AMERYKA ŁACIŃSKA JAKO REGION W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

Ameryka Łacińska - nazwa użyta po raz pierwszy w 1856 r. Wcześniej posiadłości hiszpańskie w Ameryce zwano ogólnie Hispoameryką, a portugalskie Lusoameryką.

Ameryka Łacińska należy do szczególnie homogenicznych regionów w stosunkach międzynarodowych. Obejmuje przede wszystkim.

Ameryka Łacińska posiada takie wyznaczniki regionu jak:

• więź geograficzna - zwarta przestrzeń lądowa: kontynent południowoamerykański (od Rio Grande na północy do Ziemi Ognistej na południu oraz basen Morza Karaibskiego);

• historyczna - wszystkie państwa regionu mają wspólną genezę: narodziły się w wyniku obalenia kolonializmu;

• wspólnota etniczna, językowa (język hiszpański i portugalski) i religijna (katolicyzm i inne kościoły chrześcijańskie);

• wspólnota kulturowo - cywilizacyjna;

• wysoki poziom instytucjonalizacji stosunków - w stosunkach wzajemnych między państwami regionu ukształtowały się szczególne instytucje prawne (np. azyl dyplomatyczny), wspólne organy kodyfikujące prawo regionalne, sieć układów i struktur organizacyjnych;

• świadomość i poczucie wspólnoty regionalnej.

Ameryka Łacińska na podstawie kryterium geograficzno - gospodarczego wyodrębniona została jako region w systemie ONZ (OPA jest organizacją regionalną; wybór niestałych członków ONZ; Komisja Ekonomiczna ONZ dla Ameryki Łacińskiej - CEPAL).

GŁÓWNE OKRESY W ROZWOJU STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH W AMERYCE ŁACIŃKIEJ

1. OKRES KSZTAŁTOWANIA SIĘ PAŃSTW LATYNOAMERYKAŃSKICH (1810 - 1840)

Rewolucja niepodległościowa w Ameryce Łacińskiej wywołana została przede wszystkim głębokim kryzysem hiszpańskiego systemu kolonialnego. Powodzenie wojen narodowowyzwoleńczych zależało w dużym stopniu od uwarunkowań międzynarodowych. Okupacja Hiszpanii przez wojska napoleońskie ośmieliła przywódców ruchów emancypacyjnych do otwartego domagania się większych praw, a następnie do rozpoczęcia zbrojnej walki o niepodległość.

Dążenia emancypacyjne w Hispoameryce popierała nieoficjalnie Anglia (formalnie neutralna) zainteresowana obaleniem hiszpańskiego monopolu handlu zagranicznego z amerykańskimi koloniami. Główną zasługą Anglii było przeciwstawienie się próbom interwencji Świętego Przymierza w obronie legitymizmu monarszego za oceanem.

Sukcesem ruchów narodowowyzwoleńczych w Ameryce Łacińskiej zainteresowane był również USA - formalnie neutralne; nieoficjalnie udzielały powstańcom pomocy. USA jako pierwsze na świecie rozpoczęły proces oficjalnego uznawania nowych państw w Ameryce Łacińskiej.

Rewolucje niepodległościowe w Ameryce Łacińskiej dokonały się w tym samym czasie (poza Haiti), a więc w drugiej i trzeciej dekadzie XIX w. (1810 - 1825). Haiti (posiadłość francuska) całkowitą niepodległość proklamowała 1 I 1804 r. Główne centra ruchu wyzwoleńczego ukształtowały się w Meksyku, Wenezueli i Kolumbii (gdzie liderem był Simon Bolivar) oraz w regionie La Platy (José de San Martin).

W końcu 1825 r. w Ameryce Łacińskiej było 11 niepodległych państw: Meksyk, Haiti, Federacja Ameryki Środkowej, Wielka Kolumbia, Peru, Boliwia, Paragwaj, Chile, Zjednoczone Prowincje La Platy, Urugwaj, Brazylia. Wielka Kolumbia w 1830 r. rozpadła się na trzy państwa: Kolumbię, Wenezuelę i Ekwador; Federacja Ameryki Środkowej podzieliła się w 1839 r. na pięć państw: Nikaraguę, Honduras, Gwatemalę, Salwador i Kostarykę; Peru i Boliwia w latach 1836 - 1839 tworzyły Federację Peruwiańsko - Boliwijską; w 1844 r. powstała Republika Dominikańska, po oderwaniu od Haiti.

Kolejna istotna zmiana na mapie politycznej regionu nastąpiła dopiero na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to po wojnie amerykańsko - hiszpańskiej (1898 r.) niepodległość uzyskała Kuba (1901 r.), a w wyniku secesji od Kolumbii - Panama (1903 r.). Ostatni etap powstawania państw na półkuli zachodniej przypadł na lata 60. i 70. XX w. i stanowił skutek procesów dekolonizacji.

W tym okresie rozwoju stosunków międzynarodowych w Ameryce Łacińskiej zaznaczyły się dwie sprzeczne tendencje: unifikacyjne i dezintegracyjne.

Charakterystyczna dla tego okresu była idea jedności hispoamerykańskiej (następnie latynoamerykańskiej). Narodziła się w okresie walk o niepodległość, a jej głównym twórcą i orędownikiem był S. Bolivar. Sądził on, że na obszarze Hispoameryki istnieją wszelkie warunki, aby ukształtować jeden naród, dzięki wspólnocie pochodzenia, języka, cywilizacji i religii. S. Bolivar był zwolennikiem republiki. Uważał, że każda monarchia będzie bardziej ciążyła ku monarchiom europejskim, co osłabi jej pozycję i sprawi, że łatwiej będzie się poddawać obcej dominacji. Wówczas nie było przesądzone, czy wyzwalająca się Ameryka Łacińska przyjmie system republikański, czy monarchiczny.

Utworzenia jednej, wielkiej republiki okazało się nie możliwe. W związku z tym przewidywano utworzenie państw narodowych, połączonych więzami federacyjnymi, konfederacyjnymi lub systemem wiecznych sojuszy. Miała następować stopniowa integracja Hispoameryki poprzez skodyfikowanie zasad prawnych stanowiących podstawę systemu hispoameryakańskiego (zasada suwerenności i nieingerencji w wewnętrzne sprawy państw, prawo azylu dyplomatycznego, zasada pokojowego rozwiązywania sporów i konfliktów. Na zewnątrz jedność hispoamerykańska miała być demonstrowana przez uzgadnianie wspólnej polityki zagranicznej.

Koncepcje te próbował urzeczywistnić Kongres Panamerykański, który odbył się w 1826 r. w Panamie. W latach 30. orędownikiem idei federacyjnej był Meksyk, a następnie Peru i Chile. Koncepcje federacyjne próbowano wcielić w życie: powołanie Wielkiej Kolumbii (1819 - 1830), Federacji Ameryki Środkowej (1823 - 1839) oraz Federacji Peruwiańsko - Boliwijskiej (1836 - 1839).

Koncepcja jedności hispoamerykańskiej była wyrazem dążenia do stworzenia przeciwwagi dla silnych wpływów mocarstw europejskich i obaw przed odrodzeniem się potęg kolonialnych w regionie. Z powodu silnych tendencji odśrodkowych w młodych republikach oraz negatywnego stanowiska USA, uwikłanych w konflikty wewnętrzne, próby urzeczywistnienia koncepcji zakończyły się niepowodzeniem.

W latach po kongresie panamskim uaktywniły się w Ameryce Łacińskiej silne tendencje dezintegracyjne, spory i konflikty będące spuścizną epoki kolonialnej. Nadmierne ambicje lokalnych przywódców, caudillos, przyczyniały się do buntów i zamachów stanu, które w dużym stopni destabilizowały nowe państwa. Rozpadły się utworzone na kontynencie federacje.

Niepowodzenia wysiłków integracyjnych w Ameryce Łacińskiej były rezultatem uwarunkowań wewnątrzregionalnych, ale również polityki mocarstw europejskich - zwłaszcza Anglii. Po upadku imperium hiszpańskiego Anglia stała się mocarstwem dominującym w Ameryce Łacińskiej. Szczególne wpływy miała w Brazylii, subregionie La Platy, Chile, Ameryce Środkowej i Meksyku. Obszarami La Platy, Karaibami i Meksykiem zainteresowana była również Francja. Zależność nowopowstałych państw od mocarstw europejskich miała charakter finansowy (pożyczki). Dochodziło do ingerencji w wewnętrzne sprawy państw latynoamerykańskich oraz interwencji zbrojnych mocarstw (w rejonie La Platy - w 1833 r. Anglia zagarnęła Malwiny, flota francuska w latach 1838 - 1840 blokowała porty i wybrzeże argentyńskie, 1845 - okupacja angielsko - francuska Buenos Aires; w Ameryce Środkowej - w 1843 r. Anglia utworzyła dwa swoje protektoraty: Mosquito oraz Honduras brytyjski; w 1838 rolku Francja interweniowała w Meksyku).

Istotnym dla tego okresu był również wzrost zainteresowania USA nowowyzwolonymi republikami. Wyrażało się ono w dwutorowości działań: solidarności z państwami latynoamerykańskimi przy równoczesnych próbach ekspansji.

