Finanse - ogół zjawisk ekonomicznych związanych z ruchem pieniądza, w szczególności z procesami gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych.

Funkcje pieniądza:

1/ miernik wartości - wartość dóbr i usług

2/ środek wymiany - wymiana na towary i usługi (ta funkcja maleje) - funkcja dynamiczna, czyli pieniądz w ruchu

3/ środek tezauryzacji - gromadzenie wartości i przechowywanie

4/ środek płatniczy (funkcja wzrasta) - funkcja dynamiczna

5/ pieniądz międzynarodowy (łącznie cztery poprzednie w rozliczeniach międzynarodowych: EURO (ECU), USD, SDR- jednostka nadawana przez MFW- specjalne prawa ciągnienia)

Barter - wymiana towaru na towar

Formy pieniądza

I. gotówkowe (fizyczny wymiar)

1/ pieniądz kruszcowy

2/ banknot (bilet banku centralnego)

3/ bilon (pieniądz zdawkowy)

II. bezgotówkowe (zapis w ewidencji)

Rozliczenia pieniężne

I. gotówkowe (czek gotówkowy, gotówka (wręczenie), przekaz bankowy, przekaz pocztowy)

II. bezgotówkowe (przelew, weksel, czek rozrachunkowy, karta płatnicza, kredytowa, akredytywa, inkaso)

Cechy współczesnego pieniądza

1/ papierowy (brak powiązania z kruszcem)

2/ państwowy (państwo jest gwarantem pieniądza)

3/ zabezpieczony towarami i usługami (równowaga między pieniędzmi a towarami i usługami)

4/ kredytowy (źródłem pieniądza jest kredyt bankowy)

Procesy związane z ruchem pieniądza

1/ kreacja pieniądza (bank centralny i komercyjny)

- bezpośrednia (emisja-bank centralny)

- pośrednia (udzielanie kredytów przez banki komercyjne)

2/ obieg, cyrkulacja pieniądza (przepływ pieniądza)

3/ osiadanie, zamrażanie pieniądza (strumień pieniądza przechodzi w zasób - np. oszczędności, inwestycje)

4/ budżetowanie (wydatkowanie-dochody i ich kontrola i planowanie)

Zjawiska finansowe

1/ kryterium przedmiotowe - wiąże się z tytułem gromadzenia i rozdysponowania zasobów pieniężnych jednostek gospodarczych. Pozwala na wyodrębnienie zjawisk finansowych bez względu na podmioty, które dokonują wydatków lub realizują przychody

a/ zjawiska ekwiwalecnkie (zwane rynkowymi) - charakteryzują się wzajemnością świadczeń oraz regulatorem jest mechanizm rynkowy np. kupno bułki, usługi, wynagrodzenia

b/ zjawiska transferowe (przeciwieństwo ekwiwalenckiego). Nie charakteryzuje się wzajemnością świadczeń. Zjawiska jednostronne, regulatorem jest prawo, normy prawne np.: renty, emerytury, zasiłki, podatki, dotacje, subwencje

c/ zjawiska kredytowe

2/ kryterium podmiotowe - wiąże się z charakterem podmiotów gromadzących i wydatkujących zasoby pieniężne (- finanse przedsiębiorstw, - finanse publiczne np. jednostki budżetowe, urzędy centralne, szkoły, wojsko, ZUS, służba zdrowia, - finanse banków, - finanse gospodarstw domowych, - finanse ubezpieczeń,

- instytucje non-profit - nie nastawione na zysk np. fundacje)

Finanse publiczne (od 1990) - (definicja M.Dalton) - ogół organicznie ze sobą powiązanych instytucji, urządzeń i form gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych na cele ogólnospołeczne.

Publiczny - jawny, ogólny, wspólny

Podobieństwa i różnice finansów prywatnych i publicznych

- skala wielkości, - własność środków, - cel przeznaczenia, - regulacja prawna, - charakter zjawisk

(publiczny-transferowe, prywatny-ekwiwalent), - przymus, - kontrola, - źródło pochodzenia,

- proces budżetowania.

Klasyczna nauka o finansach publicznych, czyli nauka skarbowości bada zjawiska i procesy związane z tworzeniem funduszy publicznych, a w szczególności takich jak: budżet państwa, budżety samorządowe, fundusze ubezpieczeń społecznych, inne fundusze publiczne.

Nowoczesna nauka o finansach publicznych nie ogranicza się do badania gospodarki funduszami publicznymi, lecz wyjaśnia treść ekonomiczną i społeczną funduszy publicznych i stara się uchwycić związki przyczynowo-skutkowe między gromadzeniem środków publicznych, a procesami gospodarowania, procesami społecznymi

i procesami politycznymi.

Popyt na pieniądz może być zaspokajany poprzez np. podatki, pożyczki, emisje skarbowych papierów wartościowych, obligacje, bony skarbowe.

Skutki dokonywania wydatków przez władze publiczne np. wybudowanie autostrady - łatwiejsza komunikacja.

