Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Styl retoryczny . Język polityki

LITERATURA

• J. Antas, Gest, mowa a myśl, w: Językowa kategoryzacja świata, red. R. Grzegorczykowa, A. Pajdzińska, Lublin 1996

• L. Bednarczuk, Władza nad mową, Pismo 1981 z. 2

• J. Bierach, Sztuka czytania z twarzy, przeł. E. Białek, J. Błoch- Białek, Wrocław 1992

• J. Bralczyk, O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych, Warszawa 2001

• J. Bralczyk, O języku polityki lat 80. i 90., Warszawa 2003

• S. Dubisz, Język i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Warszawa 1992

• Ch. Eisler-Mertz, Mowa rąk: co zdradzają nasze gesty, przeł. M. Dykier, Wrocław 1999

• J. Fras, Język polityki, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, Opole 2001

• W. Głogowski, Bez słowa. Komunikacyjne funkcja zachowań niewerbalnych, Warszawa 1999

• M. Głowiński, Mowa w stanie oblężenia, Warszawa 1996 (także inne książki tego autora poświęcone propagandzie PRL-u)

• M. Głowiński, Nowomowa, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

• L.Grzesiuk, E. Trzebińska, Jak ludzie porozumiewają się, Warszawa 1983

• E. Hall, Ukryty wymiar, przeł. T. Hołówka, Warszawa 2000

• E. Hall, Bezgłośny język, przeł. R. Zimand, A. Skarbińska, Warszawa 1987

• M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990

• H. Lemmermann, Komunikacja werbalna. Szkoła retoryki. Ćwiczenia wstępne, prace przygotowawcze, główne zasady sztuki retorycznej, Wrocław 1999

• W. Madyda (opr.), Trzy stylistyki greckie. Arystoteles, Demetriusz, Dionizjusz, Wrocław 1953

• M. Leary, Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji, przeł. A, Kacmajor, M. Kacmajor, Gdańsk 2002

• D. Morris, Zwierzę, zwane człowiekiem, przeł. Z. Uhrynowska-Henasz, Warszawa 1997

• D. Morris, Magia ciała, przeł. B. Ostrowska, B. Piotrkowska, Warszawa 1993

• Z. Nęcki, Komunikowanie interpersonalne, Wrocław 1992

• A. Pease, Język ciała. Jak czytać myśli ludzi z ich gestów, przeł. E. Siekiera, Kraków 1992

• J. Sambor, Nowomowa - języka naszych czasów, Poradnik Językowy 1985 z. 6

• A. Wiszniewski, Jak przekonująco mówić i przemawiać?, Warszawa-Wrocław 1994

• Ch. Zacker, G. Grantel, Do sukcesu przez mowę, Sztuka konwersacji i nie tylko, Warszawa 2001

RETORYKA W UJĘCIU KLASYCZNYM

Retoryka (od. gr. rherorrike techne - `sztuka wymowy') - oratorstwo, krasomówstwo, ars bene dicendi - teoria i sztuka pięknego, poprawnego oraz skutecznego mówienia. Od czasów Cycerona i Kwintyliana termin retoryka używany jest także w znaczeniu szerszym - jako określenie nauki o kompozycji różnego rodzaju tekstów, sztuki budowania wypowiedzi na poziomie ponadzdaniowym - ma więc ścisły związek z gramatyką i kulturą języka.

• Inventio - to część retoryki obejmująca swym zakresem sposoby zbierania materiału oraz wypróbowane zasady dowodzenia, schematy rozumowania ( tzw. miejsca wspólne, czyli loci communes).

• Dispositio - zajmuje się metodami komponowania, rozplanowania zebranego materiału.

• Elocutio - związana jest z zasadami językowego opracowania mowy, w tym z wyborem repertuaru środków w postaci tropów i figur retorycznych, a także ze stylistycznym ukształtowaniem tekstu. Przedmiotem elocutio jest także zróżnicowanie stylu - dostosowywanie go do okoliczności i przedmiotu wypowiedzi. Klasyczna retoryka wyróżnia styl wysoki, średni i niski.

• Memoriae - dotyczy sposobów pamięciowego opanowania mowy, ćwiczeń pamięci.

• Actio - to część retoryki związana ze sposobem wygłaszania, w tym technikami operowania środkami niewerbalnymi: gestem, głosem, mimiką, ciałem.

