EGZAMIN - ANTROPOLOGIA

1. Podstawowe pojęcia antropologii kulturowej

• Antropologia - (antrophos - człowiek, logos - nauka) nauka o człowieku. Powstała w II poł. XIX w. kiedy istniały już inne nauki humanistyczne, np.: psychologia, filozofia, lingwistyka.

• Antropologia miała się zajmować ludami pozaeuropejskimi, np.: społeczeństwami Azji. W szczególności chodziły o ludy „dzikie” - czyli nie wliczano takich ludów jak: Chińczycy, Hindusi, Japończycy. Poznawanie ich rozpoczęło się od renesansu - wielkiego rozwoju odkryć geograficznych i żeglarstwa.

• W XIX w. w Europie stwierdzono, że ludy pozaeuropejskie posiadają działania alternatywne do naszych, „cywilizowanych” działań. Były one prymitywniejsze, ale pokazywały „przeszłość Europejczyków”

• Na przełomie XIX / XX w. antropolodzy europejscy zdali sobie sprawę, że ludy „dzikie” zanikają przez wpływ Europejczyków, bowiem często przyjmowali to co przynieśli nowi osadnicy. Antropolog miał wtedy zebrać to co powstało, by nie zaniknęła całkowicie kultura ludów pierwotnych. Antropologia miała też zbadać te alternatywne rozwiązania

• Okazało się że kultury pierwotne były bardziej złożone. Po pewnym czasie zaczęto dostrzegać podobne struktury wśród ludów dzikich, np.: niektóre wiejskie społeczności

• Antropolog mógł też badać społeczności lokalne.

• Dziś antropolog zajmuje się społeczeństwami europejskimi i pozaeuropejskimi. Antropologia bada zróżnicowania kulturowe. Może badać też subkultury, mniejszości etniczne i narodowe. Antropologia mająca badać inne ludy dziś skupia się na własnej społeczności.

• Antropologię dzielimy na: fizyczną i kulturową

• Antropologia kulturowa - nauka zajmująca się człowiekiem jako twórcą kultury (symboli). Czasami używa się nazwy antropologia społeczna. Jest to wyodrębniony dział zajmujący się strukturą społeczną

• Antropologia fizyczna - nauka przyrodnicza, która zajmuje się człowiekiem jako istotą fizyczną. Ma cechy wspólne z biologią, medycyną, genetyką, itd. Głównie chodzi o ewolucję człowieka, także typologizację ras ludzkich np.: w przestrzeni. Zajmuje się klasowym zróżnicowaniem ludzi

• Antropologia często łączy się z socjologią

• Cechy antropologii to: 1. subiektywne uchwycenie sensu danego zjawiska i osoby w nim uczestniczącej(np. badanie biedy wśród mniejszości narodowych gdzie wskaźnikiem jest żebractwo), 2. antropologowie starają się łączyć wiedze z różnych źródeł i często są zmuszani do wychodzenia poza jedna dziedzinę, 3. metodologia antropologiczna ma znaczenia jakościowe (istnieje też ilościowe) i z tej korzysta najczęściej. Tylko metody jakościowe dają dostęp do subiektywnego uchwycenia sensu danego zjawiska. Antropolodzy rzadko używają badań ilościowych.

• Kultura - wszystko co zostało wytworzone przez ludzi i nie ma charakteru biologicznego, czyli symbole

• Pojęcie nie wartościującego rozumienia kultury oznacza, że jeśli kulturą jest system symboli to my tego nie oceniamy

• Gdy antropolog mówi o kulturze ma na myśli 4 płaszczyzny:

1. materialną - wszystkie namacalne przedmioty

2. behawioralną - zachowania związane z danymi przedmiotami

3. psychologiczną - wszystkie doznania umysłowe wynikające z obcowania z danym przedmiotem

4. aksjonormatywną - związana z wzorami, normami i regułami ściśle związanymi z danym przedmiotem

2. Życie codzienne w górnym paleolicie

Górny paleolit był pierwszym okresem w dziejach ludzkich, w którym zmiany życia społecznego nie były powodowane czynnikami ewolucyjnymi, lecz kulturowymi

Trwał on od 50 000 r. pne do 8 000 r. pne, jego końcowy fragment (12 000 - 8 000 r. pne) określany jest późnym paleolitem

Ludzi zyjacych w tym czasie nazywa się kromaniończykami (od Człowieka z Cro Magnon)

• Jako epoka geologiczna objął on całą ziemię, tym niemniej z punktu widzenia archeologów najistotniejsze dokonania ludzi tej epoki przetrwały na półkuli północnej

• W czasie trwania Górnego Paleolitu znaczna część północnej półkuli pokryta byłą lądolodem, zaś klimat był zdecydowanie chłodniejszy, niż obecnie.

• W poważnym stopniu determinowało to charakter kultury ówczesnych Europejczyków praktykujących zaawansowane myślistwo

• Na podstawie materiałów archeologicznych można stwierdzić, że ludzie żyli wówczas w kilkudziesięcioosobowych gromadach prowadzących półkoczowniczy tryb życia

• Głównym źródłem utrzymania były wielkie ssaki plejstoceńskie - mamuty, mastodonty, bawoły, jelenie, renifery - wędrówki stad wymuszały na myśliwych przemieszczanie się na znacznych obszarach

3. Specyfika kulturowa społeczności paleolitycznych

Poza myślistwem istotnym źródłem utrzymania tych grup było także zbieractwo

Przypuszcza się, że wykształciły one formy organizacji społecznej niezbędne do koordynowania polowań

Istniała także rozwinięta sfera wierzeń i rytuałów religijnych związanych przede wszystkim z zapewnieniem pomyślności podczas łowów

• W przypadku kromaniończyków jak najbardziej sprawdza się teza, iż kultura jest aparatem przystosowawczym człowieka - osiągnięto wówczas daleko idącą specjalizację w zakresie technik łowieckich.

• Zaliczały się do nich zarówno sama taktyka polowań, jak i techniczne zaawansowanie broni, którą się posługiwano

• Epoka ta przyniosła także szybki rozwój broni myśliwskiej. Wykorzystuje się proce, miotacze oszczepów, włócznie i łuki

• Zwłaszcza te ostatnie osiągnęły wysoki stopień doskonałości

• Przejawia się on w łączeniu kilku rodzajów materiałów (tzw. łuk kompozytowy) oraz odpowiednim profilowaniu poprawiającym jego efektywność

• Organizacja polowań opierała się na tropieniu i podchodzeniu zwierzyny oraz działaniach zespołowych (współpraca nagonki z myśliwymi)

• Ponadto wykorzystywano także ukształtowanie terenu (bagna, urwiska) w celu osaczenia i zabicia zwierzyny

• Na szczególną uwagę zasługują precyzyjnie wykonane elementy broni - zwłaszcza krzemienne groty, których formy są mocno zróżnicowane zależnie od celów, do których były wykorzystywane

• Te innowacje powodowały, że myśliwi paleolityczni osiągnęli niebywałą skuteczność i byli w stanie zapewnić swoim grupom duże ilości wysokokalorycznego pożywienia

• Równolegle używano nadal narzędzi archaicznych - np. pięściaków, choć najprawdopodobniej przestały stanowi ć one główne wyposażenie ludzi tamtej epoki

• Co charakterystyczne, nie tylko doskonalono ę formę narzędzi, ale także ozdabiano je

• Nie jest to jedyny przykład ówczesnej sztuki.

• Do innych, najbardziej znanych należą malowidła w jaskiniach Lascaux (ok. 15 000 lat pne) i Altamirze (ok. 13 000 lat pne) reprezentujace tzw. Kulturę magdaleńską.

• Stanowią one nie tylko dowód artystycznej wrażliwości i kunsztu oraz stosowanych technik, ale także dają wiele informacji dotyczących życia codziennego ich twórców

• Innym zabytkiem z wcześniejszego okresu (22 000 - 20 000 lat pne) jest tzw Wenus z Willendorfu reprezentująca Kulturę oryniacką

4. Przyczyny przekształceń neolitycznych

Neolit (określany także jako rewolucja neolityczna) nastąpił w wyniku zmian klimatycznych, które spowodowały cofnięcie się lądolodu.