Doktryna Monroe

• sformułowana w orędziu prezydenta Jamesa Monroe (1816-1824) o stanie państwa skierowanym do Kongresu z dnia 2 grudnia 1823 r.;

• w historiografii amerykańskiej duże kontrowersje wzbudza problem jej autorstwa - wielu historyków wskazuje, że jej twórcą był sekretarz stanu w administracji J. Monroe, a następnie prezydent USA John Quincy Adams (1825-1829); autorstwo przypisuje się również brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych George'owi Canningowi;

• nazwa funkcjonuje od roku 1853;

• wyrażała się w haśle „Ameryka dla Amerykanów” i pierwotnie była ona skierowana przeciwko interwencyjnej polityce mocarstw europejskich wobec regionu, zwłaszcza Hiszpanii oraz rosyjskim próbom kolonizacji na zachodnim wybrzeżu Pacyfiku.

Doktryna wyrażała się w następujących tezach:

2. kontynenty amerykańskie są niepodległe i nie mogą być odtąd uważane za obszar przyszłej kolonizacji przez mocarstwa europejskie;

3. za przejaw nieprzyjaznych zamiarów wobec USA uznaje się wszelkie interwencje przeciwko wolności któregokolwiek z państw regionu, którego niepodległość Stany Zjednoczone uznały;

4. system polityczny monarchii europejskich jest zasadniczo różny i odmienny (w rozumieniu „gorszy”) od ustroju amerykańskiego;

5. w związku z powyższym każda próba przeniesienia systemów monarchicznych państw europejskich na zachodnią hemisferę będzie uważana za akt wrogi wobec Stanów Zjednoczonych i zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa;

6. USA nie będą mieszać się do spraw wewnętrznych państw europejskich oraz ich wojen, jak również nie będą ingerowały w sprawy istniejących już kolonii i posiadłości mocarstw europejskich;

7. Stany Zjednoczone zamierzają zostawić państwom latynoamerykańskim swobodę rozwoju i działania;

8. Amerykanie wyrażają nadzieję, że inne państwa europejskie, postąpią podobnie wobec państw Ameryki Łacińskiej.

Doktryna Monroe - skutki

• w Europie została przyjęta lekceważąco lub niechętnie;

• będąc najbardziej znanym przykładem jednostronnej deklaracji o uznaniu określonego regionu za strefę wpływów, została sformułowana w momencie, w którym USA nie były w stanie wymusić jej przestrzegania (nie posiadały jeszcze statusu mocarstwowego);

• wyrażała w owym czasie głównie śmiałe intencje państwa wkraczającego na arenę stosunków międzynarodowych, a nie rzeczywiste możliwości realizacji jej założeń;

• stała się podstawą izolacjonizmu amerykańskiego względem Europy;

• brakowało zapewnienia, iż same USA nie będą ingerować w wewnętrzne sprawy państw regionu;

• mimo to orędzie prezydenta J. Monroe przyjęto w Ameryce Łacińskiej bardzo życzliwie, słabe państwa regionu dostrzegały bowiem w USA sojusznika w wypadku europejskich agresji;

• w późniejszym okresie USA stosowały doktrynę tylko wówczas, gdy leżało to w ich interesie, dlatego w XIX w. wielokrotnie nie reagowały na prośby państw o pomoc przeciwko zbrojnym interwencjom mocarstw europejskich, np.:

• okupacja Falklandów-Malwinów przez Anglię (rok 1833);

• interwencja francuska w rejonie La Platy (1838-1840);

• francuska okupacja Veracruz (1838);

• utworzenie angielskiego protektoratu Honduras Brytyjski na terytorium Belize (1843) oraz Mosquito w Nikaragui (1843);

• rekonkwista Dominikany dokonana przez Hiszpanię (1861-1865);

• inwazja francuska i ustanowienie monarchii w Meksyku (1862-1867);

• doktrynę wielokrotnie modyfikowano, rozszerzano, wzbogacano o kolejne poprawki;

• mimo sformułowania w momencie braku możliwości egzekwowania jej postanowień, miała stać się wkrótce głównym determinantem międzynarodowej aktywności USA;

• swoista interpretacja doktryny w późniejszym okresie sprawiła, że z instrumentu obrony przed interwencjonizmem europejskim w Amerykach przekształciła się ona w narzędzie interwencjonizmu USA, stając się równocześnie podstawą dominacji amerykańskiej w zachodniej hemisferze oraz elementem konstytuującym amerykańską strefę wpływów.

Doktryna była wielokrotnie modyfikowana. Pierwszej redefinicji doktryny Monroe dokonał prezydent J. K. Polk w związku ze sprawą aneksji Teksasu oraz sporem z Anglią o Oregon. W swym przemówieniu inauguracyjnym z 4 marca 1845 stwierdził, że zagrożeniem dla amerykańskiego bezpieczeństwa jest sytuacja, w której niezależne państwo stałoby się sprzymierzeńcem lub krajem zależnym od któregoś z mocarstw europejskich. Doktryna Monroe uzasadniała zatem amerykańską interwencję nie tylko w sytuacji istniejącego zagrożenia, lecz również potencjalną możliwością otwartego wyzwania. Następnie 2 grudnia 1845 roku w orędziu do Kongresu prezydent J. K. Polk podkreślił fakt, iż „ludność kontynentu amerykańskiego ma prawo samodzielnego decydowania o swoim własnym przeznaczeniu”. USA nie zezwolą na powstanie europejskiej kolonii w żadnej części kontynentu północnoamerykańskiego, a działalność mocarstw europejskich w tym kierunku, jak również mieszanie się poprzez „dyplomatyczne intrygi” w stosunki między państwami amerykańskimi zagraża regionalnej równowadze sił.

2.OKRES UMACNIANIA NIEPODLEGŁOŚCI PRZEZ PAŃSTWA REGIONU I DOMINACJI MOCARSTW EUROPEJSKICH (1840 - 1880)

Charakterystyczne w tym okresie było osłabienie zainteresowania USA regionem Ameryki Łacińskiej. Było to związane przede wszystkim z ekspansją terytorialną, jaką USA prowadziły wówczas w Ameryce Północnej (włączenie Teksasu w 1845 r.; w 1846 r. Oregonu; wojna z Meksykiem 1846 -1848, w wyniku której stracił on połowę swego terytorium) oraz z wojną domową w USA (1861 - 1865).

W 1845 r., w czasie sporu z Anglią o Oregon, narodziła się doktryna Boskiego (Objawionego) Przeznaczenia (Manifest Destiny), związana z misją cywilizacyjną narodu amerykańskiego.

Manifest Destiny

• koncepcja „Boskiego (Objawionego) Przeznaczenia”;

• kolejne uzasadnienie ekspansji Stanów Zjednoczonych;

• jej założenia zostały sformułowane po raz pierwszy przez amerykańskiego publicystę Johna Louisa O'Sullivana, redaktora „New York Morning News” oraz wydawcę „United States Magazine and Democtratic Review” w artykule na temat aneksji Oregonu z dnia 27 grudnia 1945 r.;

• był to raczej slogan czy też hasło niż zwarta doktryna polityczna;

• opierała się na tezie, iż oto Opatrzność przeznaczyła Stany Zjednoczone do sprawowania kontroli nad całym kontynentem północnoamerykańskim, gdyż jest to jedyna metoda szerzenia demokratycznych i republikańskich ideałów, wartości oraz instytucji;

• do owej misji dziejowej naród amerykański był niejako predestynowany, ponieważ ideały i zasady, na których opierała się Ameryka były bezsprzecznie najlepsze;

• dostarczała moralnego usprawiedliwienia dla amerykańskiej ekspansji terytorialnej poprzez powiązanie jej z dziejową misją cywilizacyjną narodu amerykańskiego;

• początkowo uzasadniała opanowywanie rozległych terytoriów między Atlantykiem a Pacyfikiem;

• wkrótce miała się stać motywem ekspansji Stanów Zjednoczonych na obszarze całej półkuli zachodniej (doktryna „Nowego Boskiego Przeznaczenia”);

• stała się podstawą przeświadczenia o wyjątkowym miejscu narodu amerykańskiego w historii oraz źródłem przekonanie, że interes Ameryki jest interesem świata;

• zasadniczym problemem stawała się metoda realizacji założeń „Objawionego Przeznaczenia” - czy należy raczej być „drogowskazem” w tej kwestii dla innych, czy lepiej przyjąć aktywną rolę „misjonarza” czy wręcz „krzyżowca”. Spór ten pozostaje nierozwiązanym do dzisiaj.

W regionie utrwaliła się pozycja Anglii i Francji, które zastąpiły Hiszpanię. Dominujące wpływy w Ameryce Południowej posiadała Anglia. Natomiast na obszarze Meksyku, Ameryki Środkowej i na Karaibach, a także w Kolumbii widoczna była rywalizacja mocarstw. W 1861 r. Hiszpania dokonała rekonkwisty Dominikany utrzymując swoje rządy do 1865 r. W 1861 r. Anglia, Francja i Hiszpania rozpoczęły zbrojną interwencję w Meksyku, którą od roku następnego kontynuowała już tylko Francja. Meksyk został podbity i przekształcony w monarchię z Maksymilianem Habsburgiem na czele, co USA uznały za podwójne pogwałcenie doktryny Monroe. USA nie mogły jednak uczynić zbyt wiele w sprawie Meksyku, gdyż pogrążone były w wojnie domowej. Awantura meksykańska Napoleona III zakończyła się w 1867 r. wycofaniem wojsk francuskich i rozstrzelaniem cesarza Maksymiliana.

