Rozdział I
Prokuratura jako organ ochrony prawnej
1. Geneza prokuratury i początki jej działalności
Geneza instytucji prokuratury sięga XIV w. i wywodzi się z Francji. Stąd, bowiem bierze swój początek powoływanie przy sądach specjalnych funkcjonariuszy, których obowiązkiem była ochrona interesów króla. Do ich kompetencji należało ściganie wszelkiego rodzaju przestępstw oraz nadzorowanie w imieniu monarchy działalności sądów.
W wyniku wieloletniej ewolucji na kontynencie europejskim wyłoniły się dwa modele prokuratury: francuski i niemiecki. Pierwszy z nich charakteryzował się tym, iż prokurator jest przedstawicielem państwa i ministerstwa sprawiedliwości w terenie.
Jego kompetencje są szerokie, ponieważ sprawuje wiele funkcji sądowych, śledczych i administracyjnych. Odmienny, od pierwszego, model niemiecki ogranicza kompetencje prokuratury. Instytucja ta ma za zadanie służyć wyłącznie jednostce i społeczeństwu. Można, więc śmiało stwierdzić, że organ ten został ograniczony jedynie do funkcji „adwokata państwa”.
2. Historia prokuratury w Polsce i jej ewolucja
W Polsce instytucja prokuratury pojawiła się w obrębie aparatu państwowego zaborców na początku XIX w. Ustrój prokuratury oparty na prawie zaborczym przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości i funkcjonował przez pewien czas także w okresie międzywojennym. Sytuacja zmieniła się w 1928 r. z chwilą wydania przez prezydenta rozporządzenia z mocą ustawy Prawo o ustroju sadów powszechnych. Nowe regulacje prawne ściśle powiązały prokuraturę z sądownictwem, a stanowisko Naczelnego Prokuratora połączono z funkcją Ministra Sprawiedliwości. Na szczeblu centralnym prokuratura podlega pod nadzór prokuratorski w Ministerstwie Sprawiedliwości, a jako jej jednostki organizacyjne powołano prokuraturę przy Sądzie Najwyższym, sądach apelacyjnych oraz sądach okręgowych·. Instytucję przedwojennej prokuratury oparto o zasadę centralizmu i hierarchicznego podporządkowania.
Zasadnicza reforma ustroju prokuratury przeprowadzona została ustawą z 20.07. 1950 r. o Prokuraturze Rzeczypospolitej Polskiej ( Dz. U. Nr 38, poz. 346 ). Wprowadzony wówczas model prokuratury oparto w dużym stopniu na wzorach radzieckich. W wyniku reformy nastąpiła całkowita zmiana charakteru i usytuowania prokuratury w systemie organów państwowych.
Instytucje powołaną w założeniu do ścigania przestępstw przekształcono w praktyce w podmiot sprawujący tzw. nadzór ogólny, obejmujący kontrolę legalności postępowania organów, organizacji i jednostek. W sferze organizacyjnej nastąpiło wyłączenie prokuratury z resortu Ministerstwa Sprawiedliwości, utworzenie urzędu Prokuratora Generalnego i podporządkowanie go Radzie Państwa. Organizację wewnętrzną prokuratury oparto na odmiennych niż dotychczas zasadach, uniezależniając jej strukturę wewnętrzną od organizacji wymiaru sprawiedliwości. Stosowanie do obowiązującego podziału administracyjnego kraju urzędy terenowe prokuratur usytuowano na szczeblu powiatu i województwa.
Zapoczątkowany w 1989 r. proces przemian ustrojowych nie mógł przywrócić standardów demokratycznych państwa bez gruntownej reformy prokuratury. Dlatego też w pierwszych miesiącach nowej rzeczywistości podporządkowano instytucję prokuratury, Ministrowi Sprawiedliwości, powierzając mu równocześnie sprawowanie funkcji prokuratora Generalnego. Tym samym zniesiono pozorną z czasów PRL niezależność prokuratury od rządu. Nie powrócono przy tym do przedwojennego powiązania organizacyjnego sądów i prokuratur, gdyż utrzymano odrębność organizacyjną prokuratury od sądownictwa.
Istotne zmiany w zakresie organizacji i działalności prokuratury oraz odpowiedzialności dyscyplinarnej prokuratorów wprowadziła ustawa z 15. 05.1993 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, o prokuraturze, o Sądzie Najwyższym, o Trybunale Konstytucyjnym, o Krajowej Radzie Sądownictwa i o powoływaniu sądów apelacyjnych (Dz. U. Nr 47, poz. 213). Na mocy jej postanowień dostosowano strukturę wewnętrzną prokuratury do objętej gruntowną reformą organizacji sądów powszechnych.
Najważniejszą zmianą w tym zakresie było wprowadzenie nowego szczebla do struktury powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury - prokuratur apelacyjnych. Warto podkreślić, że utworzenie prokuratur apelacyjnych, powołanych w założeniu do nadzorowania postępowania przygotowawczego, wywarło znaczący wpływ na podział kompetencji w prokuraturze. Natomiast ustawą z dnia 10.05.1996 r. o zmianie ustaw o prokuraturze, o Sądzie Najwyższym, o Trybunale Konstytucyjnym oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych i ustawy - Prawo o adwokaturze (Dz. U. Nr 77, poz. 367) w miejsce Departamentu Prokuratury Ministerstwa Sprawiedliwości powołano do życia Prokuraturę Krajową, jako centralną jednostkę organizacyjną prokuratury powszechnej. Jej kierownictwo powierzono Prokuratorowi Krajowemu, który z mocy prawa stał się również zastępcą Prokuratora Generalnego. Pozostawiono przy tym stanowisko Naczelnego Prokuratora Wojskowego, także pełniącego funkcję zastępcy Prokuratora Generalnego.
Wbrew opinii środowiska prokuratorskiego w przyjętej 2.04.1997 r. nowej Konstytucji nie umocniono instytucji prokuratury. Chociaż Konstytucja nie pomija zupełnie istnienia prokuratury, to jednak nie wypowiada się ani słowem o jej pozycji ustrojowej. Poświęcając wiele miejsca innym instytucją ochrony prawa, dla Prokuratora Generalnego przewiduje się jedynie kompetencję w przedmiocie inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Ze zmian wprowadzonych do ustawy o prokuraturze w ostatnich latach należałoby przywołać powołanie prokuratur okręgowych w miejsce dotychczas funkcjonujących prokuratur wojewódzkich oraz powołanie do życia Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
3. Prokuratura Unii Europejskiej
Instytucja prokuratury rozwijała się przez lata dla każdego państwa wedle indywidualnych potrzeb. Rozwój państwowości, krajów Europy Zachodniej, przebiegał bez większych zakłóceń, ponieważ nie dotknęły ich drastyczne przemiany polityczne. Zachowana została dzięki temu tradycyjna ciągłość rozwoju organu prokuratury. Obecnie system prawny, wypracowany przez państwa członkowskie, jest wzorcem do naśladowania dla Polski, która została również jednym z państw członkowskich·.
W literaturze przedmiotu najczęstszym systemem klasyfikacji jest podporządkowanie tej instytucji jednej z trzech władz.
Prokurator Generalny w Hiszpanii jest powoływany przez króla, na wniosek rządu, po wysłuchaniu Rady Głównej Władzy Sądowej. Dodatkowo istnieje tam ustawowy obowiązek współpracy parlamentu z prokuraturą. Ponad to parlament może żądać sprawozdania złożonego przez prokuraturę, dotyczącego jej działalności.
Prokurator w Belgii podporządkowany jest Ministrowi Sprawiedliwości, powoływany jest przez króla, pomimo że stanowi część władzy sądowniczej. Dobrym przykładem jest rozwiązanie zastosowane w tej instytucji, ponieważ prokurator fiest niezależny w wykonywaniu funkcji ścigania karnego, co nie wyklucza jednocześnie prawa właściwości Ministra Sprawiedliwości do polecenia wszczęcia postępowania karnego i wydania ogólnych wytycznych w zakresie polityki kryminalnej.
W systemie Holenderskim zauważamy podwójne podporządkowanie, ponieważ obok podległości Prokuratorowi Generalnemu, prokuratura podporządkowane jest także Ministrowi Sprawiedliwości, ale tylko w postępowaniu sądowym. Tryb powoływania prokuratorów przebiega w takim samym trybie, jak sędziów, z tą różnicą, że nie dostają nominacji dożywotniej. Rozwiązanie to jest uzasadnione niezależnością instytucji prokuratury od rządu. Swobodę podejmowania decyzji, dotyczących dochodzenia w sprawach indywidualnych, zapewnia prokuratorom kodeks postępowania karnego.
Prokuratura we Włoszech należy do organów struktur sądowniczych, wykluczając je jednocześnie spod jurysdykcji Ministra Sprawiedliwości. Prokuratura jest administracyjną częścią sądownictwa, a dodatkowo funkcjonują przy sadach. Prokurator Generalny stoi na czele tego organu i jest powoływany przez Krajową Radę Sądowniczą, której zadaniem jest powoływanie i awansowanie pozostałych prokuratorów. Rada ta posiada status sędziego, co wiąże się z dużą niezależnością tego organu. Jest to wyjątkowy system unormowań państwowych, ponieważ w większości krajów członkowskich urząd prokuratorski jest częścią władzy wykonawczej. Gwarancją nieusuwalności prokuratora podczas pełnienia swych funkcji we Włoszech jest sama Konstytucja, daje to solidne podstawy i duża niezależność w swoim działaniu.
W systemie brytyjskim z kolei Direktor of Public Prosecution jest wprawdzie członkiem rządu, ale w Radzie Ministrów nie zasiada.
W systemie niemieckim natomiast, wyraźnym przejawem niezależności jest prawo odmowy wykonywania wykonania polecenia wydanego przez przełożonego w przypadkach przewidzianych w ustawie. Prokuratura ma kategoryczny obowiązek interwencji w przypadkach naruszenia prawa, ograniczony jest on jedynie sytuacjami, ustawowo przewidzianymi, o charakterze technicznym i prawnym.
Tradycyjnym, zadaniem prokuratur państw członkowskich jest zapewnienie przestrzegania zasad praworządności. Kwestie sporną mogą stanowić granice interwencji prokuratora w przypadkach naruszenia porządku prawnego.