Poważnie zakłóciło to dotychczasowy cykl wędrówek zwierząt stanowiący podstawę gospodarki myśliwskiej

Doprowadziło także do wyginięcia niektórych gatunków ważnych dla człowieka

• Początek neolitu datuje się (w Starym Świecie) na około 10 000 r. pne. Jego koniec stanowi rozkwit epoki brązu ( 2 000 r. pne)

• Istotą tej epoki było przejście większości społeczeństw ludzkich z gospodarki myśliwskiej na rolniczo - pasterską

• Pierwsze przemiany neolityczne nastąpiły w dwóch regionach świata: w tzw. „żyznym półksiężycu” na Bliskim Wschodzie oraz nad rzeką Jangcy na Dalekim Wschodzie.

• Przypuszcza się, że w dużym stopniu było to spowodowane ciepłym klimatem oraz występowaniem urodzajnych gleb pochodzenia aluwialnego

• Przyjmuje się trzy fazy neolitu: 1. obejmującą okres między 10 000 a 9 000 r pne, kiedy zmiany neolityczne występowały incydentalnie, 2. około 8 500 r pne, gdy objęły (w Starym Świecie) obszar całej południowo - wschodniej Anatolii oraz 3. od 6 500 r pne, w czasie której neolit objął cały obszar żyznego półksiężyca

5. Charakter przekształceń neolitycznych

W trakcie trwania neolitu doszło do ogromnego zróżnicowania kulturowego społeczności zamieszkujących ówczesny świat. W samym Starym Świecie można mówić o przynajmniej kilkunastu kulturach wykazujących liczne cechy różnicujące

Stopniowo zaczęło się upowszechniać rolnictwo początkowo mające wiele cech wcześniejszego zbieractwa

Pierwotnie polegało ono na wykorzystywaniu znanych wcześniej obszarów na których rosły poszukiwane rośliny. Z czasem ludzie postanowili ingerować w ich rozrost

Udomowiono podstawowe (również obecnie) rośliny: pszenicę, jęczmień, żyto, ryż, len, fasolę, groch, figi

Jednocześnie udomowiono pierwsze zwierzęta: owce, kozy, świnie i bydło (ale tylko w Starym Świecie!), bawoły, kury

Rezygnacja z polowań doprowadziła do powstania osiadłych form życia

Wynaleziono tkactwo i garncarstwo (choć wypalanie gliny znano wcześniej - patrz Wenus z Willendorfu). Ostatnie badania wskazują, że naczynia ceramiczne były znane już w późnym neolicie (Japonia)

Następuje wyraźny wzrost liczby ludności, powstają pierwsze osady (Göbekli Tepe 10 000 r. pne, Jerycho 9 500 r. pne, Byblos 9 000 r. pne)

Początkowo mają one charakter stałych obozowisk myśliwych i zbieraczy, regularnie opuszczanych i ponownie zasiedlanych

Pojawiają się zaczątki władzy politycznej

Wprowadzenie rolnictwa na tereny aluwialne nad wielkimi rzekami (Nil, Eufrat, Tygrys) prowadzi do zwiększenia rezerw żywności, a tym samym zróżnicowania majątkowego i wykształcenia struktury społecznej

Dokonuje się kumulacja i rozwój wiedzy, zwłaszcza związanej z cyklem prac rolnych

W tej epoce rozwinięto wszystkie cechy, jakie posiadała kultura górnego paleolitu. Powstają pierwsze udokumentowane systemy wierzeń (budowle kultowe), rozwija się sztuka, więzi rodowe stają się podstawą organizacji społecznej, dokonuje się wewnętrzne zróżnicowanie społeczeństw

Mimo tego społeczności neolityczne były stosunkowo egalitarne (prawdopodobnie przypominały pod tym względem plemiona Polinezji) - choć dowody archeologiczne nie potwierdzają tego jednoznacznie

Ówczesne społeczności nie były duże. Przypuszczalnie liczyły od 150 do 2000 osób

Podstawą organizacji społecznej były podziały rodowe przejawiające się we wspólnych domostwach - samowystarczalnych ekonomicznie jednostkach.

Pojawia się pismo

Charakterystycznym wytworem kultur neolitycznych są megality - ziemno - kamienne budowle o charakterze rytualnym, sepulkralnym i (prawdopodobnie) astronomicznym

Pierwsze budowle megalityczne powstały w 9 tysiącleciu pne w Turcji, jednak najwięcej ich postawiono między 5 000 a 2 000 rokiem pne w Europie zachodniej

• Budowle tego typu występowały też poza zaznaczonym obszarem (np. W Polsce i na Ukrainie), choć miały zdecydowanie mniejszą skalę

• W Polsce południowej wypracowano nawet lokalną odmianę megalitów - megaksylony (Słonowice)

6. Różnice neolityzacji Świata Nowego i Starego

• Przemiany neolityczne następowały w tych regionach odmiennie.

• Neolit w Ameryce nastąpił wyraźnie później, niż w Azji i Europie (ok. 5 000 lat pne.)

• W Ameryce nie dokonało się tak zdecydowane odejście od myślistwa, jak miało to miejsce w Starym Świecie

• Rdzenni Amerykanie udomowili kukurydzę (2 500 lat pne), dynię (2 000 lat pne), paprykę i fasolę

• Natomiast ich sukcesy w udomowianiu zwierząt były mniejsze, niż w Starym Świecie - udomowiono tylko indyka, lamę i alpakę.

• W trakcie amerykańskiego neolitu nie doszło do udomowienia większych zwierząt, co spowodowało, iż tamtejsze rolnictwo kopieniackie było mniej wydajne od sprzężajnego, charakterystycznego dla Starego Świata

• Zapoczątkowano wówczas typ gospodarki funkcjonujący do czasów obecnych

• Przemiany społeczności ludzkich stały się autonomiczne wobec natury

• Człowiek przestał wyłącznie korzystać z zasobów naturalnych, ale zaczął świadomie przekształcać środowisko przyrodnicze

7. Typy gospodarki pierwotnej

Gospodarka to te zjawiska, przedmioty i procesy, które bezpośrednio wiążą się z wytwarzaniem, zdobywaniem , podziałem i w pewnym stopniu konsumpcją dóbr materialnych stanowiących podstawę zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka.

Wyróżnia się pięć podstawowych typów gospodarki pierwotnej:

1. Niewyspecjalizowane myślistwo i zbieractwo

2. Wyspecjalizowane myślistwo i zbieractwo

3. Niewyspecjalizowane rolnictwo

4. Wyspecjalizowane rolnictwo

5. Pasterstwo

• Typ gospodarki nie ogranicza się wyłącznie do kwestii materialnych, lecz ma także wpływ na inne sfery kultury, odległe od ekonomii Jedną z największych pomyłek nowoczesnej antropologii było uznanie, iż społeczeństwa pierwotne są (były) jednocześnie społeczeństwami najuboższymi

• Źródła tego złudzenia tkwiły w samej sytuacji kontaktu Europejczyków z ludami pozaeuropejskimi oraz konsekwencji kolonizacji europejskiej

• W latach 70. ten błąd zaczęto jednak dostrzegać, co doprowadziło do powstania koncepcji pierwotnego społeczeństwa dobrobytu

• W myśl tej koncepcji społeczeństwa pierwotne żyły (żyją) w sytuacji dobrobytu, gdyż wszystkie potrzeby ludzi na nie się składających były zaspokajane

• Dodatkowo, (wykres poniżej - dzienny czas pracy kobiet i mężczyzn z Fish Creek) średni czas pracy w takich społeczeństwach, mimo znacznych zróżnicowań wahał się około 4 godzin dziennie

• Jednak potrzeby w takich społecznościach były z reguły niewielkie, dzięki czemu dawały się łatwo zaspokoić dobrami czerpanymi bezpośrednio ze środowiska

• Stan ten jednak wymagał dwóch czynników: mobilności przestrzennej  oraz stabilności demograficznej. Rezygnacja z nich stanowiła kres pierwotnego społeczeństwa dobrobytu.

8. Wymiana handlowa, a wymiana darów

Gospodarka pierwotna wypracowała szereg form dystrybucji dóbr. Są to przede wszystkim wymiana handlowa oraz wymiana darów

Wymiana handlowa nie odbiegała od tego typu wymiany, jaki znamy z własnego doświadczenia.

Wymiana darów natomiast miała o wiele większe znaczenie społeczne

Najbardziej znaną z nich jest zbadana przez Bronisława Malinowskiego wymiana kula praktykowana na wyspach Melanezji na zachodnim Pacyfiku.