Interwencje zewnętrzne spowodowały powrót do idei jedności latynoamerykańskiej. Odbyły się trzy kongresy hispoamerykańskie w latach: 1847 - 1848 w Limie, 1856 w Santiago de Chile oraz 1864 - 1865 w Limie. W Ameryce Środkowej w 1872 r. podpisano pakt o utworzeniu konfederacji i wspólnej budowie kanału międzyoceanicznego na terenie Nikaragui. Plany te zniweczyła wojna między Gwatemalą a Salwadorem, która wybuchła w 1873 r. Kolejną próbę zjednoczenia podjęto w 1889 r., również zakończoną niepowodzeniem.

Równocześnie jednak nasiliła się rywalizacja wewnątrzregionalna. Argentyna i Brazylia walczyły o wpływy w Ameryce Południowej (zwłaszcza na Nizinie La Platy); Meksyk i Wenezuela dążyły do przywództwa subregionalnego w Ameryce Środkowej i na Karaibach; Chile i Peru usiłowały dominować w strefie andyjskiej. Doszło do dwóch dużych wojen regionie: między Paragwajem a Urugwajem, Brazylią i Argentyną (1865 - 1870) oraz między Chile a Boliwią i Peru (wojna Pacyfiku 1879 - 1883). W wyniku pierwszej Paragwaj wyeliminowany został na wiele dziesięcioleci z międzynarodowej areny politycznej, druga natomiast umożliwiła Chile stanie się potęgą subregionalną.

Liczne spory i konflikty oraz obce interwencje powodowały podejmowanie działań na rzecz rozwoju regionalnego prawa międzynarodowego. Przykładem takich inicjatyw była doktryna Benito Juareza (przywódcy Meksyku) z 1856 r. oraz doktryna Carlosa Calvo (dyplomaty i prawnika argentyńskiego) z r. 1868. Doktryna Juareza głosiła, że dla zachowania pokoju między narodami konieczne jest wzajemne poszanowanie swoich praw, a więc odrębności, oraz prawa każdego narodu do ustanowienia takiego porządku, jaki uważa za właściwy. Doktryna Calvo stanowiła, że państwo nie ponosi odpowiedzialności za straty poniesione przez cudzoziemców w wyniku wojny domowej czy powstania, ponieważ oznaczałoby to nierówność w traktowaniu własnych obywateli oraz cudzoziemców. Doktryna oznaczała więc w praktyce zrównanie w prawach cudzoziemców i własnych obywateli (ochrona cudzoziemców należała do najczęstszych przyczyn interwencji zewnętrznych w Ameryce Łacińskiej).

3. OKRES DOMINACJI SYSTEMU PANAMERYKAŃSKIEGO (1880 - 1930)

W tym okresie doszło do wyparcia z regionu mocarstw europejskich, których miejsce zajęły Stany Zjednoczone. W latach 80. XIX w. USA stały się jednym z najwyżej rozwiniętych gospodarczo państw świata. Potrzeba znalezienia rynków zbytu dla szybko rosnącej produkcji była ważnym motorem polityki zagranicznej USA. Efekty rewolucji przemysłowej i skokowego wzrostu ekonomicznego, jaki nastąpił po zakończeniu wojny secesyjnej, zmuszały USA do szukania bardziej aktywnej roli w ówczesnych globalnych stosunkach międzynarodowych. Naturalnym trenem ekspansji USA była Ameryka Łacińska.

USA jako nowe mocarstwo realizowały swoją politykę zewnętrzną metodami właściwymi epoce imperialnej (dążenia do zdobyczy terytorialnych i poszerzania swoich stref wpływów). Warunki do budowy hegemonicznej pozycji USA na półkuli zachodniej były wówczas sprzyjające - mocarstwa europejskie zajęte były rywalizacją w Europie, na Dalekim Wschodzie i w Afryce.

Obok uwarunkowań politycznych i gospodarczych polityki USA w regionie ważną rolę odgrywały również uwarunkowania ideologiczne (misja cywilizacyjna szerzenia wartości demokratycznych wynikająca z doktryny Boskiego Przeznaczenia).

Naturalnym i głównym terenem ekspansji Stanów Zjednoczonych pozostawała Ameryka Łacińska. Użytecznym narzędziem jej realizacji pod koniec XIX wieku okazała się ideą panamerykanizmu (interamerykanizmu).

Panamerykanizm (interamerykanizm)

• opierający się na wartościach republikańskich ruch polityczno-społeczny łączący USA i Amerykę Łacińską coraz gęstszą siatką powiązań i oddziaływań;

• inicjatorem jego powołania był James Gillespie Blaine - sekretarz stanu w administracji prezydenta Jamesa Abrama Garfielda (rok 1881) oraz Chestera Alana Arthura (1881-1885), a następnie w okresie prezydentury Benjamina Harrisona (1889-1893);

• był wyrazem zarówno solidarności republik kontynentu amerykańskiego, jak i dominacji USA w regionie;

• do końca lat 20 XX w. charakteryzował się hegemonią USA nad pozostałymi państwami regionu;

• 2 X 1889 - 19 IV 1890 r. w Waszyngtonie trwała pierwsza Konferencja Państw Amerykańskich;

• w jej efekcie powołano 14 IV 1890 r. Międzynarodową Unię Republik Amerykańskich;

• cel: ułatwianie i promowanie wymiany handlowej;

• była to pierwsza na świecie regionalna organizacja współpracy;

• Unia miała luźną i mało sformalizowaną strukturę; główną formą porozumiewania się jej uczestników były konferencje państw amerykańskich;

• do końca lat 20. odbyło się ich jeszcze pięć: II Meksyk 22 X 1901 - 31 I 1902, III Rio de Janeiro 23 VII - 27 VIII 1906, IV Buenos Aires 12 VII - 30 VIII 1910, V Santiago de Chile 25 III - 3 V 1923, VI Hawana 16 I - 20 II 1928;

• w 1910 r. nazwę organizacji zmieniono na Unię Republik Amerykańskich, a nazwę organu wykonawczego (sekretariatu) na Unię Panamerykańską.

Powstanie ruchu panamerykańskiego nie oznaczało, że USA realizowały swą politykę wobec Ameryki Łacińskiego wyłącznie w jego ramach. Wzrastała również waga stosunków dwustronnych z państwami latynoamerykańskimi, szczególnie największymi: Meksykiem, Brazylią, Argentyną, ale także Kolumbią, Wenezuelę i Chile.

Na przełomie wieków nastąpiła zmiana układu sił i wpływów wielkich mocarstw w Ameryce Środkowej i na Karaibach. USA stawały się czołowym graczem na zachodniej półkuli, stopniowo wypierając z regionu mocarstwa europejskie.

Wojna z Hiszpanią - 1898

• 24 II 1895 r. na wyspie wybuchło trzecie antyhiszpańskie powstanie;

• USA ogłosiły neutralność, jednakże podobnie jak wielokrotnie wcześniej, udzielały indywidualnej i grupowej pomocy powstańcom;

• 15 II 1898 r. w porcie w Hawanie zatonął w niewyjaśnionych okolicznościach należący do US Navy pancernik „Maine”, przybyły w celu ochrony obywateli amerykańskich;

• 19 IV 1898 r. Kongres USA przyjął wspólna rezolucję, w której uznano niepodległość Kuby, a ponadto w formie ultimatum zażądano wycofania z wyspy wojsk hiszpańskich;

• upoważniono także prezydenta do użycia sił zbrojnych, aby osiągnąć te cele, co nastąpiło dzień później;

• działania wojenne trwały do 12 VIII 1898 r. (wspaniała mała wojna);

• Amerykanie opanowali Kubę oraz wylądowali na Filipinach, gdzie również trwało powstanie przeciwko rządom Hiszpanów;

• traktat podpisano 10 XII 1898 r. w Paryżu.

„Wspaniała mała wojna” - konsekwencje

• Hiszpania uznała niepodległość Kuby;

• zrzekła się na rzecz USA tytułem odszkodowania wojennego wysp Puerto Rico w Archipelagu Wielkich Antyli oraz Guam w Archipelagu Marianów na Oceanie Spokojnym; oddała także Amerykanom Filipiny w zamian za 20 mln dolarów - USA stały się mocarstwem kolonialnym;

• stanowiła zasadniczy zwrot w polityce zagranicznej USA;

• rzeczywiste motywy - względy imperialne;

• na płaszczyźnie doktrynalnej wskazywano, że o to Ameryka z państwa kierującego się zasadą izolacji i nieinterwencji w konflikty, których stronami były mocarstwa europejskie, przeobrażała się w gwaranta swobód i wolności wszędzie, gdziekolwiek zostały one naruszone lub zagrożone;

• przeświadczenie samych Amerykanów, iż porzucenie polityki izolacjonistycznej stało się swego rodzaju obowiązkiem wobec samych siebie i reszty świata.

Filipiny

• obecność USA na Filipinach spotkała się z wielkim niezadowoleniem ludności tubylczej;

• już 4 II 1899 r. wybuchło antyamerykańskie powstanie, które przerodziło się w trwającą cztery lata wojnę kolonialną, która przyniosła ona Amerykanom więcej strat niż wojna z Hiszpanią;

• w Akcie organicznym dla Filipin, który wszedł w życie po stłumieniu powstania (1 VII 1902 r.), Filipiny zostały anektowane do USA i potraktowane jako niezorganizowane terytorium, poddane władzy gubernatora mianowanego przez prezydenta;

• pozostawały w zależności od USA do 1946 r., choć jej stopień stopniowo się zmniejszał;

• status podobny do Filipin miała wyspa Puerto Rico - wcielona do USA w 1900 r. oraz Guam, gdzie utworzono bazę marynarki wojennej.

