego, bardzo odpowiedzialnego zawodu. Powinniśmy mieć

świadomość, że sam wybór studiów pedagogicznych, jest również

wyborem o charakterze etycznym.

Omawiając etykę zawodową nauczyciela, Barbara Tarnowska w swoim

artykule stwierdza: "Zawód nauczyciela stawia wysokie wymagania -

nauczyciel znajduje się pod ustawiczną kontrolą, każde jego potknięcie

jest postrzegane i komentowane. Musi więc być szczególnie ostrożny,

zwłaszcza, że sędziami - i to surowymi - są uczniowie, których

wychowuje. Łatwo można stracić ich szacunek i zaufanie, ale bardzo

trudno je odzyskać"( Miesięcznik Wychowawca, numer 2/2002).

Aksjologiczną podstawę postawy dzisiejszego nauczyciela powinien

stanowić humanistyczny system wartości etycznych. Humanizm

znajduje najpełniejszy wyraz w zasadzie przyznającej człowiekowi

miejsce naczelnej wartości moralnej. Zasada ta wiąże się ściśle z

ideałem człowieka, jego życia, działania, aspiracji i samorealizacji.

Takie traktowanie człowieka prowadzi do postulatu wielostronnego

rozwoju jednostki ludzkiej , jej zainteresowań, potrzeb i potencjalnych

możliwości.

2.1.Nauczyciel - wychowawca

W toku pracy nauczycieli często nasuwają się pytania: Kim jestem? Dokąd zmierzam? Zacznijmy więc również ten rozdział od zdefiniowania pojęć.

„Nauczyciel to osoba ucząca innych przez przekazywanie wiadomości (treści), wprowadzająca w świat wartości oraz kształtująca kompetencje i umiejętności, w tym uczenie się przez całe życie” (Encyklopedia Pedagogiczna T. III, Żak Wydawnictwo Akademickie, s. 548).

Antoni Rumiński określa nauczyciela jako …”człowieka nadziei. To on ukazuje wychowankowi sens życia, cele dążenia, oraz pomaga w rozwoju.” (A. Rumiński, Nauczyciel jako facylitator nadziei, W: Etyczny wymiar edukacji nauczycielskiej, (red.) A. Rumiński, Kraków, 2004r., s. 47).

Nauczyciel, to ten, który naucza, czy poucza tego, który nie wie lub nie umie. Konsekwencja: Nauczyciel nie naucza tego, który wie. Wychowawca to ten, który wychowuje tego, który wymaga wychowania. Konsekwencja: Wychowawca nie wychowuje tego, który nie wymaga wychowania. W świetle Prawa Oświatowego, w praktyce szkolnej każdy nauczyciel jest wychowawcą.

Karta Nauczyciela określa:

• Pojęcie nauczyciela:

Art. 1. 1. Ustawie podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w:

1) publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz zakładach kształcenia i placówkach doskonalenia nauczycieli działających na podstawie ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, z zastrzeżeniem ust. 2 pkt 1a oraz pkt 2 lit. a),

2) zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich oraz rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych działających na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawie nieletnich,

3) publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych działających na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej.

• Obowiązki nauczyciela:

Art. 6. Nauczyciel obowiązany jest rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą; wspierać każdego ucznia w jego rozwoju oraz dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego. Nauczyciel obowiązany jest kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka; dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów. (USTAWA z dnia 26 stycznia1982 r. Karta Nauczyciela, z późniejszymi zmianami).

Zdaniem K. Szewczyka, każdy nauczyciel powinien być absolutystą etycznym, który charakteryzuje się bezkompromisowością moralną. Dlatego, że wychowanie człowieka mądrego jest wartością bezwzględną i obiektywną etyki nauczycielskiej (K. Szewczyk, Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej. Warszawa-Łódź 1999, s. 112).