Redystrybucja dochodów - ponowny podział

Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności:

1/ pobieranie i gromadzenie dochodów

2/ wydatki środków publicznych

3/ finansowanie deficytu

4/ zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne

5/ zarządzanie środkami publicznymi

6/ zarządzanie długiem publicznym

-dług publiczny 60% PKB

-deficyt budżetowy

-podatki

-procedura budżetowa

-niezależność banku centralnego

System finansów publicznych określa podmioty, które gromadzą i rozdysponowują środki publiczne, ich formę organizacyjną oraz zasady prowadzenia gospodarki finansowej (strumienie finansowe)

Sektor publiczny w ujęciu rzeczowym reprezentuje realne zjawiska i procesy gospodarcze, tzn. wytwarza określone dobra i usługi. W sektorze publicznym decydujące znaczenie ma majątek powstały na skutek procesów narastania (akumulacji) finansowych ze środków publicznych, w analizie sektora publicznego dominuje metoda majątkowa (zasobowa) - (majątek publiczny).

Szczególne zależności między sektorem publicznym a finansami publicznymi zachodzą przez

dług publiczny stanowiący ogół zobowiązań państwa i samorządu terytorialnego.

Własność publiczna

Dobra:

1/ prywatne (zaspokajają potrzeby jednostki)

2/ publiczne

a/ czyste (dobra publiczne, dobra publiczne sensu stricte) np. obronność, lasy publiczne, drogi

b/ społeczne (dobra publiczne sensu largo) np. oświata, służba zdrowia

Funkcje finansów publicznych

Funkcje państwa we współczesnej gospodarce rynkowej w warunkach systemu demokratycznego.

Zadaniem państwa jest zapewnienie:

1/ efektywności całej gospodarki przy niesprawności rynkowej mechanizmu alokacji zasobów

2/ sprawności, równości przy nadmiernej dysproporcji dochodów

3/ stabilność gospodarki rynkowej przy jej cyklicznym funkcjonowaniu (alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna)

Czynniki określające funkcje finansów publicznych w gospodarce rynkowej:

1/ społeczno-polityczne

a/ zaspokajanie potrzeb zbiorczych społeczeństwa

b/ ochrona grup najsłabszych ekonomicznie

c/ uaktywnianie lokalnych społeczności

2/ ekonomiczne

a/ łagodzenie rynku koniunkturalnego

b/ dostęp do wiarygodnej informacji rynkowej

c/ likwidowanie negatywnych efektów działalności gospodarczej

Funkcje finansów publicznych

1/ alokacyjna - polega na ukształtowaniu dochodów i wydatków publicznych w sposób optymalny z punktu widzenia alokacji czynników wytwórczych tj. zapewnienia ich racjonalnego wykorzystania. Integrację finansów publicznych w proces alokacji i wymusza niesprawnie działający mechanizm rynkowy.

O skali alokacji środków publicznych świadczy relacja wydatki publiczne do PKB. Jest to wskaźnik fiskalizmu.

np. na rok 2000

Szwecja 60% (poczucie bezpieczeństwa)

USD 30% (liberalizm)

Japonia 35% (liberalizm)

Polska 44%

Fundusze celowe wydatkowują największą część środków publicznych 36,9%. Na drugim miejscu jest budżet państwa 27,5%, na trzecim budżety samorządowe 22,5%

2/ redystrybucyjna - ponowny podział, polega na gromadzeniu środków finansowych przez określony fundusz i ich rozdzielaniu pomiędzy określone podmioty. redystrybucja dokonywana jest zawsze w formie pieniężnej poprzez system transferów (np. między grupami). Narzędzia: podatki, zasiłki.

Stopę redystrybucji mierzy się relacją dochodów publicznych do PKB.

Polska 41% (różnica między skalą alokacji a deficytem)

Budżet państwa gromadzi część dochodów - 50%. Na drugim miejscu fundusze celowe 26%, na trzecim budżety samorządowe 12%.

3/ stabilizacyjna - polega na przeciwdziałaniu wahaniom cyklicznym oraz ograniczeniu bezrobocia i hamowaniu wzrostu cen. Obejmuje działania władz publicznych zmierzające do utrzymania poziomu produkcji zapewniającego pełne wykorzystanie czynników wytwórczych.

Funkcja stabilizacyjna

- działanie dyskrecjonalne, czyli uznaniowe (PODATKI: zmiany stawek podatkowych, zmiany w ulgach itp. oraz WYDATKI: zwiększenie, zmniejszenie grup wydatków, przesuwanie).

- automatyczne stabilizatory koniunktury (PODATKI: podatek dochodowy o skali progresywnej np. PIT

oraz WYDATKI: zasiłki zależne od dochodów, zasiłki dla bezrobotnych)

4/ fiskalna - polega na dostarczaniu podmiotom sektora finansów publicznych środków finansowych na realizację ich działań.

5/ stymulacyjna - polega na oddziaływaniu przy pomocy rozwiązań i strumieni finansowych na zachowania różnych podmiotów.