Rozdział II
Organizacja i zadania prokuratury
1. Zadania prokuratury
Podstawowe, zadania prokuratury, określone w ustawie, to - strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Świetne dopełnienie znaczenia tych zadań dla organów ochrony prawnej jest art. 2 Konstytucji z 1997 r. - „ Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”. Mamy w tym przypadku jasno nakreślone zasady, czyli „aby prawo było respektowane przez wszystkich jego adresatów, a w szczególności przez organy publiczne i inne jednostki organizacyjne”. Zasadę demokratycznego państwa prawa realizują również sądy. Zatem funkcje sądu i prokuratury są bardzo zbliżone, przyświeca im ten sam cel, obowiązuje tu ta sama zasada działania - obowiązek dochodzenia do prawdy i jej ujawniania.
Zadania, tak istotne dla prawidłowego funkcjonowania organów państwowych i organów samorządowych, jak również dla bezpieczeństwa obywateli, określone w art. 3 ustawy, są realizowane tylko przez Prokuratora Generalnego i podległych mu prokuratorów. Podejmowane przez nich czynności, wykonują przez prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych, nadzorowanie takiego postępowania prowadzonego przez inne organy ( Np.: policję, Straż Graniczną, Urząd Ochrony Państwa).
Podejmowanie określonych przez prawo środków w celu prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach karnych o wykroczenie oraz innych postępowaniach. Koordynowania przez nich działalności w zakresie ścigania przestępstw, prowadzonej przez inne organy państwowe oraz przede wszystkim przez sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami.
W celu strzeżenia interesu społecznego, ochrony praworządności, własności lub praw obywateli prokurator wytacza powództwa w sprawach karnych i cywilnych oraz składa wnioski i bierze udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych. Funkcje te związane ściśle ze ściganiem przestępstw prokurator, mając na uwadze zwalczanie i zapobieganie przestępczości, sprawuje nadzór nad wykonaniem postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności.
Nieco inny charakter ma grupa czynności zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach, zaskarżanie do sądu niezgodnych z prawem decyzji administracyjnych oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach zgodności z prawem takich decyzji, a także opiniowanie projektów aktów normatywnych. To czynności wypełniające szeroki zakres pojęcia strzeżenia praworządności.
Ponadto prokuratura realizuje swoje ustawowe zadanie przez prowadzenie badań w zakresie problematyki przestępczości oraz jej zwalczania i zapobiegania oraz współdziała z organami państwowymi, państwowymi jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu przestępczości i innym naruszeniom prawa.
Od 1 stycznia 2003 r. natomiast współpracuje z Szefem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych w zakresie niezbędnym do realizacji jego zadań ustawowych. Przedstawiony katalog obowiązków prokuratury nie jest bezwzględnie zamknięty, ponieważ zawiera odesłanie do innych ustaw.
Dalsze artykuły ustawy precyzują w niewielkim stopniu działalność prokuratury w kolejnych fazach postępowania karnego oraz w zakresie badania problematyki przestępczości, a także udział prokuratora w innych postępowaniach. Jednakże są to regulacje w znacznym stopniu ogólne i odsyłające do przepisów odrębnych ustaw. Sprecyzowane wytyczne sposobu działania zawiera Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w swojej części szczególne.
2. Prokuratura a władza wykonawcza
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. nie zawiera w swej treści postanowień dotyczących prokuratury. Należy nadmienić, że Konstytucja z 1952 r. w rozdziale VI zatytułowanym Sądy i prokuratura zawiera postanowienia dotyczące tej instytucji. W obecnie obowiązującej ustawie zasadniczej rozdział VIII Sądy i Trybunały dotyczy jedynie władzy sądowniczej.
W związku z tym mamy obecnie do czynienia z dekonstytucjonalizacją instytucji prokuratury, choć ze względu na zadania podejmowane przez prokuraturę, powinno być umieszczone odpowiednie postanowienie odnoszące się do tej instytucji w najwyżej, hierarchicznie postawionej ustawie zasadniczej, dotyczącej całego kraju.
Prokuratura w systemie organów ochrony prawnej, (przez termin „ochrona prawa” rozumiemy zbiorczą działalność podmiotów powołanych do kontroli lub egzekwowania prawa), jest organem współdziałającym w wymiarze sprawiedliwości obok organu jurysdykcyjnego, jako rzecznik interesu publicznego, w celu zagwarantowania prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.
W obecnie obowiązującym stanie prawnym „podstawowym” aktem prawnym regulującym ustrój, zadania i zakres działania prokuratury jest ustawa, wielokrotnie nowelizowana w latach '90, z dnia 20 czerwca 1985 roku o prokuraturze (Dz. U. z 2002 r., nr 21, poz. 206) oraz Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1992 r. - Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury.
Ustawa o prokuraturze reguluje zagadnienia, dotyczące tej instytucji, jak jej zadania, sposób i zasady działania w kwestii ochrony publicznej, wewnętrzna - hierarchiczną strukturę, która również odnosi się do członków wchodzących w jej skład oraz relacji między tymi organami, jak również pomiędzy poszczególnymi wydziałami. Uregulowane tu zostały prawa i obowiązki prokuratorów, jednakże są również przewidziane sankcje karne i dyscyplinarne za nie wywiązywanie się z powierzonych zadań lub naruszanie zasad. Uzupełnieniem i uszczegółowieniem przepisów w. w. Ustawy jest Regulamin wewnętrznego urzędowania poszczególnych jednostek organizacyjnych prokuratury, który jest ustalany przez Ministra Sprawiedliwości.
Ustawa konstruuje strukturę organów prokuratury w następujący sposób: naczelny organ prokuratury, czyli Prokurator Generalny, będący jednocześnie członkiem rządu, działa na podstawie dwóch odrębnych aktów prawnych - jako minister kieruje się normami dotyczącymi sądownictwa i statutem swojego resortu, a jako szef prokuratury normami ustawy o prokuraturze. Zastępców Prokuratora Generalnego powołuje na jego wniosek Prezes Rady Ministrów, są nimi m.in., (ponieważ ustawa nie precyzuje liczby zastępców): Prokurator Krajowy, Naczelny Prokurator Wojskowy (kieruje w zastępstwie Prokuratora Generalnego działalnością wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury, jest powoływany w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej, czyli jest żołnierzem zawodowym).
Organizacja wewnętrzna prokuratury, zbieżna ze strukturą sądów powszechnych, obejmuje: Prokuraturę Krajową, prokuratury apelacyjne, okręgowe i rejonowe.
Prokuratura Krajowa wchodzi w skład Ministerstwa Sprawiedliwości. To jednostka organizacyjna prokuratury powszechnej najwyższego szczebla - centralnego, skupiająca prokuratorów zajmujących najwyższe stanowiska służbowe. Została ustanowiona nowelą z 10 maja 1996 ustawy o prokuraturze w miejsce Departamentu Prokuratury Ministerstwa Sprawiedliwości. Kieruje nią, w zakresie określonym przez Prokuratora Generalnego, Prokurator Krajowy. Pozostałymi jednostkami powszechnymi prokuratury kierują odpowiednio - prokurator apelacyjny, okręgowy i rejonowy. Kompetencje i funkcje jednostek organizacyjnych prokuratury zostaną omówione szczegółowo później.
Prokuraturę apelacyjną tworzy się dla obszaru właściwości, co najmniej dwóch prokuratur okręgowych, a okręgową, dla co najmniej dwóch rejonowych. Kierujący nią prokurator apelacyjny jest przełożonym nie tylko prokuratorów prokuratury apelacyjnej, ale również prokuratur okręgowych i rejonowych na obszarze jej działania. Podobną sytuację mamy z prokuratorem okręgowym, który poza funkcją kierowniczą nad prokuraturą okręgową, prowadzi nadzór nad prokuraturami rejonowymi, które obejmuje. Prokuraturę rejonową tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin; w uzasadnionych przypadkach w obrębie tej samej gminy może być utworzona więcej niż jedna prokuratura rejonowa.
Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia tworzy i znosi, a także ustala siedziby i obszary własności dla prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych. Może on ponadto, tworzyć i znosić ośrodki zamiejscowe prokuratur okręgowych lub rejonowych poza siedzibą prokuratury.
Takie uregulowanie instytucji prokuratury - oparcie jej istnienia i działania jedynie na ustawie i rozporządzeniu budzi wątpliwości i zastrzeżenia. Brak zakotwiczenia prokuratury w Konstytucji RP, przy jednoczesnym ustawowym powierzeniu funkcji Prokuratora Generalnego Ministrowi Sprawiedliwości znacznie utrudnia określenie jej pozycji wśród organów państwowych oraz nie daje gwarancji całkowitego odgraniczenia od motywacji politycznych decyzji dotyczących polityki karnej.
3. Wytyczne Prokuratora Generalnego
Generalnego Prokurator Generalny jest przełożonym prokuratorów powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Prokurator Generalny ma silną pozycję w strukturach prokuratury - kieruje jej działalnością, osobiście bądź przez zastępców i w tym zakresie wydaje zarządzenia, wytyczne i postanowienia. Może on przedsiębrać wszelkie czynności należące do zakresu działania prokuratury lub zlecić ich wykonanie podległym sobie prokuratorom.
Istotną funkcją Prokuratora Generalnego jest powoływanie prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz odwoływanie ich w ustawowo przewidzianych okolicznościach. Natomiast nie może on powołać osobiście swojego zastępcę. 07. 1950 Jedynie na wniosek Prokuratora Generalnego Prezes Rady Ministrów powołuje i odwołuje z grona prokuratorów Prokuratury Krajowej Prokuratora Krajowego jako zastępcę Prokuratora Generalnego. Pomimo to szef prokuratury określa zakres czynności Prokuratury Krajowej przez zwierzchnictwo nad Prokuratorem Krajowym.··
Z urzędu jednym z zastępców Prokuratora Generalnego jest Naczelny Prokurator Wojskowy, powołany również przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek Prokuratora Generalnego w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej. Następną kompetencją w znaczeniu organizacyjnym omawianego organu jest określanie funkcji w prokuraturach apelacyjnych, okręgowych i rejonowych, na które powołuje i odwołuje prokuratorów z pełnienia tych funkcji prokurator apelacyjny. Innego rodzaju funkcją Prokuratora Generalnego jest zwoływanie posiedzeń Rady Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym.
