3. Edukacja wczesnoszkolna w polskim systemie oświatowym.

W polskim systemie oświatowym edukacja wczesnoszkolna stanowi pierwszy etap kształcenia ogólnego. Obejmuje ona nauczanie i wychowywanie dzieci w młodszym wieku szkolnym.

Okres nauczania początkowego jest szczególnie ważnym etapem w rozwoju dziecka. W tym bowiem okresie dziecko przebywa drogę rozwoju od dzieciństwa po początek dorastania. Od tego, jaki poziom sprawności i umiejętności zostanie przez dziecko osiągnięty, zależy w dużym stopniu jego dalszy „bezkolizyjny” rozwój. Stąd też ranga pracy pedagogicznej z dzieckiem w młodszym wieku szkolnym powinna być umacniana w naszym systemie edukacyjnym.

Określone etapy w rozwoju dziecka nie są formalnymi strukturami. Dość często nie zależą od wieku jako takiego, lecz od konkretnych treści, jakie dziecko opanowuje w procesie własnego rozwoju. Tak więc dziecko w zakresie różnych treści może znajdować się na różnych etapach rozwoju. Każde dziecko ma bowiem indywidualną drogę własnego rozwoju.

Maria Przetacznikowa, powołując się na opracowania S. Szumana i M. Żebrowskiej, przyjmuje następujące etapy rozwojowe :

• Niemowlęctwo (0 - 1 ;pierwszy rok życia);

• Wiek poniemowlęcy (1 - 3 lata);

• Wiek przedszkolny (3 - 7 lat);

• Młodszy wiek szkolny (7 - 11 lat);

• Wiek dorastania (12 - 17);

• Wiek młodzieńczy (18 - 23 / 25 lat).

W różnych etapach rozwoju dziecka można wyróżnić pewne sympatyczne formy aktywności. Wśród wielu symptomatycznych form na uwagę w szczególności zasługują następujące :

podstawową aktywności dziecka są jego własne doświadczenia;

aktywność dziecka ma charakter czynnościowy, sytuacyjny;

myślenie dziecka ma charakter praktyczny, konkretno - obrazowy;

uwaga ma charakter mimowolny, uwarunkowany aktualną sytuacją;

procesy pobudzenia dominują nad procesami hamowania; w rozwoju fizycznym występuje zjawisko stałego „głodu ruchu”.

Czy edukacja wczesnoszkolna, jako zagadnienie pedagogiczne ma charakter swoisty ? Trudno w sposób precyzyjny określić odrębność czy swoistość edukacji wczesnoszkolnej. Niemniej jednak w pracy pedagogicznej z dzieckiem w młodszym wieku szkolnym można wyróżnić pewne preferencje, uzasadniające odrębność edukacji wczesnoszkolnej.

Stefan Wołoszyn pisze, że nauczanie początkowe, „ to nauczanie propedeutyczne, a więc nie ma charakteru wykształcenia samowystarczalnego, lecz pełni głównie funkcje kształcenia wprowadzającego i usprawniającego do dalszej nauki. Jest podbudową czy fundamentem, na którym dopiero można budować gmach wykształcenia przygotowującego do bezpośredniego użytecznego udziału w życiu. Z tego punktu widzenia im lepszą sprawność umysłową osiągnie dziecko na szczeblu nauczania początkowego, tym lepiej nauczanie to spełnia swoje zadania. Rozwijanie procesów myślenia dostatecznie różnorodnych i dostatecznie samodzielnych : budzenie żywych zainteresowań intelektualnych jako podstawy aktywności poznawczej, kształcenie umiejętności wyrażania swoich myśli w słowach i rozumieniu myśli cudzych jako niezbędnego warunku komunikowania i przyswajania sobie wiedzy; kształcenie spostrzegawczości, zdolności do obserwacji, rozmijanie wyobraźni oraz kształcenie umiejętności wyrażania się w różnych formach plastycznych - oto są podstawowe zadania, które stoją przed nauczaniem początkowym, jako nauczaniem propedeutycznym, usprawniającym do skutecznego kształcenia na szczeblach wyższych”.

