ZAGADNIENIA LEKSYKALNO-SEMANTYCZNE

1. Wyrazy w tekście i w słowniku, czyli o związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych.

Społeczny charakter języka - jako pierwszy podkreślił de Saussure.

Znaki językowe - dowolne, umowne. Nie ma żadnego naturalnego związku pomiędzy dźwiękową formą wyrazu a oznaczanym przezeń przedmiotem. Znaki zawdzięczają swe istnienie społecznej (milczącej) umowie.

Wartość znaku językowego (termin wprowadzony przez de Saussure'a) - jest niezależna od znaczenia znaku w rozmaitych kontekstach i sytuacjach, a także od skojarzeń, które wywołuje u słuchaczy. Wartość ta jest określana stosunkiem danego znaku do pewnych innych znaków danego języka.

Język nie jest systemem, ale zbiorem większych lub mniejszych podsystemów, wśród których można dostrzec pewną hierarchię, poziomy wyższe lub niższe; są to kategorie syntaktyczne, morfologiczne, fonetyczne.

Analiza semantyczno-leksykalna: otwartość zasobów, wielofunkcyjność elementów, bada ograniczoną liczbę cech istotnych (relewantnych), pomija cechy drugorzędne.

W wyrazie rozróżniamy funkcje realno-znaczeniowe (np. w wyrazie woda wywołanie przedstawienia żywiołu wilgotnego, chłodnego, ruchliwego, przezroczystego, itd.) oraz funkcje formalne (wyraz woda jest rzeczownikiem rodzaju żeńskiego w mianowniku, itd.)

Reguły gramatyczno-składniowe: wyznaczają konkretną funkcję i znaczenie wyrazu w tekście.

Związki syntagmatyczne (gr. syntagma - konstrukcja składniowa) - określają pozycję wyrazów w zdaniu. Są to związki istniejące realnie w konkretnym tekście.

Paradygmat fleksyjny rzeczownika - zbiór jego wszystkich form deklinacyjnych.

Wyrazy związane w grupie relacjami semantyczno-logicznymi stanowią swego rodzaju paradygmaty, np. synonimy oraz wyrazy będące w relacji podrzędności lub nadrzędności.

Przeciwstawność - etap relacji paradygmatycznej, jako zjawisko leksykalne pojawia się w wyrazach antonimicznych. Opozycja znaczeń występująca pomiędzy parami wyrazów pozwala wyraźniej niż poprzez innego typu związki wyodrębnić te cechy znaczenia, które odróżniają jeden wyraz od drugiego.

Wyrazowe związki paradygmatyczne (systemowe) występują w wyraźnej opozycji do związków syntagmatycznych (tekstowych).

Wyraz - najmniejsza względnie samodzielna, znacząca jednostka językowa, zdolna do spełniania jakiejś funkcji syntaktycznej: może on samodzielnie lub w połączeniu z innym wyrazem stanowić człon wypowiedzenia lub wypowiedzenie. Wyraz posiada określoną funkcję: informuje o jakiś zjawiskach z rzeczywistości pozajęzykowej (oznacza bądź wskazuje na przedmioty - dom, Jan, my; właściwości - nowy, źle, taki; procesy - czytać, żółknąć, spać), o realizacjach między tymi zjawiskami (przed, piąty, inny) lub o relacjach między elementami tekstu (że, bo).

Wyraz może być morfologicznie prosty - składa się wówczas z pojedynczego morfemu (na, dziś, i) lub morfologicznie złożony - składa się z dwu lub kilku morfemów (dom-k-i, od-nieś-ć)

Wyraz tekstowy - wyraz jako element tekstu. Jednostka języka, której pozycja w tekście jest zmienna w stosunku do innych elementów (wyrazów) tego tekstu. Możliwe jest wstawienie trzeciego wyrazu między dwa sąsiadujące wyrazy tekstowe.

Leksem - wyraz jako element systemu słownikowego. Może być w tekście reprezentowany przez formę złożoną z dwu lub kilku wyrazów tekstowych, np. leksem `czytać' w wyrażeniu `będę czytał' reprezentowany jest przez dwa wyrazy tekstowe.

2. Znaczenie wyrazu.

Wyrazy użyte w konkretnym zdaniu nigdy nie występują samoistnie, jako niezależne jednostki. Są otoczone innymi wyrazami, które występują obok na osi syntagmatycznej lub paradygmatycznej, nadając im przez swą obecność określone znaczenie, wartość semantyczną.

Wyraz - znak przedmiotu. Znaczenie wyrazu to suma cech definicyjnych - czyli wspólnych przedmiotom oznaczanym przez dany wyraz - do którego wyraz się odnosi. Wyraz komunikuje tylko te cechy przedmiotu, które będąc wspólne wszystkim przedmiotom oznaczanym przez dany wyraz są zarazem istotne np. dla funkcji tych przedmiotów. Wyrazy nie komunikują nam rzeczywistości w całym jej bogactwie i skomplikowaniu, przekazują tylko niektóre jej cechy i aspekty.

Analiza składnikowa - rozbiór na składniki semiczne - stanowi próbę przeniesienia do badań słownictwa założeń fonologii, rozkłada znaczenie wyrazu na najprostsze elementy - semy.

Semy - cechy stanowiące o odrębności wyrazu, rodzaj dystynktów, które składają się na jego znaczenie.

Zdefiniować wyraz = wyodrębnić wszystkie semy (cechy znaczące), poczynając od tych, które są wspólne dla innych wyrazów w danym zbiorze, kończąc na tych, które są w opozycji wobec wyrazów sąsiadujących. Każdy wyraz można scharakteryzować pod względem znaczeniowym poprzez obecność pewnej liczby cech lub ich brak w obrębie wyrazów zgrupowanych w naszej pamięci w odpowiednie związki paradygmatyczne.

Analiza polowa - u podstaw teorii pól leży przekonanie, że słownictwo funkcjonuje we wzajemnym systemie powiązań. Tym samym znaczenie wyrazu zależy od miejsca, jakie zajmuje on wśród pozostałych wyrazów tworzących system.

Zawartość pojęciowa języka dzieli się na sfery, w których mieszczą się grupy słów pokrewnych - pola wyrazowe. Pole te miały stanowić w miarę uporządkowany i spójny system słownictwa, odpowiadający fragmentowi rzeczywistości, którą użytkownicy języka nazywają.

Stanowiska badawcze: uniwersalizm i relatywizm językowy.

Stanowisko uniwersalistyczne - w odniesieniu do słownictwa zakłada, że system pojęciowy i odpowiadające mu klasy wyrazów są w zasadzie wspólne dla wszystkich ludzi. Ten typ rozumowania wywodzi się z tradycyjnej filozofii języka.

Stanowisko relatywistyczne - kładzie nacisk na różnice między systemami pojęciowymi w językach należących do odmiennych kręgów kulturowych. Wiele pojęć, które odnoszą się do najbardziej powszechnych doświadczeń ludzkich, zdeterminowanych jest przez odmienności kulturowe. Różne społeczności mają różne językowe obrazy świata. Nie ma w ogóle dwóch języków, których słownictwo pokrywałoby się zupełnie ze sobą.

Stanowiska te, ukazując z jednej strony sieć wspólnych dla większości kultur kategorii pojęciowo-znaczeniowych, z drugiej zaś uwypuklając odrębności znaczeniowo-leksykalne konkretnych języków, wychodzą z podobnego przekonania, że język jest projekcją świata realnego.

3. Wyraz w tekście literackim.

Analiza tekstów literackich - chodzi o to, by za pomocą sposobów wypracowanych przez lingwistykę ukazać artystyczne walory utworów, wychwycić ich cechy ekspresyjne, zgłębić treściową zawartość. Analiza ściśle językoznawcza dąży do przedstawienia wartości semantycznej słowa w języku ogólnym, w analizie literackiej będzie chodziło o rozpoznanie wartości oryginalnych, szczególnego nacechowania, jakie słowo uzyskuje w konkretnym utworze lub w twórczości danego pisarza.

Słowa-klucze - pewne zespoły słów, które występują z częstotliwością znacznie większą niż w ogólnym języku literackim, muszą mieć jakąś szczególną wartość znaczeniową, muszą skupiać w sobie specjalnie ważne czy też emocjonalnie bliskie treści.

KULTURA JĘZYKA

1. Kultura języka i komunikacja językowa.

Powiązanie kultury języka z komunikacją językową - kultura języka winna służyć skutecznej komunikacji językowej.

2. Pojęcie kultury języka.

Termin kultura języka jest wieloznaczny:

~ działalność zmierzająca do udoskonalenia języka i umiejętności posługiwania się nim - działalność dwojakiego rodzaju: naukowa i praktyczna.

- naukowa - ma charakter stosowany, polega na obserwacji i opisie praktyki językowej, obserwacji zmian i wyprowadzaniu wniosków, które mają wartość zaleceń normatywnych, tzn. określają normę językową. Działalność kulturalnojęzykowa:

- stabilizacyjna - podtrzymanie ciągłości języka konieczne jest do dobrego porozumiewania się za jego pomocą. Posługiwanie się środkami znanymi w sposób, jaki robią to inni, gwarantuje komunikatywność wypowiedzi.

- modyfikacyjna - wraz z rozwojem społeczeństwa rosną potrzeby językowe.

- praktyczna - kształcenie odpowiednich nawyków w zakresie posługiwania się językiem, udzielanie porad językowych. Wymaga podstaw teoretycznych i wiedzy naukowej o języku.

~ stopień umiejętności posługiwania się językiem - rezultat oddziaływania przede wszystkim domu rodzinnego, a następnie instytucji wychowawczo-nauczających

~ nauka o kulturze języka - wiedza teoretyczna, której zadaniem jest:

- określanie przedmiotu zainteresowań

- formułowanie celów tworzenia teorii kultury języka

- opisywanie związków kultury języka z dziedzinami pokrewnymi

- dopracowywanie się metodologii opisu języka w aspekcie kulturalnojęzykowym

Kultura języka to przede wszystkim poprawne używanie form językowych, tj. takie, które jest zgodne ze zwyczajem językowym (uzusem) warstwy wykształconej użytkowników języka i ustaloną na tej podstawie przez językoznawców normą językową.

Kompetencja językowa (świadomość językowa) - zawarty w pamięci długotrwałej zasób obrazów językowych oraz wiedza o ich użyciu obejmująca system wartości i ocen oraz postaw, a także system umiejętności, nawyków, programów czynności językowych. Na świadomość składają się:

- wzorce - uświadamiane lub nie normy, stereotypy i wyobrażenia, zachowania językowe ukształtowane na podstawie dotychczasowych doświadczeń lub przejęte od otoczenia

- zdolności twórcze jednostki

Poczucie językowe, naturalna wewnętrzna norma językowa.

Postawa wobec języka - ocena zmian dokonujących się w języku. Postawy mogą być związane z przyjętym przez jednostkę lub grupę społeczną systemem wartości, ale mogą też być efektem emocjonalnego stosunku do języka.

Typy postaw wobec języka:

- racjonalna - irracjonalna

- narodowa - internacjonalna

- konserwatywna - sprzyjająca zmianom

- uniformistyczna - tolerująca różnorodność

- purystyczna - liberalna

- realistyczna - idealistyczna

Kultura języka (wąskie znaczenie) - działalność zmierzająca do udoskonalenia języka i umiejętność posługiwania się nim oraz stopień umiejętności posługiwania się językiem.

3. Podstawowe pojęcia kultury języka.

Podstawowe pojęcia: norma językowa, innowacja i błąd językowy, kryteria poprawności językowej.

Norma językowa - system - uzus.

Norma językowa - ściśle związana z systemem językowym (system - ogół elementów językowych (dźwięków, morfemów, wyrazów) i wzorów konstrukcyjnych (reguł) ich łączenia).

- norma to zespół reguł określających taki sposób użycia elementów językowych, który w danym środowisku uchodzi za poprawny; zjawisko obiektywne; odnosi się do języka w działaniu

- kodyfikacja to zespół ocen odzwierciedlających ów obiektywny stan i obliczonych na jego zachowanie bądź modyfikację

Do sprawnego porozumiewania się nie wystarcza tylko dobra znajomość systemu językowego, lecz konieczna jest także znajomość zwyczaju językowego (uzusu), który decyduje o tym, jakich środków językowych powinniśmy używać.

Norma to skodyfikowany uzus - tylko w języku literackim. Odmiany pozostające poza jego obrębem (gwary) opierają się wyłącznie na uzusie.