6/ ewidencyjno-kontrolna.

Formy prawno-organizacyjne jednostek sektora finansów publicznych

1/ Jednostki budżetowe

2/ Zakłady budżetowe

3/ Gospodarka pomocnicza

4/ Środki specjalne

5/ Publiczne fundusze celowe

Jednostki budżetowe - najbardziej typowa forma organizacyjna dla państwowych i samorządowych instytucji sektora publicznego. Tworzy się je w dziedzinach, w których wydatki są niewspółmierne do realizowanych dochodów. Wykonują one swoje zadania bez pobierania opłat, czyli na zasadach niekomercyjnych. Jednostki budżetowe dzielą się na rządowe i samorządowe.

- gospodarka budżetowa (BROTTO)

- gospodarka pozabudżetowa (NETTO)

Jednostka budżetowa powiązana jest z budżetem metodą budżetowania brutto.

Budżetowanie brutto - metoda rozliczania z budżetem polegająca na tym, że jednostki organizacyjne pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego.

Formę jednostek budżetowych przyjmują przede wszystkim: urzędy organów państwa (Prezydent RP, Sejm, Senat), wszystkie urzędy administracji rządowej i samorządowej, sądy, prokuratury i trybunały, areszty, więzienia.

Jednostkami budżetowymi powiatów są: starostwa, szkoły zawodowe, zespoły szkół, licea, domy pomocy społecznej, zarządy dróg.

Gospodarka pozabudżetowa - opiera się na zasadzie samowystarczalności - jednostki pokrywają swoje wydatki z własnych dochodów a rozliczają z budżetem. Następuje przez wypłatę części nadwyżki środków obrotowych lub zysku, który udało im się uzyskać. Mogą być też dotowane. Zestawienie dochodów jednostek pozabudżetowych składa się na odrębny plan finansowy w ustawie budżetowej.

Zakładami budżetowymi są takie jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych, które:

- odpłatnie wykonują wyodrębnione zadania

- pokrywają koszty swojej działalności z przychodów własnych

Zakłady budżetowe - jednostki nie posiadające osobowości prawnej, lecz są samodzielne organizacyjnie i maja ograniczoną samodzielność finansową np. przedszkola, przedsiębiorstwa gospodarki komunalnej, zakłady wodociągowo-kanalizacyjne, ośrodki wczasowe, zakłady działające przy Ministerstwie Obrony.

Gospodarstwem pomocniczym jest wyodrębniona z jednostki budżetowej pod względem organizacyjnym i finansowym część jej podstawowej działalności lub działalność uboczna. Gospodarstwo pomocnicze - tworzone i likwidowane jest na takich samych zasadach jak zakłady budżetowe, lecz funkcjonuje jako wyodrębniona część jednostki budżetowej. Do budżetu wpłaca nadwyżkę środków obrotowych w całości na koniec okresu rozliczeniowego. Gospodarstwo pomocnicze wpłaca połowę osiągniętego zysku na koniec okresu rozliczeniowego np. warsztaty szkolne i w więzieniach, hotele pracownicze, zakłady usługowo-szkoleniowe.

Środki specjalne - wyodrębniony rachunek bankowy. Mają wyłącznie postać wyodrębnionego rachunku środków pieniężnych, w celu prowadzenia przez jednostkę np. gdy szkoła wynajmuje salę na imprezę.

FUNDUSZE SPECJALNE

Fundusze celowe (para budżetowe) - są to „małe” budżety z własnymi dochodami i wydatkami, których zadaniem jest finansowanie tylko określonych zadań. Różnią się tym, że ich dochody w większości pochodzą ze świadczeń o charakterze publiczno-prawnym, a nie ze sprzedaży, produkcji i usług. Fundusz celowy może działać jako osoba prawna lub stanowić tylko wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje organ powołujący fundusz. Mogą one realizować zadania wyodrębnione z budżetu:

a/ państwa - państwowe fundusze celowe

b/ jednostek samorządów - gminne, powiatowe, wojewódzkie fundusze celowe.

Obecnie istnieje 13 funduszy celowych np. ubezpieczeń społecznych, emerytalno-rentowy, prewencji i rehabilitacji, administracyjny, pracy, gwarantowanych świadczeń pracowniczych, kombatantów, alimentacyjny)

Pozostałe podmioty gospodarujące środkami publicznymi

- Narodowy Fundusz Zdrowia

- Agencje rządowe

- szkoły wyższe

- państwowe instytucje kultury

- inne

Agencje - powołane w celu wykonywania w imieniu Skarbu Państwa określonych zadań lub w celu zarządzania wyodrębnionymi składnikami majątku Skarbu Państwa lub wreszcie dla finansowego wspierania określonych rodzajów działalności gospodarczej środkami publicznymi np. Agencja Rynku Rolnego

Państwowe szkoły wyższe - jednostki posiadające osobowość prawną prowadzą samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie planu uchwalanego przez senat uczelni.

