Językoznawstwo (die Sprachwissenschaft) - dział nauk humanistycznych, badający istotę, budowę i rozwój języka. Badania obejmują wiele aspektów. Nauka empiryczna składająca się z kilku dyscyplin, m.in. Składna, fonetyka, fonologia, słowotwórstwo, semantyka, pragmatyka. Wyróżniamy językoznawstwo teoretyczne (theoretische) i stosowane (angewandte). Wyróżniamy także językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne.

Synchronia (die Synchronie) - opisuje język w danym momencie (untersucht einen Sprachezustand in einem Zeitpunkt), bez względu na historię tego języka jako całości, jak i na historię poszczególnych jego elementów. Językoznawstwo synchroniczne bada więc wszystkie elementy danego języka (danych języków) współwystępujące w określonym czasie, a także relacje między tymi elementami, abstrahuje natomiast zupełnie od historycznej genezy poszczególnych zjawisk.

Diachronia (die Diachronie) - odkrywa historię języka (grupy języków) i zmiany jego struktury na przestrzeni czasu (untersucht und vergleicht midestens zwei Phasen der Sprachentwicklung). Dział językoznawstwa zajmujący się badaniem relacji jakie występują między elementami języka w różnych epokach jego rozwoju. Głównym zadaniem językoznawstwa diachronicznego jest opisanie tych zmian i sformułowanie na tej podstawie możliwie ogólnych zasad obowiązujących w ewolucji języków.

• Gramatyka:

• opisowa - bada współczesne reguły

• historyczna - bada reguły epok minionych

• normatywna - ustala zakres stosowania zasad (dla Niemców Dudengrammatik)

Opis języka może być dwojaki:

Deskryptywny (deskriptive, beschreibende) - bada teorię, służy celom dydaktycznym

Normatywny (normativ) - bada funkcjonowanie języka, funkcje w tekstach, w komunikacji

• Językoznawstwo

 ogólne

zajmujące się poszczególnymi językami

Badanie poszczególnych języków (Einzelsprachenuntersuchungen) - zajmuje się nimi lingwistyka stosowana (Angewandte Linguistik); jest dziedziną nauki zajmującą się rozpoznawaniem i badaniem zagadnień związanych z językiem oraz rozwiązywaniem występujących w praktyce problemów językowych. Pokrewne jej działy to: dydaktyka (Didaktik) , językoznawstwo (Sprachwissenschaft), psychologia (Psychologie), antropologia (Antropologie), socjolingwistyka (Soziolinguistik) , psycholingwistyka (Psycholinguistik), akwizycja mowy (Fremdsprachenerwerb). Językoznawstwo XVIII - XIX w. nie zajmowało się praktyczną częścią języka).

Lingwistyka (die Linquistik) - ogól współczesnych teorii językoznawczych. Rozwinęła się w XX wieku i bada empirycznie to, co można samodzielnie zaobserwować i zweryfikować. Językoznawstwo teoretyczne - bazuje na podstawie tego, co da się zbadać (np. kategorie czasu).

Język według de Saussure:

la langue - język jako system (Sprache als System)

la langage - zdolność korzystania z języka (Fähigkeit zu sprechen)

la parole - zastosowanie języka (Spracheverwendung)

Fonetyka (die Phonetik) - jeden z działów lingwistyki zajmujący się badaniem dźwięków mowy ludzkiej (zwanych głoskami) od strony ich artykulacji (tj. sposobu wytwarzania za pomocą narządów mowy; to tzw. fonetyka artykulacyjna), ich cech fizycznych (dokładniej: akustycznych, czyli związku pomiędzy właściwościami głosek, a właściwościami fal, które je wytwarzają - fonetyka akustyczna) i ich odbierania (rejestracji dźwięków przez organ mowy i ich przetwarzania - fonetyka audytywna).

Dawna polska nazwa: głosownia.

Fonetyka opisowa: opisuje naukę w aktualnym okresie.

Fonetyka historyczna: opisuje zmiany na przestrzeni wieków.

Artykulacja, fonacja (die Artikulation) - zespół ruchów i pozycji, które zajmują poszczególne organy podczas wytwarzania dźwięków.

Najważniejsze czynniki podczas wytwarzania spółgłosek:

Zachowanie się wiązadeł głosowych (die Stimmbänder) - powietrze napotyka w krtani wiązadła. Gdy są one zamknięte, powietrze uderza w nie - powstają głoski dźwięczne (stimmhafte), gdy są otwarte - powstają głoski bezdźwięczne (stimmlos).

Miejsce artykulacji (die Artikulationsstelle) - obszar, gdzie narządy mowy zbliżają się do siebie. Wyróżniamy np. spółgłoski wargowe (labialne) b-p, labiodentalne f, palatalne (przód języka-podniebienie) Ich-Laut, welarne (tylnojęzykowe) k-g.

Sposób artykulacji (der Artikulationsort, der Artikulationsmodus) - sposób omijania przeszkody przez strumień powietrza. Wyróżniamy np. spółgłoski zwarte (Verschlußlaute, plosive) p t k, frykatywne (Reibelaute, frikate, Spiranten) s f , nosowe (nasale) m n, lateralne (Seitenlaute, laterale) l.

Aspiracja (die Aspiration), przydech (die Behauchung) - w pewnym otoczeniu spółgłoski p t k wymawiamy na przydechu. das Lob [lo:ph]

Najważniejsze czynniki podczas wytwarzania samogłosek:

Ustawienie ust - gerundete (o, u, a), ungerundete (y, i, e)

Położenie języka (góra-dół, przód-tył) (Vokalviereck)

Fonologia die Phonologie - jeden z działów lingwistyki zajmujący się badaniem struktury dźwiękowej języka; fonologia bada jakie jednostki dźwiękowe występują w danym języku i w jaki sposób są ze sobą powiązane. Bada funkcje, jakie przyjmują głoski w poszczególnych językach.