Schemat stosunku normy do pozostałych płaszczyzn języka:

1. system - elementy tzw. systemu potencjalnego, nie występujące w normie i uzusie (np, głupiość, błagacz)

2. system + uzus - elementy uzualno-systemowe, tj. środki używane i regularne, ale uznawane za niepoprawne (tą książkę, kwadransy)

3. system + uzus + norma - elementy uzualno-normatywno-systemowe, tj. ogół regularnych, używanych i skodyfikowanych środków danego języka (np. drogą, polami)

4. uzus + norma - elementy uzualno-normatywne, tj. środki niezgodne z systemem, ale używane i skodyfikowane (np. zapożyczenia, formy typu znajdować)

5. uzus - elementy uzualne, tj. używane, ale niezgodne z systemem i nieskodyfikowane (np. ten Kaziu, te jabłko)

Kodyfikacja językowa jest składową czynnością normowania języka. Proces normowania składa się z 10 etapów, które wymagają zorganizowanych działań naukowych, a nawet decyzji politycznych i społecznych. Kodyfikacja normy polega na wyborze jednego z istniejących w języku wariantów, uznaniu go za obowiązujący i potępieniu innych wariantów. Kodyfikacja mówionej odmiany języka jest liberalniejsza od pisanej.

4. Innowacja i błąd.

Innowacja - każda nowa jednostka językowa, która pojawia się w tekście. Mogą to być zapożyczenia z języków obcych albo nowotwory językowe utworzone zgodnie z systemem językowym, ale nie sankcjonowanym przez normę językową. Niektóre innowacje powtarzane wielokrotnie uzyskują z czasem aprobatę społeczną, czyli wchodzą w obręb normy. Aby osiągnąć cel wypowiedzi, nadawca może przekraczać granice normy, a nawet normy i systemu, tworząc innowacje. Pożądane są innowacje przydatne funkcjonalnie, zbliżające język do doskonałości.

Błąd - innowacja funkcjonalnie nieuzasadniona.

Językoznawstwo diachroniczne - bada ewolucję języka, proces zachodzenia w nim zmian.

Język doskonały - zaspokaja wszystkie potrzeby komunikacyjne swoich użytkowników w sposób wymagający od nich najmniejszego wysiłku. Warunki doskonałości języka: wystarczalność i ekonomiczność.

5. Kryteria poprawności językowej.

Kryteria poprawności językowej wg. Witolda Doroszewskiego ze Słownika poprawnej polszczyzny:

- historyczne - oparte na wiedzy historycznojęzykowej

- formalno-logiczne lub korelacji form - za formy poprawne uzna się takie, które zachowują zróżnicowanie znaczeniowe wyrazów podstawowych

- narodowe - własne, nie zapożyczone

- estetyczne - za poprawne uznaje się takie formy wypowiedzi, które charakteryzują się harmonią, są jasne i proste

- geograficzne (miejscowe) - w jakich okolicach formy są używane

- literacko-autorskie - oparte na wzorach literatury pięknej i tekstach wybitnych autorów

- sceniczne, szkolne, pisowniowe

Kryteria oceny innowacji językowych wg. Haliny Kurkowskiej w Kulturze języka polskiego:

- wewnętrznojęzykowe:

~ wystarczalności języka - zastosowanie w zakresie innowacji leksykalnych, które powstają na przykład w związku z pojawieniem się nowych desygnatów; innowacje tego rodzaju są bardzo częste. Oprócz wypełniania luki w słownictwie zaspokajają potrzebę wyrażenia stosunku mówiącego do tego, o czym mówi.

Dominują zapożyczenia z języków obcych:

- zapożyczenia właściwe - przyjęcie morfemu leksykalnego z obcego języka w formie charakterystycznej dla języka, z którego został zapożyczony, i odpowiednim dostosowaniu do systemu języka polskiego [nylon, sputnik]

- kalki językowe - odwzorowanie struktury wyrazów obcych [wydźwięk - Ausklang]

- zapożyczenia sztuczne - polegają na tworzeniu konstrukcji leksykalnych opartych na podstawach z różnych języków [telefon - ang. telephone - gr. tele `daleko' i phone `dźwięk']

Innowacje leksykalne oparte na formach językowych rodzimych i tworzone według modelu własnego:

- neologizmy słowotwórcze [kruszarka - maszyna do kruszenia brył skalnych]

- neosemantyzmy - [warta - o określonego rodzaju zobowiązaniu produkcyjnym]

- ekspresywizmy [pracuś zamiast pracowity]

~ ekonomiczności języka

- innowacja regulująca - eliminowanie z języka wyjątków, dostosowanie konstrukcji nieregularnych do regularnych; eliminują one wyjątki w języku, które utrudniają procesy komunikacyjne i powodują błędy w wypowiedziach

- innowacje rozszerzające - dopuszczanie formy częściej stosowanej zamiast rzadko stosowanej [dwadzieścia dzieci zamiast dwadzieścioro]

- innowacje nawiązujące - wtórne nawiązywanie formalne jednych wyrazów do drugich [zakrystia - zachrystia]

- innowacje skracające - usuwanie z tekstu elementów niekoniecznych dla jego komunikatywności [np. skróty fonetyczne (wogle), tworzenie skrótów i skrótowców (pekape), uniwerbizacja (przegubowiec, podstawówka, ogólniak)]

- innowacje precyzujące - rozgraniczanie znaczeń elementów pierwotnie synonimicznych [dziecinny i dziecięcy mają dziś dwa odrębne zakresy semantyczne]

- zewnętrznojęzykowe:

~ stopnia rozpowszechnienia (uzualne) - im bardziej przydatna jest dana innowacja ze względu na wystarczalność i ekonomiczność, tym mniejszy stopień jej rozpowszechniania wystarczać powinien do jej akceptacji

- frekwencja tekstowa - częstość pojawiania się danej innowacji w nowo wytwarzanych tekstach

- ekstensja tekstowa - zasięg występowania ograniczony do jednego typu wypowiedzi

- ekstensja społeczna - zasięg społeczny innowacji

~ autorytetu kulturalnego (literacko-autorskie lub autorskie) - autorytet kulturalny użytkowników języka akceptujących dany element języka i siła oddziaływania wytwarzanych przez nich tekstów w dziedzinie kultury

~ narodowe - rozstrzyganie wątpliwości w związku ze współistnieniem żywiołu rodzimego i obcego w języku; o popieraniu wyrazów obcych rozstrzyga nie samo ich obce pochodzenie, ale wartość komunikatywna - terminy przyjęte w wielu językach ułatwiają międzynarodową wymianę myśli, ale często neologizm słowotwórczy jest łatwiej przyswajalny, bardziej zrozumiały niż zapożyczenie

Kryteria te mają charakter systemowy, hierarchiczny, tj. uporządkowany wewnętrznie i spójny. Mają charakter zobiektywizowany.

6. Postawy użytkowników języka wobec języka.

Najbardziej pożądana postawa: wiedza o kulturze, świadome używanie języka w procesach komunikacyjnych. Brak wiedzy o kulturze może wywoływać postawy nieracjonalne, niekiedy wręcz szkodliwe społecznie.

Skrajnym przypadkiem działalności poprawnościowojęzykowej jest puryzm. Wyróżniamy trzy typy:

- puryzm nacjonalistyczny - najbardziej rozpowszechniony; czystość języka utożsamia z rodzimością środków językowych; jedna z form walki o zachowanie odrębności narodowej

- puryzm tradycjonalistyczny - uznawanie za właściwy wzorzec językowy jednego z wcześniejszych etapów rozwoju języka

- puryzm elitarny - pojmowanie czystości języka jako zgodności ze zwyczajem językowym określanej elitarnej grupy społecznej

Puryzm z góry przyjmuje za właściwy jeden określony wzorzec języka.

7. Komunikacyjny aspekt kultury języka.

Model komunikacji językowej: nadawca, odbiorca, kod, kanał.

Pojęcia istotne dla kultury języka, które odwołują się do tego modelu:

- świadomość językowa - zespół przekonań, przeświadczeń, nawyków i przyzwyczajeń językowych; stosunek użytkownika do języka jako wartości

- kompetencja komunikacyjna - wiedza użytkownika języka o warunkach jakie musi spełnić uczestnik sytuacji komunikacyjnej, aby komunikacja mogła zaistnieć i aby mógł zostać osiągnięty jej cel

- kompetencja językowa - składowa kompetencji komunikacyjnej; wiedza o języku jako narzędziu, środku komunikacji językowej

- wykonanie językowe - sposoby realizacji w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych celów komunikacji; wykonanie językowe jest bezpośrednim odbiciem kompetencji językowej (o poziomie kompetencji wnioskuje się na podstawie wykonania); są sytaucje, gdy wykonanie odbiega od rzeczywistej kompetencji, np. zakłócenia, złe samopoczucie

Kultura języka postrzegana w aspekcie komunikacyjnym odnosi się zatem bardziej do użytkownika języka niż do języka.

O skuteczności wypowiedzi decydują Sprawności komunikacyjne:

- pragmatyczna sprawność komunikacyjna - stopień osiągnięcia zamierzonego przez nadawcę celu wypowiedzi. Różne cele realizuje się za pomocą zróżnicowanych środków stylistyczno-językowych: wyrazy emocji (radość, żal, inne), akty woli (prośba, rozkaz, inne), opisywanie rzeczywistości (nazywanie, wskazywanie na fakty i związki między nimi, inne), kreowanie rzeczywistości (stanowienie faktów, kreowanie fikcji, inne).

- językowa sprawność komunikacyjna - znajomość przez nadawcę języka oraz umiejętność tworzenia za jego pomocą tekstu; opiera się na znajomości kodu językowego i polega na umiejętności budowania zdań gramatycznie poprawnych; wpływ na tę umiejętność mają także znajomość odmian kodu zróżnicowanych społecznie (socjolekty), terytorialnie (gwary) i funkcjonalnie (style), a także doświadczenie językowe, które wiąże się z pochodzeniem społecznym, wykształceniem, wykonywanym zawodem, wiekiem, pochodzeniem terytorialnym itd.

- społeczna sprawność komunikacyjna - umiejętność realizacji różnych ról społecznych; role te często narzucają językową formę wypowiedzi. Zależy ona od umiejętności uwzględniania społecznej rangi rozmówców, która może być albo równorzędna (kontakty ze znajomymi i nieznajomymi) albo nierównorzędna (układy służbowe, organizacja usług, etykieta, zabiegi wychowawcze).

- sytuacyjna sprawność komunikacyjna - umiejętność doboru środków językowych i stylistycznych ze względu na sytuację. Czynniki, które należy uwzględnić: kanał przekazu (teksty mówione, pisane, monolog), liczba rozmówców (dialog, polilog), miejsce rozmowy (plener, miejsce zamknięte), temat rozmowy (sprawy codzienne, inne sprawy), gatunek wypowiedzi (formy monologowe, formy dialogowe).

Sprawności komunikacyjne ustalają poziom kompetencji językowej i doświadczenia użytkownika języka. Razem stanowią one o poziomie kompetencji komunikacyjnej.

8. Błędy językowe i ich rodzaje.

Pojęcie błędu językowego - jedno z podstawowych pojęć kultury języka. Ściśle wiąże się z pojęciem normy językowej. Błąd językowy to innowacja nie uzasadniona funkcjonalnie. Za błąd językowy uznamy wszystkie takie użycia języka, które nie są zgodne z przyjętą normą językową.

Przyczyny powstawania błędów językowych - dekoncentracja, stres, zmęczenie. Działają one tym mocniej, im niższy jest poziom wiedzy wyraźnej. Ważną rolę odgrywa też stosunek użytkownika do języka, wpływa on na staranność i estetykę wypowiedzi.

Klasyfikacja błędów językowych - niektóre związane z odmianą mówioną, inne z pisaną, ale większość błędów odnosi się do obydwu odmian jednocześnie. Norma dla odmiany pisanej jest bardziej rygorystyczna niż dla odmiany mówionej.