Od nauczyciela w sposób bardzo osobisty wymaga się i oczekuje, by to właśnie on był inny, świadomy swej godności i tego, że chce się widzieć w nim kogoś, kto moralnie zasługuje na uznanie i posiada zalety inne niż przeciętne. W.M. Włoszyn jest zdania, że „ …nauczycielem i wychowawcą powinien być człowiek wykonujący rozmyślnie i praktycznie czynności pedagogiczne. Powinien urzeczywistniać określone wartości w wychowankach…” (W.M. Wołoszyn, Etyczna osobowość nauczyciela, W: Problemy etyczno - deontologiczne zawodu nauczycielskiego w okresie przemian ustrojowych w Polsce, (red.) A.M. Tchorzewski, Bydgoszcz, 1993, s. 101).

Nauczycielowi nigdy i pod żadnym pozorem nie wolno odstąpić od realizacji naczelnej wartości etyki nauczycielskiej, jaką jest wychowanie człowieka mądrego. Nie wolno mu też zmieniać tej wartości na jakieś inne dobro. Również reguła "zawsze postępuj tak, aby działania te przyczyniły się do wychowania człowieka mądrego" stanowi zasadę bezwzględną, obowiązującą każdego wychowawcę.

„Ważnym zadaniem wychowawcy jest być przewodnikiem po świecie wartości, organizatorem sytuacji bogatych aksjologicznie, zróżnicowanych treściowo i bodźcowo, sytuacji prowokujących wychowanków do wyboru wartości i podejmowania decyzji, ograniczenia wyboru pseudowartości bądź antywartości” (L. Dmochowska, Kompetencje nauczyciela - wychowawcy w gimnazjum, W: Polski system edukacji po reformie 1999 roku, (red. Piotr Waśko, Marta Wrońska, Andrzej Zduniak), Poznań-Warszawa  2005, s. 158).

Atrybutem zawodu nauczyciela jest służenie. Wychowawca ma być z dzieckiem, a nie obok dziecka. Nauczyciel ma być z uczniem, a nie obok ucznia. Świadomość powinności nie tylko ułatwia pracę, ale i daje satysfakcję z pracy. Braki w powinnościach powodują brak satysfakcji w pracy zawodowej. Nie pomoce naukowo-techniczne, nie komputery czy pracownie informatyczne, lecz osoba nauczyciela, urzeczywistniająca nauczanie i wychowanie, stanowi fundament szkoły. Dlatego istotne jest, aby nauczyciel zdawał sobie sprawę z tego, jakie atrybuty czy powinności wewnętrzne umożliwiają sukces wychowawczy.

1. Etyka zawodu nauczyciela przedszkola i nauczania wczesnoszkolnego

Zasadnicze elementy etyki nauczyciela w polskiej rzeczywistości dotyczyć muszą aksjologii. To jest nieodzowne dla realizacji celu jakim jest edukacja i wychowanie człowieka. W całym procesie tego wychowania, którego ostatecznym celem jest człowiek jako osoba, nie może zabraknąć świata wartości. Wychowanie bowiem, a więc kształtowanie człowieka jako osoby i to we wszystkich wymiarach jest bez wartości po prostu niemożliwe. Stąd ważności systemu wartości dla wychowania człowieka.

Tadeusz Kotarbiński wyraził swą myśl, że „ Nauczyciel jest skazany na wielkość moralną”. Można to zrozumieć jako społeczne oczekiwania wobec osób podejmujących się wykonywania tegoż zawodu. Może to być pogląd przedstawicieli innych profesji. Wszystkie jednak wiążą się z kategorią etosu pedagoga.

Za Małym Słownikiem Etycznym „etos oznacza styl, sposób życia, postawę danej grupy społecznej wyróżnionej z uwagi na całokształt wyznawanych i realizowanych w praktyce wartości, szczególnie moralnych i obyczajowych ( Mały Słownik Etyczny, (red.) S. Jedynak, Bydgoszcz, 1999r., s. 71).