CELE RETORYCZNE

• -docere `pouczyć',

• -movere (permovere, flectere) `poruszyć emocje, wzruszyć',

• -delectare `zachwycić'.

HISTORIA POLSKIEGO STYLU RETORYCZNEGO

• Narodziny dyplomacji około XI w. - ars dictaminis, czyli sztuka dyktowania - redagowania listów, dokumentów i innych tekstów paraliterackich.

• XII w. Kronika Galla Anonima, pocz. XIII w. Kronika Wincentego Kadłubka,

• XV-wieczny traktat polityczny Jana Ostroroga Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej

• dzieła wychowawcy synów Kazimierza Jagiellończyka Kallimacha: Życiorys Grzegorz z Sanoka, Historia Króla Władysława.

• Pierwsze znane z polskiej historii mowy związane są z faktami politycznymi, np. sławna mowa poselska Jana Ostroroga na dworze papieża Pawła II, wygłoszona w latach 60. XV w.

• RENESANS

dobry mówca stał się w tej epoce - powszechnie propagowanym wzorcem wychowawczym. W warunkach polskich nie bez znaczenia dla rozwoju retoryki pozostawał rozwój demokracji szlacheckiej, reformacja, kontrreformacja i związane z nimi spory religijne. Retoryka stała się obowiązkowym elementem wykształcenia i wychowania obywatelskiego. Jej propagatorem w praktyce stały się od II poł. XVI w. przede wszystkim kolegia jezuickie, a także założona przez jezuitów w 1578 r. Akademia Wileńska. Spośród mówców tego okresu do historii przeszli: kaznodzieja na dworze Zygmunta III Wazy Piotr Skarga, a także trybun szlachecki Stanisław Orzechowski.

• Wiek XVII

w retoryce polskiej - wpływ ozdobnej, estetyki barokowej. Najwybitniejszymi przedstawicielami ekspresywnej retoryki barokowej są: kaznodzieja na dworze Władysława IV Fabian Birkowski, a także ojciec późniejszego króla Jakobus Sobieski. Rozwój retoryki jako sztuki kompozycji różnego rodzaju tekstów zawdzięczamy także Chryzostomowi Paskowi - autorowi zachowanego do dziś pamiętnika.

• Epoka oświecenia

Rozprawy teoretyczne - pod wpływem racjonalizmu wielką wagę zaczęto przywiązywać do sztuki myślenia, związków retoryki z logiką:

Stanisław Konarski.(O poprawie wad wymowy, O sztuce dobrego myślenia, Mowa o kształtowaniu uczciwego człowieka i dobrego obywatela).

Praktyczne realizacje stylu retorycznego:

dzieła Stanisława Staszica: Przestrogi dla Polski, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego,

odezwa Hugona Kołłątaja Do prześwietnej deputacji...

rozprawa Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie.

• Po utracie niepodległości

polska tradycja retoryczna zaczęła upadać - nie sprzyjały jej niewola i brak demokratycznych form życia politycznego

XIX- wieczne indywidualności oratorskie: Maurycy Mochnacki, Joachim Lelewel, Edward Dembowski

w wieku XX - Ignacy Paderewski, Józef Piłsudski i in.

ŚRODKI RETORYCZNE

• Trop jest zmianą znaczenia dokonaną w słowie dla lepszego obrazowania lub ozdobności tekstu: metafora, metonimia, synekdocha, emfaza, onomatopeja, peryfraza, ironia, hiperbola, litota (przeciwieństwo hiperboli, pomniejszenie).

• FIGURY MYŚLI

konstrukcje semantyczne - służą intelektualnemu, emocjonalnemu i estetycznemu porządkowaniu przekazywanych treści: apostrofa, aitiologia, porównanie, pytanie retoryczne, sprostowanie, niedopowiedzenie, ironia.

• FIGURY SŁOWNE

Konstrukcje słowne: epitet, anafora, epifora, synonimia, gradacja, elipsa, inwersja

GATUNKI RETORYCZNE

Podstawowe odmiany przemówień wykształciły się już w starożytności, w czasach nowożytnych zaś - zostały wzbogacone o nowe jego gatunki (np. kazania, homilie).

mowa (przemówienie) - gatunek wypowiedzi monologowej przeznaczonej do wygłoszenia publicznego, a więc wobec większej liczby słuchaczy; funkcjonuje w różnych odmianach w zależności od jej treści i zakładanych przez podmiot mówiący celów.