BUDŻET - plan finansowy, norma prawna, instrument zarządzania środkami pieniężnymi, fundusz środków pieniężnych. Budżet to zestawienie przewidywanych dochodów i wydatków, związku publiczno-prawnego:

a/ na ustalony z góry okres, czyli tzw. rok budżetowy

b/ uchwalony w formie ustawy (budżet państwa) lub uchwały (budżet gminy uchwalany przez Radę Gmin)

Rok 1504 - na Sejmie w Piotrkowie rozdzielono Skarb Królestwa od finansów publicznych

Rok 1768 - wprowadzono (sporządzono) pierwszy polski budżet - trzeci w Europie po Anglii i Francji

Zasady budżetowe

1/ równowagi - nie dopuszcza możliwości występowania deficytu budżetowego, wydatki zrównoważone z dochodami, może występować nadwyżka

2/ zupełności (powszechności) - ujęcie w budżetach i planach finansowych wszystkich dochodów i wszystkich wydatków

3/ jedności formalnej - wszystkie dochody i wydatki objęte jednym planem finansowym

4/ jedności materialnej - brak powiązania źródeł dochodów z kierunkami wydatkowania środków np.VAT

5/ szczegółowości

- dokładnie określone źródła dochodów i przeznaczenia wydatków

- czas wydatkowania środków

- wysokość środków

6/ jawności - konieczność prezentowania dochodów i wydatków publicznych społeczeństwu, a w szczególności jego organom przedstawicielskim i ciałom społecznym

7/ przejrzystości

8/ realności - najbardziej bliska rzeczywistości, precyzja planowania

9/ uprzedniości - budżet (plan) powinien wejść w życie zanim rozpocznie się okres, na który jest tworzony

10/ gospodarności - wg której mamy racjonalnie gospodarować środkami

11/ operatywności - postuluje opracowanie budżetu w układzie podmiotowym

12/ jednoroczności

13/ polityczności

KONSTRUKCJE BUDŻETU PAŃSTWA W POLSCE

Budżetem państwa jest planem finansowym obejmującym dochody i wydatki oraz przychody i rozchody państwa na okres jednego roku budżetowego, którym w przypadku Polski jest rok kalendarzowy.

Zakresem budżetu państwa objęte są:

- organy władzy państwowej, kontroli, ochrony prawa

- sądy i trybunały

- organy administracji rządowej

Ponadto ustawa budżetowa zawiera plany przychodów funduszy celowych oraz tak zwanej gospodarki pozabudżetowej czyli zarówno fundusze celowe, jak i wymienione elementy gospodarki pozabudżetowej nie wchodzące bezpośrednio do budżetu państwa, a także fundacje i agencje z udziałem Skarbu Państwa.

Dochody i wydatki budżetu państwa oraz przychody i rozchody klasyfikuje się według:

1/ części - odpowiadających organom władzy państwowej, kontroli ochrony prawa, sądów i trybunałów oraz administracji rządowej np. ministerstwa, województwa, centralne urzędy, Kancelaria Prezydenta, urzędy statystyczne itd.

2/ działów - określających rodzaj działalności (publiczne, społeczne, gospodarcze)

3/ rozdziałów - pogłębienie klasyfikacji działowej np. szpitale ogólne, lecznictwo ambulatoryjne, kolumny transportu sanitarnego

4/ paragrafów - określających rodzaj dochodów, przychodów lub wydatków i rozchodów

np. cła, opłaty, rodzaje podatków - to dochody, dotacje podmiotowe - to wydatki

System wydatków państwa

W budżecie państwa istnieją następujące wydatki grupowe:

1/ wydatki bieżące - obejmują:

a/ subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego

b/ dotacje są wydatkami budżetowymi podlegającymi szczególnym zasadom rozliczeń

2/ wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa - wszystkie koszty związane z udzieleniem poręczeń i gwarancji

3/ wydatki majątkowe

a/ na inwestycje, dotacje

b/ zakup i objęcie akcji

W budżecie państwa tworzone są 2 rodzaje rezerw:

1/ ogólna - nie wyższa niż 0,2% ogółu wydatków budżetowych, ma przeznaczenie na wydatki nieprzewidziane, np. klęski żywiołowe

2/ celowe - suma tych rezerw nie może przekraczać 5% wydatków budżetowych

Procedura budżetowa - to zasady postępowania organów państwowych lub samorządowych oraz jednostek realizujących budżet w trakcie:

1/ planowania

2/ uchwalania, czyli autoryzacji

3/ wykonywania

4/ kontroli wykonywania budżetu

Zasady zapisane są:

w Konstytucji, w ustawie finansowej, w ustawie Prawo Budżetowe, w ustawie o samorządach terytorialnych

Tryb planowania budżetu

1/ opracowanie założeń budżetu państwa - dotyczą podstawowych prognoz sfery makroekonomicznej np. PKB, inflacja, saldo obrotów bieżących, bezrobocie, kursy walut, wysokość deficytu

2/ ustalenie wstępnego projektu budżetu - budżet jest planowany, wykonywany i kontrolowany przez tzw. dysponentów budżetowych.