Kuba

• po wojnie nadzór hiszpański zastąpiono amerykańskim;

• Kuba uzyskała formalnie niepodległość 20 V 1902 r., jednakże pod naciskiem USA zmuszona została do przyjęcia tzw. poprawki Platta (z 2 III 1901 r.), ograniczającej w dużym stopniu jej niezależność;

• rząd kubański wyrażał zgodę, aby USA posiadały prawo interwencji w celu zachowania niepodległości Kuby oraz dla utrzymania rządu zdolnego do opieki nad życiem, własnością i indywidualną wolnością obywateli;

• zobowiązanie do nie zawierania z państwami trzecimi układów, mogących zagrażać niezawisłości Kuby oraz do nie zaciągania pożyczek, które nie mogły być spłacone z bieżących dochodów;

• Amerykanie uzyskali możliwość eksploatacji Kuby, zamykając równocześnie dostęp do jej rynku mocarstwom europejskim;

• zgoda na dzierżawę lub sprzedaż terenów niezbędnych do utworzenia stacji węglowych oraz baz wojskowych;

• Traktat zawarty między Kubą a USA 22 V 1903 r., powtórzył wszystkie postanowienia poprawki Platta;

• amerykańskie metody eksploatacji wywołały w 1906 r. zbrojny opór Kubańczyków. W odpowiedzi doszło do interwencji zbrojnej USA, których wojska stacjonowały na wyspie do 1909 r. W 1912 r. miała miejsce kolejna interwencja amerykańska.

Kanał międzyoceaniczny

Po wojnie secesyjnej, w okresie przyspieszonej industrializacji, coraz bardziej istotne dla Stanów Zjednoczonych stawało się zbudowanie i posiadanie kanału międzyoceanicznego. Obok USA państwem najbardziej zainteresowanym drogą morską łączącą Atlantyk i Pacyfik była Wielka Brytania.

Traktat Clayton-Bulwer

• 19 IV 1850 r.;

• oba państwa zobowiązały się do niepodejmowania przedsięwzięć związanych z budową kanału bez zgody drugiej strony oraz wyrzekły się sprawowania nad nim jednostronnej kontroli;

• miano powstrzymać się od wznoszenia wojskowych fortyfikacji wzdłuż trasy przyszłego kanału;

• gwarantowano jego neutralność oraz ogólną dostępność i równe prawo tranzytu dla obywateli obu państw.

Układ Hay-Pauncefote

• 5 II 1900, 18 XI 1900;

• znosił wcześniejszy układ;

• pozwalał rządowi USA na samodzielne zbudowanie i zarządzanie kanałem transoceanicznym;

• kanał miał mieć status neutralny, ale USA miały prawo do utrzymywania w strefie kanału „policji wojskowej”;

• świadczył o wzmocnieniu pozycji USA względem Anglii.

• brano pod uwagę dwie trasy kanału;

• trasa przez Nikaraguę (wymagała mniejszych robót ziemnych w związku z możliwością wykorzystania istniejących jezior);

• Przesmyk Panamski (dwie piąte robót było już wykonane przez Kampanię Francuską Kanału Panamskiego Ferdynanda de Lessepsa);

• za Panamą optowało silne lobby (Philippe Bunau-Varilla, stojący na czele Nowego Towarzystwa Kanału Panamskiego);

• wyborze trasy przesądził ostatecznie wybuch wulkanu Momotombo w Nikaragui;

• Senat USA 28 VI 1902 r. przyjął uchwałę o budowie kanału międzyoceanicznego w Panamie;

• rokowania podjęte z Kolumbią na temat budowy kanału zakończyły się podpisaniem 23 I 1903 r. traktatu, nadzwyczaj korzystnego dla USA;

• w zamian za 10 mln dolarów jednorazowej wpłaty oraz 250 tys. dolarów rocznych opłat USA mogły przez 99 lat użytkować na zasadzie dzierżawy liczący 10 km szerokości obszar strefy kanału;

• Senat Kolumbii odrzucił jednak układ.

Panama

• w sytuacji braku zgody rządu Kolumbii ofertę amerykańską, USA udzieliły nieformalnego poparcia separatystom panamskim;

• w rezultacie inspiracji amerykańskiej 3 XI 1903 r. powstańcy ogłosili niepodległość Panamy i jej separację od Kolumbii;

• USA uznały nowe państwo już 7 XI, a 18 XI podpisano układ, na mocy którego USA uzyskały zgodę na budowę kanału oraz wieczyste prawo eksterytorialności jego strefy (powiększonej do 16 km - 10 mil) za tę samą cenę, którą poprzednio oferowano Kolumbii;

• USA uzyskiwały prawo do budowy fortyfikacji oraz używania sił zbrojnych w strefie kanału;

• stały się gwarantem niezależności Republiki Panamskiej, której narzucono poprawkę Platta;

• dominacja USA w Panamie trwała do lat 30. XX w.;

• pierwsza amerykańska interwencja militarna miała miejsce w 1908 r.; w r. 1910 nadzorowano wybory prezydenckie; w 1918 r. oddziały USA okupowały miasta Panamę i Colón.

Stany Zjednoczone uznały, iż dysponują wystarczającą siłą, aby wymusić szanowanie postanowień doktryny Monroe.

Realizacja postanowień doktryny Monroe

• konflikt graniczny między Wenezuelą a Gujaną Brytyjską;

• interwencja mocarstw w Wenezueli.

Konflikt graniczny między Wenezuelą a Gujaną Brytyjską

• USA narzuciły „misję dobrej woli” w zaogniającym się w latach 90. XIX w. konflikcie granicznym między Wenezuelą a Gujaną Brytyjską;

• w kwietniu 1895 r. kryzys jeszcze się pogłębił, po tym, jak Wielka Brytania zajęła port Corinto w Nikaragui, usiłując wymusić spłatę odszkodowań;

• w sytuacji agresywnej i stanowczej postawy USA w kwestii niedotyczącej ich bezpośrednio (włącznie z groźbą wybuchu wojny) Wielka Brytania zgodziła się na amerykański arbitraż w rozstrzygnięciu sporu granicznego;

• 3 X 1899 r. Wenezuela i Wielka Brytania podpisały traktat uwzględniający stanowisko komisji międzynarodowej, przyznające Anglii około 90% spornego terytorium, a Wenezueli ujście rzeki Orinoko.

Interwencja mocarstw w Wenezueli

• przełom 1902 i 1903 r.,

• interwencja zbrojna Wielkiej Brytanii, Niemiec i Włoch miała w celu wymuszenia spłaty długów;

• stanowcza postawa USA skłoniła trzy mocarstwa do podpisania z rządem wenezuelskim 13 II 1903 roku protokołu o zniesieniu blokady.

Rooseveltowskie uzupełnienie doktryny Monroe (ang. Roosevelt Corollary)

• po raz pierwszy w liście do sekretarza stanu E. Roota w maju 1904 r.;

• następnie 6 XII 1904 r. w dorocznym orędziu do Kongres;

• wykładnia polityki USA wobec Ameryki Łacińskiej:

• Ameryka nie tylko ochrania państwa latynoamerykańskie, lecz także ponosi odpowiedzialność międzynarodową - z prawem użycia siły włącznie - za ład w zachodniej hemisferze;

• w sytuacji złamania przez państwo zachodniej półkuli podstawowych zasad, na jakich opierają się stosunki międzynarodowe w regionie, USA przyjmą na siebie obowiązek działania jako „międzynarodowa siła policyjna”;

• de facto oznaczało to legalizację amerykańskiego prawa do interwencji;

• realizowana była za pomocą metody „polityki grubej pałki” zwanej również „polityką wielkiego kija” (ang. big stick policy);

• największy wpływ na politykę USA w strefie M. Karaibskiego, zwłaszcza w czasach prezydentury Williama Howarda Tafta (1909-1913) oraz Thomasa Woodrowa Wilsona (1913-1921).

Dyplomacja dolarowa (ang. „dollar diplomacy”)

• charakterystyczna dla rządów administracji W. H. Tafta;

• przesunięcie akcentu polityki zagraniczne z akcji militarnych na działania przy użyciu środków finansowych;

• określenie to miało podwójne znaczenie: z jednej strony oznaczało wykorzystywanie dyplomacji w celu stworzenia kapitałowi amerykańskiemu dogodnych warunków na obszarach innych państw; z drugiej strony chodziło o wykorzystywanie obecności amerykańskiego kapitału zagranicą dla realizacji celów polityki zagranicznej USA.

Prezydent T. W. Wilson zmodyfikował latynoamerykańską doktrynę Stanów Zjednoczonych oświadczając, że USA będą uznawać w Ameryce Łacińskiej jedynie rządy, które doszły do władzy legalnie, jednak w rzeczywistości doszło wówczas do nasilenia interwencji amerykańskich w regionie. Pogląd ten, stanowiący jeden z elementów sformułowanej następnie tzw. doktryny Wilsona, z jednej strony ułatwiał potępianie dyktatur, z drugiej natomiast umożliwiał nieuznawanie rządów niewygodnych dla USA.

Na początku XX w. Stany Zjednoczone, będące już wówczas mocarstwem, przepełnionym do tego poczuciem misji ustanawiania porządku według własnej skali wartości, napotkały w regionie Morza Karaibskiego szereg słabszych od siebie państw, targanych wewnętrznymi rewoltami, niestabilnych politycznie i gospodarczo. W związku z tymi faktami w pierwszych dwóch dekadach XX w. miała miejsce cała seria amerykańskich interwencji militarnych na tym obszarze, w wyniku których niepodległe dotąd państwa subregionu uzyskiwały status quasi-protektoratów amerykańskich.