Tradycyjny podział na krasomówcze odmiany gatunkowe:

• mowy sądowe: oskarżycielskie oraz obronne;

• mowy doradczo- polityczne: namawiające i odradzające;

• mowy popisowe lub okolicznościowe: pochwalne (laudacje) i ganiące.

Schemat kompozycyjny

1. proemium (exordium) - wstęp, którego celem jest pozyskanie słuchaczy dla mówcy i podejmowanego przez niego tematu;

2. narratio - przedstawienie wydarzeń mających związek ze sprawą;

3. argumentatio (probatio, confirmatio) - dowodzenie, argumentowqnie na rzecz stanowiska mówcy wobec sprawy;

4. refutatio - odparcie kontrargumentów, zarzutów przeciwników;

5. peroatio - zakończenie połączone z podsumowaniem (recapitulatio) oraz apelem do emocji słuchaczy

WZORY KOMPOZYCYJNE KRÓTKICH PRZEMÓWIEŃ

1. Kompozycja oparta na chronologicznym następstwie członów

2. Kompozycja oparta na dedukcji (wnioskowaniu od ogółu do szczegółu)

3. Kompozycja oparta na indukcji (wnioskowaniu od szczegółu do ogółu)

4. Kompozycja oparta na porównaniu

5. Kompozycja oparta na kompromisie

KONSPEKT

Konspekt, czyli zapisany w punktach plan wystąpienia. Funkcje:

• W trakcie przygotowywania konspektu mówca porządkuje swoją przemowę - zauważa, którym tezom poświęcił zbyt dużo uwagi, a którym za mało, sprawdza, czy kolejność zagadnień przeznaczonych do omówienia jest właściwa, czego brakuje, a z czego można zrezygnować.

• W trakcie opanowywania pamięciowego tekstu wystąpienia konspekt ułatwia jego zapamiętanie dzięki odniesieniom wzrokowym do poszczególnych punktów konspektu.

• W trakcie wygłaszania mowy konspekt pozwala mówcy szybko zorientować się, w jakim punkcie wystąpienia się właśnie znajduje, co już powiedział, a co jeszcze zostało do omówienia; zwiększa to jego pewność siebie, zmniejsza tremę i w efekcie ułatwia słuchaczom odbiór mowy.

Zawartość konspektu

• Temat wystąpienia i jego tytuł.

• Trzy części: wstęp, rozwinięcie i zakończenie.

• Schemat kompozycyjny, np. dedukcyjny, indukcyjny, porównawczy.

• Poszczególne punkty i podpunkty konspektu - ułożone tematycznie

• Wskazówki pomocne w trakcie wystąpienia, takie jak: Teraz pokaż wykres! Podnieś głos! Kilka kroków w lewo! Tablica! Zrób trzy oddechy! Zaakcentuj tę myśl!

• Cytaty, jeśli mówca przewiduje ich umieszczenie w swoim wystąpieniu, gdyż w wypadku przytaczania cudzych słów słuchacze z większym szacunkiem odnoszą się do słowa pisanego.

• Pomocne zaznaczanie poszczególnych punktów różnymi kolorami, np. innym kolorem tych, które są niezbędne i których nie można pominąć, innym natomiast te - które zawierają dodatkowe racje i z których w razie braku czasu można zrezygnować.

ARGUMENTACJA

1. Argumenty logiczne

1.1. Wnioskowanie dedukcyjne , zwykle oparte na entymemacie, czyli wnioskowaniu ze zdania, które zawiera jakąś prawdę ogólną i ze względu na swoją oczywistość jest pomijane przez mówcę (przesłanka większa), oraz ze zdania przytoczonego w wystąpieniu (przesłanka mniejsza), w którym powtarza się jeden z członów przesłanki większej w kontekście związanym z tematem mowy. Człon ten jest obecny także we wniosku.

1.2. Wnioskowanie indukcyjne polega na ilustrowaniu przykładami prezentowanej racji. Im więcej przykładów, tym lepiej. Jeśli odbiorcy usłyszą, że prezentowana teza sprawdziła się i tu, i tam, i jeszcze gdzie indziej, rozumując przez analogię, sami wyciągną wniosek, że sprawdzi się i u nich. Dobrze jest jednak, jeśli wniosek taki wypowie także sam mówca po przytoczeniu odpowiedniej liczby przekonujących przykładów.