Prokurator Generalny posiada szczególne uprawnienia do składania wniosków o rozstrzygnięcie przez Sąd Najwyższy ujawnionych w orzecznictwie sądów powszechnych, wojskowy lub Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa. Może również unieważnić prawomocne orzeczenie wydane w sprawie, która ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała orzecznictwu sądu w chwili orzekania, jeżeli to orzeczenie nie może być wzruszone w trybie przewidzianym w ustawach o postępowaniach sądowych. Ponadto także jest uprawniony do składania wniosków o stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny zgodności aktów normatywnych z Konstytucją RP.
Prokurator Generalny może być uczestnikiem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz uczestniczyć w Zgromadzeniu Ogólnym Trybunału Konstytucyjnego. Na podstawie upoważnienia udzielonego przez Trybunał Konstytucyjny lub Trybunał Stanu, prowadzi odpowiednie postępowanie przygotowawcze. Posiada uprawnienie do wiążących wytycznych w zakresie postępowania przygotowawczego.
Funkcję naczelnego organu prokuratury w Polsce ustawodawca powierzył Prokuratorowi Generalnemu, który równocześnie pełni funkcję Ministra Sprawiedliwości. Zatem najwyższy zwierzchnik prokuratury jest organem władzy wykonawczej, powiązanym jednocześnie mocnymi więzami z wymiarem sprawiedliwości. W takim wypadku mamy do czynienia z dwoistością zadań dla jednego człowieka, ponieważ jako minister kieruje się normami dotyczącymi sądownictwa i statutem swojego resortu, jako Prokurator Generalny jest zobligowany do przestrzegania treści zawartej w ustawie o prokuraturze.
Obowiązki te można sklasyfikować według następującego podziału. Kompetencje dotyczące funkcji rządowej oraz na związane z pełnieniem funkcji szefa prokuratury. Ministrowi Sprawiedliwości ustawodawca przyznaje kompetencje wydawania aktów wykonawczych do ustawy o prokuraturze. Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia, zobowiązany jest do tworzenia i znoszenia prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych oraz ustalanie ich siedzib i obszarów właściwości; dotyczy to również ośrodków zamiejscowych prokuratur okręgowych lub rejonowych.
Ponadto może zarządzić wspólne prowadzenie spraw z zakresu administracji i gospodarki finansowej sądu powszechnego i powszechnej jednostki organizacyjnej prokuratury przez właściwy sąd powszechny, jeżeli obie jednostki mają siedzibę w tej samej miejscowości. .
Także w drodze rozporządzenia, ustala regulamin określający tryb wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz określa wewnętrzną organizację powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, zakres działania sekretariatów i innych działów administracji. Minister Sprawiedliwości poza tym może, również w drodze rozporządzenia, określać szczegółowe zasady i tryb mianowania, zmiany warunków pracy oraz rozwiązywania stosunku pracy aplikanta, jego szczegółowe obowiązki i zasady egzaminu prokuratorskiego.
Natomiast kompetencje Prokuratora Generalnego można podzielić na działania dotyczące wewnętrznego zwierzchnictwa nad poszczególnymi prokuratorami (organizacji prokuratury) i na działania o charakterze procesowym, (czyli związane z postępowaniem karnym). Podział ten będzie pokrywał się w znacznej części z klasyfikacją kompetencji Prokuratora Generalnego ze względu na kompetencje dotyczące nadzoru służbowego wewnątrz prokuratury oraz na kompetencje wynikające ze sprawowania nadzoru zewnętrznego w prokuraturze, czyli instancyjnego i procesowego.
3. Wymagania prawne dotyczące stanowiska prokuratora, immunitet i odpowiedzialność dyscyplinarna
Prokuratorem może zostać każda osoba, która:
posiada obywatelstwo polskie oraz korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;
jest nieskazitelnego charakteru;
ukończyła wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskała tytuł magistra lub równoważne wykształcenie zagraniczne uznawane w Polsce;
jest zdolna, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków prokuratora;
ukończyła 26 lat;
złożyła egzamin prokuratorski lub sędziowski;
pracowała w charakterze asesora prokuratorskiego lub sędziowskiego co najmniej rok albo odbyła w wojskowych jednostkach organizacyjnych prokuratury okres służby przewidziany w przepisach o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych.
Wymagania złożenia egzaminu i odbycia stażu nie dotyczą profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych w polskich szkołach wyższych, w Polskiej Akademii Nauk oraz w instytutach naukowo-badawczych i innych placówkach naukowych; sędziów; oraz adwokatów, radców prawnych oraz radców Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, którzy wykonywali ten zawód lub zajmowali takie stanowisko przynajmniej przez trzy lata. Natomiast warunek odbycia stażu nie dotyczą notariuszy.
Na prokuratora w wojskowych jednostkach organizacyjnych prokuratury może być powołany oficer zawodowy, oficer służby okresowej, lub prokurator powszechnej jednostki organizacyjnej prokuratury. Stosunek służbowy prokuratora rozpoczyna się z dniem doręczenia zawiadomienia, natomiast przy powołaniu prokuratorskim składane jest ślubowanie wobec Prokuratora Generalnego.
Prokurator jest zobligowany do przeprowadzania działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania obywateli. Prokurator przy wykonywaniu czynności określonych w ustawach jest niezależny, z zastrzeżeniem w art. 8 ust. 2-5 ustawy o prokuraturze, legislator jasno tę niezależność redukuje, określając, że prokurator jest obowiązany wykonać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora, czyli hierarchicznego podporządkowania, stanowiącą główną zasadę organizacji prokuratury. Gwarancję niezależności tej instytucji stanowią m.in.: zasady apartyjności i apolityczności oraz immunitet, zagadnienia te będą rozwinięte w dalszej części rozdziału.
W sytuacji, gdy, prokurator nie zgadza się z poleceniem przełożonego, może żądać zmiany polecenia lub wyłączenia go od wykonywania czynności albo od udziału w sprawie. O wyłączeniu rozstrzyga ostatecznie prokurator bezpośrednio przełożony nad prokuratorem, który wydał polecenie. Istnieje również możliwość wyłączenia prokuratora od wykonywania czynności czy precyzyjne określenie podstawy odwołania go ze stanowiska, te kwestie posiadają również znaczenie dla zagwarantowania niezależności prokuratorskiej.
Skupiając się na prawach i obowiązkach prokuratora, to podobnie jak sędziów, obowiązuje ważna zasada apartyjności i apolityczności, ponieważ ustawa wyraźnie wskazuje, iż nie może on należeć do żadnych partii politycznych ani też brać udziału w żadnej działalności politycznej, chyba, że jest lub ubiega się o mandat posła, senatora lub radnego - w takiej sytuacji zostaje mu przyznany urlop bezpłatny na czas sprawowania funkcji. Prokurator jest zobowiązany postępować zgodnie ze ślubowaniem prokuratorskim oraz stale podnosić kwalifikacje zawodowe. Musi on również w służbie i poza nią strzec powagi sprawowanego urzędu, by jego postawa nie zachwiała zaufania obywateli, co do jego bezstronności·. Prokurator w swoim ślubowaniu zobowiązuje się między innymi dochowywać tajemnicy państwowej i służbowej, czyli nie wyjawiać żadnych wątków z prowadzonych przez siebie spraw, bądź postępowań przygotowawczych, o których, ze względu na swoje stanowisko, posiadał jakieś informacje. Obowiązek ten trwa, nawet po ustaniu stosunku służbowego. Jednakże prokurator może zostać zwolniony od tegoż obowiązku, w sytuacji, gdy składa zeznania jako świadek w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem.
Następnym ograniczeniem prokuratorskim jest obowiązująca zasada incompatibilitas - zakazująca mu podejmowanie dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkiem zatrudnienia na stanowisku naukowo - dydaktycznym, dydaktycznym lub naukowym, nie może on podejmować żadnych zajęć, które przeszkadzałyby mu w pełnieniu swoich obowiązków albo mogłyby uchybiać godności urzędu, lub podważać zaufanie do jego bezstronności.
Oprócz tego, w art. 49 a ustawy o prokuraturze, nadmienione jest, „ prokuratorzy są, obowiązani do złożenia oświadczenia o swoim stanie majątkowym. Oświadczenie to dotyczy majątku odrębnego od objętego małżeńską wspólnością majątkową”. Informacje zawarte w oświadczeniu tym, stanowią tajemnice służbową, chyba, że prokurator składający w. w. oświadczenie, wyrazi pisemną zgodę na jego publiczne ujawnienie.
Prokuratorom jako organom państwowym, podobnie jak sędziom czy politykom, przysługuje immunitet. Niestety popularna jest opinia, że polega on na zapewnieniu określonym osobom bezkarnego naruszania prawa, jednakże mija się to z prawdziwą instytucją prawną immunitetu, który ma zapewnić osobie, którą obejmuje, możliwość prawidłowego i efektywnego wykonywania powierzonej funkcji.
W Polsce immunitet funkcjonuje i działa w dwóch swoich faktycznych znaczeniach, immunitetu formalnego i materialnego. Immunitet materialny polega na „stałym uchyleniu karności” czynu wypełniającego znamiona przestępstwa. Zgodnie z art. 66 ust. 2 ustawy o prokuraturze, za nadużycie wolności słowa przy wykonaniu obowiązków służbowych, stanowiące ściganą z orzeczenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza - prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie.
Natomiast immunitet formalny, nazwany jest również immunitetem osobistym, polega na wyłączeniu możliwości prowadzeniu postępowania karnego danej osoby ze względu na pełnioną funkcję na czas pełnienia tejże funkcji. Jednocześnie jednak przepisy umożliwiają likwidację ograniczeń w odpowiedzialności prawnej po spełnieniu określonych dodatkowych warunków. Uchylenie immunitetu w aspekcie procesowym immunitetu formalnego oznacza, że przestaje chronić osobę, której on przysługuje, gdy zostanie uchylona decyzja odpowiedniego organu, lub, gdy osoba ta przestaje wykonywać określoną funkcję. Zgodnie z art. 54 przedmiotowej ustawy, prokurator nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, sądowej lub administracyjnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego ani zatrzymany bez zgody przełożonego dyscyplinarnego. Do wydania zezwolenia na pociągnięcie prokuratora do odpowiedzialności karnej wolno dokonywać czynności niecierpiących zwłoki, zawiadamiając o tym niezwłocznie prokuratora przełożonego.
Natomiast w aspekcie nietykalności immunitetu formalnego, który oznacza zakaz ograniczania i pozbawiania wolności określonych osób chyba, że prokurator zostanie zatrzymany na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Za wykroczenia prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie.
