l. Stosunki prawnorodzinne

A. Pojęcie i rodzaje. Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25 lutego 1964 r. reguluje sto­sunki prawnorodzinne. Stosunki prawno­rodzinne są to naturalne stosunki pokrewień­stwa (w szczególności - macierzyństwo i ojcostwo) w takim zakresie, w jakim mają prawne znaczenie, oraz ustanowione przez prawo takie stosunki, jak: małżeństwo i oparte na nim swoiste stosunki majątkowe między małżonkami (np. wspólność ustawowa), powi­nowactwo, władza rodzicielska, przysposobie­nie, alimentacja, opieka nad małoletnim oraz kuratela ustanowiona dla dziecka poczętego, lecz nie urodzonego lub w celu przejściowego strzeżenia interesów małoletniego. Regu­lowana przez k.r.o. opieka nad osobami peł­nolet-nimi oraz inne rodzaje kurateli niż wymienione wyżej nie należą do kategorii sto­sunków prawnorodzinnych.B. Faktyczne sto­sunki rodzinne. Od stosunków prawnorodzin­nych w podanym wyżej znaczeniu należy odróżnić faktyczne stosunki rodzinne, mające postać naturalnych więzi społecznych zewnę­trznie podobnych do stosunków prawno­rodzinnych. Faktycznym stosunkiem rodzin­nym jest na przykład konkubinat (zob. dalej) lub faktyczna opieka nad małoletnim, zwanym potocznie „wychowańcem" (zob. dalej). Fak­tyczne stosunki rodzinne nie są źródłem praw i obowiązków wyznaczanych przez prawo ro­dzinne. Między osobami, które w nich pozo­stają, mogą natomiast powstawać, według za­sad ogólnych, stosunki cywilnoprawne, nor­mowane przez prawo cywilne (kodeks cy­wilny), jak np. stosunek spółki lub współwła­sności ułamkowej między konkubentami.C. Pokrewieństwo. Pokrewieństwo jest to wyni­kające z więzów krwi biologiczne powiązanie osób pochodzących jedna od drugiej lub tylko mających wspólnego przodka. Pokrewieństwo ma charakter stosunku prawnorodzinnego o tyle, o ile jest prawnie ustalone i posiada prawne znaczenie. Pokrewieństwo jest praw­nie ustalone, gdy wynika z aktów stanu cywil­nego lub z orzeczeń sądowych, które zapadły w postępowaniu o prawa stanu cywilnego (zob. dalej). Pokrewieństwo ma znaczenie prawne, gdy stanowi przesłankę powstawania wzajem­nych praw i obowiązków spokrewnionych (np. obowiązku alimentacyjnego, obowiązku po­wstrzymania się od zawarcia małżeństwa z osobą spokrewnioną w określonej linii i stop­niu).Pokrewieństwo zachodzi albo w linii pro­stej (więź między osobami pochodzącymi jedna od drugiej; np. rodzice - dzieci, dziad­kowie - wnuki), albo linii bocznej (więź łą­cząca osoby mające wspólnego przodka, lecz nie chodzące jedna od drugiej, np. rodzeń­stwo). Pokrewieństwo w obu liniach ustala się w stopniach. W linii prostej tyle jest stopni, ile zrodzeń (tzn. - ile jest osób), nie wliczając przodka. Np. Maria i Jan (jej przodek), czyli wnuczka i dziadek są spokrewnieni w drugim stopniu linii prostej, Maria i Piotr natomiast (ojciec i córka) - w pierwszym stopniu tej sa­mej linii prostej. W linii bocznej tyle jest stopni, ile jest osób w obu szeregach, po wyłą­czeniu wspólnego przodka. Na przedstawio­nym wyżej schemacie linii bocznych Jan jest wspólnym przodkiem, wobec tego Andrzej i Zofia (brat i siostra) są spokrewnieni w drugim stopniu, Barbara i Błażej zaś (tzw. cioteczne rodzeństwo) - w czwartym stopniu linii bocz­nej.C.Powinowactwo. Powinowactwo jest to stosunek prawnorodzinny łączący jednego małżonka z krewnymi drugiego małżonka (zob. art. 26 k.r.o.). W odróżnieniu od pokre­wieństwa (które jest więzią biologiczno-prawną) powinowactwo jest wyłącznie więzią prawną. Powinowactwo, tak jak pokrewień­stwo, może zachodzić w linii prostej i bocznej. Stopnie powinowactwa oblicza się według za­sad obliczania stopni pokrewieństwa. Mąż jest więc spowinowacony z krewnymi żony w ta­kim stopniu, w jakim żona jest z nimi spo­krewniona (np.teść jest powinowatym pierw­szego stopnia w linii prostej, szwagier zaś -powinowatym drugiego stopnia w linii bocz­nej). Naturalnie, powinowactwo żony z krew­nymi męża ustala się tak samo.Powinowactwo trwa mimo ustania małżeństwa, chyba że mał­żeństwo ustałowskutek jego unieważnienia (zob. art. 26). Unieważnienie znosi bowiem małżeństwo z mocą wsteczną od chwili zawar­cia, czyli powstaje stan taki, jak gdyby nigdy nie zostało zawarte (z wyjątkami przewidzia­nymi w art. 21).2. Rodzina Rodzinę w zna­czeniu prawnym tworzą osoby pozostające ze sobą w stosunkach prawnorodzinnych (zob. wyżej - pkt l). Przepisy prawa nie zawierają ustawowej definicji rodziny. W nauce prawa natomiast na tle przepisów kodeksu rodzin­nego i opiekuńczego formułuje się definicję tzw. małej rodziny.„Małą rodzinę" tworzą małżonkowie oraz ich dzieci. Można przyjąć, że chodzi zarówno o dzieci małoletnie, jak i pełnoletnie, lecz nie mogące utrzymać się sa­modzielnie. Na równi z dziećmi naturalnymi należy traktować dzieci wspólnie przez mał­żonków przysposobione oraz dzieci jednego z nich przysposobione przez drugiego. Podstawą małej rodziny jest małżeństwo (art. 23 k.r.o.).§ 2. PRAWO RODZINNEl. Prawo rodzinne w systemie prawa Prawo rodzinne reguluje po­wstanie, zmianę i ustanie stosunków prawno­rodzinnych (zob. § l pkt l) oraz wyznacza ich elementy (podmioty, przedmiot i treść).Stosunki prawnorodzinne są odmianą stosunków cywilnoprawnych. Podlegają cywi­listycznej metodzie regulacji stosunków praw­nych. Cywilistyczna metoda regulacji charakte­ryzuje się przyznaniem podmiotom autonomii prywatnej i usytuowaniem ich względem sie­bie na pozycjach równorzędnych (zob. cz. I,§ l, pkt 4). Także stosunek władzy rodzicielskiej (opieki nad małoletnim), wbrew pozorom, podlega cywilistycznej metodzie regulacji. Rodzice (opiekun) nie występują bowiem we wskazanych stosunkach jako dysponenci impe­rium (władzy państwowej), lecz, tak jak i ma­łoletni występujący w tych stosunkach, jako podmioty korzystające w granicach prawa z przyznanej im autonomii prywatnej (zob. cz. I „Część ogólna", rozdz. I § l pkt 2).Rozstrzyganie spraw ze stosunków rodzin­nych następuje w sądowym postępowaniu cy­wilnym („Sprawy cywilne" - zob. art. 2 ko­deksu postępowania cywilnego). Prawo rodzinne nie jest więc odrębną gałęzią prawa, lecz wyspecjalizowanym działem prawa cy­wilnego (zob. cz. I „Część ogólna", rozdz. I § 2 pkt 2).Ze względu na to, że prawo rodzinne jest działem prawa cywilnego, w kwestiach nie unormowanych przez prawo rodzinne do sto­sunków rodzinnoprawnych należy stosować wprost (nie zaś tylko posiłkowe) przepisy prawa cywilnego, chyba że unormowania z zakresu prawa rodzinnego nakazują stosować je odpowiednio (zob. np. art. art. 38, 42, 46 k.r.o.).2. Źródła prawa rodzinnego a. Na pierwszym miejscu wśród źródeł prawa ro­dzinnego należy wymienić przepisy Konstytu­cji z 2 kwietnia 1997 r., a w szczególności te jej unormowania, które wyraźnie i wprost sta­nowią o rodzinie, małżeństwie, macierzyń­stwie i wychowaniu młodego pokolenia (zob. pkt 3).b. Wśród ustaw zwykłych podstawowym źródłem prawa rodzinnego jest Kodeks ro­dzinny i opiekuńczy z 25 lutego 1964 r. (Dz. U. Nr 9, póz. 59), obowiązujący od l stycznia 1965 r. oraz przepisy wprowadzające kodeks (w skrócie p.w.k.r.o.) - ustawa z 25 lutego 1965 r. (Dz. U. Nr 9, póz. 60 z późn.zm.). Ko­deks rodzinny i opiekuńczy był pięciokrotnie nowelizowany - po raz pierwszy ustawą z 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 45, póz. 234). Zmiany dotyczyły w szczególności od­powiedzialności małżonków za zobowiązania, modelu procesu rozwodowego, przysposobi­enia, władzy rodzicielskiej i nazwiska mał­żonków. Druga zmiana unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nastąpiła na mocy art. 85 ustawy z 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. Nr 36, póz. 180). Nowelizacja ograniczała się do kwestii związanych z zawarciem małżeństwa i uznaniem dziecka. Trzecia istotna nowelizacja kodeksu rodzinnego dokonana została ustawą z 26 maja 1995 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 83, póz. 417). Nowe brzmienie otrzymał dział II tytułu II k.r.o. „Przysposobienie" (art. art. 114-127). Czwartej, istotnej nowelizacji kodeksu rodzin­nego dokonała ustawa z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opie­kuńczy. Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o sto­sunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych in­nych ustaw (Dz. U. Nr 117, póz. 757; ustawa weszła w życie 15 listopada 1998 r.). Zmiany w k.r.o. wprowadzone przez ustawę z 24 lipca 1998 r. Polegają w pierwszej kolejności na stworzeniu podstawy prawnej powstania zwi­ązku małżeńskiego w rozumieniu prawa pol­skiego w wypadku zawarcia małżeństwa podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obec­ności duchownego, jeżeli ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca sto­sunki między Państwem a kościołem albo in­nym związkiem wyznaniowym taką możliwość przewiduje (art. l k.r.o.). Nowelizacja kodeksu rodzinnego miała na celu dostosowanie jego postanowień do Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, pod­pisanego w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r.. Nr 51, póz. 318.). Konkor­datwszedł w życie po upływie jednego mie­siąca od dnia wymiany dokumentów ratyfika­cyjnych, która nastąpiła 25 marca 1998 r. (Dz.U. Nr 51, póz. 319). Przepis art. 10 Kon­kordatu stanowi w szczególności, iż od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne może wywrzeć takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem pol­skim, jeżeli zostaną spełnione określone w tym przepisie przesłanki. Przy okazji zmian podyktowanych postanowieniami raty­fikowanego Konkordatu nowelizacja k.r.o. dokonana w 1998 r. wniosła kilka korekt i uzupełnień regulacji kodeksowych odnoszą­cych się do zawierania małżeństw i podstaw ich unieważniania, uzasadnionych treścią nowej Konstytucji, postanowieniami umów międzynarodowych wiążących Polskę oraz regulacjami tych zagadnień w innych wewnę­trznych aktach prawnych. Zmodyfikowany został przepis art. 10 k.r.o. dotyczący tzw. wieku małżeńskiego. Poszerzono zakres przesłanek unieważnienia małżeństwa o wady oświadczeń woli nupturientów. Przepis art. 151 k.r.o. uwzględnia trzy wady oświadczeń woli, a mianowicie: stan wyłączający świadome wyrażenie woli (zawarcia małżeń­stwa), błąd (nupturienta) co do tożsamości drugiej strony oraz bezprawną i poważną groźbę. Inna istotna zmiana w prawie niema­jątkowym małżeńskim, zgodna z zasadą równ­ouprawnienia kobiety i mężczyzny (zob. art. 33 Konstytucji), polega na zapewnieniu zarówno kobiecie, jak i mężczyźnie pełnej swobody w wyborze nazwiska noszonego po zawarciu małżeństwa, niezależnie od decyzji drugiej strony w tej sprawie (art. 25 § l i 2 k.r.o.). Ze zmianą przepisu art. 25 k.r.o. po­zostają w związku modyfikacje innych unor­mowań, w szczególności zmiana brzmienia art. 88 § l k.r.o. (nazwisko dziecka, co do którego istnieje domniemanie jego pochodzenia od męża matki). Ustawa nowelizacyjna z 24 lipca 1998 r. usunęła z tekstu k.r.o. przepis prze­widujący zawarcie małżeństwa przed kon­sulem (dawny art. 2 k.r.o.). Zasady techniki prawodawczej nakazują bowiem unikanie powtarzania w kolejnej ustawie unormowań zawartych w innym akcie prawnym (unor­mowanie zbieżne z postanowieniami art. 2 k.r.o. sprzed nowelizacji zawierał i zawiera przepis art. 26 ust. l ustawy z 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Polskiej Rzeczypo­spolitej Ludowej (Dz. U. Nr 9, póz. 34 z późn. zm.). Kolejna, piąta, nowelizacja k.r.o. doko­nana została uchwaloną 21 maja 1999 r. ustawą o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opie­kuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postę­powania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 52, póz. 532; ustawa weszła w życie 16 grudnia 1999 r.). Trzon przepisów ustawy stanowią unormowania wprowadzające małżeńską separację instytucjonalną (orzekaną przez sąd - art. art. 61 ^ól5 k.r.o.; zob. rozdz. II §4 pkt 2).Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz pozostałe przepisy ustawodawstwa rodzinnego są przepisami szczególnymi (leges speciales) w stosunku do kodeksu cywilnego i pozako­deksowych przepisów ustawodawstwa cywil­nego (leges generales - przepisy ogólne). Jeżeli zatem jakaś kwestia jest regulowana zarówno przez ustawodawstwo rodzinne, jak i cywilne, to zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali („przepis szczególny uchyla przepis ogólny"), zastosowanie będą miały przepisy ustawodawstwa rodzinnego (w szczególności k.r.o.). c. Ponieważ prawo rodzinne jest działem prawa cywilnego, a k.r.o. nie jest kodyfikacją samodzielną, do źródeł prawa rodzinnego należy także kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, póz. 93 z późn. zm.). Pier­wszoplanowe znaczenie ma część ogólna k.c. (księga I), poza tym jednak zastosowanie mogą mieć przepisy zawarte w pozostałych trzech księgach k.c. Ochronę praw ze stosunków rodzinnych normują przepisy kodeksu postę­powania cywilnego (ustawa z 17 listopada 1964 r.; Dz. U. Nr 43, póz. 296 z późn. zm.). ostępowanie cywilne z zakresu prawa rodzin­nego i opiekuńczego wykazuje szereg odręb­ności od ogólnych zasad postępowania cywil­nego.d. W ścisłym związku z problematyką stosunków rodzinnoprawnych pozostaje prawo o aktach stanu cywilnego (w skrócie - p.a.s.c.) - ustawa z 6 października 1986 r. (Dz. U. Nr 36, póz. 180 z późn. zmian.; ostatnia: Dz. U. Z 1998 r.. Nr 117, póz. 757), obowiązująca od l marca 1987 r. Przepisy p.a.s.c.regulują sprawy związane z rejestracją urodzeń, małżeństw oraz zgonów, a także sprawy dotyczące innych zdarzeń mających wpływ na stan cywilny osób (art. l p.a.s.c.). Najnowsza, istotna nowelizacja p.a.s.c. została dokonana ustawą z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o sto­sunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych in­nych ustaw (Dz. U. Nr 117, póz. 757, z mocą obowiązującą od 15 listopada 1998 r.). Zmiany p.a.s.c. polegają przede wszystkim na dosto­sowaniu jego unormowań do wprowadzonej do prawa polskiego instytucji zawarcia małżeń­stwa w formie konkordatowej i zmienionych przepisów k.r.o. o nazwisku małżonków oraz ich dzieci. Zmieniony został ponadto przepis art. 56 (dotyczący obowiązku złożenia przez cudzoziemca kierownikowi USC dokumentu stwierdzającego możność zawarcia małżeń­stwa) i art. 71 (normujący wydawanie oby­watelom polskim lub zamieszkałym w Polsce cudzoziemcom nie mającym obywatelstwa żadnego państwa, a zamierzającym zawrzeć małżeństwo za granicą zaświadczenia stwierdzającego możność zawarcia małżeństwa według prawa polskiego; zob. też art. art. 3 i 14 prawa prywatnego międzynarodowego). e. Unormowania odnoszące się do stosunków rodzinnych znajdują się w przepisach wielu odrębnych ustaw. Takim aktem prawnym jest w szczególności kompleksowa ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochro­nie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczal­ności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, póz. 78 z późn. zm.). Spośród innych aktów prawnych związanych z problematyką prawnorodzinną należy wymienić przede wszystkim ustawę z 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (tekst jedn.: Dz. U. z 1991 r., Nr. 45, póz. 200 z późn. zm.), ustawę z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, póz. 228 z późn. zm.) oraz ustawę z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 1996 r.. Nr 67, póz. 329 z późn. zm.), która reguluje m.in. funkcjonowanie placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz ośrodków adopcyjno-opiekuńczych. Na jej podstawie wydane zos­tały normatywne akty wykonawcze. Organi­zację opieki nad dziećmi i małoletnimi poz­bawionymi całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej normują od l stycznia 1999 r. Przepisy ustawy z 29 listopada 1990 r. o po­mocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r., Nr 64, póz. 414 z późn. zm., rozdz. la „Opieka nad rodziną i dzieckiem" - art. art. 33a-33p). Odrębne ustawy regulują niektóre stosunki prawnorodzinne w sposób zmodyfikowany w porównaniu z ogólną regulacją zawartą w k.r.o. Przykładem takich szczególnych unormowań są przepisy kształtujące w sposób szczególny małżeńską wspólność niektórych praw do mi­eszkań (najem - art. 7 ustawy z 2. lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mi­eszkaniowych, tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r., Nr 120, póz. 787 z późn. zm.; spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego - art. 215 § 2 prawa spółdzielczego, tekst jedn.: Dz. U. z 1995 r., Nr 54, póz. 288 z późn. zm.). f. Do kategorii szeroko pojętych źródeł prawa rodzinnego należy zaliczyć także ustawę z 12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, póz. 290 z późn. zm.), a zwłaszcza przepisy art. art. 1-8 oraz 14-23. Ustawa ta określa prawo właściwe dla kwalifi­kacji normatywnej stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, w których występuje element obcy - „między­narodowe stosunki" - art. l p.p.m.). g. Do kate­gorii źródeł powszechnie obowiązującego prawa RP należą umowy międzynarodowe (art. 87 Konstytucji). Polska ratyfikowała szereg wielostronnych umów międzynarodowych od­noszących się do sytuacji prawnej dzieci (małoletnich), małżeństwa, macierzyństwa i dochodzenia roszczeń alimentacyjnych. Są to w szczególności: Konwencja dotycząca uregulowania opieki nad małoletnimi (Haga, 12 czerwca 1902 r.; Dz.U. z 1929 r.. Nr 80, póz. 596), Konwencja o właściwości organówi prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich (Haga, 5 maja 1961 r.; Dz. U. z 1995 r., Nr 106, póz. 519), Konwencja o prawach dziecka (przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r.; Dz. U. z 1991 r.. Nr 120, póz. 526), Konwencja w sprawie zgody na zawarcie mał­żeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw (Nowy Jork, 10 grudnia 1962 r.; Dz. U. z 1965 r.. Nr 9, póz. 53), Kon­wencja o dochodzeniu roszczeń alimentacy­jnych za granicą (Nowy Jork, 20 czerwca 1956 r.; Dz. U. z 1961 r., Nr 17, póz. 87). Polska ponadto przystąpiła do umów międzynaro­dowych o ogólnym znaczeniu dla ochrony pod­stawowych praw i wolności człowieka i oby­watela, które w szeregu postanowień gwaran­tują ochronę rodziny oraz dziecka, w szczegól­ności - do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporząd­zonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, póz. 284 z późn. zm.). Polska zawarła również szereg wustronnych umów o pomocy prawnej w sprawach cywil­nych, rodzinnych i karnych. 3. Małżeństwo i rodzina w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. A. Normy konstytucyjne w sprawach mał­żeństwa i rodziny. Prawo rodzinne jest jedną z tych gałęzi prawa, której problematyka zna­jduje szerokie odbicie w unormowaniach Ustawy zasadniczej. Grupa rodzinna ma bowiem pierwszorzędne znaczenie dla bytu i funkcjonowania społeczeństwa jako naturalny i niezastąpiony element struktury społecznej, określany najczęściej mianem „podstawowej komórki społecznej". Przepis art. 10 Między­narodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych, Politycznych i Kulturalnych z 1966 r. stanowi m.in., że należy udzielić jak najszerszej ochrony i pomocy rodzinie jako naturalnej i podstawowej komórce społeczeń­stwa, w szczególności przy jej zakładaniu i w okresie trwania odpowiedzialności rodziny za opiekę i wychowanie dzieci pozostających na jej utrzymaniu. Konstytucyjne normy, jeżeli nawet nie normują bezpośrednio ani szczegółowo stosunków rodzinnych, to wyrażają podstawowe zasady obowiązujące w sferze stosunków rodzinnych, wyznaczają kierunki regulacji w trybie ustawodawstwa zwykłego - w prawie rodzinnym oraz w innych gałęziach prawa -sytuacji prawnej osób fizycznych ze względu na ich więzi rodzinne (ochrona pracy, zasiłki, opieka nad kobietą ciężarną itp.). B. Pojęcie małżeństwa i jego ochrona. Przepis art. 18 Konstytucji stanowi,iż „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rod­zicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej". Ostatecznie więc zwyciężył postulat zdefiniowania w samej Konstytucji małżeństwa jako związku het­eroseksualnego. W omawianym przepisie wymienione zostało ponadto rodzicielstwo jako przedmiot ochrony i opieki państwa. Przedmiot ochrony określony w projekcie kon­stytucji mianem rodziny nie ma wyraźnie ok­reślonego zakresu. Pojęcie rodziny nie było dotychczas ustawowo definiowane w przepis­ach konstytucyjnych ani nie jest zdefiniowane w unormowaniu kodeksu rodzinnego i opie­kuńczego. Można przyjąć, że pojęcie rodziny w nowej Konstytucji obejmuje trwałe wspól­noty życiowe, które tworzą małżonkowie lub samotni rodzice i ich wspólnedzieci albo oboje rodzice pozostający w faktycznej wspólnocie oraz ich dzieci, połączeni prawnie uznanymi stosunkami rodzinnymi (jak chociażby władza rodzicielska wspólnie wykonywana przez rod­ziców nie pozostających w związkach formal­nych). Małżeństwo, także bezdzietne, uzna­wane na gruncie przepisów k.r.o. (art. 23) za rodzinę, w Konstytucji stanowi także odrębnie wskazany przedmiot ochrony. Związki osób nie będące małżeństwami nie pozostają pod opieką i ochroną państwa przewidzianą dla małżeństwa, a odnosi się to w szczególności do konkubinatu. Trzeba jednak zwrócić uwagę, iż konstytucyjna ochrona małżeństwa nie jest absolutna w tym sensie mianowicie, że inne niż małżeństwo formy pożycia nie są zaka­zane. Związki takie, w tym konkubinat, są przez prawo tolerowane, a niektóre interesy majątkowe i osobiste konkubentów pośrednio i w ograniczonym zakresie są nawet chronione (zob. np. art. 8 ustawy z 2 lipca 1994 r. o na­jmie lokali i dodatkach mieszkaniowych, art. 182 k.p.k. w zw. Z art. 115 § 11 k.k.; przepisy k.r.o. nie wykluczają ukształtowania władzy rodzicielskiej konkubentów nad ich wspólnym dzieckiem analogicznie do władzy rodziciel­skiej rzysługującej rodzicom, którzy pozostają w związku małżeńskim - zob. art. art. 93 i 107 k.r.o.). C. Ochrona macierzyństwa i rod­zicielstwa. Przepis art. 18 Konstytucji jako przedmiot ochrony i opieki państwa wymienia macierzyństwo, ale zarazem - rodzicielstwo. Wydaje się więc, że obecnie termin „maci­erzyństwo", użyty obok terminu „rodziciel­stwo" powinien być odnoszony do więzi łąc­zącej kobietę ciężarną i jej nienarodzone jesz­cze dziecko. Rodzicielstwo zaś uczynione odrębnym przedmiotem ochrony obejmuje więź wynikającą z faktu bycia matką lub ojcem. Kwestii tak pojętego macierzyństwa dotyczą ponadto dwa inne unormowania nowej Konstytucji. Przepis art. 68 ust. 3 stanowi mianowicie, iż władze publiczne są obowi­ązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej w szczególności kobietom ciężarnym (oraz dzieciom, osobom niepeł­nosprawnym i osobom w podeszłym wieku). W myśl zaś art. 71 ust. 2 matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych w zakre­sie określonym ustawą. Ochronę rodzicielstwa (równorzędnie macierzyństwa i ojcostwa) oraz opiekę państwa nad rodzicielstwem statuowaną w art. 18 Konstytucji należy mieć na uwadze przy stanowieniu, interpretacji i stosowaniu przepisów normujących stan cy­wilny (rodzinny) oraz władzę rodzicielską. Przepis ten pozostaje w związku z art. 33 ust. l Konstytucji, stanowiącym, iż kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej mają równe prawa w życiu politycznym, społecznym i go­spodarczym oraz rodzinnym. Włączenie w zakres ochrony konstytucyjnej rodzicielstwa, a więc zarówno macierzyństwa, jak i ojcostwa, powinno być wnikliwie brane pod uwagę przez sądy kształtujące władzę rodzicielską w wy­padku rozłączenia rodziców (art. 107 k.r.o.). D. Ochrona praw dziecka i jego wy­chowanie. Ochronie praw dziecka i jego wy­chowaniu w nowej Konstytucji poświęconych zostało kilka unormowań. Rodzice mają mianowicie prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, przy czym jednak wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania, jak również przeko­nania dziecka (art. 48 ust. l). Uznane zostało prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wy­chowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 55 ust. 3). Zarazem jednak zd. 2 art. 53 Konstytucji nakazuje w tym wypadku odpowiednio stoso­wać przepis art. 48 ust. l, co znaczy, że poczy­nania rodziców w omawianym zakresie pow­inny uwzględniać stan rozwoju intelektualnego dziecka, jego przekonania oraz wolność sumienia i wyznania. Nakaz posłuszeństwa wobec rodziców, adresowany do dziecka po­zostającego pod władzą rodzicielską (art. 95 § 2 k.r.o.) powinien być tłumaczony i egzek­wowany z uwzględnieniem konstytucyjnych nakazów uwzględniania poglądów dziecka, jego dojrzałości, wolności sumienia i wyznania (art. 48 ust. l zd. 2 i art. 53 ust. 3 Konstytucji). Przepis art. 72 ust. l Konstytucji stanowi, iż Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka i każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, krucieństwem, wyzyskiem i de­moralizacją. Dziecko pozbawione opieki rod­zicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych (art. 72 ust. 2 Konstytucji). Stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest zakazane (art. 65 ust. 3 Konstytucji). W ust. 3 art. 72 Konstytucji sformułowany został nakaz wysłu­chania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka w toku ustalania praw dziecka przez organy władzy publicznej oraz osoby „odpowiedzialne za dziecko". Osobami od­powiedzialnymi za dziecko mogą być w rozu­mieniu powołanego przepisu nie tylko rodzice, mający władzę rodzicielską, ale również opie­kunowie prawni i faktyczni. Obowiązujący ko­deks rodzinny i opiekuńczy nakłada jedynie na opiekuna obowiązek wysłuchania podopiec­znego (jeżeli pozwala na to jego rozwój umysłowy i stan zdrowia) przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach, jak również nakazuje uwzględnić w miarę możliwości „rozsądne życzenia" pozostającego pod opieką (art. 158 k.r.o.). Wobec rodziców taki obowi­ązek prawny nie został jednoznacznie sfor­mułowany, co będzie wymagało korekty