2. Argumenty rzeczowe wspomagają zwykle argumentację opartą na wnioskowaniu logicznym, która zawsze była uważana za najrzetelniejszą i najuczciwszą:

1. dane liczbowe dotyczące prezentowanego tematu;

2. opis faktów;

3. przytaczanie wypowiedzi świadków lub uczestników przedstawianych zdarzeń.

3. Argumenty emocjonalne polegają na odwoływaniu się do sfery uczuciowej słuchaczy, wywoływaniu w nich emocji Jeśli są one wsparciem dla argumentów logicznych lub rzeczowych, mowa zyskuje na wartości, jeśli jednak mówca korzysta wyłącznie z argumentów emocjonalnych, słuchacze nawet jeśli w trakcie wystąpienia popierali głoszone tezy, po zakończeniu mowy tracą pewność, że mówca miał rację.

Stosując argumenty emocjonalne, mówca musi być bardzo ostrożny, aby nie przekroczyć granicy między retoryką, której głównym celem jest głoszenie prawdy, i erystyką.

Chwyty erystyczne - stosowane w sztuce prowadzenia sporów

fortele; nielojalne wobec rozmówcy sposoby przekonywania go do jakichś poglądów oraz nakłaniania do zalecanych postaw i postępowania

• Argumentum ad hominem - sposób polegający na odwołaniu się do racji, założeń nie kwestionowanych, a nawet deklarowanych przez przeciwnika.

Argumentum od hominem (argument dostosowany do człowieka, z którym toczy się spór) polega na tym, że do poparcia swego stanowiska mówca wykorzystuje racje strony przeciwnej.

• Argumentum ad personam - sposób polegający na odwołaniu się nie do argumentów rzeczowych, związanych z przedmiotem dyskusji, lecz do osoby dyskutanta: jego prawdziwych lub wymyślonych negatywnych cech osobowości, na ośmieszaniu jego wad.

Argumentum ad personam (argument odwołujący się bezpośrednio do osoby) to chwyt uważany za równie naganny, co argument siły. Polega on na ośmieszaniu przeciwnika, wytykaniu mu rzeczywistych i rzekomych wad, co ma przekonać słuchaczy, że ktoś taki jak oni, nie może nieć racji. Mówcy stosują ten chwyt w dwojaki sposób:

1. wprowadzając do swej mowy fikcyjnego przeciwnika głoszonych przez siebie poglądów i wykpiwaniu go przed słuchaczami przez ośmieszenie jego wad;

2. wytykając różne wady słuchaczom i łączeniu ich z poglądami przeciwnymi do głoszonych .

• Argumentum ad populum- sposób polegający na odwołaniu się do poglądów, upodobań populistycznych, rozpowszechnionych w danym środowisku, np. do przesądów rasowych, stereotypów narodowych w celu pozyskania przychylności słuchaczy dla swoich poglądów, np. podczas kampani wyborczej obietnica zmniejszenia bezrobocia.

• Argumentum ad auditorem - sposób polegający na odwołaniu się nie do dyskutanta lecz do słuchaczy, zwłaszcza ich uczuć, w celu pozyskania ich przychylności w wiedzionym z kimś sporze;

• Argumentum ad ignorantiam - sposób polegający na odwołaniu się do niewiedzy przeciwnika; do rzekomych faktów, których rozmówca nie zna albo w danym momencie nie jest w stanie sprawdzić;

• Argumentum ad verecundiam - sposób polegający na odwołaniu się do nieśmiałości rozmówcy, np. przez przywołanie czyjegoś powszechnie czy środowiskowo uznanego autorytetu, którego przeciwnik w dyskusji nie może zakwestionować, bowiem naraziłby się na zarzut zarozumiałośc;.

• Argumentum ad vanitatem - sposób polegający na odwołaniu się do próżności rozmówcy, na zjednywaniu rozmówcy przez komplementowanie, pochlebstwa.

• Argumentum ad misericordiam - sposób polegający na odwołaniu się do litości, np. uczeń, który chce przekonać nauczyciela, by nie wstawiał mu oceny niedostatecznej, używa argumentu: Wczoraj zmarłą moja babcia.

• Argumentum ad baculum/ ad baculinum - argument odwołujący się do kija, nazywany powszechnie argumentem siły- polega na zastraszeniu słuchaczy, którym mówca mówi wprost lub tylko sugeruje, że spotka ich coś złego z jego strony, jeżeli nie przyznają mu racji. Może to być groźba użycia siły fizycznej, środków przymusu lub innego rodzaju szykany, które mają być wywołane przez mówcę.