Fonem (das Phonem) -

Definicja mentalistyczna: psychologiczny wzorzec dźwięku

Definicja fizyczna: zbiór dźwięków spełniających pewne warunki dystrybucji

Definicja funkcjonalna: najmniejsza część mowy zdolna do różnicowania znaczenia, zbiór cech dystynktywnych.

Alofon (das Allophon) - reprezentacja dźwiękowa fonemu, różne warianty jednego fonemu to alofony (Phonemvarianten). Wyróżniamy alofony wolne (freie) (tolerancja różnej wymowy jednego morfemu [lo:ph] [lo:p]), regionalne i komplementarne (Ich- i Ach-Laut).

System fonologiczny (fonologisches System) - funkcjonujący w danym języku system, którego opis polega na ustaleniu cech fonologicznych ważnych z punktu widzenia komunikacji językowej (dla porozumienia się). Ustala inwentarz fonemów i ich dystrybucję.

Dystrybucja fonemu (die Distribution) - otoczenie występowania danego fonemu. Może być ekwiwalentna (jeżeli możemy zamienić fonemy w danym otoczeniu)lub komplementarna (gdy fonemy nigdy nie występują w takim samym otoczeniu - Ich-Laut, Ach-Laut).

Morfologia (die Morphologie) - jeden z działów lingwistyki zajmujący się formami odmiennymi części mowy (fleksja), słowotwórstwem i badaniem struktury słowa. Morfologia bada w jaki sposób połączone są ze sobą składniki morfologiczne (morfemy) i opisuje ich funkcje.

Morfem (das Morphem) - jednostka językowa reprezentowana przez fonemy; najmniejsza jednostka systemu językowego, która ma znaczenie. Wyróżniamy morfemy wolne (freie, samodzielnie tworzące słowa, wortfähig) i związane (gebundene, łączące się z innymi w celu utworzenia słowa).

Funkcje morfemów:

Referencjalna (die Referenz, der Bezug) - morfemy obecne w każdym leksemie odsyłające do świata pozajęzykowego (Lexemfunktion).

Deiktyczna (deiktische Funktion) - niektóre morfemy mogą wskazywać pewne realia pozajęzykowe w danym kontekście. W jednym zdaniu mówimy o konkretnym miejscu/czasie/osobie, a w następnym używamy przysłówków czasu/miejsca lub zaimków osobowych: dort, hier, gestern, heute, er, sie.

Fleksyjna (die Flexionsfunktion) - niektóre morfemy mają znaczenie gramatyczne.

Słowotwórcza (Derivation, Wortbildung) - niektóre morfemy służą tworzeniu nowych wyrazów.

Afiks, zrostek (das Affix) - formant słowotwórczy, morfem związany. Wyróżniamy prefiksy (Präfix), sufiksy (Suffix) i infiksy (Infix).

Leksem (das Lexem) - wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka. Składa się na nią znaczenie leksykalne oraz zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może spełniać.

Słowo (das Wort) - jednostka abstrakcyjna, realizowana w różnych formach, składająca się z sylab, lub liter.

Składnia (die Syntax) - jeden z działów lingwistyki zajmujący się budową wypowiedzeń. Syntaktyka bada funkcje wyrazów w zdaniu (funkcja podmiotu, orzeczenia, dopełnienia itd.), zależności między wyrazami w zdaniu (np. związek zgody, związek rządu, związek przynależności) i szyk wyrazów w wypowiedzeniu. Jest to nauka o częściach zdania (die Satzgliedlehre).

Zdanie (der Satz) - element systemu językowego, zespół wyrazów połączonych ze sobą stosunkiem predykatywnym. Realizacja zdania (la langue) to wypowiedzenie (la parole) (die Äußerung). Członem konstytutywnym w zdaniu jest orzeczenie (das Prädikat) Orzeczenie z podmiotem tworzy związek główny.

Wyróżniamy zdania tworzące pewną zamkniętą jednostkę, zawierające jedną grupę predykatywną (orzeczenie) - zdania proste (einfacher Satz) (rozwinięte i nierozwinięte) i zdania będące częścią pewnej całości, zawierające wiele grup predykatywnych - zdania złożone (zusammengesetzter Satz). Zdania złożone dzielimy na złożone współrzędnie (die Satzverbindung, die Parataxe) i złożone podrzędnie (das Satzgefüge, die Hypotaxe). Zdania złożone podrzędnie składają się z mogących istnieć samodzielnie zdań nadrzędnych (der Hauptsatz) i ze zdań podrzędnych, pobocznych (der Nebensatz).Zdanie poboczne stojące przed zdaniem nadrzędnym to der Vordersatz. Zdanie poboczne stojące za zdaniem nadrzędnym to Nachsatz. Zdanie podrzędne stojące wtrącone w zdanie nadrzędne to Zwischensatz.

Zdania możemy podzielić także ze względu na intencję mówiącego (die Intention, die Redeabsicht). Wyróżniamy wtedy:

Zdania oznajmujące (der Aussagesatz, der Kernsatz) - Verb an zweiter Stelle

Zdania rozkazujące (der Aufforderungsatz) - Verb na Spitzstelle

Zdania pytające (der Fragesatz) - Entscheidungsfragen, W-Fragen (Wortfragen, Ergänzungsfragen), Vergewisseungsfragen (Du kommst mit uns ins Kino, oder?), rherorische Fragen.

Orzeczenie (das Prädikat) - określa czynności lub stany osób albo rzeczy. W węższym sensie jest to sam czasownik, lub jego połączenie z czasownikiem modalnym/pomocniczym. W szerszym sensie jest to czasownik wraz z dopełnieniem. Wyróżniamy dwa typy orzeczeń:

Czasownikowe (verbales Prädikat) - wyrażone osobową formą czasownika (finite Verbform) (forma prosta, lub złożona: Funktionsverbgefüge).

Imienne (nominales Prädikat) - złożone z łącznika (das Verbativ: sein, werden, heißen) i orzecznika (das Prädikativ).