w związku z przytoczonym wyżej ust. 3 art. 72 Konstytucji. Znowelizowany natomiast w 1995 r. przepis art. 118 k.r.o. wymaga do przysposo­bienia nie tylko zgody przysposabianego, który ukończył trzynaście lat, lecz nakłada na sąd opiekuńczy obowiązek wysłuchania także przysposabianego, który co prawda nie ukoń­czył trzynastu lat, lecz może pojąć znaczenie przysposobienia. W nowej Konstytucji nie ma odpowiednika art. 79 ust. 4 dotychczasowej Konstytucji, który dzieciom urodzonym poza małżeństwem przyznawał wyraźnie te same prawa co dzieciom urodzonym w małżeństwie. Nie wydaje się jednak, by intencją twórców tekstu Konstytucji było odejście od zasady równouprawnienia dzieci urodzonych w mał­żeństwie i poza małżeństwem. Zasada ta jest mocno ugruntowana w wiadomości społecz­nej, ma w szczególności swoje uzasadnienie w regulacjach prawa cywilnego i rodzinnego. Zakaz nierównego traktowania obywateli ze względu na ich pochodzenie wynika obecnie z art. 32 Konstytucji. Nowa Konstytucja wpro­wadza do polskiego systemu prawnego instytu­cję Rzecznika Praw Dziecka (art. 72 ust. 4), który będzie funkcjonował niezależnie od Rzecznika Praw Obywatelskich (art. art. 208-212 Konstytucji, zob. ustawa z 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz. U. Nr 6, póz. 96). E. Władza rodzicielska (zakres i autonomia). Powołane wyżej (p. C) przepisy nowej Konstytucji (art. 48 ust. l i art. 53 ust. 3) wyrażają zasadę pierwszeństwa rodziców w podejmowaniu względem dziecka działań wy­chowawczych. Prawo rodziców do wychowy­wania dziecka zgodnie ze swymi przekona­niami nie jest oczywiście absolutne. Przekona­nia rodziców godzące w porządek prawny nie mogłyby być podstawą działań wychowaw­czych wobec dziecka. Rodzice mogą zostać pozbawieni praw rodzicielskich lub prawa te mogą być ograniczone w przypadkach okre­ślonych w ustawie, na podstawie orzeczenia sądowego (art. 48 ust. 2 Konstytucji). F. Ochrona życia prywatnego i rodzinnego. Według art. 47 Konstytucji każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzin­nego, czci i dobrego imienia oraz do decydo­wania o swoim życiu osobistym.Ochronę życia rodzinnego zapewnia art. 8 Konwencji z 4 li­stopada 1950 r. o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Konwencja Euro­pejska). Z gwarancją prawnej ochrony życia rodzinnego koresponduje unormowanie za­warte w art. 41 ust. 2 zd. 2 n. Konstytucji, we­dług którego o pozbawieniu wolności powia­damia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności. G. Gwarancje dziedziczenia. Rozważając pro­blematykę rodziny w świetle przepisów kon­stytucji nie można pominąć kwestii gwarancji dziedziczenia, gdyż powiązania prawa spad­kowego i rodzinnego są niewątpliwe. Związki rodzinne wyznaczaj ą krąg spadkobierców ustawowych. Instytucje prawa spadkowego służą umocnieniu więzów rodzinnych, są wy­razem poszanowania przez system prawny uczuć rodzinnych spadkodawcy, chronią inte­resy majątkowe najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Gwarantowana przez prawo możliwość przekazania majątku członkom ro­dziny, w szczególności potomstwu, motywuje do aktywności gospodarczej i zawodowej. Przepis art. 21 ust. l Konstytucji stanowi, iż Rzeczpospolita chroni własność i prawo dzie­dziczenia, według zaś art. 64 ust. l każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia, przy czym prawa te podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej (art. 64 ust. 2). H. Dobro rodziny w polityce państwa. Przepis art. 71 Konstytucji zawiera postanowienie, zgodnie z którym pań­stwo w swej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Postanowienie to jest bardzo ogólne, zarówno gdy chodzi o po­jęcie polityki społecznej i gospodarczej pań­stwa, jak i pojęcie dobra rodziny. Według art. 71 ust. l zd. 2 rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej, zwłaszcza wielodzietne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. Powołany przepis Kon­stytucji powinien w szczególności uzasadniać prorodzinną politykę podatkową państwa. I. Równouprawnienie kobiet i mężczyzn. Unormowanie art. 33 Konstytucji głosi równo­uprawnienie kobiety i mężczyzny, expressis verbis, także w życiu rodzinnym. Zasada rów­nouprawnienia kobiety i mężczyzny znajduje odbicie w polskim prawie rodzinnym (zob. np. art. art. 23 zd. l, 25, 36, 43 k.r.o.). 4. Zasady polskiego prawa rodzinnego Podstawowe i ogólne zasady polskiego prawa rodzinnego są następujące: a. zasada dobra dziecka, b. zasada równouprawnienia dzieci pozamałżeńskich z dziećmi urodzonymi w czasie trwania małżeń­stwa ich rodziców, c. zasada dobra rodziny, d. zasada szczególnej ochrony rodziny i dziecka przez państwo, e. zasada monogamii (jedno­żeństwa), f. zasada świeckości małżeństwa i rodziny, g. zasada trwałości małżeństwa, h. za­sada równouprawnienia małżonków. Szerszego omówienia wymagają cztery zasady wymie­nione wyżej w punktach a-d, których logiczną i funkcjonalną konsekwencją są pozostałe za­sady. Ze względu na wprowadzenie do pol­skiego porządku prawnego instytucji zawarcia małżeństwa wskutek złożenia przed duchow­nym stosownego oświadczenia woli (art. l k.r.o; zob. też wyżej p. 2b i Rozdz. II § 2) od­rębnie należy scharakteryzować zasadę świec­kości małżeństwa i rodziny (p. f). Ad. a. Za­sadę dobra dziecka należy rozumieć jako przy­znanie przez ustawodawcę preferencji dla niemajątkowych (w pierwszym rzędzie) oraz majątkowych interesów dziecka w razie ich kolizji z interesami innych osób i instytucji oraz poręczenie ich nienaruszalności w razie jakichkolwiek zagrożeń. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażony został pogląd, że dobro dziecka jest kryterium interesu społecz­nego (Zalecenia kierunkowe SN z 9 czerwca 1976 r. w sprawie wzmożenia ochrony rodziny, teza I, OSNCP 1976, nr 9, póz. 184). Dobro dziecka sankcjonują unormowania Konstytucji RP (zob. pkt 3D). Spośród przepisów k.r.o. należy wymienić przede wszystkim dotyczące władzy rodzicielskiej, która „powinna być wy­konywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny" (art. 95 § 3 k.r.o.). Dobrem dziecka uzasadnione są korzystne dla ustalenia jego pochodzenia domniemania prawne (art. art. 62-71 i 84-86 k.r.o.). W jednoznaczny spo­sób dobru dziecka została podporządkowana instytucja przysposobienia (przysposobić można tylko małoletnią osobę wyłącznie dla jej dobra - zob. zwłaszcza art. 114 § l i art. 12 § l k.r.o.). Dobro małoletniego dziecka jest tzw. negatywną przesłanką rozwodową, co znaczy, że rozwód nie może być orzeczony mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżonków, jeżeli miałoby ucierpieć dobro ich wspólnych małoletnich dzieci (zob. art. 56 § 2 k.r.o.). Ad. b. Zasada równouprawnienia dzieci pozamałżeńskich z dziećmi urodzonymi w czasie trwania małżeństwa ich rodziców znaj­duje wyraz zarówno w ustawodawstwie ro­dzinnym, jak i w cywilnym, które, na przykład, przyznaje dziecku uprawnienia do dziedzicze­nia i zachowku po obojgu rodzicach (także po ojcu) i innych krewnych, chociażby urodziło się poza małżeństwem.