- błędy typowe dla odmiany mówionej - błędy w wymowie:

~ błędy w artykulacji - polegają na wymowie głosek niezgodnie z obowiązującą normą; poprzez nie najbardziej uwidacznia się wpływ środowiska, np. twarda wymowa l przed i - lypa, lyst zamiast l'ipa, l'ist

~ błędy w akcentowaniu - polegają na niewłaściwym stawianiu akcentu wyrazowego w wyrazach, w których akcent pada na inną sylabę niż druga od końca, np. w wyrazach obcych fiz'yka zamiast f'izyka, w formach złożonych czasowników czasu przeszłego robil'iśmy zamiast rob'iliśmy

~ błędy w intonacji - polegają na niewłaściwym umieszczeniu akcentu zdaniowego, za pomocą którego zaznaczamy elementy zdania ważne dla wypowiedzi; jeżeli intencja wypowiedzi nie będzie zgodna z linią melodyczną zdania, to będziemy mówili o błędzie w intonacji. Do błędów w intonacji należą także: pośpieszne tempo mowy, brak zróżnicowania melodycznego wypowiedzi, brak pauz, brak płynności (mowa rwana)

- błędy typowe dla odmiany pisanej - błędy w pisowni:

~ błędy ortograficzne - naruszające normę ortograficzną

~ błędy interpunkcyjne - naruszające normę interpunkcyjną

Błędy w wymowie i pisowni nie należą do błędów językowych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Błędy językowe to przede wszystkim błędy odnoszące się do systemu językowego, czyli gramatyki.

Błędy gramatyczne:

- błędy fleksyjne - błędy naruszające normę w zakresie odmiany wyrazów; mogą być spowodowane:

~ trudnościami w wyborze rodzaju gramatycznego, np. pomarańcz zamiast pomarańcza

~ nietypową i nieregularną odmianą, np. w wypadku czasownika mleć pojawiają się formy mielił, mieliła, mieliło, mielili, mieliły zamiast mełł, mełła, mełło, mełli, mełły

~ niewłaściwym doborem końcówek deklinacyjnych lub koniugacyjnych, np. umią, rozumią zamiast umieją, rozumieją

- błędy składniowe:

~ w zakresie związku zgody - stanowią wykolejenie polegające na nieuzgodnieniu formy wyrazu określającego z formą wyrazu określanego, np. Istoty takie będą różnili, Osobom, którzy

~ w zakresie związku rządu - niedostosowanie formy wyrazu określającego do wymagań wyrazu określanego, np. Słowo było świętym zamiast święte, zjedli tych owocy zamiast te owoce

~ polegające na nadużywaniu konstrukcji biernych, np. Karol został odradzony od wysłania pomocnych wojsk zamiast Karolowi odradzono wysłanie

~ usterki w szyku wyrazów, np. Odyseusz by oddał życie zamiast oddałby

~ błędy w użyciu spójników i zaimków względnych, np. Stosunki społeczne za Ludwika XVI a dzisiejsze różnią się - i zamiast a

~ wykolejenia w zakresie użycia imiesłowowych równoważników zdania, np. Zastanawiając się nad tym, budzi się we mnie nadzieja (różne podmioty w zdaniach składowych)

- błędy słownikowe (leksykalne) - polegają na niepoprawnym użyciu wyrazu lub związku frazeologicznego bądź też na używaniu wyrazów niepotrzebnych lub źle skonstruowanych

~ błędy w użyciu zaimków i innych wyrazów o znaczeniu relacyjno-gramatycznym - m.in. nadużywanie zaimków ten, ta, to w tzw. funkcji utożsamiającej oraz stosowanie bez dostatecznego uzasadnienia zaimków osobowych, np. Muszę przyznać, że ja za mało poświęcam czasu na naukę.

~ błędy oparte na skojarzeniach fonetycznych - mylenie podobnie brzmiących wyrazów i używanie ich w nieodpowiednich kontekstach, np. Kobiety były otoczone powszednią (zamiast powszechną) czcią.

~ błędy słowotwórcze i powstałe skutkiem skojarzeń słowotwórczych:

- inercyjne posługiwanie się produktywnym wzorem słowotwórczym (można zaliczyć do błędów morfologicznych)

- operowanie środkiem słabo przyswojonym, nie należącym do słownictwa czynnego, np. uosabniali zamiast uosabiali, wytłumaczali zamiast tłumaczyli

~ właściwe błędy leksykalne - mają podłoże semantyczne, użyte słowo nie odpowiada treści myślowej; przyczyną może być niedostateczna znajomość znaczeń używanych słów, np. chciał pozostać marynarzem zamiast zostać, przeszli do wniosku zamiast doszli

~ błędy w użyciu wyrażeń przyimkowych, np. za najmniejszą rzeczą bito się zamiast z powodu najmniejszej rzeczy

~ wykolejenia łączliwości frazeologicznej (m.in. pleonazmy), np. Odyseusz piastował imię zamiast nosił, Zabiegi takie noszą miano nazwy rusyfikacji (pleonazm: miano = nazwa)

~ zniekształcenia związków frazeologicznych stałych, np. narazili się na życie zamiast na śmierć, na niebezpieczeństwo

- błędy stylistyczne - niedostosowanie użytego środka językowego do całości wypowiedzi ze względu na jej treść lub formę

~ wieloznaczność sformułowań, np. Z całego mienia zostały tylko dolary, które rozdzielono między nich i bezpańskie łachy - brak przecinka, niewłaściwa interpretacja

~ skróty myślowe, np. Mając wysokie dochody, niczego mu nie brakuje zamiast Ponieważ ma wysokie dochody, niczego mu nie brakuje

~ wielosłowność, np. Adam Mickiewicz został zesłany do Rosji za branie udziału w działalności filomatów i filaretów zamiast za udział w działalności

~ powtórzenia wyrazów i konstrukcji, np. Po pewnym czasie mógł mu poświęcać jeszcze więcej czasu

~ naruszenie konwencji gramatycznej, np. Nie pójdę spać czy też odrobić lekcję zamiast Ani nie pójdę spać, ani odrabiać lekcji

~ niejednolitość stylistyczna - m.in. wtrącanie wypowiedzi z języka mówionego do wypowiedzi pisemnej (lub odwrotnie); wykorzystywanie wzorów stylu właściwego innym gatunkom wypowiedzi niż aktualnie realizowany

- językowe odbicie błędów myślenia = błędy logiczne, np. Te pytania męczyły wielu uczonych i ludzi (sugeruje to wyłączenie uczonych z gatunku ludzi)

9. Wymagania poprawnościowe wobec większych całości kompozycyjnych: tekstów i wypowiedzi.

Kultura języka w ujęciu klasycznym interesuje się głównie zagadnieniami normy językowej, tj. poprawnością wymowy i pisowni wyrazów oraz połączeń wyrazowych, prawidłową odmianą wyrazów, a także właściwym użyciem pojedynczych leksemów w tekście oraz poprawnością budowy zdań pojedynczych i złożonych. Poza sferą zainteresowań znajdują się problemy związane z tworzeniem większych całości kompozycyjnych: tekstów i wypowiedzi.

Tekst i wypowiedź - rezultat użycia języka, ostatni etap pisania czy mówienia. Pod wpływem kognitywizmu coraz częściej tekst i wypowiedź ujmuje się dynamicznie jako proces tworzenia wypowiedzi - miano dyskursu.

Tekst i wypowiedź to pewne całości komunikacyjne, mające swój początek, środek i zakończenie, pochodzące od jednego nadawcy i kierowane do jednego odbiorcy. Cechą istotną jest spójność formalna (logiczna) i semantyczna.

Wymagania poprawnościowe względem tekstu i wypowiedzi:

- każda wypowiedź musi być na temat; temat określa ramy treściowe; dobra wypowiedź konsekwentnie realizuje temat, a dygresje są przez autora wypowiedzi sygnalizowane

- trójdzielna budowa: wstęp, rozwinięcie, zakończenie; brak którejś części lub niezachowanie proporcji między nimi, narusza zasadę trójdzielności kompozycyjnej tekstu i jest traktowane jako błąd kompozycyjny

- jedność tekstowa i stylistyczna - temat realizowany za pomocą właściwej formy; brak związku między treścią a formą uznawany jest za naruszenie konwencji stylistycznej

- wybór formy („gatunku mowy”), zależny od celu wypowiedzi i sytuacji mówienia

- spójność - zachodzi związek między tematem a treścią, treściowa łączność między całostkami tekstu, wypowiedź jest realizowana za pomocą jednorodnych środków językowych i stylistycznych

KSERÓWKI

8. Typy błędów językowych.

Błąd językowy - wedle kryterium poprawności językowej element tekstu lub języka zostaje oceniony negatywnie. Błędami są nieświadome odstępstwa od obowiązującej w danym momencie normy językowej, czyli takie innowacje, które nie znajdują uzasadnienia funkcjonalnego - nie usprawniają porozumiewania się, nie wyrażają nowych treści, nie przekazują w inny sposób emocji nadawcy.

Błędy zewnętrznojęzykowe - błędy zapisu: ortograficzne i interpunkcyjne. Są one związane ze strukturą języka, nie naruszają jednak reguł systemowych czy też zasad rozwoju języka.

- błędy ortograficzne:

- używanie niewłaściwych liter i połączeń literowych w zapisie, np. ogurek, rzyczyć, druch, skoniczyć

- niewłaściwa pisownia łączna bądź rozdzielna; także niewłaściwe użycie łącznika, np. świeżomalowany, codzień, po środku, lekarz-dentysta

- niewłaściwe używanie wielkich i małych liter na początku wyrazów, np. maria nowak, w ostatnią Sobotę, Sok z Czarnych Porzeczek

- błędy interpunkcyjne:

- brak właściwego znaku interpunkcyjnego, zwłaszcza przecinka

- zbędne użycie znaku interpunkcyjnego

- użycie niewłaściwego znaku interpunkcyjnego

Błędy wewnątrzjęzykowe- naruszają reguły systemowe lub zasady rozwoju języka. Dzielimy je na:

błędy systemowe (językowe):

- gramatyczne:

~ fleksyjne

- wybór niewłaściwej postaci wyrazu, np. widnokręg zamiast widnokrąg, wziąść zamiast wziąć

- wybór niewłaściwego wzorca odmiany, np. zaoram zamiast zaorzę, bardziej wysoki zamiast wyższy

- wybór niewłaściwej postaci tematu fleksyjnego, np. przyjacielom zamiast przyjaciołom, kopła zamiast kopnęła

- wybór niewłaściwej końcówki fleksyjnej, np. diabłowi zamiast diabłu, umią zamiast umieją

- nieodmienianie wyrazu, który ma swój wzorzec deklinacyjny, np. z Aleksandrem Fredro zamiast z Aleksandrem Fredrą

- odmienianie wyrazu, któremu nie można przypisać wzorca odmiany, np. wypić kubek kakaa zamiast wypić kubek kakao

~ składniowe - polegają na wyborze niewłaściwego wzorca składniowego, czyli niewłaściwym łączeniu form wyrazowych w jednostki tekstu

- błędy w zakresie związku zgody, np. Pies i Zuzia wbiegły zamiast Pies i Zuzia wbiegli, Rodzeństwo wyprowadzili się zamiast Rodzeństwo wyprowadziło się

- błędy w zakresie związku rządu, np. używać dobrą szminkę zamiast używać dobrej szminki, podobna nam zamiast podobna do nas

- błędy w używaniu przyimków, np. przed i po obiedzie zamiast przed obiadem i po obiedzie, siedzieć na kasie zamiast siedzieć w kasie

- błędy w zakresie używania wyrażeń przyimkowych, np. brak postępu w temacie kopalń zamiast brak postępu w sprawie kopalń

- niepoprawne skróty składniowe, np. Organizuje i kieruje ruchem oporu zamiast Organizuje ruch oporu i kieruje nim

- niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania, np. Zdając egzamin, został przyjęty na studia zamiast Zdawszy egzamin, został przyjęty na studia

- konstrukcje niepoprawne pod względem szyku, np. To w minionych latach nie zdarzało się zamiast To w minionych latach się nie zdarzało

- zbędne zapożyczenia składniowe, np. Założenia te wydają się być sensowne zamiast Założenia te wydają się sensowne

- leksykalne:

~ błędy słownikowe (wyrazowe)

- używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu (neosemantyzacja), np. wnioskować zamiast zgłaszać wniosek, postument zamiast pomnik

- mylenie znaczeń wyrazów podobnych brzmieniowo lub morfologicznie i ich niepoprawne wymienne używanie, np. klimatyzacja i aklimatyzacja, adaptować i adoptować, efektowny i efektywny

- posługiwanie się pleonazmami, np. całkowicie zlikwidować, cofnąć się do tyłu, akwen wodny, sopel lodu