Podział dysponentów:

1/ dysponenci I stopnia, czyli tzw. dysponenci główni - to podmioty budżetowe, których dochody i wydatki ujmuje się w ramach odrębnych części w klasyfikacji budżetowej np. ministrowie, NIK, Kancelaria Sejmu

2/ dysponenci II stopnia - bezpośrednio podlegli dysponentom głównym, mają uprawnienia do dalszego przekazywania środków

3/ dysponenci III stopnia - podlegli dysponentom II stopnia, bez prawa przekazywania środków, mogą jedynie te środki wykorzystywać

Tryb uchwalania budżetu

Prace nad budżetem w parlamencie zgodnie z Konstytucją nie mogą trwać dłużej niż 4 miesiące.

Budżet jest uchwalany w trakcie 3 czytań sejmowych (ekspoze - I czytanie). Następnie zgłaszane są poprawki i dyskutowane w odpowiednich komisjach sejmowych. Komisja Finansów Publicznych opiniuje. Potem następuje głosowanie w Sejmie. Następnie ustawa wędruje do Senatu. Senat ma 20 dni na wprowadzenie poprawek. Jeżeli są poprawki ustawa wraca do Sejmu i głosowana jest większością głosów. Następnie ustawa jest przekazywana przez Marszałka Sejmu Prezydentowi RP. Prezydent ma 7 dni na podpisanie. Jeśli się nie zgadza (nie może zawetować) może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego o niezgodność z Konstytucją. Trybunał ma 2 miesiące na ustalenie zgodności.

Funkcje budżetu

W teorii wyodrębnia się następujące funkcje:

1) redystrybucyjną albo rozdzielczą,

2) stabilizacyjną; zwaną wyrównawczą lub kompensacyjną,

3) alokacyjną,

4) fiskalną albo skarbową,

5) polityczną,

6) demokratyczną,

7) kontrolną lub ewidencyjno-kontrolną,

8) bodźcową,

9) planowania,

10) prawną,

11) kredytową,

12) administracyjną,

13) koordynacyjną

Redystrybucyjna funkcja polega na tym, że budżet stanowi narzędzie redystrybucji dochodu narodowego. Działalność redystrybucyjna budżetu polega zatem na regulowaniu dochodów podstawowych kategorii podmiotów, występujących w gospodarce narodowej. Zewnętrznym wyrazem redystrybucyjnej działalności budżetu jest gromadzenie dochodów, głównie w postaci podatków, od podmiotów gospodarujących i przeznaczenie ich na rzecz tych podmiotów, które albo w ogóle nie osiągają dochodów, albo osiągają je, ale w stopniu niewystarczającym dla ich potrzeb (np. szkoły, szpitale, jednostki administracji publicznej itp.). Tym samym dokonuje się przesunięcia siły nabywczej między poszczególnymi podmiotami gospodarki narodowej.

Funkcja fiskalna polega na przejmowaniu na rzecz państwa dochodów, znajdujących się poza państwem. Przejmowanie dochodów budżetowych wiąże się z prowadzeniem przez państwo rozmaitej działalności, związanej z funkcjami państwa. Funkcja fiskalna budżetu dotyczy tylko strony dochodowej budżetu.

Funkcja alokacyjna budżetu z punktu widzenia treści ekonomicznej w pełni pokrywa się z funkcją redystrybucyjną.

Funkcja alokacyjna związana jest z wytwarzaniem przez sektor publiczny dóbr społecznych. Tymczasem funkcja redystrybucyjna budżetu opisuje jego rolę w redystrybucji dochodów.

Funkcja stabilizacyjna polega na wykorzystaniu budżetu jako narzędzia państwa w celu łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego oraz zapewnienia zrównoważonego wzrostu gospodarki kapitalistycznej. Polega na stworzeniu warunków skłaniających poszczególne podmioty gospodarcze do podejmowania lub zaniechania określonych działań, czyli na bieżącym sterowaniu za pomocą instrumentów budżetowych procesami gospodarczymi.

Funkcja bodźcowa - jej istotę można sprowadzić do pozytywnego zachowania się podmiotów wobec stosowanych przez państwo instrumentów budżetowych. Działalność fiskalna państwa z reguły zniechęca podmioty gospodarujące do prowadzenia, a tym bardziej rozwijania działalności gospodarczej. Pozytywna stymulacja budżetowa ogranicza się więc, wyłącznie do stosowanych przez państwo ulg i zwolnień w obciążeniach podatkowych i quasi-podatkowych.