Łączyła ona szereg stosunkowo odległych wysp i zawierała w sobie zarówno handel, jak i wymianę darów rytualnych

9. Status i ranga w strukturze społecznej

Status: pozycja jednostki w społeczeństwie niekoniecznie ustalana w relacji niższości/wyższości wobec innych statusów

Wyróżnia się statusy indywidualne i uogólnione oraz przypisane i osiągane

Statusy indywidualne i osiągane wiąże się z przynależnością do określonych grup społecznych

Statusy przypisane i osiągane wiążą się ze sposobem zdobycia określonego statusu

• Ranga: pojęcie nierozerwalnie wiążące się z określeniem hierarchii i instytucjonalizacją zależności między ludźmi zajmującymi określone w niej miejsce

• W społecznościach przedpiśmiennych rangi były używane stosunkowo rzadko, co jednak nie znaczy, że były to zbiorowości całkowicie egalitarne

• Typ gospodarki nigdy nie determinuje złożoności społeczeństwa - Np. Jakuci i Mongołowie byli pasterzami, jednak to ci drudzy stworzyli bardziej skomplikowaną strukturę społeczną

• Jednak można stwierdzić prawidłowość polegającą na tym, że społeczności o zaawansowanej gospodarce mają bardziej złożoną i zhierarchizowaną strukturę.

• Głównym celem organizacji politycznej jest koordynacja działań całej grupy skierowana na osiągnięcie wspólnych celów.

• Warunkiem koniecznym wyodrębnienia organizacji politycznej jest wytwarzanie nadwyżek żywności umożliwiających części ludności podjęcie zajęć niezwiązanych bezpośrednio z jej wytwarzaniem

• Najbardziej elementarną strukturą polityczną jest struktura rodzinna tożsama z nią w społecznościach najprostszych (np. Szoszoni)

• Legitymizacja władzy jest warunkiem koniecznym, przy czym ma wyraźnie większe znaczenie w społecznościach mniej złożonych, w których kładzie się duży nacisk na jednomyślność

• Struktury segmentarne - jest to taki typ władzy politycznej, w której brak centralnej władzy politycznej

• Nie wyklucza to istnienia przywódców (np. wodzów, albo kapłanów), których władza jest stosunkowo mała i ogranicza się jedynie do zapewniania jedności wewnętrznej i bezpieczeństwa zewnętrznego

• Jest ona uzyskiwana droga negocjacji i porozumień z członkami zbiorowości

• Najbardziej rozwiniętym typem struktur segmentarnych były plemienne organizacje plemion Indian Wielkich Równin

• W strukturze segmentarnej stanowisko wodza dawała właściwie wyłącznie prestiż, natomiast nie wiązały się z nim żadne inne przywileje (np. natury ekonomicznej)

• Wodzostwo stanowi bardziej zaawansowany typ organizacji politycznej i wiąże się z daleko idącym ekonomicznym zróżnicowaniem społeczeństwa

• Nie powinno się go utożsamiać z wodzostwem, jako typem organizacji społeczeństw faszystowskich (tzw. Führerprinzip)

• Korzyści ekonomiczne, jakie czerpie wódz wynikają z jego pozycji w strukturze rodowej

• Królestwo stanowi najbardziej zaawansowany typ struktury politycznej. Władca jest w nim postrzegany jako formalny właściciel królestwa i jego korzyści są tego konsekwencją

• Jest to typ władzy cechujący najbardziej złożone ze społeczeństw pierwotnych

10. System kastowy

Najczęstszym przykładem społeczeństwa kastowego są Indie, których tradycyjna struktura składała się z czterech kast: braminów, kszatriów, wajśjów i śudrów. Piątą grupą, pozostająca poza systemem kastowym są pariasi (Dalit)

Grupy te mają charakter rangowy, przynależność do nich ma charakter przypisany i formalnie nie istnieją możliwości przekroczenia granic międzykastowych

• Reguły kastowe regulują wszystkie aspekty życia ze szczególnym uwzględnieniem sfery seksualnej

• W tym zakresie kobiety znajdują się pod kontrolą społeczną znacznie bardziej restrykcyjna, niż ta, która obowiązuje mężczyzn.

• Jednak jej siła jest zależna od pozycji, jaką jednostka zajmuje w hierarchii, co stwarza praktyczne możliwości naruszania barier kastowych

• Pariasi są pewną osobliwością w systemie kastowym, gdyż formalnie nie stanowią kasty

• Jest to kategoria ludności ze względu na swoją nieczystość wyłączona z systemu

• Z tego powodu wykonują oni czynności uznane za kalające: ubój zwierząt, obróbkę skóry, usuwanie nieczystości, czyszczenie kanałów i ustępów, usuwanie zdechłych zwierząt

• Struktura kastowa jest najsilniej wiązana z Indiami i innymi krajami tego regionu (Pakistan, Bangladesz, Nepal, Sri Lanka), jednakże struktura kastowa jest o wiele powszechniejsza. Za jej formę uznaje się np. tradycyjne społeczeństwa feudalne, albo społeczeństwa niejednolite rasowo

• Z tych powodów koncepcja kastowości stosowana jest w wielu badaniach społeczeństw współczesnych, okazyjnie łączy się ją z Gender Studies

11. Niewolnictwo

Niewolnictwo jest szczególną cechą bardziej złożonych strukturalnie społeczeństw

Na ogół głównym źródłem niewolników są wojny, choć przez wieki istnienia tej instytucji wypraktykowano także inne sposoby „uzyskiwania” niewolników

Niewolnictwo może być również formą kary stosowanej wobec niesubordynowanych członków własnej grupy

12. Koncepcje etniczności

Etniczność jest jednym z ważniejszych sposobów określania struktury społecznej, którego znaczenie, wbrew oczekiwaniom niektórych, nie spada.

Etniczność określa się jako rodzaj więzi formujący odrębne kulturowo grupy społeczne zarówno o charakterze plemiennym (np. Jukagirzy), jak i narodowym

• Z etnicznością mamy do czynienia tam, gdzie grupy społeczne postrzegają swoją odrębność pod względem:

• Różnych elementów kultury

• Genealogii

• Terytorium

• Cech indywidualnych

• Miejskie mniejszości etniczne

• Etniczne mniejszości przygraniczne

• Regionalne mniejszości etniczne

• Ludy tubylcze

• W naukach społecznych istnieją dwie główne koncepcje etniczności: prymordialistyczna (A. Smith) i instrumentalna (E. Gellner)

13. Reguły ustalania pokrewieństwa

Również ustalenie pokrewieństwa różni się w zależności od kultury.

W tej materii wyodrębnia się dwie reguły: unilateralną (wyznaczanie pokrewieństwa w jednej linii) i bilateralną (wyznaczanie pokrewieństwa w dwóch liniach)

Pokrewieństwo unilateralne może być patrylinearne (pokrewieństwo w linii ojca), lub matrylinearne (pokrewieństwo w linii matki)

Uniwersalną instytucją związaną z pokrewieństwem jest tabu kazirodztwa, lecz nie ma jednolitych

zasad określających, kto mu podlega

Na ogół dotyczy ono stosunków seksualnych rodzic - dziecko i brat - siostra

Jednak nacisk, jaki kładzie się na te dwa rodzaje wykroczeń zależny jest od matry-, bądź patrylinearyzmu preferowanego w danej kulturze

14. Typy małżeństw

Powinowactwo, w odróżnieniu od pokrewieństwa opiera się nie na związkach biologicznych, lecz prawnych wynikających z zawarcia małżeństwa

Te zależności uznaje się za sedno małżeństwa, w odróżnieniu od kwestii emocjonalnych, czy seksualnych

Rodzaje małżeństw określa się ze względu na: 1. grupę doboru małżeńskiego, 2. liczbę współmałżonków oraz 3. miejsce zamieszkania nowo zawartego małżeństwa

Zależnie od grupy, z której pochodzą małżonkowie wyróżnia się dwa rodzaje małżeństw: endogamiczne i egzogamiczne

Zależnie od ilości współmałżonków wyróżnia się małżeństwa poligamiczne (poliandria, lub poligynia) i monogamiczne

Zależnie od miejsca zamieszkania wyróżnia się małżeństwa matrylokalne, patrylokalne, bądź neolokalne

Osobliwością małżeńskich reguł w społeczeństwach poatrylinearnych i matrylinearnych są tzw. Małżeństwa preferencyjne

Dotyczą one kuzynów przeciwległych, a więc dzieci brata i siostry

Wg C. Levi - Straussa ich istotą jest przywrócenie stanu równowagi wymiany kobiet między rodzinami