Podmiot (das Subjekt) - nadrzędna część zdania, określa wykonawcę czynności (Agens, der Täter). Element obligatoryjny w języku niemieckim, tworzący wraz z orzeczeniem zdanie. Podmiot zgadza się z orzeczeniem, co do osoby i liczby (Kongruenz).Przypisujemy mu semantyczną rolę: adresata, wyraziciela stanu (er steht vor der Tür), nosiciela cechy (Er ist...), wyrażania procesu (Etwas ist geschehen), pomoc przy opisywaniu pogody, dźwięków, etc (Es...).

Dopełnienie (das Objekt) - wyrażane jest w grupie werbalnej za pomocą rzeczownika we wszystkich przypadkach zależnych, lub przyłączenia przyimkowe (präpositionaler Anschluss) (ich warte auf...), lub odpowiednim zdaniem podrzędnym (ich denke daran, dass...). Dopełnienia modyfikują i specyfikują semantykę orzeczenia, określając przedmiot, lub treści, na które skierowana jest czynność wyrażana przez czasownik. Dopełnienia dzielimy na dalsze i bliższe.

Bliższe: Przy zamianie strony biernej na stronę czynną dopełnienie staje się podmiotem zdania.

Okolicznik (die Ergänzung, die Adverbialbestimmung) - występuje w zdaniu na zasadzie luźnej przynależności, najczęściej w obrębie grupy werbalnej. Wyraża okoliczności, w których miała miejsce akcja wyrażana przez czasownik. Jest to grupa niejednorodna (heterogenna). Wyróżniamy okoliczniki związane z czasownikami - uwarunkowane walencją - i okoliczniki odnoszące się do czasownika, ale nie podyktowane jego walencją.

Rekcja (die Rektion) - łączliwość pewnych części mowy z innymi częściami mowy

Stała, mocna, obligatoryjna: wymaga wystąpienia pewnych elementów (dopełnień) w zdaniu

Słaba, fakultatywna: dotyczy elementów (dopełnień), które mogą, ale nie muszą wystąpić w zdaniu.

Związek zgody - zachodzi pomiędzy podmiotem, a orzeczeniem.

Związek rządu - relacja dopełnienia względem orzeczenia, jeden ze sposób przystosowania członu podrzędnego do członu nadrzędnego, polega na łączliwości gramatycznej wyrazów, pozostają w nim rzeczowniki, czasowniki i wyrażenia przyimkowe.

Związek przynależności - luźny związek, który nie wymaga zgodności gramatycznej, lecz posiada logiczny sens. Występują w nich okoliczniki (er lernt leicht)

Szyk w zdaniu, kolejność wyrazów w zdaniu (die Wortfolge, die Wortstelle, die Satzgliedfolge, die Satzgliedstelle) - są to wszystkie reguły, według których pojedyncze wyrazy zajmują określone miejsce w zdaniu. Szyk decyduje o tym, jak zdanie zostanie zrozumiane. Język polski i język niemiecki, to języki pozycyjne, ponieważ o kolejności wyrazów w zdaniu decydują względy gramatyczne. Na szyk wyrazów w zdaniu wpływają następujące czynniki:

1. Typ struktury zdaniowej, czyli miejsce zajmowane przez osobową formę czasownika.

Zweitstellung der finiten Verbform: Kernsätze

Erststellung der finiten Verbform: Entscheidungsfragen und Stirnsätze

Endstellung der finiten Verbform: Spannsätze

2. Konstrukcja ramowa zdania: rama orzeczeniowa - rama pomiędzy osobową formą czasownika rozdzielnie złożonego, a jego prefiksem (Der Professor hält uns auf, weil er uns etwas sagen will)

3. Walencja: decyduje o częściach zdania; zasada: części zdania uwarunkowane walencją występują po tych elementach, które nie są nią uwarunkowane. Obligatoryjny element występuje na końcu

4. Rytm w zdaniu: dłuższe elementy występują na końcu.

5. Elementy nowe umieszczane na końcu: Thema-Rhema-Gliederung.

6. Wartość elementu, jako części zdania: np. Najpierw podmiot, a później łącznik i orzecznik.

Semantyka (die Semantik) - jeden z działów lingwistyki zajmujący się analizą treści wyrażeń językowych; nauka zajmująca się w ujęciu tradycyjnym znaczeniem wyrazów i zdań, a także zmianami tego znaczenia.

*Semiotyka: dawna nauka zajmująca się w polskim językoznawstwie jedynie zmianami znaczenia.

Znaczenie (die Bedeutung) - pojęcie interdyscyplinarne, obecne m.in. w filozofii, psychologii, psycholingwistyce, językoznawstwie. Istnieją dwie teorie definiujące pojęcie znaczenia.

1. Teoria asocjacjonistyczna: Znaczenie, jako to, co asocjujemy, gdy wypowiadamy jakiś wyraz.

2. Teoria znaku językowego, jako sposobu jego użycia: Znaczenie, jako to, co jest wspólnym wyobrażeniem i co wywołuje taką samą reakcję u wielu ludzi. Np. gdy mówimy "podaj jabłko" i ktoś podaje nam jabłko (a nie inny owoc) to możemy mówić o uzgodnionym znaczeniu słowa jabłko.

Sem (das Sem) - cecha semantyczna, komponent semantyczny, najmniejsza jednostka znaczeniowa. Analiza jednostki leksykalnej (słowa) polega na rozpisaniu jej na poszczególne semy. Przy pomocy analizy semów możemy opisać relację homonimii, synonimii, antonimii.

Synonim (das Synonym) - wyraz bliskoznaczny. Synonimy posiadają te same semy, tę samą denotację. Synonimy to znaki językowe o tym samym znaczeniu, ale różnej formie.

Denotacja (die Denotation) - znaczenie kognitywne słowa.

Konotacja (die Konnotation) - znaczenie poboczne, zespół dodatkowych cech, które składają się na treść nazwy.

Hiponimia (die Hyponymie) - relacja podrzędności. Hiponim (der Unterbegriff) to taka jednostka leksykalna, która w odniesieniu do hiperonimu zawiera wszystkie jego cechy (ale nie na odwrót!).