Funkcja kontrolna budżetu. polega na wykorzystywaniu gromadzenia i wydatkowania środków budżetowych do kontroli celowości, efektywności i legalności gospodarki budżetowej. Funkcja kontrolna budżetu polegać może na analizie przyczyn (rzeczowych) niewykonania budżetu po stronie dochodów lub wydatków, w kwotach globalnych, bądź w pozycjach szczegółowych, co oznaczać będzie, że pewna część zadań publicznych nie jest realizowana Podstawowym celem kontroli jest dostarczanie informacji o wypadkach nieprawidłowości w trakcie przebiegu procesów gospodarczych. Proces gromadzenia i wydatkowania środków budżetowych jest kontrolowany pod kątem oceny celowości, legalności i efektywności gospodarki budżetowej.

Wyróżnia się kilka rodzajów kontroli budżetowej:

- kontrolę ex ante (wstępną), czyli planu budżetowego,

- kontrolę w toku wykonywania planu budżetowego (bieżącą),

- kontrolę ex post (następną), tzn. sprawozdawczą.

Funkcja kredytowa informuje o zakresie zadań, które dane państwo uznało dla siebie za niezbędne, o wynikających z tego koniecznościach i możliwościach obciążenia podatkowego ludności oraz o wzajemnym stosunku tych zjawisk, wyrażających się równowagą budżetową. Istota tej funkcji budżetu sprowadza się do ustalenia, czy państwo posiada zdolność kredytową. Zdolności takiej nie posiada państwo o nieuporządkowanym, niezrównoważonym budżecie.

Do funkcji politycznych zalicza się funkcje: ustrojową, demokratyczną i prawną. Demokratyczna funkcja budżetu polega na zainteresowaniu i wpływie społeczeństwa na opracowywanie i wykonywanie budżetu. Sporządzanie i realizacja budżetu państwa inspiruje zainteresowanie sprawami publicznymi i gospodarczymi, sprzyja wyborowi właściwych przedstawicieli do władz uchwalających i kontrolujących wykonywanie budżetu; przedstawicieli wybieranych w głosowaniu tajnym, w wyborach powszechnych, równych i bezpośrednich.

Jeżeli przez funkcję planowania rozumieć zestawienia ex ante dochodów i wydatków budżetowych, to funkcji tej nie ma potrzeby wyróżniać.

Funkcję administracyjną budżetu należy rozumieć jako zmianę zakresu działania organów państwowych oraz związaną z tym redukcję sił pracujących, przez przegrupowanie i reorganizację urzędów, przez zmianę zasad ich postępowania.

Wszystkie wymienione funkcje budżetu powinny być realizowane równocześnie. Dochody budżetowe umożliwiają finansowanie zadań państwa (funkcja rozdzielcza), a równocześnie pozwalają na określenie stopnia realizacji zadań (funkcja kontrolna) i pobudzają przedsiębiorstwa do efektywnego gospodarowania (funkcja bodźcowa).

W analogiczny sposób realizowane są funkcje budżetu poprzez wydatki. Odpowiednie ustalenie struktury wydatków powoduje przeniesienie części dochodu narodowego między różnymi regionami kraju i gałęziami gospodarki zgodnie z preferencjami (funkcja rozdzielcza). Preferencje pobudzają do ujawniania rezerw i do efektywnego gospodarowania (funkcja bodźcowa).

Funkcje budżetu są ponadustrojowe. Budżet ze swej istoty nie jest ani feudalny, ani kapitalistyczny. Budżet państwa jest więc instytucją obiektywnie istniejącą, niezależnie od ustroju. Aby istniał budżet państwa, muszą być spełnione tylko dwa warunki:

- gospodarka musi mieć charakter pieniężny,

- musi istnieć państwo jako instytucja.

Tryb wykonywania budżetu

Budżet jest wykonywany na podstawie ustawy budżetowej. Dysponenci realizują budżet na podstawie układu wykonawczego budżetu.

Blokowanie wydatków - może następować w 4 sytuacjach

1/ w przypadku niegospodarności w poszczególnych jednostkach

2/ w przypadku występowania opóźnień w realizacji zadań

3/ nadmiar posiadanych środków

4/ naruszenie zasad gospodarki finansowej

Decyzje o blokowaniu wydatków podejmują:

1/ Minister Finansów w zakresie całego budżetu

2/ Ministrowie w zakresie ich części budżetu

3/ wojewodowie w zakresie ich budżetu

4/ Rada Gminy w zakresie budżetu gminy

Zmiany w wysokości wydatków

1/ uruchomienie wydatków dodatkowych (zwiększają sumę ogólnych wydatków),

środki można brać z rezerw celowych lub ogólnych. Rada Ministrów dysponuje rezerwą ogólną na wydatki nieprzewidziane (do poziomu 0,2% ogólnych wydatków). Rezerwami celowymi dysponuje Minister Finansów (do wysokości 0,5% ogólnych wydatków).

2/ przeniesienia wydatków między działami lub częściami dokonuje Minister Finansów, tylko w celu wykonania ustaw. Może on przenosić wydatki między częściami budżetu państwa w obrębie jednego działu. Dysponenci części budżetowych mogą dokonywać przeniesień między rozdziałami i paragrafami w ramach jednej części i działu budżetu

Obsługa kasowa

NBP prowadzi obsługę kasową budżetu państwa. Jednostki gospodarki pozabudżetowej mają wolny wybór.