Istotną właściwością edukacji wczesnoszkolnej jest jej „ wprowadzający” charakter. Nie sprawdza się on w istocie rzeczy wyłącznie do przygotowania dziecka do dalszego kształtowania na szczeblach wyższych, ale ma na względzie nade wszystko poznanie przez dziecko, w toku własnej aktywności, sposobów czy technik pracy umysłowej. To pozwoli oczywiście zdobywać dziecku wiedzę na szczeblach wyższych, ale nie jest to nadrzędną wartością edukacji wczesnoszkolnej wynikającą ze zjawiska propedeutyczności. Pierwszym elementem określającym swoistość edukacji wczesnoszkolnej jest jej propedeutyczny charakter.

Proces zaspokajania naturalnej ciekawości świata rozpoczyna się od obserwacji, od gromadzenia spostrzeżeń przy wykorzystaniu możliwie wszystkich zmysłów, a następnie w toku działalności dzieci na „materiale konkretnym”, czy też przy wykorzystaniu zrozumiałych dla dziecka symboli, doprowadzających dziecko do formułowania uogólnień czy wniosków. Symtomatycznymi formami aktywności edukacyjnej jest obserwacja obiektów czy „rzeczy” występujących w otoczeniu dziecka oraz aktywna działalność własna dziecka. Powinność edukacyjna nauczyciela dotyczy w szczególności gromadzenia odpowiedniego dla dziecka „środowiska informacyjnego”, wspieranie i pomaganie dziecku w prowadzeniu obserwacji oraz w aktywnym uczestniczeniu w procesie selekcjonowania dopływających do niego informacji, ich porównywania, operowania nimi i formułowania konkluzji.

Dziecko w młodszym wieku szkolnym postrzega świat całościowo, wyodrębniając z niego także i elementy. Poznanie całościowe dominuje jednak nad częścią. Tak więc edukacja wczesnoszkolna, pomimo różnego nazewnictwa, ma charakter całościowy i to jest jej kolejna swoistość.

Całościowy charakter edukacji wczesnoszkolnej znajduje swoje odzwierciedlenie w poglądach wielu pedagogów.

Stefan Wołoszyn stwierdza, że nauczanie początkowe ma do wypełnienia wobec dziecka funkcje samoistne, jest ponadto swoistą całością. Pisze : „Nauczanie początkowe nie tylko uczy dziecko czytać, pisać i rachować, a więc wyposaża je w podstawowe umiejętności cywilizowanego człowieka, lecz także przyswaja dziecku konkretną elementarną wiedzę o świecie i przyrodzie, oświeca je i wprowadza - głównie przez nauczanie języka ojczystego oraz na przykładzie najbliższego regionu i własnego kraju - w kulturę ludzką, w elementy historii, pracy i sztuki człowieka. Nauczanie początkowe poszerza i pogłębia znacznie zakres oddziaływania wychowawczego nie tylko w porównaniu z oddziaływaniem rodziny [...], lecz przede wszystkim w porównaniu z oddziaływaniem i zadaniami wychowawczymi przedszkola.

Stawiając dziecko wobec konkretnych zadań i obowiązków, wymagając równocześnie określonego zdyscyplinowania i współżycia w zespole, kształci pożądane społeczne cechy charakteru i sposoby postępowania. Jednocześnie, roztaczając opieką nad zdrowiem dziecka, usprawniając je motorycznie i przyswajając mu racjonalne formy ruchu zdrowotnego oraz kształcąc smak estetyczny i rozwijając dziecięce zdolności ekspresji artystycznej, spełnia nauczanie początkowe określoną, ważną rolę we wszechstronnym rozwoju osobowości dziecka”.

W modelu organizacyjnym systemu szkolnego wyróżnia się dwa cykle kształcenia : nauczanie początkowe oraz nauczanie systematyczne. W okresie edukacji wczesnoszkolnej nabywanie umiejętności jako zewnętrznych wskaźników rozwoju wyprzedza zdobywanie uporządkowanej wiedzy.

Natomiast w okresie nauczania systematycznego formy aktywności uczniów, prowadzące do umiejętności wskazującej na rozwój, polegają między innymi na

wykorzystaniu posiadanej już wiedzy. Występuje więc zjawisko zróżnicowanych preferencji w urzeczywistnianiu funkcji rozwojowych i poznawczych (funkcje rozwijające dziecko, określające zewnętrzne składniki rozwoju, czyli podstawowe kategorie funkcji edukacyjnych szkoły), w okresie nauczania początkowego i systematycznego. Jest to dość istotna różnica w pracy nauczyciela i uczniów zróżnicowany tok pracy nauczyciela i uczniów w podanych etapach kształcenia znajduje również swoje odzwierciedlenie w konstrukcji propozycji programowych. Programy nauczania początkowego zawierają w szczególności rejestr projektowanych działań uczniów, ich własnej aktywności, a w dalszej kolejności - ich efekty. W nauczaniu systematycznym - dominującą formą prezentacji materiału w programie jest rejestr tematów do opracowania z uczniami i ewentualne formy ich opracowywania.