Hiperonimia (die Hyperonymie) - relacja nadrzędności. Hiperonim (der Oberbegriff) to taka jednostka leksykalna o pewnym znaczeniu ogólnym, której podporządkowane są wyrazy bardziej szczegółowe pod względem semantycznym.

Antonimia (die Antonymie) - relacja przeciwności, odwrotności znaczeniowej.

Pole wyrazowe (das Wortfeld, das Bedeutungsfeld, semantisches Feld) - grupa wyrazów, które są ze sobą semantycznie spokrewnione. Pozwala na badanie relacji w jakich znajdują się wyrazy.

Badania nad polem wyrazowym:

1. Porzig badał relacje w polu wyrazowym związanym z pieniędzmi.

Hyperonim: finanzielle Einnahmen

Hiponimy: die Vergüttung das Entgelt

Hiponimy dla die Vergüttung: Honorar, Lohn, Stipendium, Behilfe, Gehalt

2. Lutzeier wskazywał na dużą rolę relacji syntaktycznych.

fällen -> man fällt die Bäume

bellen -> die Hunde bellen

Semiologia (die Semiologie) - nauka o znakach i ich wpływie na komunikację międzyludzką

.

Rodzina wyrazów (die Wortfamilie) - kryterium przynależności i wyodrębnienia tego samego rdzenia. (np. die Bürste, der Barsch (okoń), der Bart, barsch (opryskliwy); przyrzec, narzeczona, rok, prorok, wyrok). Wyznaczając wspólny rdzeń i przynależność do tej samej rodziny wyrazów używa się często badań diachronicznych, aby poznać zachodzące wcześniej zmiany znaczenia.

Rozszerzenie lub zawężenie znaczenia (Die Bedeutungerweiterung oder die Bedeutungverengerung):

dekolt: (fr. decolte - odsłaniać szyję) oznacza dziś wcięcie zarówno z przodu, jak i z tyłu koszulki, lub sukienki - mówimy więc o rozszerzeniu znaczenia

die Frau: zgodnie z Mittelhochdeutsch oznaczało w Pieśni o Nibelungach wyłącznie kobiety pochodzenia szlacheckiego, obecnie odnosi się do wszystkich osób płci żeńskiej - mówimy więc o rozszerzeniu znaczenia

Poprawa lub pogorszenie znaczenia (Die Bedeutungverbesserung oder die Bedeutungverschlechterung):

das Haupt: kiedyś oznaczało głowę, jako część ciała i było zamiennie używane z der Kopf, dziś znaczenie odnosi się jedynie do głowy państwa, przywódcy - mówimy więc o poprawieniu znaczenia

die Dirne: kiedyś było to neutralne określenie młodej kobiety, dziś stało się wulgarnym odpowiednikiem słowa die Prostituierte - mówimy więc o pogorszeniu znaczenia

Znaczenie wyrazu (die Wortbedeutung) - funkcją znaczenia wyrazu jest odniesienie do rzeczywistości pozajęzykowej, lub do stosunków między wyrazami (spójniki). Wyróżniamy 2 rodzaje znaczenia:

znaczenie leksykalne (słownikowe)

znaczenie aktualne (realizowane w danym kontekście zdaniowym)

Polisemia (die Polysemie) - wieloznaczność. Np. siedzieć (a) na krześle (b) w więzieniu

Analiza relacji semantycznych w zdaniu - Podczas analizy przypisujemy zdaniom pewną wartość. Sprawdzamy, czy zdania są prawdziwe, czy fałszywe. Łączymy więc gramatykę z logiką. Przykład. Mamy słoneczny dzień. Mówimy:

Die Sonne scheint - badamy relację do rzeczywistości i stwierdzamy, że zdanie jest prawdziwe.

Negacja (die Negation):

Die Sonne scheint nicht - badamy relację do rzeczywistości i stwierdzamy, że zdanie jest fałszywe.

Koniunkcja (die Konjunktion):

Paul studiert Mathematik und Helga studiert Germanistik. - Aby zdanie było prawdziwe, oba elementy muszą być prawdziwe.

Ekwiwalencja (die Äquivalenz):

Wenn der Mond viereckig ist, dann ist zwei mal zwei fünf. - Oba człony są fałszywe, więc całe zdanie uznajemy za prawdziwe.

Dysjunkcja (die Disjunktion):

Paul studiert oder er spielt Fußball. - Wystarczy jeden prawdziwy człon, aby całe zdanie było prawdziwe.

(I) Zależności pomiędzy zdaniami:

1. Refleksyjność (Reflexivität): czynność zwrotna, podmiot wykonuje ją na samym sobie. Hans wäscht sich. = Hans wäscht Hans.

2. Symetria (Symetrie): Hans ist mit Inge verheiratet. = Hans hat Inge geheiratet. Inge hat Hans geheiratet.

3. Tranzytywność (Transitivität): mówimy o przechodzeniu znaczenia. Hans ist größer als Paul. Paul ist größer als Fritz. => Hans ist größer als Fritz.

(II) Zależności pomiędzy zdaniami:

1. Synonimia.

Hans und Peter schlafen fest. = Hans schläft fest. Peter schläft fest.

2. Kontradycja (antonimia tworzona przy pomocy partykuły "nicht").

Es regnet. =/= Es regnet nicht.

3. Antonimia.

Das Wasser ist warm =/= Das Wasser ist kalt.

4. Implikacja.

Hans ist eingeschlafen. Hans schläft fest.

Zdanie drugie implikuje zdanie pierwsze, czyli zawiera sens zdania poprzedniego (skoro śpi, to musiał zasnąć).

Analiza semantyczna wyrazu:

Znaczenie wyrazów rozbierano na składniki semantyczne (cechy - das Merkmal) charakterystyczne dla tego wyrazu. Porównywano różne wyrazy i szukano cech wspólnych i różnicujących.