To właśnie droga postępowania dyscyplinarnego jest jedną z gwarancji niezależności prokuratury, gdzie ustawodawca przewiduje możliwość pociągnięcia prokuratora do odpowiedzialności za czyny pozostające w związku z sprawowanym urzędem. Prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie za przewinienia służbowe:
1) w tym za oczywista i rażącą obrazę przepisów prawa i uchybienia godności urzędu prokuratorskiego,
2) za nadużycie wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony,
3)jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza, poza tym za popełnione wykroczenia.
Do kar dyscyplinarnych ustawa zalicza: upomnienie, nagana, usunięcie z zajmowanej funkcji, przeniesienie na inne miejsce służbowe oraz wydalenie ze służby prokuratorskiej. Wobec prokuratorów wojskowych jednostek organizacyjnych zamiast usunięcia z zajmowanej funkcji stosuje się karę oskarżenia o niepełnej przydatności na zajmowanym stanowisku.
Sąd dyscyplinarny, wymierzając karę wydalenia ze służby wojskowej, może wystąpić z wnioskiem do Ministra Obrony Narodowej o zwolnienie ukaranego z zawodowej służby wojskowej lub o pozbawienie go stopnia oficerskiego. W rozumieniu ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych jest to równoznaczne z zwolnieniem z powodu ukarania karą dyscyplinarną usunięcia z zawodowej służby wojskowej.
Przełożonym dyscyplinarnym w stosunku do prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych jest Prokurator Generalny oraz prokurator apelacyjny w stosunku do prokuratorów prokuratury apelacyjnej, prokuratorów prokuratur okręgowych i prokuratur rejonowych na obszarze działania prokuratury apelacyjnej, a także prokurator okręgowy w stosunku do prokuratorów prokuratury okręgowej i prokuratorów prokuratur rejonowych na obszarze działania prokuratury okręgowej. W stosunku do prokuratorów wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury przełożonym dyscyplinarnym jest Naczelny Prokurator Wojskowy.
Prokurator może być zawieszony w czynnościach, jeżeli z uwagi na charakter przewinienia konieczne jest natychmiastowe odsunięcie go od wykonywania obowiązków. Zawieszenie w czynnościach ustaje z mocy prawa, jeżeli w terminie sześciu miesięcy od dnia zawieszenia nie wszczęto przeciwko prokuratorowi postępowania dyscyplinarnego, a także, co do zasady, z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania. Zawieszenie w czynnościach może zostać jednak uchylone w każdym czasie przez przełożonego dyscyplinarnego lub w toku postępowania dyscyplinarnego przez sad dyscyplinarny.
W sprawach dyscyplinarnych orzekają sądy dyscyplinarne: dla prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury działające przy Prokuratorze Generalnym, w pierwszej instancji - Sąd Dyscyplinarny, w drugiej instancji - Odwoławczy Sąd Dyscyplinarny; dla prokuratorów wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury - Sąd Dyscyplinarny w Naczelnej Prokuraturze Wojskowej.
Sądy dyscyplinarne dla prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury wybierają ze swego grona przewodniczących i zastępców przewodniczących sądów dyscyplinarnych. Kadencja sądów dyscyplinarnych trwa cztery lata. Przewodniczącego, zastępcę przewodniczącego i czternastu członków Sądu Dyscyplinarnego w Naczelnej Prokuraturze Wojskowej powołuje, na okres czterech lat, Prokurator Generalny w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej spośród kandydatów wybranych przez prokuratorów wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury. Sąd Dyscyplinarny orzeka w składzie trzech członków, a Odwoławczy Sąd Dyscyplinarny w składzie pięciu członków.
Sąd Dyscyplinarny w Naczelnej Prokuraturze Wojskowej orzeka w pierwszej instancji w składzie trzech członków, a w drugiej instancji w składzie pięciu członków. W składzie orzekającym w drugiej instancji nie może brać udziału członek Sądu Dyscyplinarnego, który brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia. Skład orzekający wyznacza przewodniczący albo zastępca przewodniczącego sądu dyscyplinarnego. Członkowie sądów dyscyplinarnych są w zakresie orzekania niezawiśli i podlegają tylko ustawom.
Do wstępnego wyjaśnienia okoliczności koniecznych do ustalenia znamion przewinienia, a następnie przygotowania oraz składania wniosków o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, Prokurator Generalny wyznacza spośród prokuratorów rzecznika dyscyplinarnego.. Rzecznik dyscyplinarny jest związany wskazaniami organu, który go wyznaczył, czyli Prokuratora Generalnego.
Rzecznik dyscyplinarny składa wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego na żądanie przełożonych dyscyplinarnych, po wstępnym wyjaśnieniu okoliczności koniecznych do ustalenia znamion przewinienia oraz złożeniu wyjaśnień przez obwinionego chyba, że złożenie tych wyjaśnień nie jest możliwe. W toku postępowania przed sądem dyscyplinarnym rzecznik dyscyplinarny pełni funkcję oskarżyciela oraz wnosi i popiera środki odwoławcze.
Po otrzymaniu wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego przewodniczący sądu dyscyplinarnego wyznacza termin rozprawy i zawiadamia o nim rzecznika dyscyplinarnego, obwinionego oraz obrońcę, a w razie potrzeby wzywa świadków i biegłych. Postępowanie dyscyplinarne w pierwszej instancji powinno być zakończone w terminie jednego miesiąca od daty wpływu wniosku. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo rzecznika dyscyplinarnego, obwinionego lub jego obrońcy nie wstrzymuje rozpoznania sprawy. Obwiniony może ustanowić obrońcę tylko spośród prokuratorów lub adwokatów. Postępowanie dyscyplinarne toczy się z wyłączeniem jawności.
Na rozprawie mogą być obecni prokuratorzy i asesorzy pełniący czynności prokuratorskie. Orzeczenie dyscyplinarne można podać do wiadomości publicznej po jego uprawomocnieniu się, na podstawie uchwały sądu dyscyplinarnego. Jeżeli w toku rozprawy ujawni się inne przewinienie oprócz objętego wnioskiem o wszczęcie postępowania, sąd dyscyplinarny może wydać, co do tego przewinienia orzeczenie tylko za zgodą rzecznika dyscyplinarnego i obwinionego lub jego obrońcy; w razie braku zgody przełożony dyscyplinarny może żądać złożenia odrębnego wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego.
W razie rozwiązania stosunku służbowego prokuratora w toku postępowania dyscyplinarnego, postępowanie toczy się nadal. Po upływie trzech lat od chwili czynu nie można wszcząć postępowania dyscyplinarnego, a w razie wszczęcia ulega ono umorzeniu. Jeżeli jednak czyn zawiera znamiona przestępstwa, przedawnienie dyscyplinarne nie może nastąpić wcześniej niż przedawnienie przewidziane w przepisach Kodeksu karnego.
Jeżeli przewinienie zawiera znamiona przestępstwa, sąd dyscyplinarny wydaje zezwolenie na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej, sadowej lub administracyjnej, co oczywiście nie wstrzymuje biegu postępowania dyscyplinarnego. Po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego przeciwko prokuratorowi sąd lub prokurator przesyła akta sprawy właściwemu sądowi dyscyplinarnemu. Orzeczenie wraz z uzasadnieniem doręcza się rzecznikowi dyscyplinarnemu i obwinionemu.
Od orzeczenia sądu dyscyplinarnego wydanego w pierwszej instancji przysługuje odwołanie obwinionemu i rzecznikowi dyscyplinarnemu, odwołanie to powinno być rozpoznane w terminie siedmiu dni od dnia jego wpływu do sądu drugiej instancji.
Od orzeczenia wydanego przez sąd dyscyplinarny w drugiej instancji stronom i Prokuratorowi Generalnemu przysługuje kasacja do Sądu Najwyższego, wnoszona za pośrednictwem sądu dyscyplinarnego, który wydał zaskarżone orzeczenie. Prokurator Generalny również może wnieść kasację bezpośrednio do Sądu Najwyższego w terminie 3 miesięcy od daty doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem, odpowiednio, stronie lub Prokuratorowi Generalnemu, natomiast strona ma na to tylko 30 dni. Najważniejszymi podstawami do rozpoczęcia procedury kasacji jest rażące naruszenie prawa lub rażąca niewspółmierności kary dyscyplinarnej.
Odpis prawomocnego orzeczenia skazującego na karę dyscyplinarną dołącza się do akt osobowych obwinionego, jednak Prokurator Generalny, na wniosek ukaranego, po upływie ustawowego terminu, zarządza usunięcie odpisu orzeczenia z akt osobowych, jeżeli w tym okresie nie wydano przeciwko ukaranemu innego orzeczenia skazującego. Natomiast do spraw, nie uregulowanych ustawowo, stosuje się przepisy kodeksu postępowania karnego.
Rozdział III
Zasady ustrojowe prokuratury
1 Zasady organizacji prokuratury
Ustrojowe umiejscowienie prokuratury w systemie organów państwowych oraz wskazanie kierunków jej działalności może zostać przedstawione modelowo. W oparciu o pewne podstawowe założenia wyłaniają się dwie grupy zasad, na których oparto wewnętrzną strukturę tego organu. Pierwsza z nich dotyczy jej organizacji, druga natomiast funkcjonowania. Zasady te, są bardzo ściśle powiązane ze sobą, ponadto równie często wykazują charakter mieszany. W literaturze przedmiotu do zasad organizacji zaliczamy: zasadę jednolitości, zasadę centralizmu, zasadę hierarchicznego podporządkowania, zasadę jednoosobowego kierownictwa oraz przede wszystkim zasadę niezależności prokuratorskiej.
Zasada jednolitości ( zwana zasada niepodzielności ), oznacza że wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury stanowią jedna organizacyjną całość i na zewnątrz występują w imieniu całej prokuratury. Taki kształt organizacyjny nadaje już pierwszy artykuł w myśl, którego prokuraturę stanowi Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy […]. Ponad to Prokurator Generalny może przedsięwziąć wszelkie czynności należące do zakresu działania prokuratury lub zlecać ich wykonanie podległym mu prokuratorom. Zatem sytuacje, gdy ustawodawca zastrzega dana czynność do własności wyłącznie jednego organu lub jednostce organizacyjnej ( Prokuratura Generalna i Krajowa, poza tym prokuratury okręgowe oraz rejonowe), ma cel jedynie organizacyjny, techniczny, umożliwiający wykonywanie jej ustawowych zadań.