­- naruszenie łączliwości wyrazu, np. odnieść porażkę zamiast ponieść porażkę, wyrządzać straty zamiast powodować straty

- nadużywanie wyrazów modnych, np. asortyment, konsensus, adekwatny, kreować

~ błędy frazeologiczne

- zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu związku, np. ciężki orzech do zgryzienia zamiast twardy orzech do zgryzienia, dolać oliwy zamiast dolać oliwy do ognia

- zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze składników, np. palić na panewce zamiast spalić na panewce

- zmiana znaczenia frazeologizmu

- użycie frazeologizmu w niewłaściwym kontekście, powodującym odżycie znaczenia dosłownego

~ błędy słowotwórcze

- budowanie formacji niezgodnie z polskim modelami słowotwórczymi, np. specgrupa zamiast grupa specjalna, sport telegram zamiast telegraficznie o sporcie

- zastosowanie niewłaściwego formantu, np. głupość zamiast głupota

- wybór niewłaściwej podstawy słowotwórczej, np. eurosejm zamiast europarlament

- fonetyczne:

- niepoprawna wymowa głosek, np. ą jako om na końcu wyrazu, ś jako śi

- niepoprawna wymowa grup spółgłoskowych

- „literowe” odczytywanie wyrazów

- redukcja głosek i grup spółgłoskowych

- niepoprawne akcentowanie wyrazów i form wyrazowych

błędy użycia (stylistyczne):

~ niewłaściwy dobór środków językowych w określonej wypowiedzi, niedostosowanie ich do charakteru i funkcji tej wypowiedzi

- używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych, np. dokonałem zakupu, skonsumowałeś obiad

- używanie elementów potocznych w wypowiedziach o charakterze publicznym, np. człowiek wykopyrtnął się, facet przemieszkiwał

- mieszanie elementów z kilku różnych stylów w jednej wypowiedzi

- stylizacja językowa niemająca uzasadnienia w treści i charakterze stylowym wypowiedzi

~ naruszenie zasad jasności, prostoty i zwięzłości stylu

Inne kryterium podziału - ranga, czyli to, w jakim stopniu naruszają normę językową.

- błędy rażące - naruszają podstawowe zasady poprawnościowe. Ich popełnienie powoduje zakłócenie podstawowej, komunikatywnej funkcji przekazy językowego. Tekst, który zawiera takie błędy, jest albo zupełnie niezrozumiały dla odbiorcy, albo przekazuje mu informacje niezgodne z intencją nadawcy.

- błędy pospolite - nie powodują na ogół nieporozumienia na poziomie semantycznym, jednakże, naruszając normę panującą w danym środowisku, narażają osobę, która je popełniła, na negatywną ocenę ze strony odbiorcy.

- usterki językowe - to takie odstępstwa od normy, które naruszają ją tylko w niewielkim zakresie; usterką będzie np. przestawny szyk zdania, użycie niezakorzenionego w języku neologizmu, wybór niewłaściwego kontekstowo wariantu leksykalnego.

12. Warunki właściwego użycia języka. Nowomowa.

12.1. Etyka słowa.

Etyka słowa - etyka kontaktu językowego - jeden z warunków tego, co nazywa się powodzeniem, fortunnością aktu mowy. Odbiorca tekstu oczekuje, że nadawca jest prawdomówny. Jeśli nadawca nie spełnia tego oczekiwania, to zasada współpracy partnerów kontaktu językowego zostaje naruszona lub złamana, a wypowiedź należy traktować jako nieudaną, niefortunną. Etyka słowa obejmuje także zasady kontaktu uprzejmego. Podstawą etyki słowa jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie się partnerów dialogu oraz szczerość.

12.2. Manipulacja językowa.

Manipulacja językowa - wyraziste naruszenie etyki słowa. Takie używanie wyrazów, wyrażeń i wypowiedzeń, którego celem jest próba nieuczciwego wpływania na zachowania, postawy i przekonania innych ludzi. Jest to każde nieuczciwe działanie, do którego wyzyskuje się środki językowe:

- niemówienie o czymś, o czym powiedzieć się powinno, zatajanie faktów

- wyraźne kłamstwo

- posługiwanie się eufemizmami

- hiperbolizacja treści

- używanie zdań i wyrażeń o znikomej zawartości treściowej lub zdań uogólniających

12.3. Nowomowa.

Nowomowa - oparta jest na manipulacji językowej. Termin ten jest określeniem zdegenerowanego języka opisanego w powieści George'a Orwella 1984. Ogólnie jest to język państwa totalitarnego, kreowany odgórnymi dekretami, oddany w służbę ideologii tego państwa. Jest to język totalitarnej propagandy politycznej. Język władzy i kontrolowanych przez nią środków upowszechniania informacji w państwach o ustroju totalitarnym, służący szeroko pojmowanej propagandzie i wykorzystywany do arbitralnego manipulowania nastrojami i zachowaniami społecznymi, mający także na celu uformowanie myślenia całego społeczeństwa w sposób narzucony przez władzę.

Nowomowę tworzy rządząca siła polityczna i stosuje w swoich tekstach oficjalnych i propagandowych. Aby wytworzyła się nowomowa, totalitarna władza musi mieć monopol informacyjny. Najwyrazistszym znakiem tego monopolu jest cenzura prewencyjna, wskutek której władza nie dopuszcza do rozpowszechniania wiadomości i poglądów, które uznaje za niewłaściwe lub groźne dla siebie.

Funkcje nowomowy:

- funkcja perswazyjna - wpojenie odbiorcom określonych ocen, postaw i przekonań. Przyjęcie przez każdego członka społeczeństwa poglądów władzy na wszystkie kwestie, a także jej światopoglądu, i zgoda na jej system wartości immanentnych, w tym przede wszystkim moralnych, co prowadzi do zniewolenia umysłu, jest ostatecznym celem nowomowy

- funkcja dystorsyjna (zakłócająca) - polega na faktycznym dezinformowaniu odbiorców, przy zachowaniu pozorów ich informowania, przez podawanie informacji dowolnie sterowanej, przekształcanej, fragmentarycznej lub fałszywej.

- wytwarzanie szumu informacyjnego - szczególny wypadek funkcji dystorsyjnej. Osiąga się głównie przez powtarzanie wytartych sloganów, frazesów, nic nieznaczących zbitek słownych, itd.

- funkcja manifestowania przez władzę swojej obecności - świadczy o sprawowaniu przez nią pieczy nad wszystkimi i wszystkim.

- funkcja rytualno-fatyczna - przejawia się w konieczności używania stałych, takich, a nie innych formuł, mających na celu, poza manifestacją obecności, także wypełnienie kanału informacyjnego i podtrzymywaniu kontaktu z odbiorcami.

- funkcja organizowania emocji społecznych - przez wskazywanie wspólnoty „my” przeciwstawianej jakiemuś wspólnemu wrogowi „oni” i przez językową charakterystykę dwóch antagonistycznych grup

- funkcja kontrolna - przez właściwe, zgodne z kanonem lub aktualnymi wytycznymi władzy, używanie języka propagandy aby zademonstrować swoją prawowierność, lojalność wobec tej władzy

- magiczne pojmowanie języka - kreowanie rzeczywistości za pomocą słów. Każdy akt mowy staje się aktem performatywnym - stwarzającym nowe stany rzeczywistości

Środki stosowane przez nowomowę:

- używanie zdań twierdzących tam, gdzie mowa o postulowanych stanach rzeczy

- używanie tzw. wielkich kwalifikatorów, np. wszyscy, zawsze, wszędzie, nigdy

- posługiwanie się formami 1 os.l.mn. czasowników i zaimków, co ma sugerować jedność nadawcy i odbiorcy, i jest próbą przypisania odbiorcom poglądów autora tekstu

- posługiwanie się zdaniami niepoddającymi się negacji, ponieważ nie zawierają one jasno wyrażonego orzekania o faktach, np. „Młodzież z Partią” lub też przez używanie zdań, które negację już zawierają, np. „Nie ma pomyślności obywateli bez pomyślności państwa”

- używanie nacechowanych dodatnio mocnych określeń, np. rzeczywisty, faktyczny, realny

- używanie słów nacechowanych wartościująco, a także nadawanie takiego nacechowania aksjologicznego wyrazom, które go dotąd nie miały. Wartościowanie przypisane jest na stałe: określeń negatywnych używa się wyłącznie w odniesieniu do przeciwników, pozytywnych wyłącznie w odniesieniu do „nas”

- słów o treści szczegółowej używano zamiast ich hiperonimów (wyrazów nadrzędnych pojęciowo)

- posługiwano się wyrażeniami i wyrazami o treści ogólnej, które wymagają dookreślania, gdyż mogą być różnie rozumiane, np. normy moralne, obywatelska odpowiedzialność

- doszukiwanie się subtelnych różnic znaczeniowych między wyrazami bliskoznacznymi

- istnienie tabu językowego - pozwala na kreowanie rzeczywistości: to, o czym nie mówimy, nie istnieje. Zakaz używania pewnych słów, np. strajk, recesja, kryzys, inflacja, co miało oznaczać, że takich zjawisk nie ma

- używanie wyrażeń omownych, eufemistycznych - np. regulacja cen = podwyżka cen

- przemianowanie nazw własnych: miast, ulic, zakładów pracy

- hiperbole - niemal każde posiedzenie gremium partyjnego nazywano historycznym lub przełomowym

Nowomowa odznacza się ubóstwem leksykalnym, składniowym i stylistycznym. W wersji pisanej odznacza się monotonią stylistyczną, składnia jest na ogół prosta, z przewagą zdań współrzędnie złożonych. Świat wykreowany przez nowomowę jest czarno-biały, dwuwartościowy i bardzo prosty, podzielony według schematu my-oni.

Skutki nowomowy:

- destrukcyjny wpływ na proces porozumiewania się ludzi. Nie istnieje możliwość konfrontacji różnych systemów wartości, gdyż osoby o odmiennych poglądach nie są dopuszczane do głosu

- język staje się prymitywny

- mogą zanikać całe strefy myślenia, bowiem wielu pojęć nie daje się już wyrazić słowami, ponieważ tych słów się nie zna

- oddziaływanie nowomowy sięga w psychikę ludzką i pozostaje jeszcze długo po zaniku totalitaryzmu

Antidotum na nowomowę:

- język potoczny: żywy, barwny, pełen humoru, często dosadny, prześmiewczy stosunek do nowomowy

- przełamanie monopolu informacyjnego władzy, istnienie alternatywnych źródeł informacji publicznej, niepodlegających cenzurze prewencyjnej

13. Estetyka słowa. Brutalizacja języka publicznego. Grzeczność językowa.

13.1 Estetyka słowa.

Estetyka słowa występuje już na poziomie fonetyczno-artykulacyjnym. Jako estetyczne odbiera się te teksty mówione, które są wyraźnie artykułowane, wymawiane z odpowiednią modulacją głosu, akcentowane zgodnie z polską normą wzorcową. Jako nieestetyczne - teksty wymawiane niedbale, mówione cicho i monotonnie, źle akcentowane.

W tekstach pisanych pozytywne odczucia estetyczne wywołuje klarowna budowa zdań, posługiwanie się zrozumiałym słownictwem, a także umiejętny podział tekstu na akapity. Dodatnie wrażenie estetyczne sprawia bogactwo słownictwa, używanie synonimów, wyrazów pokrewnych znaczeniowo. Pozytywne uczucia wywoływane są przez obrazowość, bogactwo skojarzeń i harmonię użytych elementów językowych, a także dostosowanie użytych środków do typu tekstu.

Jako nieestetyczne traktuje się teksty zawierające podstawowe błędy językowe, a także ubogie leksykalnie, zawikłane bądź nieporadne składniowo. Ujemne reakcje estetyczne wywołują teksty szablonowe, pełne utartych i wytartych wyrażeń, a także zawierające określenia modne, nadużywane.

13.2. Wulgaryzmy w języku.

Wulgaryzmy - wyrazy, wyrażenia i zwroty, które w swoim podstawowym znaczeniu w sposób ordynarny nazywają, objęte tabu obyczajowym, czynności fizjologiczne, czyli trawienie, wydalanie i seks, a także związane z nimi części ciała, zachowania i skutki tych zachowań. Niosą zawsze silny ujemy ładunek emocjonalny: wyrażają pogardę, chęć poniżenia rozmówcy oraz skrajną trywializację i brutalizację tego, co się nazywa. Publiczne posługiwanie się wulgaryzmami, często używanymi w funkcji przerywników w wypowiedzi albo zastępującymi wiele różnych czasowników, przymiotników i rzeczowników, powoduje silnie negatywne odczucia estetyczne.