15. Mocne i słabe strony koncepcji płci kulturowej Sherry Ortner

Twierdziła ona, że ma to charakter uniwersalny ze względu na rozrodcze różnice między kobietami a mężczyznami

Kobiety więcej, niż mężczyźni, są powiązane z dziećmi, co sprawia, że ich aktywność jest bardziej „naturalna”, niż „kulturowa”

Następnie Ortner zakłada, że na zasadzie analogii to rozróżnienie jest też przekładane na projektowane relacje kobiet i mężczyzn, w których mężczyzna, jako człowiek niosący kulturę, musi podporządkowywać sobie naturę i narzucać jej własne warunki

Ta analogia pod wieloma względami stałą się atrakcyjna:

- odpowiadała doświadczeniom codziennej praktyki w społeczeństwie, w którym powstała

- część materiałów etnograficznych potwierdzała ją (np. obserwacje C. Levi - Straussa wśród Bororo)

- była ważnym argumentem w feministycznej krytyce ładu społecznego (atak paternalizmu i zmaskulinizowanego społeczeństwa

• Ale jednocześnie wzbudziła krytykę (i to nie tylko męskich szowinistów)

• Okazało się, że istnieje wiele społeczeństw, w których ten schemat nie istnieje - np. Kaulongowie z Nowej Brytanii

• Rozrodczość jest tam rzeczywiście traktowana jako coś „naturalnego”, będącego w opozycji do kultury

• Budzi ona ogromny lęk w mężczyznach unikających jakichkolwiek kontaktów z kobietami i brzydzących się seksem

• W związku z tym cała inicjatywa związana z zalotami oddana jest kobietom, którym przyzwala się wręcz na agresję wobec upatrzonych mężczyzn

• Dopóki ludzie nie są powiązani w małżeństwa, uznaje się ich za żyjących w kulturze, małżeństwo zaś jest kalające i przybliża małżonków do natury (co odzwierciedlone jest w zmianie miejsca zamieszkania)

• Inaczej jest także u Gimi żyjących na Nowej Gwinei

• Tam las, a więc to, co dzikie, postrzega się jako to, co najbardziej duchowe i wzniosłe, zaś uprawna przestrzeń jako to, co przyziemne

• Jednocześnie zakłada się, że niemożliwe jest okiełznanie natury przez kulturę

• I o ile w tym schemacie mieszczą się mężczyźni, jako związani z naturą, o tyle brak w nim kobiet - dopiero związki między kobietami a mężczyznami traktowane są jako coś kulturowego

• Te dane etnograficzne mocno podważyły zasadność tezy Ortner, a często prowadziły do wniosku, iż jest ona w istocie dalece eurocentryczna

• Inna argumentacja przeciwko tej tezie wychodziła od rozróżnienia między wzorami idealnymi i wzorami realizowanymi w kulturze europejskiej

• Wykazywała ona, że schemat rodziny, w której kobieta zajmuje się „ogniskiem domowym”, a mężczyzna kontaktuje się ze światem zewnętrznym jest ideałem w praktyce rzadko realizowanym

• Co więcej, zauważono, ze praktycznie w żadnej społeczności tradycyjnej nie da się dostrzec ewidentnej dominacji mężczyzn nad kobietami

• Wszystko wskazuje na to, że w społecznościach przednowoczesnych obie płcie miały autonomiczną strefę wpływów i cieszyły się w jej obrębie dużą swobodą

• Dopiero epoka nowoczesna doprowadziła do zachwiania tej równowagi na niekorzyść kobiet

• Dyskusje doprowadziły zatem do stopniowej rezygnacji w badaniach antropologicznych z posługiwania się ogólną kategorią strukturalną płci

• Natomiast skłoniły antropologów do badań nad działaniami osób wykonujących określone role płciowe i warunkowanych nie tylko wymogami strukturalnymi, ale także własną oceną sytuacji

• Nie znaczy to, że studia w „duchu Ortnerowskim” zostały zarzucone, lecz lokują się one raczej na obrzeżach antropologii

• Dobrym ich przykładem jest praca M. Karwatowskiej i J. Szpyry - Kozłowskiej Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim

• Autorki analizują w niej androcentryczny (preferujący cechy męskie) charakter języka polskiego

• Androcentryzm ten przejawia się, ich zdaniem na ośmiu poziomach:

• 1. W imionach i nazwiskach

• 2. W słowotwórstwie rzeczowników pospolitych

• 3. Lukach leksykalnych

• 4. gatunkowości rzeczowników męskoosobowych

• 5. Asymetrycznego wizerunku płci w słownictwie, frazeologii, przysłowiach

• 6. Pejoratywizacji rzeczowników żeńskoosobowych

• 7. Asymetriach w systemie rodzajowym

• 8. Nierównorzędności płci w różnych rodzajach tekstów

16. Charakterystyka rytuałów przejścia

Koncepcja rytuałów przejścia wiąże się z nazwiskiem Arnolda van Gennepa, który w 1909 opublikował pracę Les Rites de Passage

Stwierdził w niej, że każde społeczeństwo posługuje się rytuałami przejścia w celu sankcjonowania zmiany w statusie społecznym jednostki

• Wyodrębnił w nich trzy podstawowe fazy związane z przemianami statusu jednostki:

• - preliminarną (wyłączenia z dotychczasowych struktur)

• - liminalną (przejścia i pozostawania w oderwaniu od struktury społecznej)

• - postliminalną (włączenia w nową strukturę)

• Jego zdaniem tego typu instytucje są powszechne we wszystkich społeczeństwach, zwłaszcza pierwotnych

• Wyjaśniał to ogromną rola sfery sacrum w tych kulturach - każda zmiana społeczna musi być usankcjonowana przez siły nadprzyrodzone

• W przeciwnym razie społeczeństwo pogrążyłoby się w chaosie

• Arnold van Gennep dostrzegał jednak istnienie zredukowanych rytuałów przejścia również w społeczeństwach nowoczesnych

• Nie mają one jednak charakteru tak wyraźnie religijnego, jak w społecznościach przedpiśmiennych

• Są też zdecydowanie mniej sformalizowane

• Śmierć jest faktem biologicznym, któremu we wszystkich znanych kulturach nadaje się ogromne znaczenie

• Wiąże się je nie tylko wymiarem metafizycznym, ale także odbiera, jako naruszenie dotychczasowej struktury społecznej

• Co istotne - śmierć jednostki na ogół nie oznacza jej zniknięcia z życia społecznego, z reguły natomiast włącza ją w skład szczególnie poważanej kategorii członków zbiorowości - przodków

• Cieszą się oni na ogół wysokim prestiżem, nierzadko wręcz uważa się, że dopiero po śmierci człowiek staje się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa

• Jednakże aby tak się stało muszą być starannie wypełnione wszystkie rytuały związane z poszczególnymi fazami obrzędu przejścia

• W przeciwnym razie skutki mogą być fatalne, zaś dusza zmarłego, zamiast zasilić grono przodków, może stać się niebezpiecznym demonem

17. 3 fazy rytuałów pogrzebowych

Rytuały przejścia związane ze śmiercią znacznie wykraczają poza samą uroczystość pogrzebową

Faza preliminalna obejmuje wszystkie zabiegi podejmowane tuż po śmierci, lub nawet jeszcze przed śmiercią osoby będącej przedmiotem rytuału

• W tradycji katolickiej ta faza zawiera także duchowe przygotowania do umierania - pożegnanie z bliskimi, spowiedź, ostatnie namaszczenie

• Z tego powodu tradycja katolicka (nie jest to cecha specyficzna wyłącznie dla niej) negatywnie traktuje tzw. nagłą śmierć, jako potencjalne zagrożenie dla duszy zmarłego

• Z tego powodu ustanowiono św. Barbarę patronką szybkiej śmierci.