Zasada jednolitości łączy się pośrednio z zasadą centralizmu zgodnie, z którą wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury są podporządkowane jednoosobowemu organowi centralnemu, w tym wypadku Ministrowi Sprawiedliwości pełniącemu funkcję Prokuratora Generalnego. Takie usytuowanie sprawia, że dostrzegamy tutaj bezprecedensowa zbieżność z zasadą jednoosobowego kierownictwa, zgodnie z którą na czele zarówno całej prokuratury jak i każdą jej jednostka organizacyjną kieruje jedna osoba ( Prokurator Generalny, prokuratorzy okręgowi i rejonowi). Dopełnieniem tego układu jest zasada hierarchicznego podporządkowania, zakładająca podporządkowanie wszystkich jednostek organizacyjnych prokuratury Prokuratorowi Generalnemu nie, wprost, ale za pośrednictwem jednostek organizacyjnych wyższego szczebla. Natomiast w ramach poszczególnych jednostek prokuratury, podporządkowanie służbowe prokuratorów swym przełożonym.
Zasada niezależności ma charakter mieszany i polega na tym, że prokurator w żadnym etapie prowadzonej przez siebie działalności, ani też organizacyjnie, nie jest zależna od terenowych organów administracji rządowej i samorządowej, a jedynie podlega swojemu prokuratorowi przełożonemu.
Wynika z tego, że prokurator jest zobowiązany wykonywać wszystkie zarządzenia, wytyczne i polecenia swojego prokuratora przełożonego. Dlatego jedną z konsekwencji zasady jednolitości i niepodzielności jest to, że ewentualne nie wykonanie polecenia prokuratora przełożonego przez prokuratora niższego szczebla, to ta sytuacja nie wywiera żadnego wpływu na ważność tego polecenia. Przypomnijmy, że gwarancjami niezależności prokuratora jest: nieusuwalność ze stanowiska ( chyba, że w ustawowo przewidzianych okolicznościach ·) oraz omawiany wcześniej immunitet.
2. Zasady funkcjonowania prokuratury
Ustawodawca wymienia szereg zasad funkcjonowania prokuratury, którymi jednostka ta ma się kierować w swoich działaniach. Pierwszą z nich jest zasada legalizmu, która odzwierciedla istotę tej instytucji, ponieważ zobowiązuje prokuraturę do ścigania każdego ujawnionego przestępstwa, za pomocą wszelkich dostępnych jej środków prawnych.
Zasada bezstronności, jak sama nazwa wskazuje, służy zachowaniu obiektywizmu w wszystkich podejmowanych działaniach, a co za tym idzie, równego traktowania wszystkich obywateli. Prokurator ma obowiązek zbadać i uwzględnić wszystkie okoliczności zaistniałego przestępstwa, które mogą przemawiać na korzyść lub zarówno i na niekorzyść oskarżonego.
Zasada działania z urzędu obliguje prokuraturę do prowadzenia postępowania karnego z własnej inicjatywy, niezależnej od czynników zewnętrznych, w każdym przypadku naruszenia prawa.
Zasada współpracy z innymi organami państwowymi, organizacjami społecznymi i spółdzielczymi, z której wynika ścisła współpraca pomiędzy prokuraturą a organami władz rządowych i samorządowych oraz z innymi podmiotami w zakresie ochrony prawa.
Zasada substytucji, polegająca na tym, że prokurator wyższego szczebla może zlecić wykonanie pewnych, określonych czynności prokuratorowi niższego szczebla.
Zasada dewolucji, pozwala prokuratorowi wyższego rzędu na przejęcie i prowadzenie każdej czynności, należącej do kompetencji prokuratora usytuowanego niżej hierarchicznie.
Zasada indyferenji, dotyczy ważności i skuteczności czynności procesowych. Doktryna traktuje prokuraturę jako jeden organ, dlatego nie jest ważne, kto wydaje decyzje, ponieważ w świetle prawa posiada ona taki sam skutek wiążący dla wszystkich.
Zasada jednoosobowego dokonywania czynności, zakładająca dokonywanie każdej czynności należącej do właściwości prokuratury przez prokuratora jednoosobowo.
Rozdział IV
Organy samorządowe prokuratury
Zgromadzenie prokuratorów
W jednostkach samorządowych działają kolegialne organy prokuratury, którymi są: zgromadzenie prokuratorów, kolegium prokuratury apelacyjnej, kolegium prokuratury okręgowej oraz rada prokuratorów.
Zgromadzenie prokuratorów działa w prokuraturze apelacyjnej. Skład tej jednostki organizacyjnej przedstawia się następująco: prokuratorzy prokuratury apelacyjnej oraz delegaci prokuratorów prokuratur okręgowych i rejonowych działających na obszarze właściwości prokuratury apelacyjnej.
Delegatów prokuratorów prokuratur okręgowych i rejonowych wybiera się na okres dwóch lat. Liczba tych członków musi być identyczna z liczbą prokuratorów prokuratury apelacyjnej, poza tym regulamin wyboru delegatów ustala oczywiście Minister Sprawiedliwości.
Posiedzenie zgromadzenia prokuratorów zwołuje przewodniczący, którym jest prokurator apelacyjny, z inicjatywy własnej lub Prokuratora Generalnego, kolegium prokuratury apelacyjnej albo jedna piata liczby członków zgromadzenia.
Do kompetencji zgromadzenia prokuratorów należy:
wysłuchiwanie informacji prokuratora apelacyjnego o działalności prokuratur i pracy prokuratorów oraz wyrażania opinii w tym zakresie;
ustala liczbę i wybiera dwie trzecie liczby członków kolegium prokuratury apelacyjnej; wybiera przedstawiciela do Rady Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym;
wybiera członków sądów dyscyplinarnych;
rozpatruje sprawozdania z działalności kolegiów prokuratury apelacyjnej; wyraża opinię o kandydatach na prokuratora apelacyjnego, prokuratorów okręgowych i prokuratorów rejonowych;
wyraża opinię w innych sprawach przedstawionych przez prokuratora apelacyjnego
lub kolegium prokuratury apelacyjnej.
Kolegium prokuratury
Kolegia prokuratur działają w prokuraturach apelacyjnych i okręgowych. Kolegium prokuratury apelacyjnej składa się z czterech do dziesięciu członków, wybieranych w dwóch trzecich przez zgromadzenie prokuratorów, a w jednej trzeciej powołanych przez prokuratora apelacyjnego spośród prokuratorów. Przewodniczącym kolegium prokuratury apelacyjnej jest prokurator apelacyjny. Kadencja kolegium prokuratury apelacyjnej trwa dwa lata. Posiedzenia kolegium prokuratury apelacyjnej zwołuje przewodniczący z własnej inicjatywy lub na wniosek jednej trzeciej liczby członków kolegium.
Zakres działań, które ustawodawca nałożył na ten organ to między innymi:
rozpatrywanie wniosków wynikających z wizytacji lub lustracji prokuratury;
wyrażanie opinii o kandydatach na prokuratorów prokuratury apelacyjnej i okręgowej;
wyrażanie opinii w przedmiocie odwołania prokuratora prokuratury apelacyjnej i okręgowej;
wyrażanie opinii w innych sprawach przedstawionych przez prokuratora apelacyjnego.
Kolegium prokuratury okręgowej składa się z czterech do dziesięciu członków wybieranych w dwóch trzecich przez zebranie prokuratorów prokuratury rejonowej oraz delegatów prokuratorów prokuratury rejonowej, a w jednej trzeciej przez prokuratora okręgowego spośród podległych mu prokuratorów. Przewodniczącym kolegium prokuratury okręgowej jest prokurator okręgowy. Regulamin wyboru delegatów ustala Prokurator Generalny, natomiast kadencja kolegium prokuratury okręgowej trwa dwa lata. Posiedzenie kolegium prokuratury okręgowej zwołuje przewodniczący z własnej inicjatywy lub na wniosek jednej trzeciej liczby członków kolegium.
Do zakresu działań kolegium prokuratury okręgowej należy:
rozpatrywanie wniosków po wizytacji i lustracji prokuratur;
wyraża opinię o kandydatach na asesorów prokuratorskich oraz prokuratorów prokuratur rejonowych;
wyraża opinię w przedmiocie odwołania prokuratora prokuratury rejonowej;
wyraża opinię w innych sprawach przedstawionych przez prokuratora okręgowego.
Rada Prokuratorów
Rada prokuratorów działa przy Prokuratorze Generalnym i składa się z trzech przedstawicieli wybieranych przez zebranie prokuratorów Prokuratury Krajowej, przedstawiciela wybranego przez zebranie prokuratorów Naczelnej Prokuratury Wojskowej, przedstawiciela wybranego przez zebranie prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, przedstawicieli wybranych przez zgromadzenia prokuratorów w prokuraturach apelacyjnych ( po jednym z każdej prokuratury apelacyjnej ) oraz trzech prokuratorów powołanych przez Prokuratora Generalnego. Wybory prokuratorów na zebraniach odbywają się według regulaminów uchwalonych przez te zebrania. Przewodniczącym Rady jest oczywiście Prokurator Generalny.
Kadencja Rady, podobnie jak kolegiów, trwa dwa lata. Posiedzenie Rady, podobnie jak wcześniej, zwołuje przewodniczący z inicjatywy własnej lub jednej trzeciej liczby członków. Rada Prokuratorów działa na podstawie uchwalonego przez siebie regulaminu.
Rada Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym jest opiniodawcą w sprawach podejmowanych z własnej inicjatywy lub przedstawionych przez Prokuratora Generalnego, a w szczególności dotyczących:
projektów, wytycznych i zarządzeń Prokuratora Generalnego;
stanu i rozwoju kadry prokuratorskiej oraz kierunków szkolenia prokuratorów, asesorów i aplikantów;
okresowych ocen realizacji zadań prokuratury;
kierunku działań w celu doskonalenia kwalifikacji zawodowych prokuratorów oraz poziomu ich pracy;
kandydatów na Dyrektora Krajowego Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury spośród prokuratorów.
Rada Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym ustala także ogólną liczbę członków sądów dyscyplinarnych oraz wskazuje liczbę członków sądów dyscyplinarnych wybieranych przez zebranie prokuratorów Prokuratury Krajowej i zgromadzenia prokuratorów w prokuraturach apelacyjnych.