Dominikana

• pierwsze praktyczne zastosowanie polityki grubej pałki;

• w ciągu 1904 r. narastał kryzys w stosunkach Dominikany z państwami europejskimi: Belgią, Francją, Niemcami, Włochami i Hiszpanią, którym rząd w Santo Domingo winien był 22 mln dolarów;

• zadłużenie wobec USA wynosiło 10 mln dolarów;

• w tej sytuacji USA zawarły 7 II 1905 r. traktat z Dominikaną, na mocy którego przejęły kontrolę nad pobieraniem ceł na wyspie;

• dochody z nich w 55% miały być przeznaczone na spłatę zagranicznych długów, natomiast pozostałe 45% pozostawało do dyspozycji Dominikany;

• w kwietniu 1916 r. na Dominikanie doszło jednak do zamachu stanu - przeciwko prezydentowi generałowi Juanowi Isidoro Jiménezowi zbuntował się generał Desiderio Arias;

• w maju 1916 r. prezydent T. W. Wilson wysłał do Santo Domingo oddziały piechoty morskiej;

• w dniu 29 XI 1916 r. na czele rządu stanął amerykański oficer Harry S. Knapp, ustanawiając w ten sposób amerykańską okupację Dominikany, która trwała do 1925 r.

Nikaragua

• w 1909 r. obalono tam dyktaturę generała José Santosa Zelayi;

• na czele rewolty stanął Adolfo Díaz, który objął stanowisko prezydenta w r. 1911;

• będąc politykiem proamerykańskim, doprowadził on do podpisania 6 VI 1911 r. Konwencji Knox-Castrillo, na mocy której USA w zamian za udzielenie Nikaragui pożyczki stały się gwarantem jej zagranicznych płatności, poprzez uzyskanie prawa do pobierania ceł;

• konwencja nie została ratyfikowana przez Senat USA; w tej sytuacji zawarto umowę między rządem Nikaragui a grupą amerykańskich banków;

• 1912 r. doszło do wybuchu zbrojnego buntu przeciwko rządom A. Díaza;

• na polecenie prezydenta W. H. Tafta 14 VIII 1912 r. 2,5 tys. oddział marines wylądował w Nikaragui i stłumił rewoltę;

• zawarty 5 sierpnia 1914 r. amerykańsko-nikaraguański Traktat Bryana-Chamorro dawał USA w zamian za 3 mln dolarów „wyłączne i stałe prawo” do zbudowania na terenie Nikaragui kanału międzyoceanicznego (alternatywna trasa); wydzierżawienia na 99 lat wysp Great Corn i Little Corn na Morzu Karaibskim; utrzymywania przez 99 lat bazy na nikaraguańskim wybrzeżu Zatoki Fonseca; amerykańska obecność wojskowa w Nikaragui trwała do 1925 r.;

• w tym czasie nadzorowano życie polityczne kraju, dbając o wybór na stanowisko prezydenta proamerykanskich polityków.

Haiti

• szczególnie jaskrawa forma amerykańskiego protektoratu;

• w 1915 r. rozpoczęła się rewolta przeciwko rządowi generała Viburna Guillaume Sama;

• z rozkazu prezydenta T. W. Wilsona 29 VII 1915 r. oddziały USA zajęły stolicę Haiti Port-au-Prince;

• formalny powód interwencji - konieczność niedopuszczenia do interwencji francuskiej na wyspie;

• nowy prezydent Haiti, Philippe Sudre Dartiguenave, pod groźbą ustanowienia bezpośrednich, wojskowych rządów amerykańskich podpisał 16 IX 1915 r. z USA traktat, który dawał im największe uprawnienia wśród wszystkich dotychczasowych układów tego typu zawartych z państwami regionu;

• prezydent USA uzyskał m. in. prawo do mianowania generalnego poborcy celnego; bez jego zgody nie mogły być zaciągane pożyczki zagraniczne; pod amerykańskie dowództwo oddano siły policyjne; zakazano przekazywania państwom trzecim w jakiejkolwiek formie części haitańskiego terytorium; USA miały prawo podejmowania wszelkich działań, które służyłyby utrzymaniu niepodległości Haiti oraz rządu zdolnego do ochrony życia, własności oraz indywidualnych wolności obywatelskich;

• amerykańskie rządy wojskowe trwały na Haiti do 1934 r., wywołując kilkakrotnie rewolty, każdorazowo brutalnie tłumione.

Meksyk

• pełne napięć i kontrowersji stosunki amerykańsko-meksykańskie;

• obalenie dyktatury generała Porfirio Diaza i zwycięstwo w 1911 r. rewolucji stanowiło istotne zagrożenie dla interesów amerykańskich;

• w USA żywe były obawy, iż rewolucyjne rządy w Meksyku mogą przybrać zbyt nacjonalistyczny bądź lewicowy charakter;

• w kwietniu 1914 r. prezydent T. W. Wilson objął blokadą wybrzeża Meksyku;

• 21 IV 1914 r. amerykański, liczący 1000 osób oddział marines zajął port Veracruz;

• wybór na prezydenta Meksyku kandydata popieranego przez USA - Venustiano Carranzy nie rozwiązał konfliktu;

• do walki o władzę włączyli się dotychczasowi sojusznicy V. Carranzy, generałowie Emiliano Zapata i Francesco „Pancho” Villa;

• ten ostatni zaczął od końca 1915 r. napadać na osiedla położone w Teksasie i Nowym Meksyku, chcąc w ten sposób sprowokować wybuch wojny pomiędzy USA a nowym rządem Meksyku;

• w tej sytuacji doszło do zorganizowania amerykańskiej ekspedycji karnej - 15 III 1916 r. 15 tys. amerykańskich żołnierzy, dowodzonych przez generała Johna J. Pershinga przekroczyło granice Meksyku;

• 12 IV i 20 VI doszło do dwóch krwawych starć, które postawiły oba kraje na krawędzi wojny;

• konflikt został ostatecznie rozwiązany w rezultacie podjętych na początku styczniu 1917 r. bezpośrednich negocjacji;

• 5 lutego ostatnie oddziały amerykańskie opuściły Meksyk.

Jeżeli chodzi o kwestie prawa międzynarodowego na V Konferencji Państw Amerykańskich w Santiago de Chile w 1923 r. uchwalono tzw. Traktat Gondry - o zapobieganiu konfliktom między państwami amerykańskimi. Ustanawiał on konkretny mechanizm rozwiązywania sporów (komisja badawcza).

W tym okresie nastąpiło przyspieszenie procesów narodowotwórczych i umocnienie państw narodowych w Ameryce Łacińskiej. Państwa regionu weszły na trwałe do globalnych stosunków międzynarodowych. Większość z nich preferowała politykę izolacjonizmu, ale niektóre, szczególnie duże państwa prowadziły aktywną politykę zagraniczną (Argentyna, Brazylie, w mniejszym stopniu Meksyk i Chile). Pogłębiała się dysproporcja rozwoju cywilizacyjno - ekonomicznego między dwiema Amerykami. Równocześnie utrwaliło się peryferyjne miejsce Ameryki Łacińskiej w światowym systemie gospodarki kapitalistycznej. Gospodarki państw regionu były mocno uzależnione od uwarunkowań zewnętrznych - popytu na swoje surowce oraz od napływu kapitału zagranicznego. Jedność latynoamerykańską rozbijała rywalizacja państw regionu o przychylność europejskich metropolii.

4. OKRES PANAMERYKANIZMU ZMODYFIKOWANEGO (MIĘDZYAMERYKAŃ -SKIEGO) - 1930 - 1960

Składają się na niego dwa etapy: do II wojny światowej i po jej zakończeniu. Oba charakteryzowały się modyfikacją systemu panamerykańskiego wymuszoną przez uwarunkowania zewnętrzne: najpierw groźbę nadciągającej wojny, a następnie nowy międzynarodowy układ sił ukształtowany w jej wyniku.

Charakterystyczną tendencją w pierwszym etapie tego okresu była liberalizacja wzajemnych stosunków i większa autonomia państw latynoamerykańskich w ramach systemu panamerykańskiego.