Przyczyny publicznego posługiwania sie wulgaryzmami:

- przejaw agresywnego stosunku do rzeczywistości, próba prowokacji, służąca wywołaniu awantury

- tani chwyt, służący szokowaniu otoczenia wskutek naruszenia powszechnego tabu obyczajowego

- sposób wyrażenia swojego sprzeciwu wobec czegokolwiek

- prymitywne dawanie upustu silnym emocjom mówiącego, nad którymi nie potrafi zapanować

Motywy wulgaryzacji języka utworów artystycznych:

- oddanie kolorytu lokalnego, uwiarygodnienie języka bohaterów lub narratora, co sprzyja wyrażeniu prawdy twórczej i autorskiej kreacji świata przedstawionego

- świadoma prowokacja odbiorcy

- zwiększenie atrakcyjności komercyjnej, w którym narusza się tabu obyczajowe

Przyczynia się to do zacierania się różnic między kulturą wysoką a kulturą niską.

Używanie wulgaryzmów nie jest błędem językowym, ale stanowi jaskrawe naruszenie zasad etyki i estetyki słowa. Świadczy też o braku kultury osobistej, lekceważeniu rozmówców, słuchaczy czy czytelników.

13.3. Grzeczność językowa.

Grzeczność językowa - stosowanie w kontaktach językowych takich określeń i sformułowań, które świadczą o życzliwości dla rozmówcy lub innego adresata komunikatu, szacunku dla niego, uwzględnianiu jego przyzwyczajeń językowych i kulturowych. Powiązana jest ściśle z estetyką i etyką słowa. Powinna być cechą takich gatunków wypowiedzi, jak gratulacje, życzenia, kondolencje, zaproszenia, prośby, przeprosiny, usprawiedliwianie się, itd.

Zasady językowej grzeczności:

- posługiwanie się zaimkami grzecznościowymi w formie pan, pani, państwo, panie, panowie

- zwracając się do osób duchownych, używa się form proszę księdza, proszę siostry, proszę brata

- używanie tytułu zawodowego lub naukowego, np. panie inżynierze, pani doktor, panie ministrze

- do osób zajmujących stanowiska czyjegoś zastępcy należy się zwracać z pominięciem tych określeń, np. do wicedyrektora - panie dyrektorze, do podpułkownika - panie pułkowniku

15. Świadomość językowa współczesnych Polaków.

Świadomość językowa - ogół sądów o języku i poglądów na język, które są charakterystyczne dla jakiejś osoby albo panują w pewnym środowisku lub grupie społecznej. Te sądy i poglądy mogą mieć charakter intuicyjny i nie tworzyć spójnego systemu, ale mogą też być umotywowane i podbudowane wiedzą o języku. Podstawą świadomości językowej jest wiedza intuicyjna, która pozwala na porozumiewanie się w rozmaitych sytuacjach życiowych, a także na podstawowe refleksje, dotyczące wyboru różnych form językowych.

16. Postawy Polaków wobec języka - od puryzmu do leseferyzmu.

Postawy użytkowników wobec języka - najistotniejszy składnik świadomości językowej. Jest to względnie trwałe stanowisko zajmowane w sprawach językowych, zawierające zbiory sądów i poglądy, uzasadniane w kategoriach racjonalnych lub emocjonalnych.

16.1. Typy postaw językowych.

Typy postaw wobec języka: puryzm językowy, konserwatyzm, perfekcjonizm, logizowanie w języku, liberalizm językowy, indyferentyzm, abnegacja i postawa naturalna wobec kwestii językowych.

16.1.1. Puryzm i jego rodzaje.

Puryzm językowy - przesadna troska o język, wynikająca z przesłanek emocjonalnych, a nie racjonalnych. Dbałość o „czystość języka”, dążenie do usuwania z niego takich elementów, zwykle leksykalnych, które uznaje się za niepożądane. U podstaw tej podstawy tkwi głębokie przekonanie o tym, że język jest wartością, o którą należy dbać. Zwolennicy tej podstawy są przeświadczeni o tym, że działania jednostek, poszczególnych ludzi, mogą wpływać na kształt języka, na jego rozwój. Postawę purystyczną kształtują niemal wyłącznie czynniki emocjonalne.

Puryzm nacjonalistyczny - czystość języka utożsamia się z rodzimością jego elementów, z rodzimością słownictwa. Szczególnie rażą wyrazy pochodzenia niemieckiego i rosyjskiego. W ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwuje się stałe zmniejszanie się liczebności postaw tego typu. Obecnie umiarkowany puryzm walczy z najnowszymi anglicyzmami. Zwolennicy postawy purystycznej nie zwracają uwagi na zapożyczenia frazeologiczne, składniowe, semantyczne - widzą oni przede wszystkim zewnętrzne przejawy zapożyczania i je zwalczają, a nie rozumieją istoty tego procesu.

Puryzm tradycjonalistyczny - postawa ta polega na uznawaniu języka pewnej epoki za wzorowy i przeciwstawianiu się neologizmom leksykalnym lub, rzadziej, gramatycznym. Współcześnie za język, do którego należy się odwoływać, uznaje się niemal wyłącznie polszczyznę okresu międzywojennego. Protestuje się przede wszystkim przeciwko wchodzeniu do normy językowej wyrazów i form wyrazowych uznawanych niegdyś za błędy.

Konserwatyzm językowy - nie potrzeba wprowadzać wielu nowych wyrazów, gdyż słowa już istniejące wystarczają, a tradycyjne formy odmiany są lepsze, gdyż umotywowane historią języka.

Puryzm elitarny - przekonanie, że tylko język określonej grupy czy warstwy społecznej może być wzorcem. Jest to charakterystyczne dla grupy osób wywodzących się z warstw dawniej normotwórczych - dla inteligencji wielopokoleniowej. Niedopuszczanie do odmiany ogólnej języka wyrazów i form wyrazowych charakterystycznych dla innych odmian języka.

Puryzm egocentryczny - opiera się na przekonaniu, że się całkowicie opanowało istniejącą normę językową. Konsekwencją takiej postawy jest przekonanie, że formy językowe, których ja nie akceptuję, pozostają poniżej normy współczesnej polszczyzny, są błędne.

16.1.2. Perfekcjonizm.

Perfekcjonizm - postawa wobec języka oparta na przesłankach racjonalnych. Wyraża się w dążeniu do tego, by elementy językowe były używane precyzyjnie i jednoznacznie, a środki językowe były w jak największym stopniu systemowe. Co za tym idzie, żeby ograniczyć liczbę wyjątków, zmniejszyć wariantywność i wszelką nieregularność w obrębie systemu językowego. U podstaw tej postawy leży przekonanie, iż istnieje pewien ideał języka, do którego należy dążyć, i że tym ideałem jest język uporządkowany, jednoznaczny, precyzyjny i ekonomiczny. Język jest narzędziem służącym komunikacji międzyludzkiej oraz wyrażaniu myśli i ekspresji. Należy używać tylko tych słów, których znaczenie dobrze się rozumie, unikać zaś wyrazów, co do których znaczenia nie ma się jasności. Innym postulatem jest używanie słów zgodnie z terminologią danej dziedziny nauki lub techniki. Dążenie do ujednolicenia gramatycznego i braku wyjątków.

16.1.3. Logizowanie w języku.

Logizowanie w języku - postawa bliska perfekcjonizmowi. Opiera się na przesłankach rozumowych. Chodzi o zgodność wyrażeń językowych „z logiką”, tzw. logiką potoczną. Logiczność wynikająca z obserwacji rzeczywistości powinna być odzwierciedlona w języku. Dążenie do usuwania z języka form, które nie znajdują oparcia w systemie. Stosowanie kryteriów semantycznych do kategorii gramatycznych. Walka z pleonazmami i tautologią. Podważanie poprawności związków frazeologicznych.

16.1.4. Liberalizm językowy.

Liberalizm językowy - postawa bardzo tolerancyjna w odniesieniu do wszelkich zmian językowych: zapożyczeń obcych i wewnętrznych, wyrazów pochodzących ze środowiskowych odmian języka. Akceptacja form obocznych i wariantywnych w języku, nawet jeśli zwiększają one liczbę wyjątków. Tolerancja wobec form rzadszych, przestarzałych, ale rozpowszechnionych w uzusie. W zakresie leksyki otwartość na zapożyczenia, neosemantyzmy i neologizmy.

Leseferyzm - skrajna forma liberalizmu językowego. Postawa ta odznacza się akceptowaniem zdecydowanej większości zjawisk, które w języku występują, a zwłaszcza tych, które mają oparcie w uzusie. Nie różnicują zjawisk językowych, za równoważne uznają formy tradycyjne i innowacyjne, formy ogólne, potoczne i środowiskowe. Wszelkie ingerencje w język są nieskuteczne i niepotrzebne.

16.1.5. Indyferentyzm językowy.

Indyferentyzm językowy - obojętność wobec kwestii językowych, wynikająca z nietraktowania języka jako wartości. Brak zainteresowania kwestiami językowymi jako czymś marginalnym, nie mającym istotnego znaczenia w codziennym życiu.

Abnegacja językowa - świadome, motywowane i zamierzone kwestionowanie języka jako jakiejkolwiek wartości, a w skrajnych wypadkach postępowanie takie, by celowo naruszać obowiązujące normy.

16.1.6. „Postawa naturalna” wobec języka.

Postawa naturalna = spontaniczna - traktowanie języka jako „dobra naturalnego”, przyjętego w danym środowisku. Nie ma miejsca na indywidualną postawę wobec języka inną niż postawa całej grupy. Postawa ta dotyczy użytkowników gwar ludowych oraz gwar środowiskowych i zawodowych. Język traktowany jest jako integralna wartość zachowania społecznego, ale wartość tak naturalna, że niepodlegająca dyskusji.

16.1.7. Postawa racjonalistyczna.

Postawa racjonalistyczna = racjonalny stosunek do języka - rozumowa analiza, wzbogacona intuicyjną bądź naukową znajomością procesów językowych, umiarkowana i mało emocjonalna postawa wobec języka traktowanego jako wartość immanentna.

16.2. Przewidywanie w języku.

Przewidywanie rozwoju form językowych i języka - w zależności od zajmowanej postawy i świadomości językowej człowieka, przewidywanie to może opierać się na znajomości praw rządzących rozwojem języka, na rozeznaniu płynącym z obserwacji używania języka albo może być związane tylko z postawą życzącą, z pragnieniem, by tak, a nie inaczej ukształtować rozwój polszczyzny lub jej poszczególnych form. Przewidywanie może dotyczyć całości języka lub szczegółów językowych. Często jest to składnik postaw purystycznych, racjonalnych i logizujących.

17. Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku: charakterystyczne zjawiska, procesy i tendencje.

Od końca XX wieku - szybki rozwój polszczyzny, zwłaszcza w zakresie słownictwa: postają liczne nowe wyrazy, różnorodne zapożyczenia, także neosemantyczne, gwałtowne zmiany znaczeniowe słów. Następuje rozluźnienie stylistyczne języka publicznego. Powód: nowe towary na rynku, nowe zawody, nowe zjawiska, rozwój kontaktów z zagranicą, przepływ informacji i ludzi, masowe stosowanie nowych technologii, zafascynowanie Zachodem i Stanami Zjednoczonymi, rozwój mediów, porozumiewanie się za pośrednictwem Internetu.

3. Sposoby wzbogacania leksyki.

Sposoby wzbogacania leksyki:

- tworzenie nowych wyrazów z morfemów już w języku istniejących - tworzenie neologizmów, neologizacja

- tworzenie nowych związków frazeologicznych

- neosemantyzacja - nadawanie nowych znaczeń wyrazom i związkom frazeologicznym

- zapożyczanie do języka nowych elementów leksykalnych

Zapożyczanie - przejmowanie jednostki leksykalnej z jednego języka narodowego do innego. Jednostka taka to zapożyczenie lub wyraz obcy.

Zapożyczenia wewnętrzne - przejmowanie wyrazu albo jego znaczenia bądź frazeologizmu z odmiany specjalnej lub ograniczonej środowiskowo, zawodowo, terytorialnie do języka ogólnego.

Zapożyczenia zewnętrzne - zapożyczenia z innego języka.