Etyka to stary termin, który po raz pierwszy pojawił się w filozofii

starogreckiej w IV wieku p.n.e. i od początku oznaczał badania dotyczące życia i postępowania człowieka. Wybitnym etykiem był np. Sokrates; dość wcześnie też zaczęto rozróżniać takie pojęcia, jak etyka autorska, lekarska, świecka. Według słownika języka polskiego termin etyka rozumiany jest w dwóch znaczeniach: jako ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społecznej, moralność lub jako nauka o moralności zajmująca się opisem, analizą i wyjaśnieniem rzeczywistości istniejącej moralności, ustaleniem dyrektyw moralnego postępowania.

Etyka rozumiana jest jako nauka o moralności; zajmuje się badaniem problemów teoretycznych oraz analizą poszczególnych systemów i twierdzeń normatywnych (Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, T. I, s. 1067).

Natomiast etyka zawodu nauczyciela obejmuje zagadnienia związane z teorią wartości i aksjologią pedagogiczną, teorią postępowania moralnego i teorią sprawności moralnych. W Encyklopedii Pedagogicznej XXI wieku określone są dwa aspekty pracy nauczyciela: merytoryczny i etyczny. Podstawowym obowiązkiem nauczyciela jest wspieranie dzieci i uczniów w wielopłaszczyznowym rozwoju, zapewnienie im różnych form aktywności, ale najważniejszą wartością powinno być dobro dziecka, odpowiedzialność za jego rozwój i przygotowanie do podejmowania decyzji.

Wiktor Sawczuk dodał jeszcze, że nauczyciel powinien …”dowartościowywać ucznia w działaniu, rozbudzac w nim poczucie dumy, budowac w nim głębokie przekonanie, że jakikolwiek jest, cokolwiek potrafi, jest potrzebny, ważny, wartościowy” (W. Sawczuk, Nauczyciel wobec wartości, W: Odpowiedzialność jako wartość i problem edukacyjny, (red.) A.M. de Tchorzewski, Bydgoszcz, 1998r., s. 121).

Ija Lazari - Pawłowska twierdzi, iż etyka zawodowa to „spisane normy odpowiadające na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować” (W. Pomykało, (red.) Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 200 ).

Przez etykę w zawodzie nauczyciela nie rozumie się teorii moralności, a więc dyscypliny filozoficznej, traktującej o normach ludzkiego postępowania, ale samą postawę moralną, postawę życiową nauczyciela, wyznaczoną przede wszystkim przez wartości moralne i religijne. Dla etyki pedagogicznej samo dziecko, jak i każdy człowiek, staje się podstawową, autonomiczną i uniwersalną wartością, miarodajną dla procesów wychowania; to kim ono jest, i kim stać się może, i z uwagi na nie samo- a nie dopiero w konsekwencji zrealizowania określonych wartości programowych stojących poza nim. Wykładnikiem tej wychowawczej postawy jest przy tym wnikliwe a zarazem przyjazne patrzenie na dziecko, tak by je zrozumieć, a potem potrafić mu pomóc.

Sprawą bezdyskusyjną jest zatem kodeks moralny i etyczny samych nauczycieli. To od nich wymaga się takiego postępowania, by swoją postawą dawali przykład godnego zachowania. Z tymże kodeksem związana jest ściśle deontologia.

Deontologia nauczycielska to obszar wiedzy o charakterze naukowym, zajmujący się zasadami moralnymi i powinnościami etycznymi, których postrzegania i respektowania oczekuje się od pedagogów, nauczycieli. Deontologia nauczycielska wyrasta z etyki, aksjologii oraz pedeutologii. Etyka zawodowa dąży do ustalenia norm odpowiadających na pytanie jak postępować a jak nie, wprowadza dzięki temu swoisty kodeks etyczny. Aksjologia służy deontologii nauczycielskiej przez budowanie jej podstaw odnoszących się do istoty i rodzajów wartości i ich hierarchii. Pedeutologiapodejmuje te problemy, które dotyczą rzeczowo - instrumentalnej sfery tego zawodu, czyli formalnych kwalifikacji i profesjonalnych kompetencji w zakresie nauczania i wychowania .”( Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, T.I, s. 640-641).