• Jej wstawiennictwo nie polega jednak na zsyłaniu szybkiego zgonu, lecz na udzieleniu rozgrzeszenia osobom, które giną gwałtownie

• Pogrzeb również należy do preliminalnej fazy rytuału przejścia związanego ze śmiercią

• W niektórych kulturach pozaeuropejskich preliminalność tego obrzędu jest lepiej widoczna ze względu na praktykowanie dwóch pogrzebów: tymczasowego i właściwego

• Pogrzeb kończy fazę preliminalną i rozpoczyna liminalną, w której zmarły znajduje się w drodze między światem żywych i umarłych

• Długość tej podróży jest zawsze określona i waha się od kilku tygodni do nawet kilku lat (w tradycji słowiańskiej było to 40 dni)

• Kończy ją faza postliminalna oznaczająca ostateczne włączenie zmarłego do grona przodków

18. Rola żałoby w rytuałach pogrzebowych

Śmierć, niezależnie od kultury zawsze jest rozpatrywana jako zagrożenie dla ludzkiej duszy opuszczającej ciało

Obrzędy przejścia im przeciwdziałają, z tego powodu ich staranne przeprowadzenie jest konieczne dla zapewnienia zmarłemu spokoju

Niewypełnienie ich, bądź wypełnienie niewłaściwe może spowodować uwięzienie duszy między światami. Staje się wtedy demonem

• Większość demonów to dusze ludzi, którzy:

• - zmarli nagłą śmiercią, bez właściwego przygotowania

• - zmarli w gniewie, nie godząc się ze śmiercią i nie akceptując jej

• - nie dopełniono ich rytuałów pogrzebowych

• Motyw „powracającego zmarłego” jest jednym z ważniejszych wątków rytuałów związanych ze śmiercią

• Wypracowano nawet wiele sposobów mających uniemożliwić powrót z zaświatów: stukanie trumną w próg, wynoszenie trumny nogami do przodu, wynoszenie trumny przez wybity w ścianie otwór, podążanie na cmentarz krętą drogą, rozrzucanie jedzenia na drodze do cmentarza itp..

• Pogrzebowe rytuały przejścia nie dotyczą wyłącznie osoby zmarłej, ale także osób z nią związanych

• Przybierają one postać obrzędów żałobnych, których intensywność jest zależna od bliskości relacji ze zmarłym

• Mają one również trzy fazy: preliminalną, liminalną i postliminalną

• Moment śmierci bliskiego jest faza preliminalną żałoby i oznacza wyłączenie żałobników z życia społecznego (a przynajmniej niektórych jego obszarów)

• Wiąże się to z formami zewnętrznego naznaczenia takich ludzi (np. przez stosowny ubiór)

• Gdzieniegdzie uważa się wręcz, że żałobnicy są osobami tabu, z którymi kontakt może być kalający

• Po pogrzebie zaczyna się faza liminalna żałoby trwająca z reguły tyle, ile ma trwać wędrówka zmarłego w zaświaty

• Przestrzeganie obyczajów żałobnych jest w tym wypadku formą wspierania zmarłego w tej podróży

• Koniec żałoby oznacza włączenie jednostki ponownie do społeczeństwa, lecz już w innym charakterze, niż ten sprzed żałoby

19. Argumenty za istnieniem ogólnoludzkiej wspólnoty myślenia

Jest to zasadniczy element każdej kultury

System wyobrażeń o świecie określa miejsce człowieka, jego relacje z innymi ludźmi oraz środowiskiem

Rozpatruje problemy człowieka zarówno pod względem materialnym, jak symbolicznym

• Spór o ogólnoludzką wspólnotę myślenia ma długą tradycję. Starły się w nim dwa poglądy:

1. Brak takiej wspólnoty, ludzie myślą odmiennie, zależnie od tego, w jakim żyją społeczeństwie (Lucien Levy - Bruhl)

2. Ludzie myślą w ten sam sposób (Edward Taylor, Claude Levi - Strauss)

• Myślenie symboliczne

• Jednakowe możliwości zmysłowego postrzegania świata

• Dążenie do porządkowania świata

• Tworzenie kryteriów opisujących świat

• Archetypy - zespoły symboli i wyobrażeń, które pozwalają na łączenie w sensowne całości obserwowalnych elementów świata zewnętrznego

• Jednak powyższe spostrzeżenie określają jedynie wspólną podstawę ludzkiego myślenia, które w szczegółach może się bardzo różnić (Berlin, Kay 1969). Potwierdza to eksperyment Berlina i Kaya

• Widmo światła białego jest ciągłe - nie ma granic między poszczególnymi barwami

• Jednak dzielimy je wyróżniając poszczególne kolory podstawowe

• W języku angielskim wyróżnia się 11 takich kolorów:

Cechy szczególne myślenia pierwotnego

Brak zasad logiki formalnej

Dopuszczalność transformacji

Symbolizm

Cykliczna koncepcja czasu

Koncentryczna koncepcja przestrzeni

Sakralność

Konserwatyzm

Etnocentryzm

20. Różnica między magią, a religią

Współczesna antropologia rozpatruje magię w kategoriach myślenia mitycznego, a także w związku z zakorzenionym w danej kulturze postrzeganiem przyczynowości zachodzących zjawisk.

Jeden z funkcjonalistów antropologicznych, Bronisław Malinowski, pisał w swoim klasycznym dziele tak:

Magię spotykamy wszędzie tam, gdzie przypadek czy wypadek oraz emocjonalne zderzenie się nadziei i strachu rozwijają się na szeroką skalę. Magia nie występuje natomiast tam, gdzie przedsięwzięcie jest pewne, niezawodne i w pełni podlega kontroli racjonalnych metod i procesów technologicznych. Dalej, magię znajdujemy tam, gdzie w grę wchodzi niebezpieczeństwo. Nie znajdujemy jej natomiast, gdy poczucie absolutnego bezpieczeństwa całkowicie eliminuje złe przeczucia. Tu grają rolę czynniki psychiczne. Magia jednak pełni też inną, bardzo ważną funkcję społeczną. Jak starałem się wykazać w innym miejscu, magia jest aktywnym czynnikiem organizacji pracy i jej systematycznego przebiegu. Jest też zasadniczą siłą, która reguluje przebieg gry. W związku z tym kulturowa funkcja magii polega na wypełnianiu luk i uzupełnianiu tych bardzo ważnych działań człowieka, które nie zostały jeszcze przez niego w pełni opanowane

W odróżnieniu od podejścia naukowego, w popularnym odczuciu części współczesnego społeczeństwa magia utożsamiana jest z zabobonem lub folklorem, a działania magiczne postrzegane są jako nieskuteczne lub wręcz oszukańcze. Mimo tak negatywnych konotacji, magia zakorzeniła się jednak w kulturze popularnej jako stały element w literaturze fantasy, bajkach dla dzieci oraz kampaniach marketingowych.

W obu tych formach ludzkiej aktywności jaką stanowi magia i religia, występuje wiara w istnienie świata pozazmysłowego, a więc nie weryfikowalnego drogą doświadczalną. W magii, podobnie jak w religii, może dojść do personifikacji sił nadprzyrodzonych (np. dżinny, demony itp.), istnieje jednak zasadnicza różnica w kontaktach z tymi siłami pozwalająca odróżnić religię od magii: w magii nie dochodzi do złożonego kontaktu psychicznego między sprawującym obrzęd a duchem, do którego się on zwraca (niepowodzenie obrzędu zostanie przypisane brakom umiejętności maga, nie zaś, jak w religii, np. kaprysowi bóstwa). Istotną różnicą jest także to, że osoba kierująca się myśleniem magicznym, np. szaman, zakłada, że dzięki praktykom magicznym ma wpływ na bieg zdarzeń otaczającego ją świata, a jeżeli napotyka trudności, zakłada, że spotkał się z silniejszą magią, natomiast kierująca się myśleniem religijnym (kapłan) zakłada, że nie jest w stanie wywierać wpływu na istoty duchowe, lecz może je jedynie przebłagać poprzez np. modlitwę. Myślenie opierające się na magii zakłada więc siłę sprawczą człowieka, natomiast myślenie religijne zakłada, że bieg zdarzeń w świecie jest zależny od istot wyższych, bogów.

Istotną różnicą między magią a religią jest aspekt soteriologiczny, czyli istotą religii jest zogniskowanie wokół idei życia pozagrobowego. Ważnym wyróżnikiem religii jest więc zainteresowanie losami duszy po śmierci. Z magią natomiast mamy do czynienia także kiedy mowa o kontaktach ze sferą transcendencji, jednakże jest bardziej pragmatyczna niż religia. Według Malinowskiego magia istnieje dla osiągnięcia złożonych celów - w umysłach ludności społeczeństw pierwotnych istnieje od zawsze.