Rozdział V
Działalność prokuratury
Postępowanie przygotowawcze
Postępowanie przygotowawcze jest pierwszym stadium postępowania karnego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, czyli co do zasady obejmuje wszystkie czynności śledcze i dochodzeniowe zanim sprawa trafi do sądu. Postępowanie przygotowawcze ma na celu zmierzać, przede wszystkim do ustalenia:
czy został popełniony czyn zabroniony, a więc czy wypełnia on znamiona określonego typu przestępstwa, a następnie czy stanowi on przestępstwo - a więc czy czyn jest bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy,
sprawcę, a więc wykrycie go i w razie potrzeby ujęcie,
wiele informacji na temat sprawcy, czyli wieku, stosunków rodzinnych i majątkowych, wykształcenia, zawodu i źródła dochodu oraz dane o jego karalności. W szczególnie uzasadnionych wypadkach, zarządza się przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora lub innego uprawnionego w tym zakresie organu,
osób pokrzywdzonych i rodzaju szkody, czyli do wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy, dowodów w sprawie, czyli zebrania ich, zabezpieczenia i utrwalenia, tak, aby na pierwszej rozprawie sądowej dojść do wyjaśnienia sprawy. W postępowaniu przygotowawczym należy dążyć także do wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu.
Postępowanie przygotowawcze, stosownie do przepisów ustaw, wszczyna, prowadzi lub nadzoruje prokurator, a w zakresie przewidzianym w ustawie prowadzi je Policja. Zarządzenia prokuratora w postępowaniu przygotowawczym są wiążące.
Stronami w postępowaniu przygotowawczym są oczywiście pokrzywdzony i podejrzany, jednak w niektórych wypadkach prawa stron przysługują nie tylko tym osobom, ale również prokuratorowi, który prowadzi czynności sądowe w tym, że postępowaniu. W toku postępowania przygotowawczego prokurator, może zastosować środki zapobiegawcze wobec podejrzanego w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, ale tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie.
W razie, gdy postępowanie przygotowawcze ujawni istnienie okoliczności sprzyjających popełnianiu przestępstw lub utrudniających ich ujawnianie, prokurator kieruje wystąpienie do odpowiedniego organu. W wystąpieniu prokurator może żądać również przeprowadzenia kontroli, a także wszczęcia przeciwko winnym postępowania w przedmiocie odpowiedzialności dyscyplinarnej, służbowej, materialnej lub innej przewidzianej w przepisach dotyczących stosunków pracy. Organ, do którego wystąpienie zostało złożone, jest zobligowany w terminie 30 dni od dnia otrzymania go, zawiadomić prokuratora prowadzącego o podjętych w tej sprawie środkach, zajętym stanowisku lub o sposobie zakończenia kontroli lub postępowania.
W sytuacji, gdy sąd rozpatrzy negatywnie podanie o wszczęcie postępowania przygotowawczego, czyli zostanie odrzucone lub umorzone, prokuratorowi przysługuje prawo przesłania sprawy odpowiedniemu organowi w celu wszczęcia postępowania o wykroczenie bądź dyscyplinarnego lub służbowego, albo w celu rozpoznania sprawy przez właściwą organizację zawodową. Takie możliwości można zastosować również w razie skierowania akt do sądu wraz z akt do sądu wraz z aktem oskarżenia.
Formą postępowania przygotowawczego, która całkowicie należy do właściwości prokuratora jest śledztwo. Jest to podstawowa forma postępowania przygotowawczego, ponieważ prokurator może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie. Drugą możliwością jest dochodzenie, które jest natomiast uproszczoną formą postępowania przygotowawczego, ponieważ przepisy dotyczące śledztwa stosuje się odpowiednio do dochodzenia.
Wytyczne czy dyrektywy związane z czynnościami dokonywanymi podczas postępowania przygotowawczego są mocno związane z osoba Prokuratora Generalnego, ponieważ wydawane przez niego postanowienia są wiążące dla wszystkich organów uprawnionych do prowadzenia postępowania przygotowawczego. Akty normatywne, dotyczące tej kwestii, wydawane przez ministrów, również wymagają uprzednio uzgodnienia z Prokuratorem Generalnym, a ponad to wydawane przez wojewodę - uprzednio uzgodnienia z prokuratorem okręgowym. Prokurator Generalny musi dodatkowo kontrolować działalność ministrów, którzy z kolei nadzorują organy uprawnione do prowadzenia postępowania przygotowawczego, odbywa się to w taki sposób, iż składają Prokuratorowi Generalnemu coroczne informacje o działalności nadzorowanych przez siebie organów. Na szczeblu wojewódzkim natomiast, wojewodowie są zobligowani do składania takich informacji, o których wcześniej pisałam, właściwym prokuratorom okręgowym. W obu przypadkach obowiązującym terminem składania tych informacji jest koniec stycznia następnego roku.
Postępowanie sądowe I instancji
Sądownictwo w polskim systemie ustawodawczym jest mocno usytuowane, ponieważ cały rozdział ósmy Konstytucji Rzeczypospolitej został poświęcony do nakreślenia ogólnych warunków działania i hierarchii tej instytucji, uszczegółowieniem są oczywiście odpowiednie przepisy. Konstytucja mocno sygnalizuje nam niezależność i odrębność władzy sądowniczej. Najważniejsze jest dla każdego obywatela gwarancja niezawisłości sądu i jego obiektywne wydawanie wyroków, a gwarancją tego jest przede wszystkim jego nieusuwalność ze sprawowanego urzędu i odpowiadają tylko przed Konstytucją oraz ustawami.
Sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanym ustawą do właściwości innego sądu. Sąd rejonowy rozpoznaje ponadto środki odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie. Postępowanie przed sadami jest co najmniej dwuinstancyjne, a główny nacisk jest przenoszony na całościowe rozpoznanie sprawy w przewodzie sadowym pierwszej instancji. Szereg czynności związanych z zapoczątkowaniem i prowadzeniem procesu spoczywa na oskarżycielu publicznym. Ustawodawca natomiast, określił jasno funkcję oskarżyciela publicznego przed wszystkimi sądami, którą sprawuje prokurator i prowadzi wszystkie czynności z tą funkcją związane. Może również prowadzić swoją działalność w sprawach, gdzie akt oskarżenia został wniesiony przez innego prokuratora, w myśl zasady opiewa traktowanie systemu organizacji prokuratury jako jednego organu, działającego wspólnie.
Oskarżyciel publiczny jest stroną w postępowaniu sądowym jednak, że nie reprezentuje ona swojego własnego interesu, ale interes publiczny, czyli dobro całego państwa. Oskarżyciel publiczny ma również obowiązek zachowania zasady obiektywizmu, który dotyczy również struktur sędziowskich. W związku z tym, że reprezentuje interes publiczny oraz z racji zasady obiektywizmu, oskarżyciel publiczny jest jedyną stroną czynną procedury, która może zasadniczo wnosić środki odwoławcze na korzyść oskarżonego. Natomiast w sprawach dotyczących wykroczeń, funkcję oskarżyciela publicznego pełni policja.
W kodeksie postępowania karnego występuje jeszcze termin oskarżyciela posiłkowego, w którym można wyróżnić dwie kategorie:
1) Oskarżyciel posiłkowy uboczny, czyli pokrzywdzony, który po wniesieniu aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego lub po objęciu przez niego ścigania w sprawie z oskarżenia prywatnego albo w postępowaniu przed sądem w sprawie o wykroczenie, składa oświadczenie, że chce popierać oskarżyciela publicznego i następnie popiera to oskarżenie przed sądem. Gdy występują odpowiednie przesłanki dotyczące odrzucenia tego oskarżyciela posiłkowego, sąd wydaje postanowienie o odrzuceniu go, nie można złożyć żadnego zażalenia od tego postanowienia.
2) Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny, czyli pokrzywdzony, który wniósł akt oskarżenia zamiast prokuratora i popiera to oskarżenie przed sądem. Procedura zostania tym właśnie oskarżycielem jest mocno rozbudowana, ponieważ niezbędne są następujące dokumenty: dwa zażalenia tego pokrzywdzonego, cztery negatywne decyzje prokuratorów różnych szczebli oraz jedno przychylne dla niego postanowienie sądu. To dość czasochłonna procedura wiążąca się z innymi ograniczeniami.
Oskarżyciel posiłkowy, w obydwóch przypadkach, jest stroną w procesie, a to wiąże się z dodatkowymi uprawnieniami, którymi m. in. są: możliwość składania wniosków dowodowych, możliwość zadawania pytań osobom przesłuchiwanym i wypowiadania się, co do przeprowadzanych czynności, a przede wszystkim możliwość zaskarżenia niekorzystnego dla niego wyroku.
Postępowanie sądowe rozpoczyna się zwykle ( nie zawsze ) po zakończeniu czynności z dochodzenia lub śledztwa, można w tym momencie mówić o etapie sądowym postępowania karnego. Prokurator, zasadniczo w ciągu czternastu dni od daty zamknięcia śledztwa albo od otrzymania tego aktu sporządzonego przez policję w dochodzeniu, sporządza akt oskarżenia lub zatwierdza akt oskarżenia sporządzony przez policję w dochodzeniu. Do sądu akt oskarżenia wnosi wyłącznie prokurator lub, jeśli stwierdził niedopatrzenia, sam wydaje postanowienie o umorzeniu, o zawieszeniu albo o uzupełnieniu śledztwa lub dochodzenia. Z aktem oskarżenia przesyła się sądowi akta postępowania przygotowawczego wraz z załącznikami, a także po jednym odpisie aktu oskarżenia dla każdego oskarżonego. Oskarżyciel publiczny, po przesłaniu tych akt, zawiadamia oskarżonego i ujawnionego pokrzywdzonego, a także osobę i instytucję, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie. Pokrzywdzony zostaje pouczony również o uprawnieniach dotyczących roszczeń majątkowych i sposobu ich dochodzenia, a w wyszczególnionych przypadkach o prawie do zgłoszenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Rozpoczęcie rozprawy głównej i zasady przeprowadzania rozprawy oraz jej przebieg odbywają się według szczegółowych zasad określonych w Kodeksie postępowania karnego. Wydawanie wyroku należy do najważniejszych czynności sadów RP, a rozpoczyna się, gdy sąd wysłucha wszystkich głosów stron i przystępuje niezwłocznie do narady. Sąd w razie jakichkolwiek wątpliwości może, aż do ogłoszenia wyroku, wznowić przewód sadowy albo też udzielić dodatkowego głosu stronom. Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku głównej rozprawy. Ustawodawca ustalił maksymalny termin na wydanie wyroku, nieprzekraczający siedem dni, ale tylko dla spraw bardzo zawiłych lub z innych ważnych dla sądu okoliczności. W przypadku przekroczenia tego terminu wszystkie czynności rozpoczynają się od początku. Sąd po podjęciu decyzji o wyniku wyroku niezwłocznie sporządza go na piśmie. Przewodniczący, po podpisaniu wyroku, ogłasza go publicznie.