„Praca nauczyciela ma szczególny wymiar. Z jednej strony nauczyciel jest postrzegany jako organizator i kierownik procesów edukacyjnych, zaś z drugiej - jego profesjonalna działalność jest oparta na specyficznej formie kontaktu międzypodmiotowego, w ramach którego dzięki intencjonalnej relacji łączącej go z uczniem, kieruje się on ku wartościom, zarówno intelektualnym, światopoglądowy, jak i moralnym…(A.M. de Tchorzewski, Wielopłaszczyznowa odpowiedzialność nauczyciela. W: Odpowiedzialność jako wartość i problem edukacyjny, (red.) A.M. de Tchorzewski, Bydgoszcz, 1998r., s. 90).

Mówiąc o etyce zawodu nauczyciela nie można pominąć norm moralnych regulujących współpracę w zespołach nauczycielskich. Warunkiem powodzenia w pracy wychowawczej jest utrzymanie właściwej atmosfery w gronie nauczycielskim. Ważną sprawą jest dbałość o autorytet zawodu oraz konieczność obwarowania dyskrecją przebiegu posiedzeń Rady Pedagogicznej, rozmów, spraw służbowych i życia prywatnego kolegów. Należy dbać o to, aby dobra sława zawodu, którą podtrzymujemy na zewnątrz, znajdowała pokrycie w rzeczywistości, aby wzajemny szacunek i życzliwość panowały między nauczycielami naprawdę.

Od trzeciego roku życia dzieci są objęte wychowaniem przedszkolnym i wówczas przez kilka godzin dziennie zajmują się nimi nauczycielki przedszkola.

Nauczyciel przedszkola to specjalista odpowiednio przygotowany do pracy z dziećmi od 3.do 7. roku życia w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych. W ramach opieki ma za zadanie pomóc rodzinie we wszechstronnym wychowaniu oraz nauczaniu, a także przygotowaniu dzieci do podjęcia nauki w szkole. Opierając się na programie pracy wychowawczo-dydaktycznej z dziećmi, nauczyciel przedszkola kieruje działalnością dziecka we wszystkich sferach poznawczych.

Nauczycielem przedszkolnym może zostać osoba, która ukończyła studia pedagogiczne, najlepiej ukierunkowane na pracę z dziećmi w wieku przedszkolnym. Mimo iż zawód ten jest bardzo mocno sfeminizowany nie ma formalnych przeciwwskazań, by pracowali w nim mężczyźni. Nie ma też ograniczeń co do wieku, w którym można podjąć pracę nauczyciela przedszkolnego. Warunkiem jest posiadanie wykształcenia pedagogicznego. ( www.praca.pl/site/s,guide,type,page,gid,4,grid,150,aid,181.html)

„Wychowanie przedszkolne obejmuje wspomaganie rozwoju i wczesną edukację dzieci od 3 roku życia do rozpoczęcia nauki w I klasie 6-letniej szkoły podstawowej. Celem wychowania przedszkolnego jest wspomaganie i ukierunkowywanie rozwoju dziecka zgodnie z jego wrodzonym potencjałem i możliwościami rozwojowymi w relacjach ze środowiskiem społeczno- kulturowym i przyrodniczym.” (Podstawa programowa wychowania przedszkolnego z dnia 1 grudnia 1999 r. ). „Znaczącą pozycję w życiu i aktywności małego dziecka, jak pisze R. Więckowski - pełni nauczyciel. Ma on istotny wpływ na rozwój dziecka. Od niego zależy czy i w jakim stopniu będzie ono aktywne, a tym samym jak będzie się rozwijało”( J. Lamęcka-Adamek: Rozumienie pojęć przez dzieci 6-letnie a ich poziom inteligencji (w:) Nauczyciel i Szkoła 2001/ 3-4, s.122 ).