Według przepisów k.r.o. dzieci urodzone poza małżeństwem mają te same uprawnienia ro­dzinnoprawne, co dzieci urodzone w czasie trwania małżeństwa rodziców. Dotyczy to np. alimentacji (art. 128 i nast. k.r.o.) oraz posia­dania nazwiska ojca (zob. art. 89 § l i 2 k.r.o.), Zob. też wyżej pkt 3D. Ad. c. Zasada dobra ro­dziny. Szczególna doniosłość rodziny jako elementarnej grupy społecznej wynika przede wszystkim z jej dwu zasadniczych funkcji, a mianowicie - prokreacyjnej oraz wychowaw­czo-socjalizującej. Dobro rodziny

jest więc zbieżne z interesem społecznym (zob. pkt 3C i H). W myśl przepisów k.r.o. małżonkowie są obowiązani do współdziałania i zaspokajania potrzeb rodziny dla jej dobra (art. art. 23 i 27 k.r.o.). Zasada dobra rodziny znajduje ponadto wyraz w tych normowa­niach k.r.o., które, co prawda, wyraźnie nie po­sługują się omawianym pojęciem, lecz mimo to mają na celu ochronę niemajątkowych i majątkowych interesów rodziny. Wystarczy wymienić chociażby przepisy k.r.o., ustana­wiające przeszkody do zawarcia małżeństwa w tych wypadkach, gdy zawarcie małżeństwa nie gwarantowałoby dobra rodziny przez małżeń­stwo utworzonej (zwłaszcza gdy chodzi o nupturientów małoletnich, chorych psychicz­nie, niedorozwiniętych umysłowo lub całkowi­cie ubezwłasnowolnionych, zob. art. art. 10-11 k.r.o.), unormowania tworzące pozytywne i negatywne przesłanki rozwodowe (art. 56 k.r.o.), statuujące obowiązek alimentacyjny krewnych i małżonków (art. art. 27, 128 i nast. k.r.o.). Ad. d. Zasada szczególnej ochrony ro­dziny i dziecka przez państwo. Zasada ta jest logiczną i aksjologiczną konsekwencją zasad: dobra dziecka i dobra rodziny. Normatywny wyraz znajduje w unormowaniach różnych ga­łęzi prawa (np. prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz prawa karnego). W ustawo­dawstwie cywilnym i rodzinnym nawiązują do niej zarówno przepisy materialnoprawne, jak i procesowe, zobowiązujące organy państwowe rozstrzygające sprawy rodzinne do szczególnej dbałości o interesy rodziny. Ad. f. Zasada świeckości małżeństwa i rodziny. Zasada ta jest następstwem przyjętej w Konstytucji opcji kształtowania stosunków państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi na zasa­dach wzajemnego poszanowania autonomii oraz niezależności (art. 25 ust. 3 Konstytucji). W myśl przepisu art. 25 ust. 2 Konstytucji władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przeko­nań religijnych, światopoglądowych i filozo­ficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Przepis art. 53 ust. l Kon­stytucji zapewnia wolność sumienia i wyzna­nia, czego konsekwencją jest zakaz zmuszania do uczestniczenia albo nieuczestniczenia w praktykach religijnych (art. 53 ust. 6 Konstytu­cji). Zasada świeckości małżeństwa i rodziny znajduje wyraz w unormowaniach kodeksu ro­dzinnego i opiekuńczego oraz prawa o aktach stanu cywilnego. Polega na tym, że dokonywa­nie czynności regulowanych przez prawo da­nego kościoła lub związku wyznaniowego, jak w szczególności: udzielanie ślubów, orzekanie separacji małżonków przez sądy kościelne, poddawanie dzieci obrzędowi chrztu, adopcja, itp. pozbawione są znaczenia prawnego w świetle prawa polskiego. Skutki rodzinno­prawne i cywilnoprawne wywołać mogą wy­łącznie zdarzenia prawne określone w prawie polskim (jak w szczególności zawarcie mał­żeństwa w tzw. formie konkordatowej - zob. art. l § 2 i 3 k.r.o.). Sprawy rodzinne wynika­jące ze stosunków regulowanych przez prawo polskie, a w szczególności - rozwiązanie i unieważnienie małżeństwa, podlegają roz­strzygnięciom wyłącznie sądów polskich na podstawie prawa polskiego. Źródła i treść sto­sunków rodzinnoprawnych określone są wy­łącznie przez prawo polskie, nie .zaś przez prawa wewnętrzne kościołów i innych związ­ków wyznaniowych. Znajomość zasad prawa rodzinnego ma znaczenie nie tylko poznawcze, lecz również praktyczne. Zasady te bowiem, stanowiące odbicie ogólnych ocen i preferencji ustawodawcy, powinny być brane pod uwagę przy interpretacji i stosowaniu przepisów prawa rodzinnego . § 3. OCHRONA STO­SUNKÓW PRAWNORODZINNYCH

l. Odrębności ochrony stosunków prawno­rodzinnych Ochrona stosunków prawnoro­dzinnych obejmuje ochronę praw podmioto­wych wynikających z tych stosunków oraz nadzór państwowy nad spełnianiem obowiąz­ków rodzinnoprawnych. Ochrona praw ze sto­sunków rodzinnych stanowi szczególny frag­ment problematyki ochrony praw podmioto­wych ze stosunków cywilnoprawnych, o której była mowa w części I (Część ogólna). W tym więc miejscu wskazane zostaną tylko podsta­wowe odrębności ochrony praw rodzinnych oraz instytucje prawne służące zapewnieniu należytego funkcjonowania stosunków praw­norodzinnych w interesie społecznym. W ra­mach procesu dla niektórych spraw rodzinnych ustawa przewiduje tzw. postępowanie odrębne (art. art. 425-458 k.p.c.), w trybie zaś nieproce­sowym - postępowanie przed sądem opiekuń­czym (zob. pkt 3). Ponadto według zróżnico­wanych zasad proceduralnych mogą się toczyć postępowania przed sądem rodzinnym (zob. pkt 4). 2. Dochodzenie praw stanu cywil­nego