ZAPAMIĘTYWANIE

W pamięciowym opanowaniu tekstu wystąpienia mogą być też pomocne metody wykorzystywane w mnemotechnice.

• Nazwa „mnemotechnika” pochodzi od imienia greckiej bogini Mnemosyne, personifikującej pamięć. Według kreteńskiej tradycji Mnemosyne była wynalazczynią sztuki liczenia i sztuki pamięciowego uczenia się. Za twórcę retorycznej mnemoniki uważa się poetę Symonidesa, żyjącego na przełomie V i VI stulecia p.n.e.

• Wskazania klasyków teorii retorycznej były dość ogólnikowe. Zalecali oni stosowanie miejsc zapamiętywania, które można sobie uprzytomnić w dowolnym czasie, i wiązanie opanowanego materiału z tymi miejscami poprzez obrazy pamięci. Starożytni retorzy podawali również pewne rady praktyczne: dłuższą mowę należy dzielić na części (ale nie mechanicznie) i uczyć się partiami; podkreślali fakt, iż odczytując mowę w trakcie uczenia się, należy ją czytać pewnymi całostkami; dobrze jest powtarzać je półgłosem, utrwalając w ten sposób lepiej w pamięci. Wskazywali również na konieczność systematycznego powtarzania. Nie należy ufać tzw. „świeżej” pamięci. Wszystkie te wskazówki są aktualne do dziś.

Współczesna mnemotechnika proponuje stosowanie sześciu metod:

• Metoda porcjowania informacji.

• Metoda hierarchizacji informacji.

• Metoda skojarzeń.

• Metoda przekodowywania

• Metoda aktywnych powtórek.

ERYSTYKA NIEWERBALNA

Niewerbalny poziom komunikacji - to jak się mówi i jak podczas mówienia się zachowuje. - 80 % to wrażenie, 20 % to tekst werbalny.

Funkcje komunikacyjne zachowań niewerbalnych:

1. Funkcja informacyjna

2. Funkcja definiowania i wspierania przekazów werbalnych (powtarzanie, zaprzeczanie, zastępowanie, uzupełnianie, akcentowanie, regulowanie)

3. Funkcja wyrażania postaw i emocji

4. Funkcja definiowania relacji

5. Funkcja kształtowania i kierowania wrażeniami

Wygląd (aparycja)

Wzrost - osoba wyższa wydaje się bardziej władcza i ważniejsza - osoba niska powinna unikać sytuacji witania się na stojąco.

Gabaryty -osoba szczupła o pociągłej twarzy ma większe szanse przychylności, niż otyła (radykalne chudnięcie przed wyborami)

Fryzura - gorzej prezentuje się osoba o zbyt krótkiej fryzurze lub z łysiną, długie włosy u biznesmenów obniżają wiarygodność.

Ubiór - wzorzysty krawat, za duża, znoszona marynarka, koszula - błyszcząca biżuteria- ograniczenie ozdób do minimum, cielesność ( patrz L. MIller)

Zachowanie (kinetyka)

Mimika

Grymasy wokół nosa, czoła, brody, uszu, ust (przygryzanie wargi, oblizywanie się), sposób trzymania głowy) dostarcza informacji o usposobieniu, o doraźnych emocjach w danej chwili. Mowę twarzy zauważa się zwykle, gdy wypowiadane słowa ukrywają prawdę.

Unikanie tików

Wzrok

Zachowania wzrokowe (spoglądanie i przyglądanie się, wzajemne spoglądanie, bezpośredni kontakt wzrokowy)

funkcje kontaktu wzrokowego:

1. wskazuje na stopień uwagi i skupienia, zainteresowania,

2. pomaga zainicjować i podtrzymać kontakt,

3. wpływa na zmianę postaw i perswazję,

4. komunikuje emocje,

5. determinuje typ interakcji, która będzie miała miejsce,

6. służy jako prezentacja siły lub sygnał zmiany roli w interakcji.

Wbijanie wzroku w podłogę, unikanie kontaktu wzrokowego - wrażenie osoby nieśmiałej, niepewnej, zawstydzonej.

Poza ciała

Niewskazane pozy zbyt swobodne - rozparcie się w fotelu - wrażenie arogancji. Odchylenie się do tyłu powiększa dystans.

Leżenie na stole - opieranie się całym ciężarem o stół - wrażenie, że ktoś jest pozbawiony energii, słaby.