Tryb kontroli wykonywania budżetu.

Kontrola

1/ wewnętrzna - przeprowadza księgowy

2/ zewnętrzna - przeprowadza np. NIK, Parlament, Prezydent, Urząd Skarbowy

Sprawozdania z wykonywania budżetu

1/ za I półrocze - Minister Finansów przedstawia je Komisji ds. Finansów Publicznych i NIK do 10 września danego roku budżetowego.

2/ roczne - Rada Ministrów przedstawia Sejmowi i NIK do 30 czerwca następnego roku po danym roku budżetowym

Dochody publiczne

Środkami publicznymi są:

1/ dochody publiczne

2/ środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi

3/ przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego pochodzące:

a/ ze sprzedaży papierów wartościowych i innych operacji finansowych np. przychody z lokat

b/ z prywatyzacji majątku publicznego

c/ ze spłat pożyczek udzielanych ze środków publicznych

d/ z otrzymanych pożyczek i kredytów.

Podział dochodów publicznych

1/ bieżące (na bieżąco wpływają do budżetu państwa)

2/ kapitałowe (ze sprzedaży aktywów niefinansowych)

Struktura dochodów budżetu państwa

Największą część dochodów budżetu państwa stanowią dochody podatkowe - 90%, w tym: 60% dochody z podatków pośrednich (VAT, akcyza, od gier - VAT ma największy udział w dochodach podatkowych 60%, następnie akcyza 40%), podatki dochodowe od osób prywatnych to 10%, podatki dochodowe od osób fizycznych to 12%. Dochody niepodatkowe łącznie ok. 10% całości.

Wydatki budżetowe

Podział wg zadań państwa

1/ wydatki na gospodarkę narodową

-subwencje i dotacje,

-wydatki na prywatyzację,

-dopłaty do kredytów preferencyjnych,

-gwarancje i poręczenia.

2/ wydatki na cele socjalne i kulturalne (oświata, ochrona zdrowia, kultura, opieka społeczna, sport, turystyka)

3/ wydatki na administracje (ogólna, specjalna)

4/ wydatki na bezpieczeństwo i porządek publiczny (obronność, wymiar sprawiedliwości, policja)

5/ wydatki na obsługę długu publicznego.

Prawo Wagnera to prawo stałego wzrostu wydatków publicznych.

Metody kształtowania wydatków publicznych

1/ metoda historyczna - punktem wyjścia są wydatki z lat poprzednich

2/ metoda popytowa - środkami są alokowane zgodnie z istniejącymi potrzebami

3/ metoda podażowa - w zależności od potencjału finansowego

4/ metoda ekspertów

5/ programowanie budżetowe.

Struktura wydatków publicznych

Fundusze celowe najwięcej wydatkują - 37%

Ubezpieczenia społeczne to ¼ wydatków budżetowych. Na drugim miejscu jest dział finanse, w którym umieszczone są wydatki na obsługę długu publicznego - 12%.

Deficyt budżetowy - nadwyżka wydatków nad dochodami

Rodzaje deficytu budżetowego

1/ rzeczywisty - jest faktyczną różnicą między dochodami i wydatkami w danym roku budżetowym

2/ strukturalny - jest kategorią hipotetyczną, wystąpiłby przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych gospodarki

3/ cykliczny - jest różnicą między deficytem rzeczywistym a strukturalnym

Źródła powstawania deficytu budżetowego

1/ za wysokie wydatki

2/ za niskie podatki

Sposoby finansowania deficytu budżetowego

1/ emisja skarbowych papierów wartościowych

a/ bony skarbowe - do roku, minimalny nominał 10.000 zł. i wielokrotność, agentem emisji jest NBP, nie ma oprocentowania, emitowane z dyskontem

b/ obligacje skarbowe - emitowane z dyskontem lub oprocentowane, może też był łącznie

-detaliczne - agentem emisji jest Bank PKO S.A., minimalny nominał 100 zł.

-hurtowe - minimalny nominał 1.000 zł.

2/ pożyczki lub kredyty zaciągane bądź w kraju, bądź za granicą (od 1997 nie można dofinansowywać z NBP)

3/ pomoc zagraniczna lub źródła nieodpłatne

4/ dochody z prywatyzacji

5/ nadwyżki z lat ubiegłych

Dług publiczny - skumulowane deficyty budżetowe lub ogół zobowiązań sektora publicznego tzw. dług publiczny brutto.

Dług publiczny netto - to dług publiczny brutto pomniejszony o należności władz publicznych od innych podmiotów.

Dług publiczny wg wartości nominalnej - obejmuje świadczenie główne oraz koszty wynikające z jego zaciągnięcia.

Dług publiczny wg wartości kapitału - obejmuje jedynie wysokość świadczenia głównego.

Struktura długu publicznego

-dług krajowy - 60% całości zobowiązań

-dług zagraniczny - 40 % całości zobowiązań

Na początku lat '90 dług zagraniczny wynosił 90%.