Nauczyciel kształcenia zintegrowanego odgrywa specyficzną i niepowtarzalną rolę. Od jego pracy zależy w dużym stopniu powodzenie w dalszej karierze dzieci, ale także postawa wobec szkoły , nauczycieli i obowiązków szkolnych. W tym momencie edukacji nauczyciel odgrywa najważniejszą rolę w rozwoju osobowości dziecka, jest dla niego autorytetem i wzorem do naśladowania (Żegnałek K., Nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, Życie Szkoły Czasopismo dla nauczycieli, 3/2006, s.132).

Idealny wizerunek nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej to elegancki, schludny i estetyczny wygląd, dobry stan zdrowia, sprawiedliwy, prawdomówny, systematyczny, punktualny dokładny, rzetelny, życzliwy, opiekuńczy itd. (Ryszkowicz E., Współczesny wizerunek nauczyciela kształcenia zintegrowanego w opinii własnej, Siedlce, 2003, s. 42-44).

Bibliografia:

Bocheński J. M., Sto zabobonów, Kraków 1992

Chałas K., Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki, Lublin - Kielce, 2003

Cichoń W., Wartość, człowiek, wychowanie, Kraków, 1996

Ciżkowicz K., Hierarchia wartości młodzieży w: Między chaosem a porządkiem, Bydgoszcz ,2001

Dmochowska L., Kompetencje nauczyciela - wychowawcy w gimnazjum, W: Polski system edukacji po reformie 1999 roku, (red. Piotr Waśko, Marta Wrońska, Andrzej Zduniak), Poznań-Warszawa  2005

Dobrzańska J.: Wychowanie- potrzeba dziecka- zadanie domu i szkoły, Media Rodzina of Poznań, Poznań, 1999r

Dyczewski L., Kultura polska w procesie przemian, Lublin, 1995

Encyklopedia Pedagogiczna T. III, Żak Wydawnictwo Akademickie

Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, T. I

Głuszyński J., Wartości a wychowanie, "Chowanna" nr 2, 1983

Homplewicz J., Etyka pedagogiczna. Podręcznik dla wychowawców, Warszawa, 1996

Konarzewski K. (red), Sztuka nauczania: Podręcznik akademicki dla studentów kierunków nauczycielskich, T. I: czynności nauczyciela, Warszawa, 1993

Korab K.: Reforma programowa, Wychowawca Nr. 3, Kraków, 1999r.

Kowalczyk S., Pedagogika wobec wartości, W: B. Śliwerski (red.), Konstelacje pedagogiczne ,Kraków, 1993

Lamęcka-Adamek J.: Rozumienie pojęć przez dzieci 6-letnie a ich poziom inteligencji (w:) Nauczyciel i Szkoła 2001/ 3-4

Łobocki M., Pedagogika wobec wartości, W: B. Śliwerski (red.), Konstelacje pedagogiczne ,Kraków, 1993

Łobodzki M., Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2003

Mały Słownik Etyczny, (red.) S. Jedynak, Bydgoszcz, 1999r

Mariański J., W. Zdaniewicz, Wartości religijne i moralne młodych Polaków, Warszawa, 1991

Miesięcznik Wychowawca, numer 2/2002

Misztal M., Elementy systemu wartości współczesnego społeczeństwa polskiego, PWN, Warszawa, 1990

Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo akademickie Żak, Warszawa, 2001r.

Ostrowska K., W poszukiwaniu wartości, Gdańsk 1994

Rokeach M., The nature of human values, New York, 1973

Rumiński A., Nauczyciel jako facylitator nadziei, W: Etyczny wymiar edukacji nauczycielskiej, (red.) A. Rumiński, Kraków, 2004r

Ryszkowicz E., Współczesny wizerunek nauczyciela kształcenia zintegrowanego w opinii własnej, Siedlce, 2003

Sareło Z. (red.), Moralność i etyka w ponowoczesności, Warszawa, 1996,

Sawczuk W., Nauczyciel wobec wartości, W: Odpowiedzialność jako wartość i problem edukacyjny, (red.) A.M. de Tchorzewski, Bydgoszcz, 1998r.