Na każdym etapie edukacji rozwój dzieci i uczniów jest wartością nadrzędną. W przypadku edukacji wczesnoszkolnej rozwój jest uwarunkowany praktyczną działalnością dzieci, natomiast w warunkach nauczania systematycznego - rozwój stymulowany jest przez proces zdobywania mniej lub bardziej usystematyzowanej wiedzy.

W edukacji wczesnoszkolnej opartej na śladach mówimy o metodach nauczania, natomiast w edukacji wczesnoszkolnej opartej na oczekiwaniach mówimy o metodach wspierania aktywności edukacyjnych dziecka. Metoda z j. greckiego mĕthodos (czyli droga sposób badania) to systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do złożonego wyniku. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności.

Metody ze względu na sposób wspierania aktywności edukacyjnej dziecka możemy podzielić na dwie grupy : na metody informacyjne i metody heurystyczne. Nauczyciel przekazujący dzieciom określone informacje do zapamiętania wspiera aktywność edukacyjną dzieci za pomocą metod informacyjnych. Jeżeli w toku kontaktu pedagogicznego z dziećmi wskazuje pewną nieokreśloność w rzeczywistości poznawanej, wymagającą aktywnego i samodzielnego wysiłku dla jej eliminacji, wówczas następuje proces wspierania aktywności edukacyjnej dzieci za pomocą metod heurystycznych.

Charakterystykę metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci przedstawia schemat nr 1.

Schemat nr 1.

Źródło : Ryszard Więckowski - Pedagogika wczesnoszkolna.

Warszawa. W S i P. s 234

Wśród kategorii metod informacyjnych wyróżniamy, biorąc pod uwagę sposób przekazywania uczniom wiedzy, metodę wyjaśniania, narracji i opisu.

Informowanie, jako metoda wspierania aktywności edukacyjnej, to zwięzły sposób przekazania uczniom określonej wiedzy rzeczowej z myślą o stopniowym wychodzeniu dzieci „poza dostarczone informacje”. Przekaz informacji może odbywać się przy wykorzystaniu wyjaśniania, narracji i opisu.

Wyjaśnienie jest próbą formułowania odpowiedzi na pytania typu : dlaczego ? Co stałoby się gdyby ? Co należy zrobić, aby ?

Wyjaśnienie to nade wszystko wskazywanie wielorakich uwarunkowań określonych faktów. Może być ono ilustrowane lub werbalne.

Informowanie dzieci za pomocą narracji polega najogólniej na przedstawieniu danego tematu w sposób żywy, barwny. Oparte jest ono na określonej akcji, która rozwija się w czasie. Jest to typowe opowiadanie nauczyciela o zdarzeniach, dziejących się w czasie.

Informowanie dzieci przy wykorzystaniu opisu, zaznajamia je z nie znanymi im osobami, rzeczami, zjawiskami przyrody. W procesie opisu można posłużyć się samym opisem lub też można wykorzystać okazy naturalne.

Wśród kategorii metod heurystycznych wyróżniamy - metodę problemową, dyskusji i dialogu. Metody heurystyczne, tworzą swoiste sytuacje nieokreślone, nieznane dzieciom, budzą swoisty niepokój poznawczy, powodują swoisty dysonans poznawczy. W swej naturze mają na względzie przede wszystkim inspirowanie twórczych i niekonwencjonalnych działań edukacyjnych dzieci.

Podstawową metodą, należącą do kategorii metod heurystycznych, jest metoda problemowa. Dzieci znajdują się w pewnej sytuacji, której nie wszystkie elementy są im wiadome, to wspiera i stymuluje aktywność edukacyjną dzieci. Naturą metod problemowych jest określona sytuacja dydaktyczna, zawierająca pewne niewiadome, czy też nieokreśloność, na tle treści dzieciom już znanych.

Następna z metod jest dyskusja która polega na wzajemnej wymianie myśli między poszczególnymi uczniami zmierzającej do odkrycia jakiejś prawdy lub prawideł działania w danym zakresie. Inicjuje ją nauczyciel, formułując określony problem, który wymaga rozwiązania.