Przykład:

1. Mann

2. Frau

Wspólna cecha oznaczana była plusem: belebt +

Pragmatyka (die Pragmatik) - jeden z działów lingwistyki zajmujący się wpływem czynników pozajęzykowych (socjalnych, sytuacyjnych) na znaczenie wypowiedzi językowych. Bada zastosowanie języka, jako środka komunikacji i jako środka do osiągania zamierzonych celów. Zauważa, że wybór środków językowych podczas komunikacji jest zależny od naszego rozmówcy. W systemie językowym (la langue) znajdziemy wiele możliwości wyrażenia (la parole) tych samych treści. Pragmatyka opisuje reguły używania języka w zależności od warunków komunikacji. Za podstawowe cechy używania języka uważa:

Intencjonalność (die Intentionalität)

Ukierunkowanie na partnera (partnerorientiert)

Ukierunkowanie na osiągnięcie zamierzonego celu (zielgerichtet)

Presupozycja (die Präsupposition, implizite Voraussetzung) - przesłanki, które muszą być spełnione, żeby komunikowanie przebiegło bez zakłóceń; Na presupozycje składają się nasze codzienne doświadczenia i nasza wiedza o świecie. Aby komunikacja przebiegła pomyślnie obaj partnerzy muszą mieć takie same presupozycje.

Teoria aktu mowy (die Sprechakttheorie) - John Langshaw Austin „How to Do Things with Words”. Austin wywodził się z kierunku filozofii języka.

Mowa (das Sprechen) - czynność socjalna (nieodłączny element komunikacji). Jej cechy:

Intencjonalność

Refleksyjność (jedna osoba mówi, druga odpowiada)

Konwencjonalizm (przestrzeganie norm)

Wypowiedzenia (die Äußerungen) wg. Johna Austina:

Konstatujące (stwierdzające) - twierdzenie, opis, w którym można przyporządkować wartość „prawdziwe” albo „fałszywe”

Performatywne (performativ) - nie można przyporządkować odpowiedniej wartości, liczy się skutek; czasowniki typu „dziękować”, „chrzcić” (taufen auf den Namen)

Akty mowy (der Sprechakt) wg. Johna Austina:

1. lokucyjny (lokutionärer Akt) - tworzenie i artykułowanie wypowiedzi:

a)fonetyczny (phonetischer Akt) - artykulacja dźwięków

b)fatyczny (phatischer Akt) - dźwięki tworzą słowa, porządkowanie dźwięków w słowa

c)retyczny (rhetischer Akt) - przyporządkowuje się sens wypowiedzeniu

2. illokucyjny (illokutionärer Akt) - intencjonalność wypowiedzi; osoba zobowiązuje się do czegoś; intencja, plan, zamiar

3. perlokucyjny (perlokutionärer Akt) - skutki, wtórne oddziaływanie na odbiorcę, założenie wystąpienia następstwa.

Akty mowy wg. Johna Searlea („Speech acts”)

1. wypowiedzenia (Äußerungsakt)

2. propozycjonalny (propositionaler Akt)

a) referencja (der Referenzakt) - odniesienie do rzeczywistości pozajęzykowej

b) predykacja (der Prädikationsakt) - ocenianie poprzez przypisanie cech

3.illokucyjny (illokutionärer Akt)

4. perlokucyjny (perlokutionärer Akt) - reakcja na zapowiedź

Beispiel:

Ich verspreche dir, dass ich morgen komme.

ich - referencja

morgen; kommen - predykacja

verpsprechen - czasownik performatywny wyrażający obietnicę (Ich komme morgen. - zdanie także wyraża obietnicę)

Propozycję (der Vorschlag) można wyrazić za pomocą:

zdania pobocznego

zdania prostego

okolicznika

zaimka „es”

Każde wypowiedzenie musi być tak skonstruowane, żeby odbiorca prawidłowo odczytał nasze intencje:

prawidłowość gramatyczna

wiedza z zakresu illokucji - jak można realizować działania językowe

Wskaźniki językowe pomagające zrozumieć intencję (Illokutionsindikatoren):

1. czasowniki performatywne (performative Verben):

Ich bitte dich, mir zu helfen.

Ich rate dir, den Job anzunehmen.

2. formy językowe (np. tryb przypuszczający)

3. partykuły modalne (Modalpartikeln)

Kannst du schweigen? vs. Kannst du mal schweigen?

4. szyk w zdaniu (Satzstellung)

Peter raucht. vs. Raucht Peter?

Podział aktów mowy wg Searlea:

I. asertywne (Assertiva) - producent aktu mowy chce, żeby jego odbiorca dowiedział się o czymś, np. stwierdzenie, opis.

II. dyrektywne (Direktiva) - nadawca chce, żeby odbiorca coś wykonał, np. rozkazy, wymagania.

III. komisywne (Kommissiva) - nadawca zobowiązuje się, że coś zrobi w przyszłości, np. obietnica.

IV. ekspresywne (Expressiva) - nadawca wyraża swoje zaangażowanie emocjonalne, np. podziękowanie, gratulacje.

V. deklaratywne (Deklarativa) - związane z językiem instytucji - donosi się, że coś miało miejsce, np. testamenty.

Terminologia (die Terminologie) - służy do definiowania poszczególnych pojęć, do nadawania im odpowiednich nazw.

Nadawanie nazw (die Namensgebung) - ułatwianie zapamiętywania poprzez tworzenie odpowiednich nazw (eine Gedächtnis stützende Funktion: Glottodidaktik = Fremdsprachendidaktik).

Metajęzyk (die Metasprache) - język służący do opisu innego języka, lub aparat pojęciowy językoznawcy (wissenschaftliche Rede über das Phänomen der Sprache selbst. Alle Fachleute verwenden die Metasprache).

Język przedmiotowy (die Objektsprache) - język opisywany przy pomocy metajęzyka. (das Phänoman, mit dem man sich beschäftigt).

Relacje między metajęzykiem i językiem podmiotowym są ważne, kiedy zastanawia się, jak nowe pojęcia powinny być wprowadzone.