Sillany N. „Słownik psychologii” Katowice, 1995

Suchodolski B. (red.), Trwałe wartości i zmienny świat, Warszawa, 1995

Szewczyk K. , Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej. Warszawa-Łódź, 1999

Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa,1981

Tchorzewski A.M., Wielopłaszczyznowa odpowiedzialność nauczyciela. W: Odpowiedzialność jako wartość i problem edukacyjny, (red.) A.M. de Tchorzewski, Bydgoszcz, 1998r

USTAWA z dnia 26 stycznia1982 r. Karta Nauczyciela

Wołoszyn W.M., Etyczna osobowość nauczyciela, W: Problemy etyczno - deontologiczne zawodu nauczycielskiego w okresie przemian ustrojowych w Polsce, (red.) A.M. Tchorzewski, Bydgoszcz, 1993

www.encyklopedia.pl/wiem/009547.html

www.encyklopedia.pl/wiem/009547.html

www.praca.pl/site/s,guide,type,page,gid,4,grid,150,aid,181.html

Żegnałek K., Nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, Życie Szkoły Czasopismo dla nauczycieli, 3/2006, s.132

Spośród wielu społeczności zawodowych nauczyciele stanowią jedną z kilku grup, dla których bezpośrednie relacje z człowiekiem oraz praca dydaktyczna i wychowawcza szczególnie wiąże się z realizacją podstawowych wartości moralnych. Powinny tworzyć one spójny system etyczny, ponieważ wykonywanie tego zawodu ma wymiar powołania, służby drugiemu człowiekowi w miejscu pracy i poza nią. Ks. W. Szukalski zaznacza, że etyka nauczycielska stanowi część całościowego systemu etycznego człowieka, który spełnia swoją misję (1993, s.109). Za Cz. Banachem powiemy, że „etyka zawodu nauczycielskiego obejmuje zagadnienia związane z teorią wartości i aksjologią pedagogiczną, teorią postępowania moralnego i teorią sprawności moralnych” ([w:] Encyklopedia Pedagogiczna XXI w., s. 1070).

Działem etyki, którego przedmiotem jest zagadnienie obowiązków moralnych ludzi jest deontologia (Okoń W., 1998, s.67). Ze względu na zawód wyodrębniamy również deontologię nauczycielską, która „wyrasta z etyki, przede wszystkim z założeń i ustaleń etyki zawodowej, aksjologii oraz pedeutologii.” (Tchorzewski A. M., [w:] Encyklopedia Pedagogiczna XXI w., s. 641). Termin „deontologia” kojarzy się ze sztywnym kodeksem etycznym i moralnym, tymczasem etyka , o którą chodzi w zawodzie nauczyciela „może być chyba tylko etyką sytuacyjną, nie może zwalniać od etycznego myślenia - każda sytuacja musi znaleźć swoje własne rozwiązanie, wyjątkową dla siebie normę” ( Kałuszyński M., 2001, s. 77).

Nauczyciel przedszkola odgrywa bardzo ważną rolę w procesie wychowania i kształcenia, dlatego „delikatność, szacunek i poszanowanie ucznia to fundament etycznej kwalifikacji, niezbędnej w procesie wychowania” (Gondzik E., 1998, s. 102). Te cechy nauczyciela wychowawcy występują w pedagogice korczakowskiej. Ona sam powie „wychowawca, który nie wtłacza - a wyzwala, nie ciągnie - a wznosi, nie ugn9ata - a kształtuje, nie dyktuje - a uczy, nie żąda - a zapytuje - przeżyje z dziećmi wielkie chwile” (za: Homplewicz J., 1996, s. 111).

Szczególnie ważną zasadą etyki nauczycielskiej jest zasada podmiotowości. Według A. Guryckiej „polega ona na umożliwieniu uczniom podejmowania określonej aktywności pochodzącej z własnego wyboru, stanowiącej wyraz poczucia sprawstwa i kontroli nad otoczeniem” (za: Chodorowska M., [w:] Edukacja przełomu wieków wobec kwestii aksjologicznych, Olsztyn, 2001, s. 180).

- 28 -

---