Wierzyciele długu krajowego

1/ Sektor bankowy - banki komercyjne 42%

2/ Krajowy sektor pozabankowy 40% (fundusze emerytalne, ubezpieczyciele, przedsiębiorstwa)

3/ Inwestorzy zagraniczni - indywidualni 12%

Zadłużenie zagraniczne - największym wierzycielem zagranicznym Polski jest Klub Paryski, na drugim miejscu klub Londyński, na trzecim Bank Światowy.

94% ogółu długu publicznego powstało poprzez emisją skarbowych papierów wartościowych.

20% z tego to bony skarbowe, a 74% to obligacje.

WYKŁADY

Podatek - świadczenie pieniężne przymusowe, nieodpłatne ustalane przez państwo lub inny związek publiczno - prawny. Występuje: 1/ podmiot czynny-ustala i pobiera podatki, 2/ podmiot bierny - podatnik lub płatnik.

Podział podatków

1/przychodowe - dotyczą obrotu np. VAT

2/ dochodowe - opodatkowanie dochodu, powinien być charakter progresyjny

3/ majątkowe - od posiadania lub przyrostu majątku np. od nieruchomości lub od spadków i darowizn

4/ konsumpcyjne - wszystkie, które zawarte są w cenie wyrobu np. VAT, akcyza

Inny podział (ze względu na cechy zmienny podatku)

1/ pośrednia, 2/ bezpośrednie

Cechy zmienne

1/ źródło - przychód lub dochód, albo ruch w majątku

2/ przedmiot - nazwa podatku np. od towarów i usług

3/ postawa - np. podatek dochodowy od osób prawnych

4/ stopa procentowa

Opłaty - świadczenie pieniężne przymusowe, ekwiwalentne, ustalone przez państwo lub inny związek publiczno - prawny

Podział opłat

1/ w formie czystej np. znaczki skarbowe za skrócony odpis aktu urodzenia

2/ przybiera charakter ceny np. opłata za paszport

3/ przybiera charakter jednorazowego podatku - występuje np. gdy chcemy uzyskać decyzję administracyjną w sprawach gruntowych (księgi wieczyste)

Formy opłat: 1/ znaczki skarbowe, 2/ gotówkowe

Dług publiczny - obligacje skarbu państwa i bony skarbowe. Różnią się okresem (długo i krótkoterminowe) oraz stroną techniczną. Obligacje 100 jednostek w skali rocznej, dwuletnie. Bony: roczne, kto da najwyższą stawkę za bon (przetarg).

Dochody z mienia - np. prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych lub spółek jednoosobowych skarbu państwa, sprzedaż nieruchomości lub gruntów(w jednostkach samorządowych).

Finanse - ogół zjawisk ekonomicznych związanych z ruchem pieniądza (realnego)

Gospodarka finansowa - faktyczna realizacja operacji pieniężnych.

Funkcje: 1/ stabilizacyjna, 2/ alokacyjna, 3/ redystrybucyjna

Budżet to:

1/ liczbowe zestawienia przewidywanych dochodów i granic wydatków na cele publiczne (czyli maksymalny pułap wydatków)

2/ plan finansowy państwa lub związku publiczno - prawnego

3/ fundusz środków pieniężnych zgromadzonych w oparciu o plan budżetowy

Zasady budżetowe - teoretyczne postulaty pod adresem budżetu

Źródła dochodów budżetowych

1/ podatki, 2/ opłaty, 3/ dług publiczny, 4/ dochody z mienia

System budżetowy - ogół organicznie ze sobą powiązanych instytucji, urządzeń i form gromadzenia i rozdzielania środków pieniężnych na cele publiczne.

Instalacja - urzędy kontroli skarbowej, urząd skarbowy, wydziały finansowe

Urządzenie - konstrukcja prawna, która umożliwia przejęcie środków pieniężnych, np. podatki, opłaty, dług publiczny

Forma - jak płacimy nasz płatności na rzecz systemu państwa.

Przychody - element zwrotny, np. kredyt bankowy, obligacje, bony

Wydatki - realizacja zadań w budżecie państwa

(wydatki: 1/ bieżące - np. osobowe jak wynagrodzenie, 2/ inwestycje)

Rozchody - obsługa długu publicznego

Finanse: pion budżetowy, pion kredytowy, pion ubezpieczeń społecznych, pion ubezpieczenia gospodarcze, pion finansów przedsiębiorstw, pion gospodarstw domowych)

Finanse przedsiębiorstw - cele przedsiębiorstwa: zysk i wartość przedsiębiorstwa. Element spinający zysk i wartość to czysta nadwyżka (zysk + amortyzacja).

Czynniki wpływające na decyzje przedsiębiorstwa: prawo, koniunktura (tempo wzrostu), koszty pracy, podatki lokalne, cena pieniądza, czyli kredyty, system podatkowy, cła, kursy walut.

1

10

---