System hierarchiczny sądów powszechnych jest stosunkowo bardzo podobny do prokuratorskiego. W przypadku prokuratury w praktyce stosuje się posiłkowo kryteria właściwości sądów, ponieważ powiązanie funkcjonalne między prokuraturą a sądami uzasadnia organizacyjna równoległość tych organów, między innymi dlatego, że poszczególnym jednostką prokuratury odpowiadają na tym samym szczeblu hierarchicznym jednostki sądów. Przykładowo, określona prokuratura rejonowa przeprowadza takie czynności, które w stadium jurysdykcyjnym należą do właściwości odpowiedniego sądu rejonowego. Jest to tylko porównanie, wobec którego kodeks postępowania karnego nie odnosi się w ogóle, zatem jest to tylko wewnętrzna sprawa samej prokuratury.
Postępowanie odwoławcze
Od wyroku sądu pierwszej instancji oskarżonemu, w przypadku wyroku skazującego oraz pokrzywdzonemu, w razie wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu, przysługuje apelacja. Prokurator również może wystąpić, w wypadkach przewidzianych w ustawach, z środkami zaskarżenia od orzeczeń sądowych. Ustawowy termin do wniesienia apelacji, dla każdego uprawnionego i zainteresowanego, wynosi 14 dni i jest liczony od dnia doręczenia mu wyroku wraz z uzasadnieniem.
Podmiot odwołujący się powinien w apelacji podać zaskarżone rozstrzygnięcie sprawy i podać, czego się domaga. Dodatkowo, jeśli zaskarżenie pochodzi od obrońcy lub pełnomocnika albo prokuratora, w apelacji powinno być zawarte wskazanie zarzutów stawianych rozstrzygnięciu sprawy wraz z uzasadnieniem tego stanowiska, ponad to odwołujący może również wskazać nowe dowody i fakty potwierdzające jego stanowisko.
Środek odwoławczy, czyli zaskarżenie wyroku, wnosi się na piśmie do sądu, który wydał ten zaskarżony wyrok. Stronie przysługuje możliwość złożenia pisemnej odpowiedzi na środek odwoławczy. Prezes sądu pierwszej instancji może odrzucić wniosek, jeżeli został złożony po ustawowym terminie lub przez osobę nieupoważnioną do występowania jako strona w tej sprawie albo zostaje niedopuszczalny z mocy ustawy.
Gdy apelacja zostanie przyjęta zostaje zawiadomiony oskarżyciel publiczny oraz obrońca i pełnomocnik, a przede wszystkim zainteresowane strony sprawy, następnie zgromadzone akta przekazuje się sądowi odwoławczemu. Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę na rozprawie, a w wyjątkowych przypadkach na posiedzeniu.
Po rozpoznaniu apelacji, sąd orzeka o utrzymaniu w mocy, zmianie lub uchyleniu zaskarżonego orzeczenia w całości lub w części. Porównany zostaje środek odwoławczy i uzasadnienie orzeczenia. Sąd odwoławczy zmienia zaskarżone orzeczenie, jeżeli oczywiści pozwalają na to dowody w rozpoznawanej sprawie, orzekając odmiennie od wyroku sądu pierwszej instancji lub uchyla je i umarza postępowanie odwoławcze. W ustawowo przewidzianych wypadkach uchyla orzeczenie i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do powtórnego rozpatrzenia. Orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w wypadku wykrycia:
obrazów przepisów prawa materialnego,
obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia,
błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia,
rażącej niewspółmierności kary lub niesłusznego zastosowania albo niezastosowania środka zapobiegającego lub innego środka.
Natomiast niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchylenia na treść orzeczenia sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie w ustawowo przewidzianych przypadkach.
Sąd odwoławczy orzeka prawomocnym wyrokiem o utrzymaniu w mocy, uchyleniu lub zmianie wyroku sądu pierwszej instancji.
Inne rodzaje postępowania
Prokurator, jak już wcześniej wspominałam, ma możliwość wszczęcia każdego rodzaju postępowania, a także wzięcia udziału w toczących się postępowaniach w każdej sprawie. Jest on uczestnikiem wielu postępowań, prócz postępowania karnego czy w sprawach o wykroczenia prokurator uczestniczy w następujących rodzajach postępowań:
1) postępowaniu cywilnym przed sądem powszechnym;
2) postępowaniu administracyjnym przed organami administracji;
3)postępowaniu sądowo - administracyjnym przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym i Naczelnym Sądem Administracyjnym;
4) postępowaniu konstytucyjnym przed Trybunałem Konstytucyjnym.
W postępowaniu cywilnym przed sądami powszechnymi, kompetencje prokuratora regulują przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Kryteriami, jakimi według tej ustawy ma się kierować prokurator, są wyznaczane według osobistej oceny sytuacji oraz czy wymaga ona interwencji. Podstawowymi zadaniami jego są: ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego.
Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym polegać może na wszczęciu postępowania bądź na udziale w toczącym się już postępowaniu cywilnym. Natomiast szczególny udział prokuratora w postępowaniu cywilnym ograniczony jest do postępowania kasacyjnego i postępowania o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Prokurator może zaskarżyć każde orzecznictwo sądowe, od którego przysługuje środek odwoławczy, wynika z tego, że może on przedstawić swoje stanowisko dotyczące skargi kasacyjnej i odpowiedzi na tą skargę.Ocena, czy zachodzi potrzeba udziału prokuratora w postępowaniach, uzależniona jest każdorazowo od badania, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizacji wolności i praw nie nastąpiło naruszenie prawa, zasad współżycia społecznego i sprawiedliwości społecznej. Udział prokuratora w toczących się sprawach jest szczególnie potrzebny w sytuacji, gdy: okoliczności sprawy wskazują na to, że przedmiot postępowania sądowego ma charakter fikcyjny lub strony dążą do obejścia prawa; przeciwko Skarbowi Państwa o naprawienie szkody wyrządzonej przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonych mu czynności; zachodzi stwierdzenie nieważności czynności prawnej zbycia nieruchomości; związanych z ochroną dóbr kultury i ochroną praw autorskich; zwolnienie od egzekucji przedmiotów majątkowych zajętych w postępowaniu karnym, o ile prokurator nie jest jednym z pozwanych; zachodzi potrzeba ochrony rodziny; przeciwko sprawcom szkód na osobie lub mieniu, wywołanych szczególnie drastycznym działaniem sprawców; sprawa dotyczy roszczenia związanego z ochroną środowiska naturalnego.
W sprawach z zakresu prawa rodzinnego prokurator wytycza powództwo szczególnie wtedy, gdy osoba uprawniona na skutek nieporadności lub z innych ważnych względów nie jest w stanie dochodzić swoich roszczeń bądź też uchyla się od ich dochodzenia ze szkodą dla interesu społecznego. Udział prokuratora, w tego rodzaju postępowaniach, wskazany jest szczególnie w sprawach sądowych dotyczących: unieważnienia albo o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa; zaprzeczenia ojcostwa i macierzyństwa, oraz unieważnienia uznania dziecka i ustalenia nieważności uznania dziecka; otrzymania orzeczenia przysposobienia przez cudzoziemców lub obywateli polskich zamieszkałych za granicą; rozwiązania przysposobienia; odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką.
W sprawach o roszczenia pracownika ze stosunku pracy lub z zakresu ubezpieczenia społecznego wystąpienie prokuratora z wnioskiem do sądu pracy lub przystąpienie do toczącego się postępowania jest wskazane w szczególności, gdy:
1) wskutek rażącego naruszenia prawa został narażony interes pracownika lub grupy pracowników albo sprawa wywołała poruszenie opinii publicznej lub ma charakter precedensowy;
2) pracownik na skutek bezradności lub wyjątkowej sytuacji życiowej nie jest w stanie dochodzić swoich praw;
3) rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w związku z ujawnieniem przez pracownika przestępstwa w zakładzie pracy albo z powodu wyrażonej przez niego społecznie uzasadnionej krytyki zakładu pracy lub osób pełniących w zakładzie funkcje kierownicze lub związkowe;
4) wskutek rażących zaniedbań zakładu pracy pracownik poniósł szkodę z powodu nieotrzymania świadczenia należnego z ubezpieczenia społecznego lub nie otrzymał świadczeń pieniężnych przysługujących mu z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
Prokurator prowadzi czynności również w postępowaniu administracyjnym. Ustawodawca przewidział, w przepisach prawa procesowego administracyjnego, szereg zadań dla instytucji prokuratury. Prokurator ma możliwość wstąpienia do toczącego się postępowania, bądź inicjowania takiego postępowania, czy też prawo zaskarżania decyzji administracyjnych. Ponadto dysponuje on prawem zwrócenia się do właściwego organu administracji publicznej o wszczęcie postępowania w celu usunięcia stanu niezgodnego z prawem.
Niezbędna jest, w tym przypadku dla prokuratora, możliwość udziału w każdym stadium postępowania w celu zapewnienia, aby postępowanie i rozstrzygnięcie sprawy było zgodne z prawem. Wiąże się z tą kwestią możliwość sprzeciwu , od ostatecznej decyzji, o ile ustawodawca przewiduje wznowienie postępowania, stwierdzenie nieważności decyzji albo jej uchylenie lub zmianę. W takiej sytuacji właściwy organ administracji publicznej wszczyna w sprawie postępowanie z urzędu, zawiadamiając o tym strony, w tym również prokuratora, ponieważ on również posiada prawa strony w tym postępowaniu.
Kompetencje prokuratora z zakresu postępowania administracyjnego są nakierowane na te sprawy, w których wymagana jest ochrona praworządności, w szczególności gdy naruszenie prawa, lub bezczynność organu narusza interes Rzeczypospolitej Polskiej, a ponad to, gdy strona nie ma możliwości chronienia swoich praw.