Kryterium przedmiotu zapożyczenia:

- Zapożyczenia leksykalne - przedmiotem zapożyczenia jest zarówno treść (znaczenie), jak i forma wyrazu, np. balejaż, cellulitis, komputer (są to zapożyczenia leksykalne właściwe - przejęte z języka żywego, używanego współcześnie)

Zapożyczenia leksykalne sztuczne - wyrazy utworzone z morfemów języków martwych - greki i łaciny, powstałe w dobie nowożytnej w jednym z języków zachodnich, np. telewizja, logopedia, autokar. Hybryda językowa - zapożyczenie sztuczne, składające się z cząstek dwóch różnych języków. Wiele z nich należy do internacjonalizmów - wyrazów o takim samym znaczeniu i podobnym brzmieniu w wielu językach.

- Zapożyczenie znaczeniowe (semantyczne) - zapożyczone jest tylko nowe znaczenie wyrazu, np. generować = stwarzać, wytwarzać, kondycja = stan, położenie, dokładnie! = właśnie, tak.

- Zapożyczenie strukturalne - elementem zapożyczonym jest struktura wyrazu, jego forma.

Kalka leksykalna lub frazeologiczna - kopiowanie obcej struktury słowotwórczej wyrazu lub dosłowne tłumaczenie związku frazeologicznego, np. krajobraz = Lanschaft, nastolatek = teenager, W czym mogę pomóc? = Can I help you?

Kryterium stopnia przyswojenia zapożyczenia:

- Zapożyczenia nieprzyswojone - najczęściej cytaty językowe. Mają obcą postać graficzną, wymowę i formę morfologiczną, nie podlegają fleksji i nie tworzą wyrazów pochodnych, np. a conto, carte blanche, fair play, talk-show, macho.

- Zapożyczenia częściowo przyswojone - może podlegać adaptacji fonetycznej do polszczyzny lub spolszczeniu pisowni, przy braku adaptacji fleksyjnej, np. konfetti, walkman.

- Zapożyczenia całkowicie przyswojone - adaptowane graficznie, fonetycznie, morfologicznie i aktywne słowotwórczo. Niekiedy są trudne do identyfikacji, np. rynek, cegła, korona, berło, atrament, bilet, dama.

Neologizmy znaczeniowe (neosemantyzmy) - nadawanie nowych znaczeń wyrazom rodzimym. U jej podstaw leżą metaforyzacja i metonimizacja, a także uogólnienie znaczenia.

Nowe frazeologizmy - atrakcyjny sposób uzupełniania zasobu leksykalnego: występują w polszczyźnie potocznej, języku mediów i polityki albo w języku urzędowym i zawodowym, np. okrągły stół, gruba kreska, pułapka kredytowa, muzyka chodnikowa, bar tlenowy.

4. Kwestie normatywne związane z leksyką współczesnej polszczyzny.

Poprawne posługiwanie się zasobem leksykalnym wymaga:

- dobrego poznania znaczenia wyrazów, zwłaszcza rzadkich lub skomplikowanych

- znajomości wartości stylistycznej wyrazu, by użyć go we właściwym kontekście

- pamiętania, by nie umieszczać wyrazu w takim kontekście, w którym jako pierwsze będzie nasuwać się na myśl nie to znaczenie, o które mówiącemu chodziło

- wyzyskiwania synonimów, wymiennego używania wyrazów ogólnych i szczegółowych

Zagadnienia normatywne:

- ocena zasadności wprowadzania elementów do systemu językowego - ocena przydatności innowacji leksykalnych

- ocena poprawności ich użycia w tekście

5. Wyrazy i związki frazeologiczne zbędne.

Zróżnicowanie semantyczne - tylko część znaczenia wyrazu zapożyczonego pokrywa się ze znaczeniem wyrazu rodzimego, np. korupcja - zepsucie, transakcja - umowa, faworyt - ulubieniec.

Zróżnicowanie stylistyczne - niemal zawsze wyraz obcy odznacza się przynależnością do stylu wyższego niż wyraz polski, np. dementować - zaprzeczać, konkluzja - wniosek. Z rzadka zdarza się jednak, że wyraz zapożyczony nabiera znaczenia potocznego, a jego polski odpowiednik pozostaje neutralny, np. feler - błąd, cug - przeciąg.

Zróżnicowane zakresowe - wyraz obcy jest nacechowany przynależnością do zawodowych lub środowiskowych odmian języka, np. aksjomat - pewnik, fuzja - połączenie.

Zróżnicowanie frekwencyjne - rzadkość wyrazu polskiego w stosunku do zapożyczenia, np. eksport - wywóz, emigrant - wychodźca, metro - kolej podziemna. Odwrotna sytuacja zachodzi niezwykle rzadko, np. abominacja - obrzydzenie, ekspens - wydatek.

Synonimiczność wyrazu zapożyczonego i polskiego - zachodzi niezwykle rzadko, np. kontur - zarys, moment - chwila, rezultat - wynik, kompletny - zupełny.

Przydatność bądź zbędność wyrazów zapożyczonych widać najwyraźniej po latach. Wskazana jest duża ostrożność przy ocenie przydatności bądź zbędności zapożyczeń leksykalnych. Zapożyczenia frazeologiczne w mniejszym stopniu niż leksykalne wypełniają lukę nazewniczą, zwykle są wynikiem niewłaściwego tłumaczenia tekstów obcych.

6. Wyrazy i frazeologizmy źle rozumiane.

Przyczyna złego rozumienia związków frazeologicznych - zatarcie się obrazu, który legł niegdyś u podstaw sfrazeologizowania się połączenia wyrazowego, zanik konotacji semantycznych, związanych z jednym ze składników związku, albo wyjście z użycia lub zmiana znaczenia któregoś z elementów frazeologizmu.

7. Wyrazy mylone.

Mylone ze sobą są zwykle wyrazy: podobnie brzmiące, podobnie zbudowane (wykazujące podobieństwa formalne) lub pochodzące z tego samego obszaru (pola) znaczeniowego.

8. Rozszerzenie znaczenia jako przyczyna błędów leksykalnych.

Neosemantyzacja może mieć charakter metaforyczny (np. nazywanie `salonem' zakładu usługowego, jak fryzjera, kosmetyczki) lub metonimiczny (np. `kapela' jako grupa grająca muzykę słuchaną przez młodzież, przede wszystkim rockową).

8.1. Wyrazy modne.

Wyrazy modne - elementy leksykalne, które w jednym ze swoich znaczeń są w pewnym okresie używane w tekstach o wiele częściej, niżby to wynikało z potrzeb komunikacyjnych. Pochodzą zazwyczaj z polszczyzny oficjalnej, często z odmiany naukowej bądź języka polityków. Są to z zasady wyrazy obce, abstrakcyjne. Są upowszechniane przez media.

Etapy mody językowej - z początku pewne słowo w określonym znaczeniu czy sformułowaniu wydaje się atrakcyjne przez swoją nowość, jest więc często używane; to powoduje, że wypiera z tekstów swoje synonimy, a samo traci wyrazistość znaczeniową, aż wreszcie staje się wyrazem o treści bardzo ogólnej, a nawet - pustym znaczeniowo.

Przyczyny mowy językowej:

- zewnętrznojęzykowa - chęć mówiącego, by wyrażać się w sposób, który uważa on za przyjęty w środowisku dla niego wzorcotwórczym, a więc, by do pewnego stopnia utożsamiać się z tym środowiskiem.

- wewnętrznojęzykowa - dążenie do ekonomizacji wysiłku: nie trzeba wyszukiwać w pamięci odpowiedniego słowa, wystarczy posłużyć się tym określeniem, które - jako częste - jest pamiętane.

Modne jest tylko jedno znaczenie wyrazu, wtórne, szersze niż znaczenie pierwotne.

Przykłady: adekwatny, dialog, ekologiczny, głęboki, szalenie, zdecydowany.

Inne znaczenie - słowa używane częściej, niżby to wynikało z potrzeb semantycznych, ale jest to robione świadomie. Autor chce użyć właśnie tego, a nie innego słowa, gdyż jego zdaniem ono najlepiej oddaje sens tego, co się chce powiedzieć. Wyrazy modne tego rodzaju występują zarówno w wypowiedziach polityków i dziennikarzy, jak i w języku potocznym, zwłaszcza w mowie młodzieży.

Przykłady: asystentka, kultowy, opcja, super, wyzwanie.

Modne frazeologizmy: Życzę miłego dnia, W czym mogę pomóc?

Używanie wyrazów modnych należy traktować jako zachwianie sprawności językowej, brak umiejętności krytycznego posługiwania się słownictwem współczesnej polszczyzny. Nieprecyzyjność znaczeniowa wyrazów modnych prowadzi do braku precyzji w przekazywanych treściach - giną subtelności semantyczne, zacierają się różnice między wyrazami bliskimi znaczeniowo, wypowiedzi stają się banalne, a język uboższy.

Używanie wyrazów modnych sprzyja identyfikacji z grupą, wzmacnia w niej prestiż, więź grupową, sprzyja odróżnianiu się od osób spoza grupy.

8.2. Szablonowe określenia leksykalne.

Szablonowe określenia leksykalne - są używane w języku stosunkowo długo bez zmian formalnych i semantycznych. Zasięg ich używania jest ograniczony do pewnych odmian stylistycznych polszczyzny oficjalnej, przede wszystkim - do języka polityków i stylu publicystycznego. Rzadko pojawiają się w polszczyźnie nieoficjalnej.

Typy szablonowych określeń leksykalnych:

- szablonowe połączenia zleksykalizowane - odznaczają się dużą, a wręcz nadmierną frekwencją tekstową z powody początkowej atrakcyjności tych sformułowań, wzmocnionej najczęściej tym, że są one używane, a niekiedy też tworzone, przez osoby popularne lub cieszące się pewnym autorytetem społecznym. Zwykle ujmują pewne treści dość powierzchownie, a powtarzanie powoduje ich banalizację. Duża przewidywalność następnego członu - dzięki temu są proste w odbiorze, łatwo przyswajalne, ale bardzo ogólnikowe lub wręcz puste znaczeniowo. Przykłady: brać sprawy w swoje ręce, osiągnięcie konsensusu, grupa trzymająca władzę. W wielu określeniach szablonowych występują wyrazy modne.

- szablonowe peryfrazy - wielowyrazowe określenie miejsca, rzeczy, osoby, pojęcia, itd., używane dla złagodzenia albo ozdobienia treści wypowiedzi.

- peryfrazy łagodzące (eufemizacyjne), np. agencja towarzyska

- peryfrazy ozdobne (ornamentacyjne), np. Wenecja Północy

Mogą być tworzone seryjnie, przez wykorzystanie stałych schematów, w których wyzyskuje się konotacje pragmatyczne i stereotypy, np. `...dla ubogich', `król...'

Poza tym istnieją szablonowe połączenia składniowe, takie jak utarte formuły, stosowane w pismach urzędowych, (np. w nawiązaniu do, w odpowiedzi na) a także szablonowe wyrażenia przyimkowe (np. na drodze, na przestrzeni, na terenie, w celu, ze strony).

8.3. Neosemantyzacja wyrazów pod wpływem obcym. Internacjonalizmy semantyczne.

Anglosemantyzacja - dane znaczenie leksemu istniało już dawniej w języku angielskim, a w polszczyźnie pojawia się poźniej. Przykłady: promocja, nominacja.

Leksem homonimiczny - mamy z nim do czynienia, jeśli między tradycyjnym, a nowym, zapożyczonym sensem leksemu zachodzi zbyt duża rozbieżność znaczeniowa, np. karawan.

Internacjonalizm semantyczny (intersemantyzm) - takie znaczenie leksemu wieloznacznego, które występuje w różnych językach co najmniej dwóch rodzin językowych, przy czym inne znaczenia tego leksemu występujące w różnych językach nie pokrywają się. Przykłady: prezydent.

Intersemantyzacja frazeologiczna - do istniejącego „międzynarodowego” związku frazeologicznego dopożycza się nowe znaczenie. Przykład: koń trojański (wirus), trójkąt bermudzki.

9. Wyrazy i związki frazeologiczne o zmienionej formie.

Przyczyny zniekształcania wyrazów i frazeologizmów:

- upraszczanie słów trudnych w wymowie, a przy tym niemotywowanych słowotwórczo

- wskutek podobieństwa do innych frazeologizmów, ze względu na tendencję do wyrównań i uproszczeń, wskutek działania tendencji do wyrazistości semantycznej

9.1. Deformacje formalne wyrazów.

Deformacje wyrazów - spowodowane względami fonetycznymi, wymową gwarową, wspierane skojarzeniami brzmieniowymi, a czasem także semantycznymi, z innymi wyrazami.