Postępowanie lingwistyczne (linquistisches Vorgehen) Chomsky:

1. a. Abstrahowanie (das Abstrahieren) - punktem wyjścia jest zespół typowych cech, z których wyodrębniamy te najbardziej szczegółowe. Np. Strukturalizm został oparty właśnie na wyznaczaniu ważnych (relevant), dystynktywnych (distinktiv) cech. Ważność (die Relevanz).

1. b. Indywidualizacja (das Individualisieren). - typowe dla języków historycznych.

2. Klasyfikacja (das Klassifizieren) - podział ze względu na konkretne kryterium (unter bestimmten Gesichstpunkten, nach einem Kriterium).

3. Wyznaczanie reguł (das Regelaufstellen) - wyznaczanie pewnym prawidłowości w formie reguł (gewisse Regulalitäten in Formen con Regeln dargestellt werden). Np. generative Transformationsgrammatik Chomskyego.

4. Projektowanie modeli (das Entwerfen von Modellen) - wyróżniamy trzy formy modeli

a) słowny (verbale Beschreibung)

b) graficzny (in graphischer Form gezeigte Aspekte des Untersuchungsgegenstandes)

c) dwustronny (bilaterales Modell, np. semantisches Dreieck von F. de Saussure)

Znak językowy (das sprachliche Zeichen) - ciąg dźwięków, lub liter o pewnym znaczeniu. Służy wskazywaniu za pomocą słowa na pewien przedmiot, lub za pomocą tekstu na pewne treści. Pozwala nam wyrazić świat (to co postrzegamy zmysłami, subiektywność, uczucia, odczucia). Składa się z dwóch elementów:

Ciało znaku (der Zeichenkörper) - realizacja za pomocą ciągu znaków dźwiękowych lub literowych (die Lautfolge, die Buchstabenfolge)

Znaczenie (die Bedeutung) - Coś abstrakcyjnego; możliwość odniesienia się do rzeczywistości za pomocą znaku językowego. Znaczenie słowa nie jest równoznaczne ze stanem rzeczy (der Sachverhalt) odnoszącym się do konkretnego przedmiotu.

Trójkąt semiotyczny (Semiotisches Dreieck) - wskazuje na relacje pomiędzy ciałem znaku językowego, jego znaczeniem i stanem rzeczy (rzeczywistością pozajęzykową).

Zeichenkrörper

/\

/ \

/ \

/ \

Bedeutung......Sachverhalt

Bilateralny model znaku (bilaterales Zeichenmodell) - model wskazujący na dwoistość znaku językowego.

Strona oznaczająca (bezeichnende) - to co nadaje znaczenie (der Zeichenkörper)

Strona znacząca (bezeichnete) - to co posiada znaczenie (die Bedeutung)

Cechy znaku językowego:

Lineralność (die Lineralität) - znaki językowe występują po sobie, jeden po drugim.

Arbitralność (die Arbitralität) - odnosi się do znaczenia, do relacji pomiędzy ciałem znaku językowego, jego znaczeniem, a stanem rzeczy. Nie ma związku naturalnego między ciałem znaku, a jego znaczeniem.

Związek naturalny - umowa członków danej grupy językowej, aby wykorzystywać dane ciało znaku językowego w odniesieniu do danego stanu rzeczy (aby nazywać coś tak, a nie inaczej).

Referencja (die Referenz) - stosunek znaku językowego do rzeczywistości pozajęzykowej.

*referrieren = sich beziehen auf
Kontekst = semantyka referencyjna.

Teorie:

• znaki językowe mają odzwierciedlać to, co możemy empirycznie zbadać

• służą do wyrażenia świata także subiektywnego - interpretacja świata pozajęzykowego

Relacje elementów języka:

Relacja syntagmatyczne: In presentia (w obecności) - wynikają z przyporządkowania elementów w wypowiedzeniach. Pokazują w jakim otoczeniu funkcjonuje dany element językowy. Relacje w danej wypowiedzi. .

Relacje paradygmatyczne: In absentia (w nieobecności) - dotyczą możliwości zamiany jednego elementu na inny w takim samym kontekście. Pokazują potencjalne możliwości języka.

Model Karla Bühlera (das Organonmodell von Karl Bühler) - mówi nam, że język służy do komunikacji międzyludzkiej. Język jest narzędziem służącym do przekazywania innym czegoś z rzeczywistości pozajęzykowej. Bühler wskazuje na relacje pomiędzy nadawcą (der Sender), odrbiorcą (der Empfänger) i wiadomością (die Nachricht, die Botschaft) wyróżniając trzy funkcje znaku językowego:


Funkcja symboliczna, przedstawieniowa, referencyjna (die Darstellungsfunktion) - nadawna chce wyrazić rzeczywistość pozajęzykową

Funkcja ekspresywna (die Ausrucksfunktion) - nadawca chce wyrazić siebie

Funkcja imperatywna, apelatywna (die Appellfunktion) - nadawca chce nakłonić odbiorcę do jakiegoś działania

Das Organonmodell

Ferdinand de Saussure:

Szwajcar. Wykładał w Genewie. Po jego śmierci jego uczniowie opublikowali jego wykłady, jako „Kurs językoznawstwa ogólnego. Ferdynand w swoich badaniach nie uznawał czynników pozajęzykowych (historii, etc). Język definiował, jako system, który rządzi się własnymi prawami. Oddzielił system (langue) od jego użycia (parole). Istnienie języka uznał za przesłankę do istnienia aktów mowy. Oddzielił badania synchroniczne od diachronicznych. Stworzył binarny (bilateralny) model znaku.

Lingwistyka strukturalna (strukturalizm, der Strukturalismus):

Język jest systemem relacji, systemem znaków służących do komunikacji międzyludzkiej.