Zmiana polityki USA wobec Ameryki Łacińskiej

• od lat 20. poprawa stosunków USA z krajami Ameryki Łacińskiej;

• stopniowe odchodzenie od często stosowanych na pocz. XX w. rozwiązań siłowych na rzecz rozstrzygnięć o charakterze politycznym;

• pierwsze symptomy zmiany w polityce USA wobec regionu wystąpiły już za prezydentury W. G. Hardinga;

• w 1921 r. zgodzono się wypłacić Kolumbii odszkodowanie wysokości 25 mln dolarów za wsparcie udzielone panamskiej rewolucji w 1903 r.;

• nie wyrzeczono się całkowicie prawa do interwencji w państwach latynoamerykańkich, jednak sekretarz stanu Ch. E. Hughes doprowadził do wycofania się amerykańskich sił zbrojnych w 1922 r. z Kuby, a w r. 1924 z Dominikany;

• w 1925 roku zakończyła się amerykańska zbrojna obecność z Nikaragui, jednakże wybuch zamieszek, a następnie wojny domowej w tym państwie doprowadził do kolejnej interwencji w roku 1926;

• polubowny kurs amerykańskiej polityki zagranicznej kontynuowała administracja H. C. Hoovera, który jako prezydent elekt odbył on w 1928 r. „podróż dobrej woli” po jedenastu republikach latynoamerykańskich;

• w 1930 r. H. C. Hoover zezwolił na opublikowanie memorandum sporządzonego dwa lata wcześniej przez podsekretarza stanu J. Reubena Clarka. Memorandum to stwierdzało, iż Stany Zjednoczone zachowują sobie prawo do interwencji, ale nie może być ona uzasadniana doktryną Monroe, jak to twierdził w swoim uzupełnieniu z 1904 r. T. Roosevelt;

• ponadto prezydent zapowiedział, że nie będzie stosował doktryny Wilsona;

• odmówił także interwencji podczas rewolucji w Brazylii, Panamie i na Kubie oraz w Dominikanie i Salwadorze, które nie wywiązywały się ze swoich zobowiązań finansowych wobec USA;

• na pocz. 1933 r. amerykańskie oddziały opuściły ostatecznie Nikaraguę;

• liberalizacja wzajemnych stosunków i większa autonomia państw latynoamerykańskich w ramach systemu panamerykańskiego była podyktowana zarówno potrzebą konsolidacji półkuli zachodniej w obliczu groźby kolejnej wojny światowej jak i trudnościami pogodzenia przez Stany Zjednoczone własnego interwencjonizmu z krytyką interwencjonizmu Japonii w Mandżurii;

• w obliczu Wielkiego Kryzysu w USA zaczęto kwestionować zasadność i koszty interwencjonistycznej polityki w regionie.

Polityka „dobrego sąsiedztwa” (ang. Good Neighbor Policy)

• uroczyście proklamowana w przemówieniu inauguracyjnym prezydenta Franklina Delano Roosevelta (1933-1945) 4 III 1933 r.;

• żadne państwo nie ma prawa do ingerencji w wewnętrzne oraz zagraniczne sprawy innego państwa;

• opierała się na następujących zasadach: nieinterwencji, nieingerencji i wzajemności;

• na VII Konferencji Państw Amerykańskich w Montevideo (3-26 XII 1933 r.) przyjęto Konwencję o prawach i obowiązkach państw, w której formalnie przyjęto zasadę nieinterwencji. Jej stroną były m. in. Stany Zjednoczone;

• 29 V 1934 r. w nowym traktacie z Kubą Stany Zjednoczone zniosły poprawkę Platta;

• 7 VIII 1933 r. zawarto traktat w sprawie Haiti, przewidujący zakończenie amerykańskiej okupacji tego państwa z dniem 1 X 1934 r.;

• 2 III 1936 r. zrewidowano traktat o Kanale Panamskim - USA zrezygnowały z prawa do interwencji w wewnętrzne sprawy Panamy (zachowując uprawnienia w strefie kanału);

Polityka „dobrego sąsiedztwa” wpłynęła na przemiany w ruchu panamerykańskim. W latach 30. odbyły się dwie Konferencje Państw Amerykańskich: VII w Montevideo (Urugwaj; 3 - 26 XII 1933 r.) oraz VIII w Limie (Peru; 9 - 27 XII 1938 r.) Na VII Konferencji Państw Amerykańskich w Montevideo (1933 r.) przyjęto Konwencję o prawach i obowiązkach państw, uznającą formalnie zasadę nieinterwencji.

10 X 1933 r. sześć państw (Argentyna, Brazylia, Chile, Meksyk, Paragwaj i Urugwaj) podpisało w Rio de Janeiro Traktat antywojenny o nieagresji i koncyliacji, opracowany przez argentyńskiego ministra spraw zagranicznych Carlosa Saavedrę Lamasa. USA podpisały go 10 VIII 1934 r. W okresie międzywojennym traktat ten podpisały prawie wszystkie państwa amerykańskie (oprócz Kanady i Boliwii) oraz 11 państw europejskich.

Na specjalnej Konferencji w sprawie Utrzymania Pokoju w Buenos Aires 1 - 23 XII 1936 r. jednomyślnie przyjęto deklarację zasad solidarności i współpracy międzyamerykańskiej obejmującą: zakaz podbojów terytorialnych i nieuznawania nabytków zdobytych tą drogą; potępienie interwencji w sprawy wewnętrzne lub zewnętrzne innego państwa; zasadę nielegalności ściągania długów siłą; zasadę pokojowego rozwiązywania sporów.

O ile do II wojny światowej Ameryka Łacińska byłą głównym partnerem USA w stosunkach międzynarodowych (izolacjonizm), to po jej zakończeniu region spadł z pozycji priorytetu amerykańskiej polityki zagranicznej do roli jednego z wielu elementów światowej równowagi sił. Strategię USA wobec Ameryki Łacińskiej zaczęły określać cele i wymogi polityki globalnej supermocarstwa, zwłaszcza antykomunizm.

Akt Chapultepec

• już pod koniec wojny w amerykańskiej polityce wobec regionu na pierwszym planie znajdowała się instytucjonalizacja stosunków panamerykańskich;

• w związku ze zbliżającą się konferencją założycielską ONZ dyplomacja USA zabiegała o stworzenie pod swym przewodnictwem jednolitego bloku państw latynoamerykańskich;

• miały one stanowić ok. 30 % uczestników konferencji, co dawało USA możliwość przeforsowania własnych koncepcji podczas formułowania treści Karty NZ;

• głównym celem USA było zalegalizowanie hegemonii amerykańskiej na półkuli zachodniej;

• USA zmierzały do uzyskania maksymalnej autonomii dla planowanego systemu ogólnoamerykańskiego w ramach mającej powstać organizacji światowej (rezultacie w rozdziale VIII Karty NZ umieszczono Artykuł 51, umożliwiający tworzenie regionalnych organizacji bezpieczeństwa);

• 21 II-8 III 1945 r. odbyła się w Meksyku Międzyamerykańska Konferencja w sprawie Wojny i Pokoju. Dnia 3 III podpisano Akt końcowy, tzw. Akt z Chapultepec - Deklarację o wzajemnej pomocy i solidarności międzyamerykańskiej (przekonanie, iż bezpieczeństwo międzynarodowe najpełniej można osiągnąć przez umacnianie dotychczasowych zasad współpracy regionalnej);

• Akt końcowy określał zasady przyszłego, ogólnoamerykańskiego systemu bezpieczeństwa;

• był on sukcesem dyplomacji amerykańskiej;

• w zamian za obiecaną pomoc gospodarczą i finansową państwa latynoamerykańskie zgodziły się poprzeć stanowisko i postulaty USA na konferencji założycielskiej ONZ.

Traktat z Rio

• w celu urzeczywistnienia założeń Aktu z Chapultepec w Rio de Janeiro zorganizowano Konferencję w sprawie Umocnienia Kontynentalnego Pokoju i Bezpieczeństwa (15 VIII - 2 IX 1947 r.);

• państwa latynoamerykańskie liczyły na utrzymanie specjalnych stosunków z USA oraz na ich pomoc w rozwiązywaniu coraz trudniejszych problemów gospodarczych;

• w czasie wojny gospodarki państw regionu napędzane były zapotrzebowaniem na surowce ze strony północnoamerykańskiego przemysłu zbrojeniowego;

• po wojnie głębokie problemy strukturalnego niedorozwoju i wiążące się z tym kwestie społeczne ujawniły się z całą ostrością;

• pomoc ekonomiczną w imię solidarności międzyamerykańskiej zwracano się do USA;

• zaczęto wysuwać argumenty wiążące problemy ekonomiczne z bezpieczeństwem zachodniej półkuli;

• postulaty te nie zostały zaakceptowane przez administrację amerykańską, dla której priorytetem w tym okresie były stosunki transatlantyckie;

• mimo braku porozumienia w tej kwestii główny cel konferencji został zrealizowany: 2 IX 1947 r. podpisano Międzyamerykański Traktat o Pomocy Wzajemnej (tzw. Traktat z Rio; hiszp. Tratado Interamericano de Asistencia Reciproca - TIAR), który stał się pierwszym regionalnym układem zbiorowej samoobrony zawartym zgodnie z Kartą NZ oraz pierwowzorem późniejszych bloków wojskowych z udziałem USA;

• jego sygnatariuszami było 21 państw regionu, w tym Stany Zjednoczone;

• nakładał na strony dwa rodzaje zobowiązań:

- zbiorowe działanie państw latynoamerykańskich i USA w przypadku zbrojnej napaści w rozumieniu art. 51 KNZ - wszystkie strony są wówczas zobowiązane do okazania natychmiastowej pomocy napadniętemu, przy czym jej rodzaj i wielkość zależy od pomagającego;

- działania na wypadek zaistnienia aktu zagrażającemu międzynarodowemu bezpieczeństwu i pokojowi na półkuli zachodniej, ale nie będącego napaścią zbrojną. Kategoria „agresji nie będącej atakiem zbrojnym” pociągała za sobą takie same skutki polityczno-prawne, co agresja. Wymierzono ją głównie przeciwko lewicowym ruchom w regionie, legitymizując ingerencję Stanów Zjednoczonych w wewnętrzne sprawy państw Ameryki Łacińskiej.