Formy wariantywne - elementy utrwalone, mające dobrą motywację systemową, historyczną lub społeczną.

9.2. Zmiany w składzie związków frazeologicznych.

Innowacja frazeologiczna - każda zmiana postaci (formy), znaczenia lub usytuowania kontekstowego frazeologizmu w stosunku do tego, co jest utrwalone w wiadomości społecznej, a odnotowywane w słownikach.

Innowacje formalne - zmiany postaci frazeologizmów. Obejmują zmiany w zakresie form gramatycznych, wymianę składnika leksykalnego, uszczuplenie związku o jakiś składnik, rozbudowanie go o pewien dodatkowy element, a także łączenie elementów dwóch frazeologizmów (kontaminacja).

~ zmiany w zakresie form gramatycznych w związku frazeologicznym - innowacje regulujące - polegają na zniesieniu ograniczeń fleksyjnych danego komponentu, jak też uchyleniu jego ograniczeń słowotwórczych oraz przekształceniu schematu składniowego całego połączenia.

- zmiana liczby gramatycznej komponentu - zmiana liczby pojedynczej na mnogą i odwrotnie

Przykłady: `coś jest wyssane z palców', `od stóp do głowy'

Przyczyny: ulogicznienie wypowiedzi pozornie nielogicznej lub zbliżenie jej do realiów życia codziennego.

- zmiana strony czasownika - użycie strony zwrotnej zamiast czynnej albo czynnej zamiast zwrotnej

Przykłady: `coś spaliło się na panewce', `znać kogo jak łyse konie'

Przyczyny: zbyt dosłowne zrozumienie związku lub próba logizowania

- zmiana aspektu czasownika

Przykłady: `schować się za plecami' (zamiast `chować się'), `odwracać się do kogoś plecami' (zamiast ` odwrócić się')

- zmiana czasu czasownika

Przykłady: `coś spali na panewce' - nie sposób tego przewidzieć

- zmiana postaci słowotwórczej składnika

Przykłady: `koziołek ofiarny', `dwie lewe rączki', `kobieta lżejszych obyczajów'

Przyczyny: chęć nacechowania wypowiedzi lub osłabienia takiego nacechowania

- zmiana w schemacie składniowym wewnątrz związku - np. zastąpienie dopełniacza, występującego w funkcji dopełnienia bliższego, biernikiem

Przykłady: `chcieć komuś niebo przychylić' (zamiast `nieba'), `nadstawiać ucho' (zamiast `ucha')

Przyczyny: tendencja wypierania dopełniacza przez biernik w tej funkcji składniowej jest jedną z dominujących tendencji w zakresie współczesnego związku rządu

Inne przykłady: `pisać coś z wielkiej litery', `coś legło pod gruzami

Przyczyny: wpływ składni języków obcych, wynik kontaminacji składniowej, rezultat innych skojarzeń syntaktycznych

~ wymiana składnika leksykalnego w związku frazeologicznym - innowacje wymieniające - powstają w wyniku wymiany pewnego komponentu na inny.

Przyczyny: nowy składnik może wydawać się lepszy, atrakcyjniejszy (bo jest np. wyrazem modnym) od występującego w danym frazeologizmie. Zazwyczaj jednak takie wymiany wynikają z niedokładnej znajomości struktury frazeologizmu i jego dopuszczalnych wariantów. Wymiana jednego leksemu na inny jest zwykle oparta na rzeczywistym lub pozornym podobieństwie semantycznym obu komponentów.

Przykłady: `ciarki idą, szły, biegały', `włożył, wsadził nóż w plecy'

~ uszczuplenie związku frazeologicznego o jakiś składnik - innowacje skracające - polegają najczęściej na pominięciu w zwrocie elementu czasownikowego, przez co zwrot zostaje przekształcony w wyrażenie. Dochodzi do dekompozycji związku aż do redukcji do jednego wyrazu, a w rezultacie odżycia dosłownego znaczenia lub utraty sensu.

Przyczyny: odjęcie ze związku jakiegoś składnika może być spowodowane zarówno dążeniem do ekonomizacji wypowiedzi (oszczędność w słowach), jak i nieświadomością granic frazeologizmu, a co za tym idzie - nieznajomością jego właściwej formy.

Przykłady: `ostatni krzyk' (mody), `znajdują język' (wspólny).

~ rozbudowanie związku o dodatkowy element leksykalny - innowacje rozwijające - dostosowywanie związku do kontekstu wypowiedzi przez uzupełnienie go dodatkowym składnikiem.

Przyczyny: wprowadzenie dodatkowych elementów do stałego związku ma często na celu uaktualnienie jego treści, dostosowanie jej do jednego, konkretnego wypowiedzenia albo uwypuklenie któregoś ze składników związku. Często opiera się na przekonaniu nadawcy o niewystarczającej wyrazistości frazeologizmu, wprowadza więc dodatkowe elementy, które w jego przekonaniu kierują uwagę odbiorcy na właściwy sens połączenia. W skrajnych przypadkach dodaje się do związku takie określenia metajęzykowe (przysłowiowy, tak zwany, jak to się mówi), które w sposób jawny mają informować odbiorcę, że użyte połączenie nie jest zwykłym związkiem składniowym, lecz frazeologizmem. Rozbudowanie może też wynikać z chęci uatrakcyjnienia. Poprzez świadome użycie można uzyskać także ironię.

Przykłady: `miał bardzo silne plecy', (`mieć plecy'), `wyssane z brudnego palca', `uchwyciłem się tego jak przysłowiowej brzytwy'

~ kontaminacje frazeologiczne - polegają na łączeniu w jednym związku elementów pochodzących z dwóch (rzadko z trzech) różnych, poprawnych frazeologizmów, w wyniku czego powstaje nowy związek frazeologiczny, niepoprawny. Kontaminacjom podlegają zwykle frazeologizmy bliskie znaczeniowo lub zawierające wspólne (albo bardzo podobne) leksemy w swoim składzie.

Przyczyny: wpływ kontekstów, w których się pojawiają, inercyjne łączenie ze sobą fragmentów różnych, ale podobnych formalnie i znaczeniowo struktur.

Przykłady: `cios noża zadany w plecy'(`zadać cios w plecy' + `wbić nóż w plecy')

~ złożone przekształcenia frazeologizmów - nowy związek powstaje w wyniku kilku przekształceń jednocześnie

Przykłady: `coś jest wyssane z brudnych paluszków' (innowacja rozszerzająca i regulująca)

~ zamierzone modyfikacje związków frazeologicznych - częsty zabieg, wykorzystywany w felietonach, a także w tytułach prasowych. Użycie związków celowo zmodyfikowanych odświeża i wzbogaca język felietonu czy artykułu, pozwala autorowi na zabawę słowami - popisanie się sprawnością językową i intelektualną, a odbiorcę zmusza do zwrócenia uwagi na tekst.

Cechy wyróżniające: są indywidualne, niepowtarzalne, dopasowane do kontekstu, w którym występują. Zawierają zazwyczaj zmianę wyrazistą. Gra znaczeń. Humor.

Przykłady: `szelki opadają', `wciskanie hitu', `wyrzucone w śnieg'.

10. Wyrazy i związki frazeologiczne użyte w złym kontekście.

10.1. Łączliwość wyrazów, jej typy i kwestie normatywne z nią związane.

Łączliwość:

~ ze względu na usytuowanie w systemie językowym:

- łączliwość gramatyczna - określa reguły łączenia się wyrazów ze względu na ich właściwości składniowe, na przykład rząd (rekcję) czasowników i rzeczowników, wymagania co do rodzaju gramatycznego wyrazów wchodzących w związki z wyrazem, np. `obserwowałem psy'

- łączliwość leksykalno-semantyczna - wskazuje na możliwości i ograniczenia łączenia się wyrazu z innymi wyrazami, narzucane przez jego cechy znaczeniowe, np. `kot miauczy'

~ ze względu na stopień regularności i przewidywalności połączeń wyrazowych

- łączliwość systemowa (kategorialna) - łączenie się wedle określonych reguł. Żeby określić zakres łączliwości, nie trzeba wymieniać wszystkich elementów, które wchodzą w grę - wystarczy podać, z jaką kategorią wyrazów łączy się interesujący nas leksem

- łączliwość normatywna - wymienienie elementów, tworzących poprawne połączenia z wyrazem, np. czasownik `wyrządzać' wchodzi w związek z rzeczownikami `krzywda, szkoda, przykrość', ale z rzeczownikiem `strata' już nie

Możliwe zmiany łączliwości:

- z systemowej w normatywną - powody: modyfikacja struktury znaczeniowej (np. zawężenie znaczenia wyrazu prowadzi do zawężenia łączliwości), przesunięcie sensu i łączliwości w grupie synonimów (np. metaforyzacja znaczenia), kostnienie znaczeń i połączeń wyrazowych (tworzenie się frazeologizmów i stałych konstrukcji, np. bez liku, do rozpuku)

- z normatywnej w systemową - dążenie do kategoryzacji połączeń wyrazowych, usuwania wyjątków. Uzupełniają się ciągi synonimiczne oraz pola semantyczne, rozchodzą się znaczenia wyrazów bliskoznacznych, co sprzyja powstawaniu regularnych, systemowych połączeń wyrazowych, ujednolicają się schematy składniowe bliskoznacznych wyrazów

Zaburzenia łączliwości systemowej - prowadzą do powstania błędów językowych. Spowodowane są nieznajomością wymagań syntagmatycznych wyrazów.

10.2. Związki frazeologiczne w kontekście wypowiedzenia.

Łączliwość frazeologizmu - zasady łączenia frazeologizmu z innymi elementami zdania. Każdy frazeologizm ma ściśle określony, utrwalony zakres łączliwości zewnętrznej. Jego naruszenie jest nazywane innowacją rozszerzającą.

~ łączliwość systemowa - przeważająca większość frazeologizmów, np. grać pierwsze skrzypce (rzeczowniki osobowe), wziąć w łeb (rzeczowniki abstrakcyjne). Dla większości frazeologizmów można wskazać klasy semantyczne wyrazów, z którymi mogą się one łączyć. Zmiany łączliwości zewnętrznej powodują zazwyczaj niezamierzoną defrazeologizację związków, udosłownienie ich znaczenia, często wywołują też efekty humorystyczne.

~ łączliwość normatywna - pod naporem uzusu przekształca się w systemową, np. spełznąć na niczym (+plany, projekty, układy, wysiłki, itd), wisieć na włosku (+nieliczne rzeczowniki abstrakcyjne - życie, los, byt, kariera, zobowiązanie, ugoda, zwycięstwo, itd.). W innowacjach wykracza się poza granice danej klasy semantycznej.

W jednym wypowiedzeniu lepiej nie gromadzić wielu frazeologizmów, a zwłaszcza nie umieszczać ich kilku obok siebie. Frazeologizm rzadko otwiera miejsce dla innego frazeologizmu, a połączenie tekstowe dwóch lub więcej związków może spowodować defrazeologizację, czyli odżycie znaczenia dosłownego przynajmniej dla jednego z nich.

10.3. Redundantne połączenia wyrazowe.

Redundancja językowa - występowanie w tekście połączeń, w których występuje bardzo duża lub nawet całkowita powtarzalność semantyczna składników. Takie związki to połączenia redundantne albo pleonazmy i tautologie, np. akwen wodny, potencjalne możliwości, wzajemna współpraca (połączenia nominalne), wrócić z powrotem, cofnąć się do tyłu (werbalne), tylko i wyłącznie, geneza i pochodzenie (równorzędne).

Połączenia formalnie nadmiarowe stają się niekiedy wyrażeniami i zwrotami frazeologicznymi lub sfrazeologizowanymi i jako takie przestają być traktowane jako pleonastyczne, np. nie widzieć na oczy, naoczny świadek, w pierwszym odruchu.

Pleonazmy - to takie związki redundantne, których człony pozostają względem siebie w stosunku nadrzędno-podrzędnym, a człon podrzędny powtarza elementy treści członu nadrzędnego. Pleonazmy tworzą: wyraz nadrzędny i przydawka, np. potencjalne możliwości, akwen wodny, wyraz nadrzędny i okolicznik, np. cofnąć się do tyłu, stoczyć się na dół, wyraz nadrzędny i dopełnienie, np. kopnąć nogą, wykluwać się z jaj, przyspieszyć tempo.