A. Stan cywilny. Stan cywilny w ścisłym (wą­skim) znaczeniu (jako stan rodzinny) jest sytu­acją prawną człowieka w rodzinie. Sytuację tę wyznacza pokrewieństwo pierwszego stopnia w linii prostej (więź rodzice-dzieci) oraz mał­żeństwo (zob. też Rozdz. I - Część ogólna). Stan cywilny jest przedmiotem praw, które można określić mianem praw stanu cywilnego. Są to prawa do tego, aby być formalnie uzna­nym za dziecko określonych osób lub za ro­dzica określonego dziecka albo za małżonka określonej osoby. Człowiek może mieć w za­sadzie tylko jeden stan cywilny, jednakowy dla wszystkich stosunków (zasada niepodzielności stanu cywilnego). Małoletni na przykład nie może być w jednych stosunkach traktowany jako dziecko jednego, a w innych stosunkach - innego mężczyzny. Wyjątek od powyższej za­sady zachodzi w razie przysposobienia pełnego i niepełnego. Przysposobiony, gdy chodzi o pochodzenie, nabywa nowy stan cywilny, ale nie traci dotychczas posiadanego ani możliwo­ści późniejszego ustalenia naturalnego stanu cywilnego.

Traci natomiast swój dotychczasowy stan cy­wilna osoba przysposobiona całkowicie (w ra­zie wyrażenia zgody blankietowej na jej przy­sposobienie, bez wskazania osoby przysposa­biającej - zob. art. 1241 k.r.o.). B. Postępo­wanie o prawa stanu cywilnego a. Ogólna charakterystyka. Dochodzenie ustalenia lub ukształtowania praw stanu cywilnego ze względu na zasadę jego niepodzielności, inte­res jednostki i społeczeństwa dopuszczalne jest tylko w specjalnym postępowaniu sądo­wym, toczącym się wyłącznie w tym celu. Ukształtowanie lub ustalenie stanu cywilnego musi więc nastąpić w sentencji wyroku. Nie­dopuszczalne jest natomiast ustalanie lub kształtowanie stanu cywilnego przy okazji roz­poznawania spraw innego rodzaju, jako prze­słanki rozstrzygnięcia takiej sprawy, w uzasad­nieniu orzeczenia, które je kończy. Wyklu­czone jest więc na przykład dowodzenie w po­stępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, że osoba nieujawniona w aktach stanu cywilnego jako dziecko spadkodawcy w rzeczywistości jest jego potomkiem.

Do spraw o prawa stanu cywilnego wyraźnie wymienione w ustawie należą sprawy: o usta­lenie nieistnienia małżeństwa (art. ł § 2 k.r.o.), o ustalenie istnienia małżeństwa (art. 425 k.p.c.), o unieważnienie małżeństwa (art. 10 i nast. k.r.o.), o rozwód (art. 56 k.r.o.), o zaprze­czenie ojcostwa (art. 63 k.r.o.), o unieważnie­nie uznania dziecka (art. 80 k.r.o.), o ustalenie ojcostwa (art. 84 k.r.o.) i o rozwiązanie przy­sposobienia (art. 125 k.r.o.). b. Uczestnicy postępowania w sprawach o prawa stanu cywilnego. Na podstawie wykładni obowią­zujących przepisów można przyjąć zasadę, że powodami i pozwanymi w procesie o ustalenie lub ukształtowanie stanu cywilnego mogą być wyłącznie takie osoby, których interes prawny w rozstrzygnięciu sprawy jest osobisty (nie zaś majątkowy) i bezpośredni (a nie tylko po­średni). Ustawa może jednak krąg tych osób określić inaczej (zob. np. art. l § 2 i art. 84 k.r.o.). Według art. 7 k.p.c. prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej spra­wie cywilnej i wziąć udział w każdym toczą­cym się postępowaniu (zob. też art. art. 55-60 k.p.c.). Analogiczne uprawnienie ma obecnie Rzecznik Praw Obywatelskich (zob. art. 14 pkt 4 ustawy z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, tekst jednolity: Dz. U. z 1991 r.. Nr 109, póz. 471). Wyjątek od powyższej zasady zachodzi w odniesieniu do spraw o prawa stanu cywilnego (sprawy niemajątkowe z zakresu prawa rodzinnego), których wszczę­cia (przez wytoczenie powództwa) prokurator może dochodzić tylko w wypadkach wskaza­nych w ustawie. Z zestawienia obowiązujących w tej kwestii przepisów (zob. art. art. 22, 86 i 127 k.r.o.) wynika, że prokurator nie ma kom­petencji do wytoczenia tylko jednego rodzaju powództwa o prawa stanu cywilnego, a mia­nowicie - powództwa o rozwód. Należy jednak pamiętać, że w myśl art. 60 k.p.c. prokurator może wstąpić do każdego toczącego się postę­powania cywilnego w każdym jego stadium, a więc także do sprawy o rozwód. Przysługuje mu w takim wypadku m.in. uprawnienie do wniesienia apelacji od wyroku rozwodowego. c. Terminy dla dochodzenia praw stanu cywilnego. Roszczenia o ustalenie lub ukształtowanie stanu cywilnego nie podlegają przedawnieniu, gdyż nie są roszczeniami ma­jątkowymi (por. art. 117 § l k.c.). Dochodzenie praw stanu cywilnego ograniczone jest, ale tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi, termi­nami zawitymi (inaczej - prekluzyjnymi), nie będącymi terminami przedawnienia. Obecnie dotyczy to jedynie dochodzenia zaprzeczenia ojcostwa (art. art. 63, 69 § l i 70 § l k.r.o.), żą­dania unieważnienia uznania dziecka (art. art. 80 § l i 81 § 2 k.r.o.) oraz żądania ustalenia oj­costwa przez matkę dziecka, która może to uczynić tylko do chwili osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Dziecka i prokuratora w sprawach o ustalenie ojcostwa nie wiążą żadne terminy (art. 84 § l k.r.o.). d. Akta stanu cy­wilnego. W księgach stanu cywilnego prowa­dzonych w urzędach stanu cywilnego (art. 5 p.a.s.c.) dokonuje się (art. l p.a.s.c.) rejestracji urodzeń, małżeństw i zgonów oraz uwidacznia się zmiany stanu cywilnego (wynikające np. z zaprzeczenia ojcostwa lub rozwodu - zob. art. art. 21 i 45 p.a.s.c.). W prawie o aktach stanu cywilnego obowiązują dwie podstawowe za­sady. W myśl pierwszej - stan cywilny osoby stwierdza się na podstawie aktów sporządzo­nych w księgach stanu cywilnego (art. 3 p.a.s.c.), które stanowią dowód zdarzeń w nich stwierdzonych. Jest on niezbyt ściśle nazwany „wyłącznym dowodem" (art. 4 p.a.s.c.), gdyż stan cywilny może być dowodzony także za pomocą orzeczeń sądowych ustalających lub kształtujących taki stan (zob. np,