Niedbały sposób siedzenia z głową podpartą palcem i kciukiem.

Ruchliwość całego ciała - wrażenie napastliwości - ktoś taki jest mniej wiarygodny, ruchliwość powinna być ograniczona.

Ręce -

splecione - bariery - odgradzanie się od słuchaczy (skrzyżowanie rąk na piersiach) - sygnał braku poczucia bezpieczeństwa, braku pewności siebie

Gestykulacja - wskazana , jeśli gesty nie są zbyt gwałtowne, ręce nie powinny wykraczać daleko poza obręb ciała na boki. Nadużywanie obszernych gestów - obniżenie wiarygodności

Unikać drapania się, pocierania oka, szczypania skóry na szyi, poprawiania krawata

Wiele gestów nabiera znaczenia tylko w zestawieniu z wypowiedzią:

• obrazuje

• wyobraża treści abstarkcyjne

• eksponuje ważne segmenty komunikatu (batuty)

• uspójnia go

- Przestrzeń i obiekty

• Zjawisko wyznaczania terytoriów w świecie zwierząt - wielkość strzeżonego obszaru zależna od zagęszczenia gatunku na danym terenie.

• Ludzie, podobnie jak zwierzęta, posiadają swoją osobistą przestrzeń. Jej wielkość jest zdeterminowana kulturowo i uzależniona, jak u zwierząt, od stopnia zagęszczenia populacji na danym terenie. W zależności od typu kontaktów, stopnia oficjalności komunikacji, zażyłości z rozmówcami zachowujemy różne dystanse wobec partnerów komunikacji.

Większość Europejczyków przestrzega w kontaktach ze sobą pewnych norm odległości.

• Strategie obronne, które neutralizują nadmierną bliskość otaczających nas osób

• Skutkiem stłoczenia - wzrost agresywności, wzmożenie uczucia złości

• Przestrzeganie norm proksemicznych (od ang. słowa proxemity ` sąsiedztwo, bliskość') - jednym z warunków, by komunikacja językowa była skuteczna, a ludzie podczas rozmowy z nami dobrze czuli się w naszym towarzystwie.

• Aranżacja przestrzeni i zachowania „siedzące” (umeblowanie i aranżacja wnętrza jako informacja o pragnieniu komunikowania; kształt stołu a komunikacja, dobór miejsc siedzących jako wyznacznik pozycji przywódczych, aranżacja miejsc przy stole a częstotliwość komunikowania i liczba przekazów)

Operowanie głosem

• Głos silny, tubalny o atrakcyjnej barwie ułatwia dojście słowa i zdobycie sympatii widza.

• Głos słaby, zbyt wysoki, piskliwy - wręcz przeciwnie - obniżanie głosu przez ćwiczenia

POLSKI JĘZYK POLITYKI

Wykorzystanie języka przez sprawujących władzę jako narzędzia kierowania społecznościami towarzyszy ludziom od starożytności. Wiek XX - groźne zjawiska w tym zakresie - narodziny systemów władzy totalitarnej: faszystowskiej i komunistycznej, zwłaszcza w wersji stalinowskiej.

Język w nich ważnym instrumentem

• paraliżowania społecznej aktywności,

• zniekształcenia świadomości historycznej,

• eliminowania całych sfer ludzkiego myślenia,

• narzędziem piętnowania przeciwników politycznych.

Nowomowa- newspeak- powieść George'a Orwella Rok 1984 (wyd.1949 r.), futurologiczna wizja państwa totalitarnego, w którym język bez reszty zaprzęgnięty jest w służbę ideologii.

Nowomowa (węższe rozumienia) - sposób posługiwania się językiem w propagandzie totalitarnej, szczególnie komunistycznej; forma porozumiewania się władzy (arbitralnie sprawującej poprzez cenzurę kontrolę nad mediami ) ze społeczeństwem.

Nowomowa (szersze rozumienie) - wszelkie formy języka związanego z kulturą masową: niedbałego, ubogiego i prymitywnego, bo przeznaczonego do powszechnego rozumienia.

Polski wariant nowomowy funkcjonował od lat 50. do końca lat 80.

Nowomowa stała się przedmiotem opisu lingwistycznego i filologicznego w latach 80 - M. Głowiński, L. Bednarczuk, J. Bralczyk, J. Sambor

Charakterystyka nowomowy

1. Najważniejsza jest w niej funkcja perswazyjna - każda wypowiedź sformułowana w nowomowie ma na celu przekonanie odbiorcy o słuszności przekazywanych mu sądów i skłonienie go do określonych zachowań.