Tautologie - tworzą związki wyrazowe, których składniki pozostają w stosunku współrzędnym, np. źródło i geneza, ale jednak, niechcący mimochodem, więc w takim razie.

11. Podstawowe współczesne tendencje rozwojowe w obrębie słownictwa.

Tendencje w zakresie rozwoju polskiego systemu leksykalnego na początku XXI wieku:

~ internacjonalizacja słownictwa - przejaw dążenia do globalizacji życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego Używa się coraz więcej adaptowanych zapożyczeń anglosaskich oraz kalk językowych. Stwarza to problemy normatywne - które z nowych wyrazów i nowych znaczeń wyrazów są potrzebne i sprawne funkcjonalnie i powinny wejść do normy współczesnej polszczyzny, a które są przejawem mody językowej i powinny zostać ocenione negatywnie.

~ rozrost słownictwa (zwłaszcza określonych dziedzin leksyki specjalistycznej) - następuje drogą zapożyczeń, jak i przez wykorzystanie technik derywacyjnych, powodujących powstanie neologizmów słowotwórczych.

~ nobilitacja pewnych warstw słownictwa, zwłaszcza potocznego - słownictwo tego typu weszło do polszczyzny publicznej, co było reakcją na nowomowę komunistycznych środków przekazu. Słownictwo to nacechowane jest ekspresywnie, odświeża leksykę mediów, pozwala pełniej wyrazić uczucia i stany emocjonalne. Spowodowało pauperyzację, a także wulgaryzację języka i wypieranie z polszczyzny publicznej elementów nienacechowanych ekspresywnie, a także wyrazów książkowych.

~ przemieszanie leksykalno-stylistyczne tekstów - spowodowane nobilitacją potoczności, aż do progu leksyki wulgarnej. W jednym tekście używa się elementów leksykalnych z różnych poziomów stylistycznych, bez świadomości niestosowności takiego zabiegu. Powstają teksty stylistycznie niespójne, elementy potoczne łączą się semantycznie i składniowo z książkowymi i terminologicznymi.

SŁOWOTWÓRSTWO

1. Kryteria oceny neologizmów słowotwórczych.

Dwie konkurujące ze sobą tendencje:

- do skrótu

- do precyzji informacji

Kryteria:

- wystarczalności - wypełnianie pustych miejsc w zasobie leksykalnym - odgrywa ważną rolę przy rozstrzyganiu o zasadności (potrzebie) zapożyczeń, nie zaś o poprawności neologizmów (prekryterium)

- systemowe - zgodność z regułami systemu słowotwórczego

- regularność i obligatoryjność wymian morfonologicznych, zachodzących w trakcie konstruowania neologizmów

- przejrzystość struktur, czytelność budowy - dzięki budowie od razu wiadomo, co oznacza dany wyraz

- łączliwość kategorialna sufiksów

- typowość reprezentowanego modelu derywacji

- zgodność ze znanymi regułami kombinatoryki sufiksalnej

- zwyczajowe (uzualne) - akceptacja społeczna neologizmu, przejawiająca się w coraz częstym jego używaniu w różnych odmianach polszczyzny, wreszcie w rejestracji słownikowej - nie rozstrzyga o poprawności, lecz o aprobacie (postkryterium)

- estetyczne - bierze pod uwagę upodobania (preferencje) językowe użytkowników polszczyzny - na akceptację mogą liczyć wyrazy o harmonijnym brzmieniu, łatwej artykulacji, a przy tym niezbyt długie

- liczebności modelu - rezultat nakładania się części mowy w procesie derywacyjnym, którego ostatnim ogniwem jest badany neologizm - przydatne głównie do oceny derywatów wielosylabowych, o skomplikowanej budowie (pogranicze kryterium systemowego i tradycji)

- kryterium narodowe (na aprobatę zasługiwały w pierwszej kolejności rodzime wyrazy i konstrukcje) oraz kryterium tradycji (podkreślające rolę ciągłości historycznej w języku, także w zakresie rozwiązań normatywnych) - uznane za istotne w połowie XX w.

Dwa poziomy normy:

- wzorcowa (telewizja kablowa)

- użytkowa, potoczna (kablówka)

2. Odbicie współczesnych tendencji słowotwórczych w najnowszej warstwie słownictwa.

2.1. Derywaty proste.

Ich udział procentowy wyraźnie maleje w stosunku do złożeń. Rosnąca aktywność technik niesufiksalnych.

2.1.1. Formacje sufiksalne.

2.1.2. Formacje niesufiksalne.

Dominujący - w tworzeniu czasowników. Umiarkowany - przymiotników, najmniejszy - rzeczowników.

2.1.2.1. Struktury prefiksalne.

2.1.2.2. Struktury paradygmatyczne.

Rezultatem derywacji paradygmatycznej są konstrukcje skrótowe - albo w stosunku do swoich podstaw słowotwórczych, albo jako kondensacje treści wyrażeń opisowych.

- formacje dewerbalne - składniki żargonu zawodowego lub potocznej odmiany polszczyzny: nazwy czynności, rezultatów i obiektów (przekręt, rozpył, włam, wszczep, pogląd)

- nazwy specjalistów motywowane przez nazwy dyscyplin naukowych (biotyk, biomechanik)

- derywaty odnazwiskowe w lm., wartościujące negatywnie osoby w jakimś sensie podobne do desygnatów swoich pierwowzorów słowotwórczych (Leppery, Rydzyki)

- nazwy produktów firmowych, motywowanych przez rzeczowniki własne (lewisy, martensy)

Aktywność derywacji paradygmatycznej przejawia się również w tworzeniu formacji przymiotnikowych oraz czasownikowych (metkować, monitorować, szpanować, imprezować - motywacja rzeczownikowa).

Uniwersalność, tworzenie relatywnie dużej liczby formacji.

2.1.2.3. Struktury ujemne.

Typy formacji:

- struktury utworzone od przymiotników wchodzących w skład pełnej, rzeczownikowo-przymiotnikowej nazwy (anabolik, implant, kompakt, metalik, satelita)

- nazwy osób uprawiających określone dziedziny nauki oraz urządzeń specjalistycznych (neonatolog, ultrasonograf)

- derywaty ekspresywne należące do potocznej odmiany polszczyzny (amfa, detoks, merc)

2.1.2.4. Struktury z formantem nieciągłym.

Ilustrują ustawiczną aktualność tendencji do wyrazistości znaczeniowej.

- formanty prefiksalno-sufiksalne (rzeczowniki, przymiotniki)

- anty- + -ista (antyaborcjonista)

- de- + -izacja/-yzacja (desolidaryzacja)

- anty- + -izm (antyglobalizm)

- pro- + -ista (profederalista)

- re- + -ing (recykling)

- anty-/pro- + -owy/-owski/-arny/-ejski (antynarkotykowy, proeuropejski)

- formanty prefiksalno-paradygmatyczne (czasowniki)

(urynkowić, przebranżowić, docieplać, odpaństwowić)

2.1.2.5. Struktury powstałe w wyniku wymiany afiksu.

Zastąpienie sufiksu podstawy przez sufiks derywatu:

- -anin -> -anka (mieszczanin -> mieszczanka)

- -ec -> -ka (Ukrainiec -> Ukrainka)

- -czyk -> - ka (Chińczyk -> Chinka)

- -izm -> -ista (heglizm -> heglista)

2.2 Złożenia.

Złożenie - derywat od dwóch podstaw słowotwórczych.

- zestawienia - dwuwyrazowe lub bardziej rozbudowane nazwy jednego desygnatu, mające charakter utartych połączeń o nieprzestawialnych członach (płyn do zmywarki, maszyna do pisania, szafka na buty, drukarka laserowa)

- zrosty - połączenie podstaw odbyło się bez udziału elementów słowotwórczych (Białystok, półetat, psubrat)

- złożenia właściwe - zawierają co najmniej jeden wykładnik słowotwórczy (np. interfiks - kremożel, wielobok; interfiks i sufiks - krwiopijca, grubokreskowiec)

2.2.1. Zrosty (złożenia bezafiksalne)

W najnowszym materiale językowym, jako pierwszy człon, dominują: bio-, eko-, euro-, foto-, homo-, narko-, porno-, seks-, soc-, spec-, tele-, wideo-.

Inne: biznesplan, Inwestbank.

Prefiksoid - część zrostu, która nie występuje w polszczyźnie jako samodzielny wyraz (hipermarket, kryptoreklama, multimedialny, pseudokibic, superobszerny).

2.2.2. Złożenia właściwe.

Interfiksy: -i-/-y- (nacechowanie żartobliwe: drzymorda), -u- (po członie liczebnikowym: dwuwładza), -o- (powszechny).

Złożenia interfiskalno-sufiksalne - neologizmy nominatywne (wolnorynkowiec) oraz okazjonalizmy potoczne (podatkożerca).

Złożenia interfiksalno-paradygmatyczne - środowiskowa odmiana polszczyzny (dietomierz, dolnopłuk), neologizmy ekspresywne (kawożłop, najmigęba).

2.3. Derywaty od wyrażeń przyimkowych.

Przede wszystkim przyimki: bez, między, około, po, ponad, poza, przeciw, przed, przy, wewnątrz (bezkofeinowy, międzypartyjny, okołobudżetowy, posocjalistyczny, ponadprogramowy).

2.4. Formacje potencjalne.

Struktury potencjalne - derywaty, które w każdej chwili mogą uzupełnić istniejące słownictwo, jeśli tylko połączy się wykładnik słowotwórczy o wyrazistej funkcji z określonym typem podstawy.

Nazwy czynności: -anie, -enie, -cie.

Wyrażenia rzeczownikowo-przymiotnikowe: -owiec.

Przymiotniki: -owy.

Czasowniki: -ować. (formant paradygmatyczny)

Tendencje słowotwórcze:

- typowe (tradycyjne) złożenia, formacje przedrostkowe i powstałe w wyniku derywacji wymiennej, derywaty od wyrażeń syntaktycznych - przejaw działania tendencji do precyzji informacji

- skróty i skrótowce, derywaty ujemne oraz paradygmatyczne - tendencja do ekonomii wysiłku

- formacje przedrostkowe z wykładnikiem -anie, -ość, -owiec, -ówka, -owy - zautomatyzowany proces tworzenia neologizmu

- oddziaływanie wszystkich trzech tendencji widoczne jest w złożeniach bez infiksu oraz w złożeniach z prefiksoidem - są równie wyraziste jak złożenia z infiksem, ale nieco krótsze i konstruowane automatycznie.

Derywaty przyrostkowe - nie są ani skrótowe (jak formacje paradygmatyczne i ujemne), ani wyraziste znaczeniowo (jak konstrukcje prefiksalne, prefiksalno-paradygmatyczne, prefiksalno-sufiksalne). Słabnąca pozycja sufiksacji.

3. Żeńskie formy tytułów, stanowisk oraz nazwisk.

4. Tworzenie przymiotników od nazw miejscowych.

Kryteria:

- fonetyczno-morfologiczne - w największym stopniu decyduje o wyborze formantu (sufiksu) przymiotnikowego w zakończeniu tematu nazwy podstawowej

- historyczne

- zwyczajowe

Przyrostki: -ski z modyfikacjami fonetycznymi -cki, -dzki, a także z rozszerzeniami -ański, -eński, -ijski, -yjski, -owski.

Przyrostek -dzki: temat kończy się na -d, -dz, -dź, -dż.

Przyrostek -cki: temat kończy się na -c, -ć, -k, -t, -cja, -ec, -ica, -yca, -ice.

Przyrostek -ski: temat kończy się na inną spółgłoskę.

Tradycja nazewnicza, zwyczaj lokalny: Kutno - kutnowski, Zawiercie - zawierciański, Zabrze - zabrzański, Tarnowskie Góry - tarnogórski.

Kryterium historyczne: Kluczbork - kluczborski, Lidzbark - lidzbarski, Więcbork - więcborski. (motywowane przez dawne nazwy z elementami -burg oraz -berg)

Problem homonimów, np. brzeski (Brzeg, Brzesk, Brzesko, Brześć).

Nie tworzą przymiotników: Stany Zjednoczone, Asyż, Buenos Aires, Cambridge, Honolulu, Las Vegas, Loch Ness, Miami, Mont Blanc, Psie Pole, Stegny.

1

---