Wiara w magię jest rozpowszechniona w większości systemów wierzeń etnicznych - plemiennych społeczności Afryki i Oceanii, rdzennych Amerykan oraz rodzimych wierzeń średniowiecznej Europy i części jej współczesnych kontynuatorów - wierzeń rodzimych. Do XVIII wieku w Europie była karana śmiercią (zazwyczaj spaleniem na stosie).

21. Rodzaje magii

Biała magia to termin występujący najczęściej w baśniach, literaturze fantasy i w grach RPG. W przeciwieństwie do czarnej magii obejmuje czary działające na korzyść innych, tudzież używane do dobrych celów lub przynajmniej niewyrządzające nikomu szkody. Użytkownicy białej magii zwani są czarodziejkami oraz czarodziejami.

Do podstawowych szkół białej magii należą:

• magia runiczna

• światło (zaklęcie)

• magia gestowa (słowna)

• magia umysłowa

• telekineza

• czytanie w myślach

• kontrolowanie myśli

• przepowiadanie przyszłości

Czarna Magia - rodzaj praktyk magicznych stosowanych w złych intencjach lub opartych na wierze w możliwość odwoływania się do złej części sił demonicznych (jako, że pierwotnie w części wierzeń etnicznych np. Greków lub Słowian, demony miały charakter ambiwalentny), pojmowanych jako osobowe przeciwieństwa sił dobra i światła. Istnieje wiele rozbieżności w pojmowaniu różnicy pomiędzy białą a czarną magią. Większość współczesnych magów należących do zachodniego kręgu kulturowego żadnemu rodzajowi magii nie przypisuje kolorów, twierdząc, że magia jest tylko narzędziem, a sposób jej wykorzystania zależy tylko od woli maga, czarownika, szamana.

22. Wyjaśnienia magii

23. Cykliczne i linearne pojmowanie czasu

• Postrzeganie upływu czasu uważa się za jedną z podstawowych cech wspólnych łączących ludzkie kultury

• Nawiązywania do chronologii znajdują się w każdym języku, choć ich charakter jest zróżnicowany

• Najpopularniejszym jest przyjecie gramatycznej formy czasu określającej moment wykonania jakiejś czynności względem chwili, w której się na jej temat mówi

• To oznacza trójdzielność czasu na przeszły, teraźniejszy i przyszły o dość arbitralnie wytyczonych granicach

• Czynnikiem komplikującym ten schemat są czynności zajmujące jakiś przedział czasu, wymagające zastosowania odpowiednich konstrukcji gramatycznych (widać to szczególnie w języku angielskim

• Nie jest to jednak rozwiązanie uniwersalne (choć bardzo popularne). Inną możliwością wyrażenia czasu są określone formy wskazujące na realność, bądź potencjalność pewnych stanów rzeczy

• Taki system przyjął język Indian Hopi, dla których obiektywne oznacza coś istniejącego aktualnie, a subiektywne - coś, co ma nastąpić w przyszłości

• Uniwersalność doznawania upływu czasu wiązała się z nadawaniem mu różnych form

• Najbardziej doniosłą przyjęto w systemach religijnych, w których czas stał się istota boską

• Tak było m. in. W Persji, w której wierzeniach Zurwan (Czas) był ojcem dwóch bogów: Ahuramazdy i Arymana uosabiających dobro i zło.

• Nawet w tych kulturach, w których nie doszło do ubóstwienia czasu, traktuje się go jako domenę boską, lub obszar, w którym Bóg ma szczególnie dużo do powiedzenia

• Tak jest we wszystkich religiach monoteistycznych, w których teraźniejszość jest czasem oczekiwania na nadejście nowego ładu świata

• Sposoby postrzegania czasu przyjmują dwie podstawowe formy (czasem łączące się ze sobą):

• - linearną - czas postrzega się jako linię biegnącą od nieznanych początków ku (znanemu, lub nieznanemu) końcowi

• - cykliczną - czas jest cyklem, w którym początek łączy się z końcem

• Linearne postrzeganie czasu charakterystyczne jest dla społeczeństw współczesnych, choć jego początki tkwią dużo wcześniej

• W tradycji europejskiej wywodzi się ono z tradycji judeochrześcijańskiej.

• Zwłaszcza chrześcijaństwo przywiązywało i przywiązuje do niej wielkie znaczenie za punkt docelowy przyjmując ponowne nadejście Chrystusa, zaś teraźniejszość interpretując, jako drogę do tego momentu wiodącą

• Ludy przedpiśmienne na ogół chętniej korzystały z cyklicznej koncepcji czasu.

• Cykl mógł być tam rozumiany na wiele sposobów.

• W wymiarze najbardziej elementarnym był nim rok wraz z sezonowymi przemianami przyrody

• Cyklem mogło być także krążenie dusz (choć pomysły doskonalenia się dusz w kolejnych wcieleniach łączą cykliczność z linearnością)

• Cykle lat mogły łączyć się ze sobą w większe (np. wieków) dając kolejne poziomy cykliczności czasu

• Cykliczne wizje czasu raczej unikały odpowiedzi na pytanie, czy jest jakiś domniemany koniec czasu (zagłada kosmiczna, nadejście innego świata itp.)

• Częściej wiązały się z przeświadczeniem, że niezakłócony przebieg cyklu jest wartością nadrzędną

• Miały ją gwarantować praktyki obrzędowe, do których przywiązywano ogromną wagę

• Przykładem takiego społeczeństwa są Majowie, którzy wypracowali bardzo złożony system pomiaru czasu oparty na zasadzie cykliczności

• Poprawność wykonanie rytuału staje się w takiej sytuacji najważniejsza, każde uchybienie przyjętemu porządkowi postrzega się jako potencjalne zagrożenie ładu kosmicznego

• Kontakt z Europejczykami nierzadko rozpatrywano jako właśnie następstwo takiego błędu

• Rodziło to m. in. ruchy millenarystyczne nawołujące do praktyk mających przywrócić dawny ład

• W praktyce cykliczne i linearne postrzeganie czasu często się łączą

• Przybierają one formę kolejnych następujących po sobie cyklów układających się w linearną całość

• Tak jest w Polsce, gdzie kolejne lata traktujemy jako powtarzalne całości ulokowane na osi czasowej wiodącej od przeszłości do przyszłości

24. Teleologia w postrzeganiu czasu

Inną kwestią ważną przy postrzeganiu czasu jest problem jego celowości: czy czas zmierza do jakiegoś celu, czy nie?

Wszystkie koncepcje religijne zakładają, że tak, jak czas miał początek związany z Bogiem, tak jego koniec również będzie zależeć od Boga. Dlatego mają one charakter teleologiczny

W myśleniu niereligijnym teleologia pojawia się również bardzo często, przy czym cel na ogół ma charakter mniej, lub bardziej materialny (celują w tym zwłaszcza ideologie polityczne)

• Negacja teleologicznego punktu widzenia w podejściu do czasu ma stosunkowo krótką historię, w której ważna jest teoria ewolucji Karola Darwina

• Przedstawiła ona proces ewolucji biologicznej jako całkowicie bezcelowy

• Trzecim aspektem kulturowego postrzegania czasu jest określenie, co odpowiada za jego upływ

• W cywilizacji europejskiej zakłada się, że czas jest czynnikiem obiektywnym, zewnętrznym wobec człowieka i nie podlegającym jego woli

• Traktuje się go jako element rzeczywistości fizycznej, na równi z obiektami materialnymi (czwarty wymiar)

• Zupełnie inaczej jest to widziane w Afryce Czarnej, w której czas jest jak najbardziej uwikłany w relacje międzyludzkie

• Jego bieg nie wyznaczają niezależne od człowieka ruchy ciał niebieskich, lecz wydarzenia - czas upływa między konkretnymi wydarzeniami, jeśli ich nie ma, czas stoi w miejscu

• Z tego punktu widzenia niemożliwa jest strata czasu, ponieważ nie płynie on, kiedy nic nie robimy

• Strata czasu jest natomiast jak najbardziej możliwa w Europie, w której przyjęto, że jego upływ jest niezależny od woli człowieka

• Jest to związane z chrześcijaństwem oraz (po części) z tradycją starożytnej Grecji

• Jednak, co charakterystyczne dla Europy, na naszym kontynencie poświęcono wiele uwagi obiektywizacji miar czasu

• Do XIV wieku porządek dnia odmierzano przy pomocy wydarzeń naturalnych (wschód słońca, południe, zachód słońca), lub społecznych (związanych z pracą)

• Powodowało to, że poszczególne pory dnia nabierały charakteru konwencjonalnego i uzależnionego od woli ludzkiej (np. systematyczne przesuwanie nony)