2. Znaczenie używanych słów jest w niej podporządkowane ocenie - nawet pozornie neutralne wyrażenia w nowomowie mają przypisaną pozytywną lub negatywną ocenę.

3. Zmusza do mówienia i pisania w pewnych określonych sytuacjach wyłącznie w jeden określony sposób, który dotyczy nie tylko schematu formalnego wypowiedzi, ale także jej treści.

4. Nie opisuje rzeczywistości, ale tworzy ją, czyli pełni funkcję magiczną.

5. Teksty nowomowy są nieweryfikowalne z punktu widzenia ich prawdziwości. Są tak formułowane, że nie da się zaprzeczyć przekazywanym w nich sądom.

POLSKI JĘZYK POLITYKI PO 1989 ROKU

• Po 1989 r. w warunkach pluralizmu politycznego monopol jednej partii w komunikacji publicznej został zastąpiony przez różnorodne oferty polityczne, a także różne style i strategie używania języka jako narzędzie w sprawowaniu władzy.

• Wszystkie łączy jedna cecha wspólna: są reakcją na dawny styl publicznego wypowiadania się właściwy nowomowie, zwłaszcza na jej schematyzm i rytualność.

• Po 1989 r. zmalała rytualność i skonwencjonalizowanie politycznych tekstów.

• Rola Lecha Wałęsy - spontaniczność zachowań językowych i preferowanie wypowiedzi mówionych. Metaforyka Wałęsy.

• Po 1989 r. nowe gatunki komunikacji w polityce:

ulotki, plakaty, telewizyjne klipy, konferencje prasowe. Debata parlamentarna rozwija takie gatunki, jak: expose, interpelacje.

• Liczniejsze niż w PRL-u są teksty mówione, także improwizowane (wystąpienia wiecowe w debatach publicznych, wywiady) -debaty parlamentarne i prezydenckie, orędzia (prezydenta, marszałków obu izb parlamentarnych, prymasa), konferencje prasowe, wywiady, kampanie wyborcze i informacyjne.

• Obecność słownictwa humorystycznego, rubasznego, czasem wulgarnego. Odbudowanie retoryki walki, ataku, krytyki, negacji.

• Agresywność , brutalizacja języka. Agresywni politycy postrzegani jako atrakcyjniejsi.

• Wypowiedzi polityków po 1989 r. oscylują dziś między dwoma biegunami:

1. Kierunek staranny

• Patos. Odwoływanie się do topiki solidarnościowej. Nadużywanie słownictwa z szeroko rozumianej etyki społecznej. Zerwanie z tradycja komunistyczną - odejście od retoryki doktryny marksistowsko-leninowskiej, całej tradycyjnej.

• W latach 90. telepopulizm - najważniejsza dla wizerunku publicznego jest telegeniczność, czyli przyjemna aparycja i umiejętność zgrabnego, celnego , niekonfliktowego wypowiadania się - elegancja, takt w zachowaniach językowych

• Naśladownictwo demokracji zachodnich, zwłaszcza amerykańskiej

• Skłonność do posługiwania się wysokospecjalistyczną terminologią ekonomiczno-prawną, giełdową, bankową, informatyczną.

• W nurcie prawicowym: wielka wagę przywiązuje się do identyfikacji narodowej.

• Udział ekspertów i pracowników nauki w przygotowywaniu tekstów politycznych (programów, ekspertyz) - powoduje, że ulegają one akademizacji

2. Kierunek populistyczny

• potoczność

odwoływanie się do stylu niskiego, epatowanie potocznością sformułowań (Lech Wałęsa, Andrzej Lepper) , naturalne, swobodne mówienie

• język mówiony jest postrzegany na ogół jako mniej poddający się manipulacji

• potrzeba wariantywności, próby odzyskiwania wiarygodności.

• atrakcyjność medialna, szybkość , a nie prawdziwość- kryzys informacji pozytywnej - jako nieatrakcyjnej; treści polityczne - przedstawiane jako spektakl polityczny (inforozrywka).

• demagogia

demagogia- publiczne głoszenie, w celu zjednania słuchaczy dla głoszonych poglądów, treści chętnie słuchanych, apelowania do powszechnych ludzkich zainteresowań.

---