art. 55 p.a.s.c.). W myśl drugiej zasady - nie­zgodność aktów stanu cywilnego z prawdą może być udowodniona jedynie w postępowa­niu sądowym (art. 4 in fine p.a.s.c.). 3. Sąd opiekuńczy A. Pojęcie. Sąd opiekuńczy we­dług k.p.c. nie jest sądem szczególnym ani na­wet ustawowo wyznaczonym odrębnym wy­działem w sądzie powszechnym. Sądem opie­kuńczym jest sąd rejonowy w takim zakresie, w jakim rozpoznaje sprawy opiekuńcze (art. 568 § l k.p.c.). Ściśle biorąc, należałoby więc mówić raczej o sądzie rejonowym działającym jako sąd opiekuńczy (organ nadzoru opie­kuńczego). B. Sprawy opiekuńcze. ?' ^liczeniu sprawy do kategorii spraw opiekuńczych decy­duje kryterium formalne, tzn. uznanie jej za opiekuńczą przez przepisy k.p.c., k.r.o. lub in­nych ustaw szczególnych. Są to - w szczegól­ności - sprawy z zakresu opieki (opiekuńcze sensu stricto - art. 590 i nast. k.p.c.), z zakresu władzy rodzicielskiej (art. 579 i nast. k.p.c.), przysposobienia (art. 585 i nast. k.p.c., z wy­jątkiem spraw o jego rozwiązanie, którego można dochodzić w procesie - art. 125 i nast. k.r.o.). Przed sądem opiekuńczym toczy się także postępowanie w sprawach określonych w ustawie z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdro­wia psychicznego (Dz. U. Nr 111, póz. 535 z późn. zm.), która obowiązuje od 20 stycznia 1995 r. (np. sąd ten wyraża zgodę na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego - art. 22 ust. 4, udziela zezwolenia przedstawicielowi usta­wowemu osoby, która nie pozostaje pod wła­dzą rodzicielską, na wyrażenie zgody co do umieszczenia tej osoby w szpitalu psychia­trycznym - art. 22 ust. 5, wszczyna i prowadzi postępowanie dotyczące przymusowego przy­jęcia do szpitala psychiatrycznego - art. 25 w zw. Z art. art. 23 i 24). Postępowanie przed są­dem opiekuńczym w sprawach określonych w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego ure­gulowane zostało w art. art. 42-49 ustawy. C. Postępowanie przed sądem opiekuńczym toczy się w trybie nieprocesowym. Odrębno­ścią postępowania opiekuńczego jest m.in. możliwość jego wszczęcia nie tylko na wnio­sek, lecz również z urzędu (por. art. art. 506 i 570 k.p.c.), chyba że ustawa przewiduje wszczęcie postępowania wyłącznie na wniosek (np. w sprawie o zezwolenie na zawarcie mał­żeństwa - art. 561 § l k.p.c. lub o przysposo­bienie - art. 585 § l k.p.c.). 4. Postępowanie przed sądem rodzinnym A. Pojęcie. Sąd ro­dzinny to - według przepisów spoza kodeksu postępowania cywilnego, który tym terminem się nie posługuje - wydział rodzinny i nielet­nich, utworzony w sądzie rejonowym w trybie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości (zob. art. 18 ustawy z 30 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, tekst jednolity: Dz. U. z 1994, Nr 7, póz. 25 z późn. zm.). Sąd rodzinny nie jest więc sądem szcze­gólnym, lecz jednostką organizacyjną (wy­działem) sądu rejonowego. Z organizacyjnego punktu widzenia różni się więc od sądu opie­kuńczego, który jest sądem rejonowym rozpo­znającym sprawy opiekuńcze w ramach jed­nego ze swoich wydziałów. Wydziałem tym może być także wydział rodzinny i nieletnich, czyli sąd rodzinny. Tak więc instytucja sądu rodzinnego jest kategorią organizacyjną, zaś sądu opiekuńczego - kategorią procesową. B. Koncepcja sądów rodzinnych w postaci wy­działów rodzinnych i nieletnich opiera się na założeniu, że ogół kwestii rodzinnych oraz spraw nieletnich - zarówno osobowych, jak i majątkowych, cywilnych i karnych powinien być rozpoznawany w wyspecjalizowanych jed­nostkach organizacyjnych sądów. Chodzi o ujednolicenie orzecznictwa i usprawnienie po­stępowania prowadzonego przez sędziów wy­specjalizowanych w prowadzeniu szeroko ro­zumianych spraw rodzinnych (także karnych osób nieletnich oraz leczenia osób uzależnio­nych od alkoholu), sędziów posiadających wszechstronne kwalifikacje zawodowe i do­świadczenie wykraczające poza samą znajo­mość prawa. C. Zakres kompetencji sądów rodzinnych obejmuje: a. Sprawy z zakresu prawa rodzinnego. Ustawa z 13 lipca 1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych oraz o zmia­nie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszech­nych, k.p.c., k.p.k., o Sądzie Najwyższym, Na­czelnym Sądzie Administracyjnym i Naczelnej Radzie Sądownictwa (Dz. U. Nr 53, póz. 306) w sposób istotny, sprzeczny nawet z ideą są­dów rodzinnych, ograniczyła zakres właściwo­ści tych sądów. W myśl bowiem art. 17 pkt l k.p.c., w brzmieniu nadanym powołaną ustawą, do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o prawa majątkowe

i łącznie z nimi dochodzono roszczenia mająt­kowe oprócz spraw o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa, o ustalenie i zaprzeczenie macie­rzyństwa oraz o przysposobienie. Wyłączenia. Sądy rodzinne, będące jednostkami organiza­cyjnymi sądów rejonowych, nie rozpoznają więc obecnie spraw: o rozwód, o unieważnie­nie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nie­istnienia małżeństwa, które należą do właści­wości rzeczowej sądów okręgowych. Nie są również rozpoznawane przez sądy rodzinne, z mocy wyłączeń kompetencyjnych dokonanych w 1981 r., sprawy karne osób dorosłych o prze­stępstwa przeciwko rodzinie i opiece (rozdz. XXVI k.k.), jak również sprawy o

podział majątku wspólnego małżonków, uznane za bardzo zbliżone do innych, typowo cywilnych, spraw podziałowych (zniesienie współwłasności, dział spadku). Zakres wła­ściwości w sprawach rodzinnych. Sprawami rodzinnymi rozpoznawanymi przez sądy ro­dzinne są więc obecnie sprawy z zakresu praw stanu cywilnego: o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa albo macierzyństwa, o przysposobie­nie (zob. art. 17 pkt l k.p.c.), a nadto - sprawy: o alimenty, o zniesienie wspólności majątko­wej małżeńskiej, o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym (chyba że do ustalenia dochodzi w postępowaniu o podział majątku wspólnego), o ustalenie dopuszczal­ności zaspokojenia wierzyciela z majątku wspólnego małżonków, gdy dłużnikiem jest tylko jeden małżonek (art. art. 41 k.r.o. i 787 k.p.c.), wszystkie sprawy opiekuńcze rozpo­znawane przez sąd opiekuńczy (zob. wyżej pkt 3), inne sprawy rodzinne rozpoznawane w try­bie nieprocesowym (np. art. art. 561 § 2 i 562 k.p.c), sprostowanie, unieważnienie, ustalenie treści aktu stanu cywilnego, gdy orzeczenie ma wywrzeć skutek w sferze stanu cywilnego (zob. wyżej pkt 2A; np. unieważnienie aktu małżeństwa). b. Sprawy nieletnich. Do wła­ściwości sądu rodzinnego należą również sprawy nieletnich, (art. 15 ustawy z 26 paź­dziernika 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, w skrócie: u.p.n.; zob. § 2 pkt 2), chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (zob. np. art. 16 § 2 i art. 18 u.p.n.). „Sprawy nieletnich" to sprawy wszczynane w wypad­kach, gdy nieletni (osoba, która nie ukończyła 18 lat) wykazuje przejawy demoralizacji albo dopuścił się czynu karalnego i zachodzi po­trzeba zastosowania wobec niego środków re­socjalizacyjnych (art. art. l, 2 i 5-14 u.p.n.). c. Leczenie osób uzależnionych od alkoholu. Sądy rodzinne orzekają ponadto o obowiązku osób uzależnionych od alkoholu poddania się leczeniu (zob. art. art. 26-38 ustawy z 26 paź­dziernika 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, póz. 230 z późn. zmianami). D. Organy pomocnicze. Funkcje organów pomocniczych sądów rodzinnych pełnią: kuratorzy sądowi (zwani też - rodzinnymi, gdy dokonują czyn­ności w wydziałach rodzinnych), kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą oraz rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne, funkcjo­nujące przy sądach rodzinnych. 5. Europejski Trybunał Praw Człowieka Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wol­ności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., ratyfikowana przez Polskę 19 stycznia 1993 r. (Dz. U. z 1993 r.. Nr 61, póz. 284 z późn. zm.; w skrócie „EKPCz" - zob. Rozdz. I § 2 p. 2) chroni m.in. prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8), prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12), zakazuje dyskryminacji wynikającej w szczególności z takich powodów: jak płeć, pochodzenie spo­łeczne i urodzenie (art. 14). W celu zapewnie­nia przestrzegania zobowiązań wynikających dla Stron z Konwencji i jej protokołów utwo­rzony został Europejski Trybunał Praw Czło­wieka, który działa w sposób stały (art. 19 EKPCz). Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia praw zawartych w Konwencji lub jej protokołach. Strony Konwencji zobo­wiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa (art. 34 EKPCz). Trybunał może rozpatrywać sprawę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych przewidzianych prawem we­wnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego, jeśli sprawa została wniesiona w ciągu sześciu mie­sięcy od daty podjęcia ostatecznej decyzji (art. 35ust. l EKPCz).1. Małżeństwo Kodeks ro­dzinny i opiekuńczy nie definiuje małżeństwa. Definicję taką można jednak ustalić w kontek­ście przepisów dotyczących małżeństwa. W sensie prawnym więc małżeństwo jest to trwały, chociaż podlegający rozwiązaniu, wzajemny stosunek prawny łączący kobietę i mężczyznę, powstający w wyniku zgodnych i równoczesnych oświadczeń woli obu stron o wstąpieniu w związek małżeński, złożonych osobiście, w przepisanym trybie przed kierow­nikiem

urzędu stanu cywilnego lub inną osobą upo­ważnioną przez prawo (w kwestii odstępstw od zasady osobistego składania oświadczeń woli i odbierania ich przez kierownika USC - zob. dalej § 2 p 3.). Stosunek prawny małżeń­stwa cechuje się równorzędnością prawną obu jego stron, co jest właściwe dla stosunków cy­wilnoprawnych. Żaden jednak inny stosunek cywilnoprawny nie stanowi ze swej istoty ta­kiej, jak małżeństwo szerokiej podstawy A. Pojęcie. Konkubinat jest to nieformalny zwią­zek mężczyzny i kobiety,