Pozostałe zadania
Prokuratura związana jest nie tylko z działalności karną i poza karną, w różnego rodzaju postępowaniach, ale również działa na płaszczyźnie różnego rodzaju aktów normatywnych i decyzji.
Czynności prokuratora w aktach normatywnych wyglądają następująco:
prawo złożenia wniosku do sadu o zobowiązanie do poddania się leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie leczenia odwykowego;
na jego wniosek, sąd orzeka w postępowaniu nieprocesowym w sprawach o unieważnienie, sprostowanie bądź ustalenie treści aktu cywilnego;
sąd rejestrowy w razie stwierdzenia, iż organ związku zawodowego prowadzi działalność sprzeczną z ustawą, wyznacza termin co najmniej 14 dni na dostosowanie działalności tego organu do obowiązującego prawa. Postępowanie w tym zakresie wszczyna się na wniosek prokuratora okręgowego;
wystąpienie przeciwko ważności wyborów, ważności wyborów w okręgu lub wyborowi posła lub senatora może być wniesiony protest z powodu dopuszczenia się przestępstwa przeciwko wyborom lub naruszenia przepisów tej ustawy dotyczących głosowania, ustalenia wyników głosowania lub wyników wyborów. Protest ten rozpatruje Sąd Najwyższy w postępowaniu nieprocesowym, a jego uczestnikiem jest obok wnoszącego protest, przewodniczącego właściwej komisji wyborczej lub jego zastępcy Prokurator Generalny;
Prokurator Generalny jest ustawowo upoważnionym uczestnikiem postępowania w kwestii protestów przeciwko wyborowi Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej;
również jest uczestnikiem postępowania w gestii protestów przeciwko ważności referendum.
S. Sagana, V. Serzhanowej, Organy i korporacje ochrony prawa, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2008 r., s. 129.
S. Włodyga, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1968 r., s. 196.
S. Serafin, B. Szmulik, Organy ochrony prawnej RP, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2007 r. , s. 503.
S. Waltoś, Prokuratura - jej miejsce wśród organów władzy, struktura i funkcje, „Państwo i Prawo”, 2002 r., z. 4, s. 7.
W. Grzeszczyk, Znowelizowana ustawa o prokuraturze, „Państwo i Prawo”, 1994 r., z. 2, s. 47.
Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2.04.1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483, art. 191 ust 1.
Ustawa z 18.12.1998 r., o zmianie ustawy o prokuraturze (Dz. U. Nr 162, poz. 1123), art. 2.
Ustawa z 18.12. 1998 r., o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ( Dz. U. Nr 155, poz. 1016), art. 8.
Konstytucja Hiszpanii z 27.12.1978 r., tłum. T. Mołdawia, Warszawa 1993 r., s. 23.
M. A. Dessart, Reforma prokuratury w Belgii, „ Prokuratura i Prawo” 2001 r., nr 4, s. 96 i 97.
J. F. Nijboer, Prokuratura w Holandii, „ Prokuratura i Prawo” 1997 r., nr 11, s. 90.
M. A. Nowicki, Instytucja o podwójnej naturze, „Rzeczpospolita” 1993 r., nr 293.
H. Zięba - Załucka, Instytucja…, op. cit. s. 197.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, (Dz. U. Nr 21, poz. 206), art. 2.
S. Waltoś, Prokuratura - jej miejsce wśród organów władzy, struktura i funkcje, „Państwo i Prawo” 2002 r., nr . 5, s. 45.
Tamże, s. 45.
Ustawa o prokuraturze, op. cit., pkt. 8 a, art. 3, dodany przez art. 49 ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych (Dz. U. 02.81.731), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2003 r.
B.Szmulik, M. Żmigrodzki, Ustrój organów ochrony prawnej, wyd. II, Uniwersytet M. Currie - Skłodowskiej, Lublin 2003 r., s. 353.
Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury określony jest rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 11.4. 1992 r. ( Dz. U. Nr 38. poz. 163 ze zm.).
S. Sagana, V. Serzhanowej, Organy …,po. cit., s. 133.
J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendewski, Ustrój organów ochrony prawnej - część szczegółowa, Zakamycze 2005 r., s. 152.
Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r., o prokuraturze, op. cit., art. 17 ust. 4.
S. Waltoś, Prokuratura…, op. cit., nr . 5.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 11 i 16.
Tamże, art. 13 ust. 4.
Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.), art. 60 ust. 1
Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie…, op. cit., art. 64.
J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendewski, Ustrój…, op. cit., s. 164.
S. Serafin, B. Szmulik, Organy…, op. cit., s. 215.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 17 ust. 5, 6 i 7.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 18 ust. 1 i 2.
Tamże, art. 97.
Ustawa z dnia 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 14.
S. Serafin, B. Szmulik, Organy…, op. cit., s. 510.
S. Sagana, V. Serzhanowej, Organy…,op. cit., s. 135.
Ustawa z dnia 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 48 i 49.
L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1998 r., s. 154.
B.Szmulik, M. Żmigrodzki, Ustrój …, op. cit., s. 356.
Ustawa z dnia 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 66 ust. 1 i 2.
Ustawy z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 113 i 114.
Tamże, art. 69.
Tamże, art. 71 ust. 1, 3 i 7.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 70 ust. 1 i 2.
Tamże, art. 73 ust. 1,2 i 3.
J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendewski, Ustrój organów…, op. cit., s. 177.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 74 ust. 2 i art. 77 ust. 1 i 2.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 75 i art. 78.
Tamże, art. 76 ust. 1 i 2 oraz art. 79 i 80.
Tamże, art. 81.
S. Sagana, V. Serzhanowej, Organy…,op. cit., s. 143.
J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendewski, Ustrój…, op. cit., s. 168.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 10 ust. 2.
M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984 r., s. 232 - 233.
S. Serafin, B. Szmulik, Organy…, op. cit., s. 131.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze , op. cit., art. 8 ust. 2.
S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2001 r., s. 170.
S. Serafin, B. Szmulik, Organy…, op. cit., s. 132.
J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendewski, Ustrój…, op. cit., s. 171.
J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendewski, Ustrój…, op. cit., s. 153.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze , op. cit., art. 19, ust. 1,2,3.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze , op. cit., art. 20.
Tamże, art. 21, ust. 1, 2, 3.
J. Bodio, G. Borkowski, T. Demendewski, Ustrój…, op. cit., s. 154.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze , op. cit., art. 22 a.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze , op. cit., art. 22 b.
Tamże, art. 23 ust. 1, 2, 3, 4.
S. Serafin, B. Szmulik, Organy…, op. cit., s. 137.
Ustawa z 6.06.1997 r. - kodeks postępowania karnego ( Dz. U. Nr 89 poz. 555 z późn. zm.), art. 297 ust. 1 i 2.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 25 ust. 1.
Ustawa z 6.06.1997 r. - kodeks postępowania karnego, op. cit., art. 299 ust. 1, 2, 3.
Ustawa z 6.06.1997 r. - kodeks postępowania karnego, op. cit., art. 249 ust. 1.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze , op. cit., art. 27 ust. 1, 2, 3.
Tamże, art. 28 ust 1, 2.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze, op. cit., art. 29 ust. 1, 2, 3, 4, 5.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2.04.1997 r., op. cit., art. 173.
Tamże, art. 180 i 178.
Ustawa z 6.06.1997 r. - kodeks postępowania karnego, op. cit., art. 24.
Tamże, art. 177 i 176.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze , op. cit., art. 32 ust. 1.
H. Zięba - Załucka, Instytucja…, op. cit. ,s. 38 .
Ustawa z 6.06.1997 r. - kodeks postępowania karnego, op. cit., art. 53 i 54.
Tamże, art. 59.
Ustawa z 6.06.1997 r. - kodeks postępowania karnego, op. cit., art. 33.
H. Zięba - Załucka, Instytucja…, op. cit. ,s. 39.
H. Zięba - Załucka, Instytucja…, op. cit., s. 41.
Ustawa z 20.06.1985 r. o prokuraturze , op. cit., art. 32 ust. 3.
Ustawa z 6.06.1997 r. - kodeks postępowania karnego, op. cit., art. 444 ze zm. i 445.
Tamże, art. 427.
Tamże, art. 429.
Tamże, art. 448.
H. Zięba - Załucka, Instytucja…, op. cit. ,s. 38 .
Ustawa z 6.06.1997 r. - kodeks postępowania karnego, op. cit., art. 438.
Tamże, art. 439.
Ustawa z 17.11.1964 r., - kodeks postępowania cywilnego ( Dz. U. Nr 43. poz. 296 z późn. zm. ), art. 7.
P. Wiśniewski, Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym, „Prokurator i Prawo”, 1997 r., Nr 11, s. 71 i 72.
Ustawa z 17.11.1964 r., - kodeks postępowania cywilnego, op. cit., art. 189.
Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 27.8.2007 r. − Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek prokuratury, Dz. U. Nr 169, poz. 1189 ze zm., dalej jako: Reg. Wew. Urz. Prok. R. Obowiązywało do 30.3.2010 r.
Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 27.8.2007 r. − Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek prokuratury, op. cit., art. 280.
Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 27.8.2007 r. − Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek prokuratury, op. cit., art. 281.
Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 27.8.2007 r. − Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek prokuratury, op. cit., art. 282.
Ustawa z 14.06.1960 r. - kodeks postępowania administracyjnego ( Dz. U. Nr 98 poz. 1071 z późn. zm.), art. 183, 184, 188.
W. Czerwiński, Postępowanie administracyjne i sądowo administracyjne, Warszawa 2001 r., s. 211.
Ustawa z 26.10.1982 r., o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi ( T. jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 70 poz. 473 ze zm. ), art. 26 ust. 3.
Ustawa z 29.09.1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (T. jedn.: Dz. U .z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.), art. 33.
Ustawa z 23.05.1991 r., o związkach zawodowych (T. jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.), art. 36
P. Wiśniewski, Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym, „Prokuratura i Prawo.”, 1997 r., Nr 10, s. 67.
Ustawa z 27.09.1990 r., o wyborze Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej (T. jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 47, poz. 544 ze zm.), art. 75 ust. 2.
Ustawa z 14.03.2003 r., o referendum ogólnokrajowym (Dz. U. Nr 57, poz. 507 ze zm. ), art. 34 ust. 2.
46