Trzy szkoły strukturalizmu:

Szkoła praska (Prager Schule):

Trubecki (Trubetzkoy), Trnka, Mathesius, Danes, Jakobson, Havranek

W ramach Praskiego Koła Lingwistycznego publikowali kolejne zeszyty ze swoimi pracami. Wystąpili na pierwszym międzynarodowym kongresie lingwistów. Założenia:

Język to system środków wyrażania się przystosowanych do tego, aby realizować pewien cel. Jako element systemu nie może on występować poza nim. Leksyka odzwierciedla rzeczywistość. Bez rzeczywistości pozajęzykowej język nie mógłby istnieć.

Badali relacje pomiędzy elementami języka, a rzeczywistością pozajęzykową. Nie zajmowali się jednak leksyką, a przede wszystkim fonologią. Nie oddzielali tak drastycznie, jak Saussure synchronii od diachronii. Opisywali system języka, uwzględniając funkcje jego elementów. Stworzyli tym samym lingwistykę funkcjonalną. Zakładają że język jest głównie narzędziem porozumiewania się, a jego struktura spełnia określone funkcje. Funkcja to wartość informacyjna, jaką dany element pełni w systemie.

Trubecki jako pierwszy chciał oddzielić fonologię od fonetyki. Za fonetykę uznawał naukę zajmującą się semantyczną stroną mowy ludzkiej i fizyczną jakością dźwięków, a za fonologię naukę określającą funkcję dźwięków w systemie języka.

Model opisu zdania (funktionale Satzperspektive), czyli podział rematyczno-rematyczny (Thema-Rhema-Gliederung) - w gramatyce funkcjonalnej jest to opozycja między tym, czego dotyczy wypowiedź (tematem), a tym, co o temacie jest powiedziane (rematem). Temat jest znaną, określoną wcześniej częścią wypowiedzi (informacją wyjściową), zaś remat wprowadza dodatkowe informacje.

Szkoła kopenhaska (Kopenhager Schule):

Brøndal, Hjelmslev

Wyróżniono dwie płaszczyzny, na których można badać język:

Płaszczyzna wyrażania (die Ebene des Ausdrucks)

Płaszczyzna treści (die Ebene des Inhalts)

Na każdej płaszczyźnie wyróżniono formę (die Form) i substancję (die Substanz)

I. Ebene des Ausdrucks:

1. Form: phonologisches Material

2. Substanz: phonetisches Material

II. Ebene des Inhalts:

1. Form: Grammatik

2. Substanz: Semantik

Deskryptywizm amerykański (Amerykinascher Deskriptivismus):

Bloomfield

Dzieło Bloomfielda „Language” stało się biblią strukturalizmu amerykańskiego. Do szkoły należeli zwolennicy behawioryzmu. Pracowali indukcyjnie - analizowali dany materiał i wyciągali z tego wnioski. Behawioryzm przejawiał się w ich badaniach:

Stimulus = podnieta (der Reiz, der Impuls) - powoduje sformułowanie wypowiedzi (bodźca językowego), na którą następuje reakcja odbiorcy. Nadawca mówi - odbiorca reaguje (łańcuch bodziec-reakcja). Mowa jest więc łańcuchem bodźców i reakcji zastępczych.

Szkoła Harrisa: szkoła dystrybucji (die Distributionsanalyse, die Taxonomie) -. Harris założył, że dźwięki można opisać ze względu na występowanie jednego elementu w otoczeniu innych. Badano podobieństwo fonetyczne i funkcję w danym kontekście w odniesieniu do strony treściowej. Analizowano występowanie fonemów w zdaniu. Skupiano się nie na funkcji różnicującej, lecz na możliwych otoczeniach fonologicznych. Stosowano procedury odkrywcze (die Entdeckungsprozeduren). Badano konkretny tekst indukcyjnie poprzez:

Segmentację, dzielenie elementów na morfemy i fonemy.

Klasyfikację elementów na zasadzie substytucji (zastępowania jednego przez drugi).

Części mowy (die Wortarten)

Kryteria klasyfikacji:

Według struktury morfologicznej: koniugacja - czasownik

Według dystrybucji: zastąpienie rzeczownika - zaimek

Według kryterium syntaktycznego: słowo określające czasownik - przysłówek

Według kryterium referencjalnego: określenie rzeczy - rzeczownik, czynności - czasownik.

Rdzeń (der Kern) - główny morfem wyrazu, który pozostaje po oddzieleniu od niego wszystkich afiksów. Np. der Reif, reifen, reife (Birne).

Fleksja (die Flexion, die Beugung) - odmiana wyrazów, koniugacja (czasowniki) i deklinacja (rzeczowniki, przymiotniki i zaimki). Przedmiotem badania fleksji jest opis budowy i funkcji form odmiany danego wyrazu. Aspekty

Dystrybucyjny: realizacja fleksji przy pomocy morfemów fleksyjnych

Funkcjonalny: wyznaczanie kategorii gramatycznych: osoba (Person), liczba (Numerus), rodzaj (Genus), przypadek (Kasus), czas (Tempus), tryb (Modus), aspekt (Aktionsart), strona (Genus Verbi).

Syntagma (das Syntagma) - grupa wyrazów odmienionych w sposób kongruentny (Übereinstimmung). Wszystkim elementom grupy przypisane są cechy fleksyjne. Ein dickes Buch.

Analiza kategorii fleksyjnych:

Kategoria przypadku (der Kasus):

Przypadek pełni funkcję syntaktyczną, prymarnie składniową (odmiana), sekundarnie semantyczną (mianownik oznacza wykonawcę czynności). Przy pomocy systemu przypadków i związanej z nimi deklinacji słowa otrzymują odpowiednie morfemy.

Mianownik (der Nominativ) - funkcja podmiotu (das Subjekt), orzecznika (das Prädikativ) i apozycji (die Apposition: Julia, die Schwester von Martin, ist...)

Dopełniacz (der Genitiv) - funkcja przydawki dopełniaczowej (das Attribut: das Haus der Eltern), dopełnienia (das Objekt, bedürfen + G, erinnern + G).