którzy nie zawarli ze sobą małżeństwa w for­mie określonej przez prawo rodzinne; lecz po­zostają we wspólnym - stałym - pożyciu, ana­logicznym do pożycia małżonków, utrzymując więzi: psychiczne, gospodarcze (zwłaszcza wspólne gospodarstwo domowe) i fizyczne. Konkubinat stanowi więc trwały związek fak­tyczny w przeciwieństwie do małżeństwa, które jest stosunkiem prawnym. Potocznie za konkubinat uznaje się zwykle także pozamał­żeński związek kobiety i mężczyzny, nie pro­wadzących wspólnego gospodarstwa domo­wego i nie utrzymujących innych więzi mająt­kowych. B. Konkubinat a prawo. Polski ustawodawca nie reguluje stosunków osobi­stych i majątkowych między konkubentami (w Szwecji na przykład obowiązują ustawy regu­lujące niektóre cywilnoprawne problemy ist­nienia i ustania zarówno heteroseksualnych, jak i homoseksualnych związków faktycznych - tzw. niemałżeńskich wspólnot życiowych). Termin „konkubinat" preferowany w polskim języku prawniczym nie jest wyrażeniem usta­wowym. Do oznaczania osób utrzymujących stałe pożycie bez zawarcia małżeństwa polski ustawodawca używa określeń: „osoby pozo­stające faktycznie we wspólnym pożyciu mał­żeńskim" (art. 8 ustawy z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, w skrócie: u.n.L, Dz. U. Nr 105, póz. 509 z późn. zm.) lub „osoby pozo­stające faktycznie we wspólnym pożyciu" (np. art. 115 § 11 k.k.). W doktrynie i orzecznic­twie nie budzi wątpliwości, że przytoczone określenia odnoszą się do osób pozostających w konkubinatach. Zarazem jednak przepisy prawne z różnych gałęzi polskiego ustawodaw­stwa (zob. np. art. 8 u.n.l. i art. 115 § 11 k.k.) uznają wyraźnie konkubentów za osoby sobie bliskie i wiążą z tym faktem określone skutki, także cywilnoprawne. Tak więc na przykład konkubent wspólnie mieszkający ze swym partnerem będącym najemcą lokalu mieszkal­nego wstępuje po jego śmierci, poza porząd­kiem dziedziczenia, w stosunek najmu, podle­gający regulacji ustawy o najmie lokali miesz­kalnych (art. 8 u.n.l.). Doktryna i orzecznictwo uznają konkubentów za osoby sobie bliskie także w rozumieniu tych przepisów, w których pojęcie bliskości nie zostało jednoznacznie zdefiniowane (zob. np. art. 446 § 2 k.c. i art. 221 pr. spółdz.). C. Charakter więzi między konkubentami oraz między nimi i ich wspólnymi dziećmi. Między konkubentami nie zachodzi więź prawnorodzinna, lecz tylko faktyczna więź o charakterze rodzinnym, (zob. § l pkt l). "Obojgu konkubentom może nato­miast przysługiwać władza rodzicielska nad ich wspólnymi małoletnimi dziećmi (art. 93 § l k.r.o.), jeżeli ojcostwo zostało ustalone w try­bie uznania dziecka przez faktycznego partnera matki albo gdy władza

rozdzicielska została mu przyznana przez sąd w wyroku ustalającym ojcostwo lub w później­szym orzeczeniu sądu opiekuńczego (art. 93 § 2 k.r.o.). Sąd opiekuńczy może też powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z konkubentów, ograniczając władzę rodziciel­ską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka (art. 107 § l k.r.o.). Zgodnie z panującym poglądem - jednolitym w orzecznictwie sądowym i przeważającym w doktrynie - do konkubinatu nie można stosować nawet w

drodze analogii przepisów o małżeństwie i sto­sunkach majątkowych między małżonkami, brak bowiem uregulowania stosunków między konkubentami nie jest luką w prawie, uzasad­niającą stosowanie analogii prawniczej (zob. cz. I § 2 pkt 2b). Stosunki prawne między konkubentami powstają wyłącznie według za­sad ogólnych, tzn. gdy chodzi o więzi cywilno­prawne - na podstawie przepisów kodeksu cy­wilnego. Do skutku może więc dojść między nimi, również w sposób dorozumiany, umowa spółki prawa cywilnego (art. 860 i nast. k.c.), o świadczenie usług (art. 750 k.c.) lub umowa nie nazwana, może też powstać stosunek prawny z bezpodstawnego wzbogacenia (nie­należnego świadczenia) itd. D. Rozliczenia majątkowe konkubentów po ustaniu ich faktycznego związku nie mogą więc mieć jed­nej podstawy prawnej w postaci unormowań jednej instytucji prawnej, lecz powinny być dokonywane z uwzględnieniem konkretnie (kazuistycznie) ustalonych majątkowych sto­sunków prawnych, które połączyły konkuben­tów w czasie trwania konkubinatu. Do rozli­czeń mogą więc znaleźć zastosowanie w szczególności przepisy o zniesieniu współwła­sności, o spółce cywilnej, stosowane wprost lub przez analogię (do umowy nie nazwanej o gospodarczym współdziałaniu konkubentów, podjętym w celu utrzymania ich wspólnoty ży­ciowej, np. poprzez wspólną budowę domu, wyposażenie mieszkania w meble i sprzęt go­spodarstwa domowego), unormowania o nie­należnym świadczeniu (np. gdy cel świadcze­nia objęty porozumieniem konkubentów nie został osiągnięty, bo na przykład konkubinat ustał, albo dlatego, że środki świadczone przez jednego z partnerów na potrzeby wspólnego gospodarstwa domowego zostały zużyte przez drugiego partnera w inym celu). Jednak zupeł­nie wyjątkowe będą rozliczenia z tytułu świad­czeń służących zaspokajaniu bieżących potrzeb wspólnoty konkubenckiej. Takie świadczenia, polegające na przykład na dostarczan iu środ­ków pieniężnych i rzeczowych, pracy w go­spodarstwie domowym zwykle osiągają cel objęty (zazwyczaj - konkludentnie) porozu­mieniem konkubentów, tzn. zostają zużyte do zaspokojenia bieżących potrzeb wspólnoty konkubenckiej, wobec czego nie powstaje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia. § 2. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA l. Zawar­cie małżeństwa jako swoista czynność prawna A. Charakter prawny zawarcia małżeństwa. Prawo czyni akt zawarcia mał­żeństwa zdarzeniem prawnym, a stosunek społeczny, którym jest więź łączącakobietę i mężczyznę, przekształca w stosunek prawny, a więc instytucjonalizuje ją. Następstwem tego zdarzenia jest powstanie skutku prawnego w postaci powstania stosunku prawnego małżeń­stwa. Zgodne oświadczenia woli nupturientów o wstąpieniu w związek małżeński zmierzają do wywołania skutków prawnych, jakie po­ciąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z obowiązującym prawem, w szczególności - w postaci powstania stosunku prawnego małżeń­stwa, o treści określonej przez prawo. B. Cha­rakterystyka czynności prawnej zawarcia małżeństwa. Należy zatem przyjąć, że zawar­cie małżeństwa jest zdarzeniem cywilnopraw­nym, mającym postać umowy niemajątkowej szczególnego rodzaju. Szczególny charakter tej umowy wyraża się w tym, że: a. może być za­warta wyłącznie przez strony o odmiennej płci; b. powinna być zawarta w szczególnej formie ustanowionej wyłącznie dla tego typu umowy (tzn. przed określoną w ustawie osobą pełniącą funkcje urzędowe i w obecności obu stron lub, wyjątkowo, jednej strony i pełnomocnika dru­giej; zob. dalej pkt 2); c. nie może być rozwią­zana na podstawie porozumienia stron ani nie jest możliwe jednostronne od niej odstąpienie; d. podlega unieważnieniu wyłącznie z przy­czyn określonych w k.r.o. C. Wymogi for­malno-porządkowe nie odnoszące się do treści i formy czynności prawnej zawarcia małżeństwa. Zawarcie małżeństwa powinno nastąpić w określonym czasie i miejscu, pu­blicznie (jawnie), z udziałem świadków, w sposób uroczysty (w celu podkreślenia spo­łecznego i prawnego znaczenia samego zda­rzenia prawnego i powstającego zeń stosunku prawnego)

oraz winno być stwierdzone w akcie małżeń­stwa. Wymogi te nie są jednak ani elementami treści, ani elementami formy sensu stricto czynności prawnej zawarcia małżeństwa; mają charakter jedynie porządkowy i ich niezacho­wanie nie wyklucza zawarcia małżeństwa (zob. dalej pkt 3). D. Odrębne oświadczenia woli nie będące elementami czynności prawnej zawarcia małżeństwa. W drodze odrębnych oświadczeń woli złożonych przy zawarciu małżeństwa oboje małżonkowie mogą określić brzmienie ich nazwisk,

jakie będą nosić po zawarciu małżeństwa (art. art. 7 § l i 25 k.r.o.) wyłącznie nazwiska męża. W takim wypadku i w analogicznym trybie małżonkowie mogą złożyć zgodne oświadcze­nia, że ich wspólne dzieci będą nosić nie na­zwisko męża, lecz nazwisko żony (zob. art. art. 7 § l i 88 k.r.o.). Oświadczenia w sprawie na­zwisk nie są elementem treści czynności prawnej zawarcia małżeństwa, nie kształtują stosunków prawnorodzinnych, lecz dobro oso­biste małżonków i ich dzieci w postaci nazwi­ska. Odrębnym zdarzeniem prawnym są także umowy majątkowe małżeńskie, zawierane w formie notarialnej, również przed zawarciem małżeństwa (zob.

art. 47 § l zd. 2 k.r.o.). 2. Przesłanki zawarcia małżeństwa Przesłanki zawarcia małżeństwa są to wymogi prawne, których niespełnienie powoduje, że małżeństwo nie dochodzi do skutku, tzn. że związek małżeński nie po­wstaje i nie istnieje w sensie prawnym (tzw. matrimonium non existens - małżeństwo nie istniejące). A. Zawarcie małżeństwa w for­mie cywilnej.Przesłanki, o których mowa, są cztery i aby małżeństwo zostało zawarte oraz zaczęło istnieć w świetle prawa, wszystkie muszą być spełnione kumulatywnie