Organizacja Państw Amerykańskich

• Traktat z Rio zapoczątkował formalną transformację ruchu panamerykańskiego w system międzyamerykański;

• najważniejszym jednak wydarzeniem tego procesu było powołanie 3 IV Organizacji Państw Amerykańskich (OPA; Organization of American States - OAS) i uchwalenie Karty OPA podczas IX Konferencji Państw Amerykańskich w Bogocie (30 III-2 V 1948 r.);

• oficjalnie OPA uzyskała status organizacji regionalnej ONZ. W założeniu była to organizacja w pełni demokratyczna, w której rola Stanów Zjednoczonych nie była w żaden sposób wyróżniona, i uwzględniająca wyniki półwiekowej ewolucji ruchu panamerykańskiego; jednakże w praktyce stała się instrumentem dominacji USA w Ameryce Łacińskiej;

• Karta Bogotańska weszła w życie 13 XII 1951 r.;

• w Karcie OPA bardzo rozszerzona była część programowa (ideały i wartości państw zachodniej półkuli; prawa i obowiązki sygnatariuszy); zinstytucjonalizowaniu uległa sfera polityczna; kwestie gospodarcze, społeczne i kulturalne określono lakonicznie i ogólnie (miały raczej charakter deklaracji);

• OPA ma charakter otwarty - jej członkiem może być każde państwo amerykańskie. Nie przewidziano możliwości usunięcia kogokolwiek z organizacji; odejście zależało od własnej decyzji państwa członkowskiego;

• Karta OPA przewidywała, że Konferencje Międzyamerykańskie, określane jako „naczelny organ” OPA, będą zbierać się co pięć lat. W praktyce ostatnią była X Konferencja w Caracas. Planowana XI, w Quito, już nie doszła do skutku. W 1967 r. zreformowana Karta OPA zlikwidowała instytucję Konferencji Państw Amerykańskich jako statutowo najwyższej władzy i zastąpiła ją dorocznym Zgromadzeniem Ogólnym.

Lata 50. należały do najtrudniejszych w dziejach stosunków między USA i Ameryką Łacińską. USA dążyły głównie do tego, aby państwa regionu aktywnie uczestniczyły w konfrontacji zimnowojennej po stronie USA. Państwa latynoamerykańskie natomiast na plan pierwszy wysuwały kwestie ekonomiczne i społeczne, licząc na większą pomoc USA w ich rozwiązywaniu.

Chcąc pozyskać państwa Ameryki Łacińskiej dla swej doktryny powstrzymania komunizmu, USA wymusiły szereg rezolucji o antykomunistycznym charakterze. Na spotkaniu ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich w Waszyngtonie (26 III - 7 IV 1951 r.) uchwalono deklarację waszyngtońską potwierdzającą wolę „wspólnej obrony półkuli zachodniej przeciwko agresywnej działalności międzynarodowego komunizmu”. Na X Konferencji Państw Amerykańskich w Caracas (Wenezuela; 1 - 28 III 1954 r.) państwa członkowskie OPA pod naciskiem sekretarza stanu USA Johna F. Dullesa uchwaliły rezolucję antykomunistyczną (pełna nazwa: Deklaracja solidarności dla zachowania politycznej integralności państw amerykańskich przeciwko interwencji międzynarodowego komunizmu) i opowiedziały się za budowaniem demokracji.

W latach 50. pojawiły się w Ameryce Łacińskiej ruchy polityczno - społeczne, często o lewicowym charakterze, usiłujące zreformować gospodarki państw regionu, co wzbudzało zaniepokojenie USA. Na tym tle doszło do inspirowanego przez USA zamachu stanu w Gwatemali w VI 1954 r. i obalenia wybranego w demokratycznych wyborach prezydenta Jacobo Arbenza. Administracja USA oskarżyła go o komunizm. Po ogłoszeniu reformy rolnej (godzącej w interesy United Fruit Company) i wobec braku skuteczności działań dyplomatycznych doszło do interwencji.

O wiele więcej wyrozumiałości i spokoju USA zachowały wobec rewolucji w Boliwii (1952 - 1956), przede wszystkim z powodu o wiele mniejszego znaczenia strategicznego tego państwa dla USA. W stosunkach amerykańsko - argentyńskich w czasie rządów Juana D. Perona (1946 - 1955) dominowały postawy koncyliacyjne.

W tym okresie represyjne dyktatury latynoamerykańskie przeżywały swoje apogeum. Swoją legitymizację i użyteczność dla świata zachodniego (także dla USA) czerpały z tezy, że są najskuteczniejszą zaporą przeciwko komunizmowi (od 1934 r. dyktatura rodziny Somozów w Nikaragui; dyktatura Rafaela L. Trujillo Moliny w Dominikanie 1930 - 1961; dyktatura gen. Gustava Rojasa Pinilli w Kolumbii 1953 - 1957.

Wielkim problemem w stosunkach międzynarodowych na półkuli zachodniej stałą się w 1959 r. rewolucja kubańska. Kuba zaczęła dość szybko wiązać się z systemem komunistycznym, co prowadziło do napięć zarówno w zachodniej hemisferze, jak i stosunkach globalnych.

Rewolucja kubańska/karaibski kryzys rakietowy

• wybuch rewolucji - 1959 r.;

• Kuba dość szybko zaczęła wiązać się z systemem komunistycznym, co prowadziło do napięć zarówno w zachodniej hemisferze, jak i stosunkach globalnych;

• pogorszeniu ulegały relacje amerykańsko-kubańskie, przede wszystkim z powodu nacjonalizacji majątku północnoamerykańskiego, dokonywanej przez Fidela Castro, czego efektem było zerwanie przez USA stosunków dyplomatycznych z Kubą (3 I 1961 r.);

• administracja prezydenta J. F. Kennedy'ego podjęła decyzję o inwazji na wyspę, której dokonać miały oddziały uchodźców kubańskich szkolone prze CIA w Gwatemali;

• dnia 17 IV 1961 r. miał miejsce desant 1500-osobowego oddziału w Zatoce Świń, zakończony fiaskiem;

• w tej sytuacji USA starały się doprowadzić do izolacji Kuby na półkuli zachodniej;

• na ósmym spotkaniu konsultacyjnym ministrów spraw zagranicznych OPA w Punta del Este w dniach 22-31 I 1962 r. pod naciskiem administracji waszyngtońskiej podjęto decyzję o wykluczeniu Kuby z organizacji, ponieważ „rząd kubański, na skutek swych posunięć, sam się postawił poza nawiasem systemu miedzyamerykańskiego”;

• nieudana inwazja przyspieszyła radykalizacje rewolucji;

• Kuba nawiązała ścisłą współpracę ze ZSRR;

• od lipca 1962 r. ZSRR zaczął dostarczać na wyspę broń, sprzęt i instruktorów wojskowych;

• rozpoczęto rozmieszczenie na wyspie radzieckiej broni jądrowej: wyrzutni rakiet balistycznych ziemia-ziemia średniego zasięgu, wyrzutni rakiet ziemia-powietrze (ang. Surface-to-Air Missile - SAM) i myśliwców bombardujących;

• w dniach 14-15 X1962 r. amerykański wywiad wojskowy potwierdził rozmieszczanie radzieckich rakiet balistycznych na Kubie;

• amerykańskie siły zbrojne postawiono w stan najwyższej gotowości;

• w dniu 22 X prezydent J. F. Kennedy ogłosił kwarantannę na wodach otaczających Kubę;

• stwierdził, iż blokada zostanie cofnięta, a sama wyspa nie będzie przedmiotem ataku amerykańskiego w przyszłości tylko pod warunkiem rozmontowania i wywiezienia radzieckich rakiet;

• ze swej strony prezydent zobowiązał się do wycofania amerykańskich rakiet z Turcji;

• premier ZSRR Nikita Siergiejewicz Chruszczow przystał na tę propozycję 28 X;

• do 2 XI radzieckie rakiety zostały rozmontowane i wywiezione, natomiast blokadę zniesiono 20 XI;

• był to najpoważniejszy kryzys w stosunkach amerykańsko-radzieckich, najgroźniejszy punkt kulminacyjny zimnej wojny, który postawił świat na krawędzi wojny jądrowej.

Kryzys karaibski - skutki

• wzmocnienie tempa zbrojeń jądrowych przez ZSRR (dążenie do osiągnięcia parytetu strategicznego);

• wzmocnienie na Zachodzie zwolenników twardego kursu wobec ZSRR;

• wzrost popularności prezydenta J. F. Kennedy'ego;

• osłabienie pozycji N. S. Chruszczowa (zarzut awanturnictwa w polityce zagranicznej);

• utrwalenie władzy komunistycznej na Kubie, której przestała zagrażać bezpośrednia inwazja ze strony USA;

• zmiana polityki USA względem Ameryki Łacińskiej.

„Sojusz dla Postępu” (ang. Alliance for Progress)

• przedstawiony 13 III 1961 r. przez prezydenta J. F. Kennedy'ego;

• nazywany latynoamerykańskim Planem Marshalla;

• był to program rozwoju gospodarczego i społecznego Ameryki Łacińskiej w oparciu o pomoc amerykańską;

• miał zahamować postępy socjalizmu w regionie po przez stymulowanie liberalnych reform;

• państwom, które chciały skorzystać z pomocy amerykańskiej postawiono szereg warunków politycznych i gospodarczych (m. in. zerwanie stosunków z Kubą, zaniechanie handlu z państwami socjalistycznym, zmiana polityki gospodarczej w kierunku korzystnym dla monopoli amerykańskich);

• jego efekty oceniono jako fiasko;

• zrealizowanie jego celów - reform społecznych i gospodarczych - napotkało opór miejscowych elit i wojska; godziło również w interesy kapitału USA w regionie;

• Sojusz był wewnętrznie sprzeczny - zyski koncernów amerykańskich wywożone z Ameryki Łacińskiej przewyższały wielkość pomocy udzielanej przez Stany Zjednoczone państwom regionu.