Celownik (der Dativ) - funkcja dopełnienia (das Objekt, geben + D)

Biernik (der Akkusativ) - funkcja dopełnienia (das Objekt, lesen + Akk)

Kategoria liczby (der Numerus):

Kategoria prymarnie składniowa, sekundarnie semantyczna.

Wyróżniamy liczbę pojedynczą (der Singular) i mnogą (der Plural).

Rzeczowniki kolektywne (zbiorowe): das Obst, das Gebirge

Pluralia tantum: spodnie, skrzypce, usta, widły, drzwi, nożyczki, Tatry, ferie, die Ferien, Helsinki

Singularia tantum: policja, odzież, zdrowie, dobroć

Kategoria osoby (die Person):

Kategoria prymarnie składniowa. Wartość osoby narzucana jest przed podmiot zdania. Rodzaj osoby decyduje o składni zdania. Osoby są nierozerwalnie związane z liczbą.

Einer (der Sprecher) dem Anderen (der Hörer) über die Dinge (er, sie, es).

Kategoria czasu (das Tempus, die Tempora):

Kategoria prymarnie semantyczna - służy temporalizacji zdarzenia, które jest wyrażone czasownikiem. Obrazuje czas w sensie gramatycznym. Wyróżniamy przysłówki czasu (jetzt, heute) i syntagmy czasu (am Wochenende). Wyróżniamy 6 stopni (form) czasowych zapożyczonych z języka łacińskiego.

Vorvergangenheit, Futur II

Präsens, Präteritum - czyste formy czasownikowe

Futur I - syntagmy: czasownik posiłkowy i bezokolicznik

Perfekt - syntagmy: czasownik posiłkowy i Partizip Perfekt

Präsens służy do opisywania zdarzeń w czasie teraźniejszym, rzeczy uniwersalnych (die Erde dreht sich um die Sonne), wydarzeń z bliskiej przyszłości (nächste Woche besuche ich dich), wydarzeń z przeszłości (jako czas historyczny: 1939 bricht die II Weltkrieg aus).

Kategoria strony (Genus Verbi):

Kategoria prymarnie syntaktyczna, która służy do sygnalizowania różnic w hierarchii elementów zdania. Wyróżniamy stronę czynną (das Aktiv) i bierną (das Passiv).

Diateza (die Diathese) - rozróżnianie czasowników według podziału na strony

Kategoria aspektu (die Aktionsart):

Kategoria prymarnie semantyczna, związana z czasownikiem. Wyróżniamy aspekt dokonany i niedokonany. W języku niemieckim wyróżniamy dodatkowo podział ze względu na rodzaj czynności (Aktionsart). Wyróżniamy czasowniki:

iteratywne: czynności powtarzające się - pokasływać

ingresywne: czynności oznaczające początek zdarzenia - rozkwitać

duratywne: czynności oznaczające przebieg zdarzenia - kwitnąć

Kategoria trybu (Modus Verbi):

Kategoria prymarnie semantyczna, wyrażająca modalność wypowiedzi i ustosunkowanie się nadawcy do odbiorcy/wypowiedzi. Wyróżniamy tryb orzekający (Indikativ), przypuszczający (Konjunktiv) i rozkazujący (Imperativ).

Słowotwórstwo (die Wortbildung) - dział językoznawstwa zajmujący się sposobami powstawania wyrazów, badający strukturę morfologiczną słów. Wyróżniamy słowotwórstwo synchroniczne (aktualne badania nad powiększaniem słownictwa) i diachroniczne (historyczne, analiza porównawcza na przestrzeni czasu). Słownictwo dzielimy na leksemy, słowa proste (leksem + morfem fleksyjny), wyrazy pochodne (derywaty, die Ableitung), złożenia (das Kompositum).

Kompozycja, złożenia (das Kompositum, die Zusammensetzung):

Determinatywne (determinative): Holzhaus, Putzfrau, Bahnhof, Bierfass, Fassbier

Kopulatywne (kopulative): der Hosenrock, schwarz-weiß

Złożenia mogą składać się z połączeń rzeczowników, przymiotników, czasowników, przyimków. Rotlicht, Wartehalle, honigsüß, Hinterhaus, schreibfaul, Uberintelligenz, staubsaugen, fremdgehen, etc.

Derywacja (die Derivation, die Ableitung):

Zmiana treści semantycznej słowa (i często rodzaju części mowy) poprzez dodanie formantu słowotwórczego. Połączenie podstawy słowotwórczej i afiksu. Afiksy tworząc wyraz często określają rodzaj części mowy, do którego wyraz ten należy. Sufiksy -lich -bar i -sam dla przymiotników, sufiksy -er -erin i -ung dla rzeczowników. Afiksy to tzw. morfemy słowotwórcze (Derivationsafixe, Wortbildungsmorpheme).

Gramatyka zależności, gramatyka dependencyjna (die Abhängigkeitsgrammatik, die Dependenzgrammatik) - forma lingwistyki strukturalnej, która odpowiada na pytanie "z ilu elementów składa się dane zdanie?". Czasownik jest najważniejszym elementem zdania. Rola podmiotu zostaje więc zredukowana. Podmiot stoi na równi z innymi elementami zdania. Jądra spełniają funkcję semantyczną! Koneksje spełniają funkcję strukturalną! (organizują strukturę zdania). Np. Alfred singt - wyróżniamy dwa człony i relację między nimi. Hans schlägt Alfred - wyróżniamy 3 człony i dwie relacje podmiot-orzeczenie oraz orzeczenie-obiekt.

Relacja, koneksja (niem. Konnexion, fr. connexion), dusza zdania (die Seele des Satzes) - wypełnia ona funkcję strukturalną. Bez niej zdanie by nie istniało.

Tesniere wymyślił pojęcie walencji. Porównywał ją do wartościowości atomu. Walencję obserwujemy przy czasownikach i niektórych przymiotnikach, czy rzeczownikach. Gramatyka zależności bada architekturę, strukturę zdania. Aktanty to elementy podporządkowane czasownikowi i uczestniczące w działaniu. Jądra to wszystkie elementy zdania.

---