• Jednak przemiany ekonomiczne we Włoszech i Flandrii skłoniły mieszkańców miast do coraz staranniejszego wymierzania czasu

• Także wtedy coraz lepsze rezultaty przynosiły starania o stworzenie maszyn odmierzających czas, niezależnych od ludzkiej zawodności

• Wraz z tym pojawił się problem, kto ma ustalać czas obowiązujący wszystkich

• Dodatkowy impuls dla porządkowania czasu dało powstanie i rozwój kapitalizmu, postrzegającego czas jako wartość o charakterze materialnym („czas to pieniądz”)

• Obecnie coraz częściej wskazuje się na to, że w naszym kręgu cywilizacyjnym czas jest nie tylko zewnętrzny wobec człowieka, ale dostrzega się w nim siłę skierowaną przeciwko niemu (Erikssen „Tyrania chwili”)

Nowicka „Świat człowieka - świat kultury”

1. KULTURA

1. Wartościujące i nie wartościujące rozumienia kultury.

• Pojawia się neutralne, nie oceniające pojęcie kultury

• XIXw. - dominuje wartościujące pojęcie kultury; kultura zakłada stopniowalne, klasyfikuje poszczególne zbiorowości ludzkie na wyższe i niższe, lepsze lub gorsze, bardziej lub mniej cywilizowane czy kulturalne

• KULTURA (w znaczeniu nie wartościującym) - zespół wielu zjawisk, które się opisuje i analizuje, ale nie wartościuje, nie ocenia.

• „być kulturalnym, niekulturalnym” - Kultura związana z ogładą w kontaktach międzyludzkich oraz z określonym stosunkiem człowieka do wysoko cenionych dóbr (naturalnych i wytworzonych przez człowieka). Niekulturalny śmieci w lesie, krzyczy

• wartościujące pojęcie kultury jest zdecydowanie za wąskie dla antropologów.

2. Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury (dwa sposoby opisowego rozumienia kultury)

• Atrybutywne - kultura „tout court” czyli kultura jako cecha stała, atrybut życia ludzkiego, kultura znamieniem ludzkości jako całości a człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. Przy atrybutywnym rozumieniu kultury używamy terminu „kultura” tylko w liczbie pojedynczej!

• Dystrybutywne - Kultura jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości . Można tu używać terminu „kultura” zarówno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej (kultura, kultury)

→ w sensie dystrybutywnym można mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury

∗przynależność kultury do zbiorowości to jej związek z konkretnym społeczeństwem, np. kultura plemienia Tiw, kultura Wschodu;

kultury mające własny wymiar czasoprzestrzenny, są one wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własną historię. Zbiorowości się rozrastają, rozwijają, ale też giną jak ich kultury.

∗ujmując kulturę typologicznie - kultura związana ze zbiorowością określonego typu, np. kultura robotnicza, arystokratyczna. Tez mogą mieć czasoprzestrzenny wymiar, ale jedynie dlatego, że określone typy zbiorowości i określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i przestrzeni. Jednak nie wiadomo kiedy i gdzie pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu.

3. Definicje kultury

• Zjawisko kultury jest wyjątkowo złożone, a poszczególne definicje ujmują zazwyczaj wybrane tylko aspekty

• Nie ma definicji uniwersalnie lepszych czy gorszych

• Definicje mogą być mniej lub bardziej użyteczne dla określonego rodzaju badań

• Nie powinny być przyjmowane w oderwaniu od obyczajów językowych czy praktyki naukowej

• Pewne cechy zjawisk naukowych są akceptowane przez przedstawicieli wszystkich, nawet najbardziej od siebie odległych, kierunków antropologii, socjologii czy historii:

∗ kultura jest związana z człowiekiem na wiele sposobów:

+człowiek jej twórcą

+ człowiek przez nią kształtowany

+ wyraża za jej pomocą swe potrzeby, emocje, wrażenia

+ człowiek tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą, a także

manipuluje kultura jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym

[Leo Simmons]

∗kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym).

+ związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia

+ Istnieje tylko dzięki życiu zbiorowości

+ W ramach zbiorowości jest przekazywana w przestrzeni i w czasie

(ulega dyfuzji)

+ Kultura sposobem organizacji życia społecznego

∗ kultura jest regularna.

+ do kultury zalicza się zjawiska rozgrywające się w zbiorowości (zachowania, przeżycia oraz ich materialne i niematerialne efekty),

które odznaczają się powtarzalnością i które w związku z tym można

ujmować w prawa.

+ problem: jak dalece musi być rozpowszechnione przekonanie, pogląd

odczucie, aby można je było uznać za przejaw kultury?

^ niektórzy badacze jak np. Stefan Czarnowski żądają

powszechności lub przynajmniej związku danego zjawiska

z większością zbiorowości o szerokim zasięgu.

^ dla innych nawet sporadyczne pojawienie się danego

zachowania powtarzającego się z mniejszą lub większą

regularnością w określonych syt. jest warunkiem do zaliczenia

+ regularność zachowania lub reakcji nie musi być jednoznaczna z częstością ich występowania np. koronacja zdarza się rzadko, ale jest

elementem kultury bo wzór ten istnieje w przeważającej części

części zbiorowości, jest dla niej sensowny i zrozumiały.[Philip Bagby]

+ elementami danej kultury są różne fakty, których konkretne jednostki

nie znają w szczegółach; przedmioty, z których nie korzystają,

zachowania, których nie przejawiają; wystarczy nawet niejasna

świadomość istnienia lub mniej czy bardziej regularne stosowanie się

do pewnych norm, by zaliczyć je do sfery kultury.

∗ kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych.

+kultura jest przekazywana w procesie uczenia się a nie za

pośrednictwem genów

+do kultury może należeć wszystko czego człowiek może się nauczyć

4. Istotne cechy zjawisk kulturowych.

• Kultura ma wymiar czasowy.

*kultura rozumiana w sensie atrybutywnym i dystrybutywnym charakteryzuje się rozciągłością w czasie

*zjawiska kultury są przekazywane z pokolenia na pokolenie; kontynuacja dorobku zbiorowego grupy jest przedmiotem świadomej troski bądź nieświadomym odruchem jej członków

• Kultura ma wymiar przestrzenny.

* rozciągłość w przestrzeni odnosi się zarówno do kultury w sensie atrybutywnym jak i do poszczególnych całości kulturowych.

* w toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się od stref klimatu gorącego po strefę arktyczną

* poszczególne kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się między innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru

• Kultura jest systemem.

* zarówno w sensie atryb. jak i dystryb. kultura jest zjawiskiem złożonym z elementów tworzących całość

* między elementami kultury zachodzi proces integracji

* poszczególne elementy kultury pozostają ze sobą w związku a więc nie można mówić o kulturze jako zbiorze ale systemie

* kultura ma własna, wewnętrzną logikę

• Kultura jest prawidłowa.

*zmienia się wg pewnych praw i regularności

*można ją nie tylko opisywać, ale szukać zasad działania - dzięki temu założeniu w ogóle jest możliwa nauka o kulturze

• Kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka.

*kultura jako cecha ludzkości bywa traktowana jako mechanizm adaptacyjny człowieka, a poszczególne kultury stanowią sposób adaptacji określonych grup ludzkich do konkretnego środowiska naturalnego

5. Płaszczyzny zjawisk kulturowych

→Każde zjawisko kulturowe powinno być rozpatrywane w 3 płaszczyznach/aspektach: materialnej, behawioralnej i psychologicznej.

• Płaszczyzna materialna:

* cała kultura rozgrywa się w jakimś środowisku (tworzywie materialnym),

*człowiek sam jest istota materialną i posługuje się przedmiotami materialnymi do osiągnięcia swoich celów.

*każda społecznie podzielana postawa odnosi się do jakiegoś materialnego przedmiotu

* Stanisław Ossowski zaproponował rozróżnienie kultury i jej materialnych korelatów:

^materialny korelat zjawiska kulturowego to np. przedmiot stworzony przez człowieka (flaga) lub przedmiot przyrodniczy (góra, rzeka). Ossowski wydziela aspekt materialny kultury wykluczając go z jej zasięgu. Ale nie zaprzecza istnieniu związków postaw, sposobów wartościowania i zachowań ze światem bytów materialnych. (dzieło sztuki, dopóki pozostaje zamysłem autora, dopóty nie przybiera formy materialnej; muzyk musi mieć instrument lub odwoływać się do własnego aparatu głosowego). Nawet sztuka - jedna z najbardziej „idealnych” dziedzin kultury ma pewien wymiar materialny!