Swoistą odmianą metody dyskusji jest metoda dialogu, jest to po prostu rozmowa co najmniej dwóch osób. Wszyscy uczestnicy rozmowy czy uczestniczący w dialogu są równoprawnymi partnerami. Nauczyciel nie kieruje, ale wspólnie z dziećmi próbuje poznawać otaczającą rzeczywistość czy też odkrywać nowe jej aspekty. Dzieci muszą umieć prowadzić dialog, rozmowę z innymi dziećmi oraz nauczycielem. Metoda dialogu sprzyja nie tylko rozwojowi zainteresowań i aktywności poznawczej, ale także rozwija kulturę prowadzenia rozmowy. Jest to ogromnie ważna umiejętność.

Edukacja wczesnoszkolna jest ważnym etapem w rozwoju dziecka. Błędy i pomyłki popełnione wobec dziecka w tym okresie rozwojowym są nie do naprawienia w toku dalszej biografii edukacyjnej, z czego zdawać sobie sprawę powinni nauczyciele. Niestety istnieje taka część nauczycieli, którzy chętnie pracowaliby w szkole bez dzieci, a przynajmniej z dziećmi całkowicie bezwolnymi i podporządkowanymi im. Nie powinni oni nauczać, gdyż wyrządzają dziecku wiele krzywdy. W procesie edukacji wczesnoszkolnej powinni uczestniczyć nauczyciele, dla których dzieci są wartością najwyższą.

Por. R. Więckowski : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1995.

Por. M. Przetacznikowa : Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży. Warszawa. P Z W S. 1967

Por. R. Więckowski : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1995

S. Wołoszyn : Nauczanie początkowe oraz metodyka w rozwoju historycznym dawniej i dzisiaj [W:] Metodyka

pierwszych lat nauczania. Praca zbiorowa pod red. A. Maćkowiaka i S. Wołoszyna. Warszawa. „Wspólna Sprawa

„. 1959, s 5 - 6

Por. R. Więckowski : Swoistość edukacji wczesnoszkolnej, jej istota, podstawowe problemy [W:] Teoretyczne

odniesienia i praktyczne rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej. Praca zbiorowa pod red. S. Palka. Katowice.

Wyd. „Śląsk”. 1994

Por. R. Więckowski : Elementy systemu nauczania początkowego. Warszawa. W S i P. 1976

Por. R. Więckowski : Swoistość edukacji wczesnoszkolnej, jej istota, podstawowe problemy [W:] Teoretyczne

odniesienia i praktyczne rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej. Praca zbiorowa pod red. S. Palka. Katowice.

Wyd. „Śląsk”. 1994

Por. R. Więckowski : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1995

S. Wołoszyn : Nauczanie początkowe oraz metodyka w rozwoju historycznym dawniej i dzisiaj [W:] Metodyka

pierwszych lat nauczania. Praca zbiorowa pod red. A. Maćkowiaka i S. Wołoszyna. Warszawa. „Wspólna

sprawa”. 1959, s 6

Por. K. Denek : Wartości i cele w edukacji wczesnoszkolnej [W:] Teoretyczne odniesienia i praktyczne

rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej. Praca zbiorowa pod red. S. Palka. Katowice. Wyd. „Śląsk”. 1994

Por. T. Tomaszewski : Ślady i wzorce. Warszawa. W S i P. 1984

W. Okoń : Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa. Wyd. „Żak”. 1996, s 174.

R. Więckowski : Edukacja wczesnoszkolna - jej istota, podstawowe problemy. „Życie szkoły” nr 2. 1991

R. Więckowski : Treści podstawowe w edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły”. Nr 2. 1992, s 68 - 75

Por. J. Kujawiński : Wspieranie aktywności edukacyjnej uczniów 7 - 9 letnich w szkole typu klasowo -

lekcyjnego [W:] Teoretyczne odniesienia i praktyczne rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej. Praca zbiorowa

pod red. S. Palka.. Katowice. Wyd. „Śłąsk” 1994

37

Metody

Informacyjne

Heurystyczne

Wyjaśnienie

Narracja

Opis

Ilustrowane

Werbalne

Ilustrowana

Werbalna

Z wykorzystaniem obrazów naturalnych

Z wykorzystaniem modeli

Problemowe

Dyskusji

Dialogu

---