Doktryna Kennedy'ego

• oficjalny wyraz zmiany amerykańskiej polityki wobec Latynoameryki;

• sformułowana przez prezydenta w orędziu do Konferencji „Sojuszu dla Postępu” w Punta del Este 5 VIII 1961 r.;

• rząd USA będzie uznawać oraz udzielać pomocy ekonomicznej i wojskowej jedynie tym państwom w regionie, które posiadają rządy wyłonione w demokratycznych wyborach, realizujące program reform społecznych;

• celem doktryny była izolacja Kuby, wyeliminowanie jej z OPA i zapobieżenie powtórzeniu się rewolucji w innych krajach regionu;

• została anulowana po śmierci prezydenta J. F. Kennedy'ego.

5. RESTRUKTURYZACJA ŁADU POLITYCZNEGO W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ (OD POŁOWY LAT 60.)

Stosunki między USA i Ameryką Łacińską przeszły w latach 60. i 70 znamienną ewolucję. W czasach prezydentury Lyndona B. Johnsona (1963 - 1969) oraz Richarda Nixona (1969 - 1974) następowało stopniowe odchodzenie od strategii Sojuszu dla Postępu na rzecz polityki bardziej pragmatycznej. Celem jej miało być skuteczniejsze przeciwstawienie się obu Ameryk ofensywnie komunizmu światowego, a zwłaszcza ekspansywnym tendencjom rewolucji kubańskiej.

Doktryna Johnsona-Manna

• sformułowana w grudniu 1963 r. przez prezydenta Lyndona Bainesa Johnsona (1963-1969) i podsekretarza stanu ds. latynoamerykańskich Th. C. Manna;

• USA będą popierać każdy rząd w Ameryce Łacińskiej, bez względu na sposób jego wyłonienia, który odpowiada interesom USA;

• była konsekwencją wniosków wyciągniętych z pierwszych niepowodzeń Sojuszu dla Postępu;

• uznano, iż tańsze i bardziej skuteczne niż dostarczanie pomocy ekonomicznej dla przeprowadzenia reform mających uspokoić radykalne nastroje w regionie będzie popieranie istniejących w regionie reżimów wojskowych, które we własnym interesie utrzymują status quo w swych krajach;

• w efekcie stosowania tej doktryny reżimy wojskowe przejęły władzę na trzech czwartych obszaru Ameryki Południowej;

• nie odżegnywano się również od interwencji zbrojnych w państwach regionu (np. w Panamie w r. 1964; na Dominikanie w r. 1965);

• ważnym narzędziem polityki zagranicznej USA wobec państw regionu pozostawały również tajne akcje CIA (np. w Gujanie Brytyjskiej w 1963 r.).

Po dość bezbarwnej prezydenturze Geralda Forda, istotne zmiany w polityce latynoamerykańskiej wprowadził dopiero Jimmy Carter (1977 - 1981). Dopiero w czasie jego prezydentury dyktatury i łamanie praw człowieka jednoznacznie zostały potępione, a siły reformatorskie otrzymały wsparcie - choć bez większych sukcesów. Pomoc ekonomiczną USA uzależniono dla państw latynoamerykańskich uzależniono od oceny ich stosunku do praw człowieka.

W okresie prezydentury J. Cartera doszło do podpisania traktatu o Kanale Panamskim (7 IX 1977 r.). Począwszy od 31 XII 1999 r. oddawał narodowi panamskiemu suwerenność nad strefą Kanału.

W latach 80. doszło do głębokiej ideologizacji polityki zagranicznej USA. Nasilono wówczas walkę z siłami lewicowymi - głównym polem starcia stała się Ameryka Środkowa i Karaiby. Na Grenadzie bezpośrednia interwencja wojskowa USA w 1983 r. doprowadziła do obalenia prokubańskiego rządu.

Duże kontrowersje wśród opinii publicznej USA i dużej części Kongresu wzbudzała polityka Ronalda Reagana wobec Nikaragui, polegająca na zwalczaniu rządu sandinowskiego przez uzbrajania i finansowanie contras (afera Iran - contras). Polityka administracji R. Reagana, oceniająca konflikt w Ameryce Środkowej przez pryzmat konfrontacji Wschód - Zachód, przyczyniła się do regresu w stosunkach z regionem. Realizowana przez R. Reagana polityka siłowego rozwiązywania konfliktu w Ameryce Środkowej spowodowała izolację USA i wypracowanie planu pokojowego przez państwa latynoamerykańskie bez udziału USA.

W 1989 r. doszło do interwencji USA w Panamie w celu obalenia dyktatury gen. Manuela Antonio Noriegi.

Na początku lat 60. wyraźnie zarysował się kryzys w OPA i spadek jej znaczenia. Świadczyło o tym wykluczenie Kuby z organizacji oraz zgoda OPA na interwencję w Dominikanie, w której trwała wojna domowa. USA interweniowały tam w 1965 r. Pod wpływem USA OPA zdecydowała o wysłaniu do Dominikany międzyamerykańskich sił zbrojnych (w praktyce za takie uznano obecne już tam siły amerykańskie). OPA jawiła się państwom regionu jako narzędzie realizacji polityki zagranicznej USA, którym w dużym stopniu była.

Od połowy lat 60. rozpoczął się proces latynizacji OPA. Dochodziło do coraz częstszych konfrontacji stanowisk państw Ameryki Łacińskiej i USA. Główną kwestią sporną była zmiana profilu działalności OPA, tj. przyznanie priorytetu problemom gospodarczo - społecznym.

Na drugiej specjalnej sesji Konferencji Międzyamerykańskiej w Rio de Janeiro (XI 1965 r.) przygotowano kompleksowe zmiany w Karcie OPA, które uzupełniła i zatwierdziła trzecia specjalna Konferencja w Buenos Aires (II 1967 r.). Protokół reformy Karty OPA, zwany Protokołem z Buenos Aires, znacznie rozszerzył zadania OPA, zwłaszcza w sferze gospodarczej. Zmian dokonano również w strukturze i uprawnieniach różnych organów OPA.

Dla regionalnych, ale także globalnych stosunków międzynarodowych istotnym wydarzeniem stało się podpisanie 14 II 1967 r. Traktatu o Zakazie Broni Nuklearnych w Ameryce Łacińskiej, zwanego Traktatem Tlatelolco. Został on uznany przez mocarstwa atomowe. Był to pierwszy układ ustanawiający strefę bezatomową na obszarze zamieszkanym. Do kierowania realizacją jego postanowień powołano Organizację Traktatu OPANAL, z siedzibą w Meksyku.

W połowie lat 70. zreformowano kolejny filar systemu międzyamerykańskiego - Traktat z Rio. Wprowadzono wówczas do niego pojęcie „zbiorowego bezpieczeństwa ekonomicznego”, jako elementu niezbędnego dla utrzymania stabilizacji i pokoju. Zmniejszono tzw. strefę bezpieczeństwa (obszar, do którego miały zastosowanie postanowienia TIAR). Wyeliminowano również zapis o „agresji nie będącej atakiem zbrojnym”, jako zapis nieprecyzyjny, dający możliwość ingerencji w wewnętrzne sprawy państw regionu. Zmiany w Pakcie z Rio odzwierciedlały ducha detente.

Skuteczność międzyamerykańskiego systemu bezpieczeństwa została jednak wkrótce zakwestionowana pod wpływem stanowiska USA w wojnie argentyńsko - brytyjskiej o Falklandy - Malwiny (1982 r.). USA poparły wówczas Wielką Brytanię - członka NATO, przeciwko Argentynie - członkowi OPA i TIAR. Uświadomiło to państwom latynoamerykańskim dwuznaczność roli USA w regionie - jako gwaranta bezpieczeństwa w systemie międzyamerykańskim, i zarazem jego największego zagrożenia.

Lata 80. w Ameryce Łacińskiej nazwane zostały „straconą dekadą” - z powodu wielkiego kryzysu gospodarczo - finansowego. Krach dotychczasowej strategii rozwoju oraz niekorzystne uwarunkowania zewnętrzne spowodowały, iż Ameryka Łacińska wpadła w pętlę rekordowego zadłużenia zagranicznego. Kryzys wynikał ze słabości latynoamerykańskiego modelu rozwoju, opartego na zbiurokratyzowanej, etatystycznej i wysoce protekcjonistycznej gospodarce, słabo przystosowanej do wymogów konkurencji międzynarodowej.

Jego przyczyną były też coraz bardziej restrykcyjne i niekorzystne mechanizmy globalnego rynku finansowego oraz nieracjonalnie wydatkowane łatwe pożyczki, jakie napłynęły do Ameryki Łacińskiej na początku lat 70. W gospodarki państw regionu w dużym stopniu uderzyły „szoki naftowe” z lat 1974 i 1979, które ujawniły olbrzymią zależność gospodarek państw latynoamerykańskich od wahań na rynku światowym.

Charakterystycznym zjawiskiem w Ameryce Łacińskiej w latach 80. był powszechny niemal proces demokratyzacji - przechodzenie od rządów wojskowych do cywilnych i demokratyzacja systemów politycznych. Protest ten dokonywał się na drodze pokojowych negocjacji między rządem i opozycją lub rewolucji czy porażki poniesionej przez siły zbrojne w konflikcie z innym państwem.

18

---