• Płaszczyzna behawioralna:

*w każdym zjawisku kulturowym można odkryć warstwę behawioralną

*postawy i przeżycia wyrażają się w zachowaniach motorycznych lub werbalnych

*większość zjawisk kultury łączy się z zachowaniami motorycznymi lub werbalnymi (uprawianie sztuki jest związane z motoryką bo np. malarz tworząc dzieło przygotowuje farby i płótno itp. a wszystko robi w sposób ustalony regułami)

• Płaszczyzna psychologiczna:

* wszystkie zachowania maja u podstaw jakoś przeżywane wartości

*przedmioty materialne nabierają znaczenia tylko dzięki wymiarowi psychicznemu

*podstawowym elementem kultury są jedynie znaczenia nadawane przedmiotom materialnym i zachowaniom przez człowieka

*istota kultury są wartości i postawy, reszta zjawisk kulturowych to materialne korelaty tych wartości, postaw i przeżyć

• Płaszczyzna aksjonormatywna:

*w kulturze można wydzielić poziom zjawisk aksjonormatywnych, który przy pewnych interpretacjach bywa sprowadzony do poziomu psychologicznego.

• wtedy kiedy wartości i normy są interpretowane w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań i gdy nie uznaje się istnienia czegokolwiek, co by poza te wyobrażenia, przeżycia, emocje i przekonania wykraczało.

6. Treść i forma w kulturze.

Forma - bardziej konkretna warstwa kultury, łatwo dostępna dla obserwatora zewnętrznego powierzchniowa strona zjawisk kulturowych.

Treść - bardziej abstrakcyjna warstwa kultury, treść to sens, istota, znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury.

Kultura wg Kluckhona - zespół wzorów charakteryzujących zachowania w danej zbiorowości, opis kultury zaś to opis tych wzorów, a nie konkretnych zachowań.

Wyodrębnia się dwie płaszczyzny istnienia zjawisk kulturowych:

*konkretne jednostkowe zachowania, idee, myśli, przeżycia

*wrażenia oraz wzory i instytucje, cechy i modele zjawisk ponadjednostkowych

2. JEDNOSTKI ELEMENTARNE W BADANIU KULTURY

1. Cechy kulturowe.

• „Cecha kulturowa” - jedno z najstarszych pojęć, które służyły do dzielenia kultury na jednostki podstawowe. Pojęcie używane już w końce XIX wieku

• dla Lintona i Kluckhona podstawą wyodrębnienia cech jest jedynie wzgląd praktyczny oraz naoczność wyodrębniania się danej jednostki.

• Dla Malinowskiego i Radcliffe-Browna kryterium wyodrębnienia elementarnych jednostek w kulturze była organizacja społeczna oraz potrzeby leżące u jej podstaw.

• Kluckhon dzieli cechy kulturowe na:

*uniwersalia - odnoszą się do wszystkich dorosłych członków danej zbiorowości

*specjalności - dotyczą tylko niektórych z nich

→ zarówno uniwersalia jak i specjalności mogą w kulturze przybierać postać jednolitą, mogą też występować w kilku odmianach. W wypadku uniwersaliów Kluckhon nazywa te rozmaite dopuszczalne zmiany alternatywami, zaś w przypadku specjalności - wariantami.

→ zaleca on klasyfikować wszystkie cechy według funkcji pełnionej w życiu społecznym; kilka cech pełniących tę samą funkcję daje cechę zbiorczą.

! Nie ma żadnego wymiernego kryterium, które pozwoliłoby stwierdzić, na jakim poziomie analizy się znajdujemy: czy mamy do czynienia z cechą, szczegółem, czy cechą zbiorczą.

1. Temat kulturowy.

• „temat kulturowy” [wg Morrisa E. Oplera] - postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania.

• Pojęciem tematu kulturowego zajmowała się też Ruth Benedict i uważała ona, że we wszystkich kulturach występują pewne wspólne tematy kulturowe i że kultury różnią się stopniem ich rozbudowania. Np. dojrzewaniu dziewcząt w jednych kulturach towarzyszy wiele obrzędów, zwyczajów, w innych prawie pomijany milczeniem.

1. Wzór kulturowy

• Dwa znaczenia wzoru kulturowego:

*aspekt normatywny - mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób myślenia lub zachowania

* aspekt behawioralny - pewien znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych

• Dla każdej kultury można sformułować skalę wzorów: od prawie bezwyjątkowo przestrzeganych i durowo wymaganych aż do takich, które są znacznie mniej obciążone sankcjami i które są realizowane rzadko

• Im bezwzględniej przestrzegany jest wzór, tym ważniejszy jest on dla opisu danej kultury

• W analizie wzorów kulturowych ważne jest wyodrębnienie ich strony normatywnej (świadomościowej) i behawioralnej (pozaświadomościowej)

→a służy temu rozróżnienie dwóch podstawowych kategorii wzorów.

^^ Dwie kategorie wzorów:

*jawne- prawidłowości zachowań występujące w postaci norm świadomie formułowanych i respektowanych przez dana zbiorowość

*ukryte - prawidłowości zachowań nieuświadomione. Są one ukryte przed oczami samych aktorów, ale zarazem mogą być poznane przez zewnętrznego obserwatora.

1. Instytucja

• Pojęcie „instytucji” pełni rolę narzędzia badawczego pozwalającego dzielić kultury na sensowne fragmenty.

• Instytucje to sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice.

• Pojęcie instytucji obejmuje wszelkie treści zawarte w pojęciu wzoru kulturowego (zjawiska normatywne i behawioralne) oraz treść związaną z „podłożem ludzkim” i organizacja życia zbiorowego.

• W pierwszym znaczeniu instytucja to uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi (np., instytucja prawa)
  W drugim znaczeniu instytucja to organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących stosunkami międzyludzkimi (np., instytucja kościoła katolickiego).

• Związek instytucji i roli społecznej:

->osoby zaangażowane w te samą instytucję pełnią różne role. Wyróżnia się trzy rodzaje ról społecznych:

*aktorzy

*potencjalni aktorzy

*odbiorcy

• Aktorzy, potencjalni aktorzy i odbiorcy tworzą społeczną podstawę istnienia instytucji, wymiar kulturowy wyraża się w normach i regularnościach zachowań.

• Musi istnieć pewien zakres wspólnoty we względzie celów i zasad istnienia instytucji aby instytucja mogła funkcjonować

• Instytucje tworzą sieć organizacji życia zbiorowego

• Poprzez instytucje docieramy do koncepcji zbiorowości i grupy.

3. SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO KULTURY

1. Relacje między elementami kultury

• Dla większości antropologów badanie wzajemnych zależności różnych elementów kultury stało się podstawowym przedmiotem zainteresowań.

• Wg Lintona: „kultury i społeczeństwa to zawsze konfiguracje, których uwzorowanie i organizacja całości są znacznie ważniejsze niż którakolwiek z części składowych”. - dla Lintona badanie relacji ma ogromne znaczenie dla poznania całości kultury.

• Podejście systemowe antropologów to widzenie kultury jako zespołu powiązanych ze sobą elementów

• Do znaczeń, wartości i postaw można dotrzeć tylko dzięki badaniu całych kompleksów elementów kultury i związków między nimi.

• Pozytywny wpływ na antropologię wywarł rozwój lingwistyki, w której centrum zainteresowań stoi badanie relacji.

1. Wzór kultury (geniusz kultury, konfiguracja)

• Pojęcie wzoru kultury nie ma wiele wspólnego z pojęciem wzoru kulturowego (wzór kulturowy służy jako narzędzie podziału kultury na elementy analityczne).

• Wzór kultury = „geniusz kultury”, podstawowa orientacja”, główna zasada”, „styl”, „model”, „konfiguracja”

• Koncepcja wzoru kultury poszukuje sposobu opisu całości kulturowych w ich wewnętrznej organizacji

1. „Ethos” i „eidos”

• ethos - przewodnia orientacja kultury opierająca się na emocjach i indywidualnych impulsach; wyraża się on w ujednoliconych, przeważających w obrębie danej kultury wzorach emocjonalizmu

• eidos - wzór typowych procesów intelektualnych i poznawczych charakterystycznych dla danej grupy.

---