(łącznie): a. Odmienność płci nupturientów. Małżeństwo mogą ze sobą zawrzeć wyłącznie kobieta i mężczyzna (na

przykład w Danii od l października 1988 r. obowiązuje „ustawa o zarejestrowanych wspólnotach partnerskich", według której osoby tej samej płci mające duńskie obywatel­stwo i miejsce zamieszkania w Danii mogą za­rejestrować swoją wspólnotę partnerską ze skutkami rejestracji małżeństwa, wyjąwszy skutki prawne związane ściśle z odmiennością płci małżonków). b. Jednoczesna obecność nupturientów przy składaniu przez nich oświadczeń woli o wstąpieniu w związek mał­żeński. Modyfikację tego wymogu przewiduje art. 6 § l k.r.o., który pozwala z ważnych po­wodów i za zezwoleniem sądu na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika. Pełnomoc­nictwo do zawarcia małżeństwa powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo po­świadczonym i wymieniać osobę, z którą mał­żeństwo ma być zawarte (art. 6 § 2 k.r.o.). Małżeństwo jednak nie zostaje zawarte przez rzekomego pełnomocnika tylko wtedy, gdy pełnomocnictwo w ogóle nie zostało udzie­lone. Jeżeli natomiast pełnomocnictwo zostało udzielone, lecz brak było stosownego zezwo­lenia sądu na działanie przez pełnomocnika lub zaszła nieważność pełnomocnictwa z po­wodu niezachowania przepisanej formy albo gdy mocodawca skutecznie odwołał pełno­mocnictwo, małżeństwo zostaje zawarte, z tym że mocodawca może domagać się unieważnie­nia małżeństwa, chyba że podjął już wspólne pożycie ze współmałżonkiem (art. 16 k.r.o.). c. Zgodność oświadczeń nupturientów o wstą­pieniu w związek małżeński. d. Odebranie oświadczeń woli nupturientów przez kom­petentną osobę

reprezentującą właściwy urząd państwowy. Na terytorium RP małżeństwo może być za­warte w zasadzie przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego (art. l § l k.r.o.). Kierowni­kiem urzędu stanu cywilnego jest wójt lub burmistrz (prezydent), przy czym rada gminy może powołać innego kierownika urzędu stanu cywilnego i jego zastępcę lub zastępców (art. 6 ust. 2 i 3 p.a.s.c.). W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron małżeństwo może zostać zawarte niezwłocznie przed kierownikiem USC, bez złożenia lub przedstawienia dokumentów niezbędnych do zawarcia małżeństwa, po złożeniu jednak przez strony oświadczeń, że nie wiedzą o ist­nieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (art. 9 k.r.o.). Obywatele polscy przebywający za granicą mogą zawierać mię­dzy sobą małżeństwo przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funk­cji konsula (zob. art. 26 ust. l ustawy z 13 lu­tego 1984 r. o funkcjach konsulów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; Dz. U. Nr 9, póz. 34 z późn. zm.; zob. też art. 60 p.a.s.c.). B. Zawarcie małżeństwa w formie wyznanio­wej. Zakaz udzielania ślubów w formie wy­znaniowej osobom, które nie zawarły

uprzednio małżeństwa w formie cywilnej, zo­stał zniesiony w 1989 r. (zob. art. 74 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Ko­ścioła katolickiego w Rzeczypospolitej Pol­skiej (Dz. U. Nr 29, póz. 154 z późn. zm.). Nie oznaczało to jednak usankcjonowania przez prawo polskie związków małżeńskich zawartych w formie wyznaniowej. Czwarta nowelizacja k.r.o., dokonana ustawą z 24 lipca 1998 r. (ustawa weszła w życie 15 listopada 1998 r.), wprowadziła w prawie polskim istotną zmianę w odniesieniu do sposobu za­wierania małżeństwa, z uwzględnieniem po­stanowień Konkordatu z 1993 r., ratyfikowa­nego w 1998 r. (zob. rozdz. I § 2 p. 2). Obec­nie małżeństwo podlegające prawu polskiemu może być zawarte w Polsce w dwojaki sposób. Po pierwsze - w formie cywilnej - jeżeli męż­czyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem USC oświadczenia, iż wstępują ze sobą w związek małżeński (art. l § l k. r. o.; zob. wyżej p. A). Po drugie - stosu­nek małżeństwa podlegający prawu polskiemu może powstać wskutek zajścia złożonego stanu faktycznego, który obejmuje trzy ele­menty: a. zawarcie przez kobietę i mężczyznę związku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego, b. oświadczenie przez nuptu­rientów w obecności duchownego woli jedno­czesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu, gdy przewiduje to ratyfiko­wana umowa międzynarodowa albo ustawa re­gulująca stosunki między Państwem a kościo­łem (związkiem wyznaniowym), oraz c. spo­rządzenie aktu małżeństwa przez kierownika USC. Ten złożony stan faktyczny można okre­ślić mianem zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej (zwanej także formą konkorda­tową). Brak któregoś z elementów powyższego stanu faktycznego powoduje, iż małżeństwo w rozumieniu prawa polskiego nie zostaje za­warte (matrimonium non existens). W myśl bowiem przepisu art. 2 k.r.o., następującego bezpośrednio po art. l k.r.o., jeżeli mimo nie­zachowania przepisów artykułu poprzedzają­cego został sporządzony akt małżeństwa, każdy, kto ma w tym interes prawny, może wystąpić z powództwem o ustalenie nieistnie­nia małżeństwa. Z przepisu art. 10 ust. l pkt 3 Konkordatu wynika, że jedną z przesłanek za­warcia małżeństwa w formie konkordatowej jest wpisanie małżeństwa w aktach stanu cy­wilnego na wniosek przekazany do urzędu stanu cywilnego w terminie pięciu dni od za­warcia małżeństwa (termin ten może ulec przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny). Postanowienia art. 10 ust. l pkt 3 Konkordatu zostały uwzględnione w art. art. l k.r.o.; 61 a ust. 5 p.a.s.c. i wskazanym w nim przepisie art. 8 § 3 k.r.o. Sporządzenie aktu małżeństwa zawartego jednocześnie ze wstą­pieniem w wyznaniowy związek małżeński dopełnia konstytutywny skutek oświadczeń woli nupturientów o zawarciu małżeństwa podlegającego prawu polskiemu (art. L § 2 zd. l k.r.o.). Małżeństwo takie uważa się za za­warte w chwili złożenia w obecności duchow­nego stosownych oświadczeń. Sporządzenie aktu małżeństwa zawartego w formie wyzna­niowej, dopełniające konstytutywny skutek oświadczeń nupturientów, ma moc wsteczną (ex tunc) od chwili oświadczenia w obecności duchownego woli zawarcia małżeństwa podle­gającego prawu polskiemu (art. l § 2 zd. 2 k.r.o.). Akt małżeństwa zawartego w formie cywilnej ma natomiast charakter wyłącznie de­klaratoryjny (zob. art. l § l k.r.o. i art. 61 p.a.s.c.). Małżeństwo może być zawarte w formie wyznaniowej także przez pełnomoc­nika jednego z nupturientów (art. 6 § l k.r.o.). Dopuszczalne jest również zawarcie małżeń­stwa w tej formie w razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio jednej ze stron, bez przedstawienia duchownemu zaświadczenia sporządzonego przez kierownika USC, stwier­dzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Nupturienci powinni jednak złożyć w tym wypadku zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu przeszkód do zawarcia małżeństwa (art. 9 § 2 k.r.o.). Stosunek mał­żeństwa, podlegający prawu polskiemu, nawią­zany wskutek zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej jest stosunkiem prawnym iden­tycznym (a nie tylko analogicznym) z prawną więzią małżeńską powstającą wskutek zawar­cia małżeństwa w formie cywilnej. Brak jest jakichkolwiek podstaw prawnych (i racji funk­cjonalnych) dla przyjęcia poglądu o istnieniu w systemie prawa polskiego dwóch instytucji małżeństwa, które różnią się ze względu na odmienną formę ich zawarcia. Oświadczenia nupturientów złożone w obecności duchow­nego, a wyrażające wolę jednoczesnego zawar­cia małżeństwa podlegającego prawu pol­skiemu (art. l § 2 k.r.o.; zob. też art. 10 ust. L pkt 2 Konkordatu) są ekwiwalentem oświad­czeń składanych w trybie określonym w art. l § l k.r.o. przez nupturientów przed kierowni­kiem USC. Cywilna forma zawarcia małżeń­stwa przestała zatem być formą wyłączną w tych wypadkach, gdy ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca sto­sunki między państwem a kościołem albo in­nym związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość zawarcia małżeństwa wyznanio­wego i jednoczesnego wstąpienia w związek małżeński podlegający prawu polskiemu. Omawiane formy zawarcia małżeństwa ze skutkami określonymi w prawie polskim cy­wilna i wyznaniowa - są więc formami alter­natywnymi. 3. Formalno-porządkowe wy­magania co do zawierania małżeństw Prawo formułuje nie tylko przesłanki, których speł­nienie warunkuje zawarcie małżeństwa (jego zaistnienie w sensie prawnym - matrimonium existens), lecz przewiduje nadto wymagania co do przygotowania zawarcia małżeństwa od strony prawnej, organizacji ceremonii zawarcia małżeństwa i urzędowej rejestracji aktu zawar­cia małżeństwa. Zawarcie małżeństwa poprze­dza złożenie lub przedstawienie przez przy­szłych małżonków odpowiednich dokumentów (art. 3 § l i 2 oraz art. art. 54-56 p.a.s.c.); w szczególności dokumentu stwierdzającego toż­samość, odpisu skróconego aktu małżeństwa, pisemnego zapewnienia o braku przeszkód małżeńskich ewentualnie także dowodu usta­nia lub unieważnienia poprzedniego związku małżeńskiego. Kierownik USC wyjaśnia oso­bom zamierzającym zawrzeć małżeństwo: do­niosłość związku małżeńskiego, przepisy re­gulujące prawa i obowiązki małżonków oraz przepisy o nazwisku małżonków i o nazwisku

dzieci (art. 3 § 3 k.r.o.). Małżeństwo przed kierownikiem USC nie może być zawarte przed upływem miesiąca od dnia, kiedy osoby, które zamierzają, je zawrzeć, złożyły kierow­nikowi tego urzędu pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączają­cych zawarcie tego małżeństwa. Jednakże kie­rownik USC może zezwolić na zawarcie mał­żeństwa przed upływem tego terminu, jeżeli przemawiają za tym ważne względy (art. 4 k.r.o.). Osobom zamierzającym zawrzeć mał­żeństwo w formie wyznaniowej kierownik USC wydaje zaświadczenie stwierdzające brak przeszkód małżeńskich (okoliczności wyłą­czających zawarcie małżeństwa) oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń w spra­wie nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci. Zaświadczenie takie traci moc po upływie trzech miesięcy od dnia jego wydania. Wydając zaświadczenie kierownik USC in­formuje strony o dalszych czynnościach ko­niecznych do zawarcia małżeństwa (art. 41 k.r.o.). Małżeństwo może zostać zawarte w ja­kimkolwiek urzędzie stanu cywilnego, wybra­nym przez nupturientów (art. 12 ust. l p.a.s.c.). Jeżeli zachodzą uzasadnione przyczyny, kie­rownik USC może przyjąć oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński poza lokalem urzędu stanu cywilnego (art. 58 ust. 3 p.a.s.c). Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC następuje z zachowaniem uroczystej formy (art. 58 ust. l p.a.s.c.), publicznie, w obecności dwóch pełnoletnich świadków (art. 7 k.r.o.). Przed zawarciem małżeństwa podle­gającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego duchowny in­formuje osoby zamierzające zawrzeć to mał­żeństwo o treści podstawowych przepisów prawa polskiego dotyczących zawarcia małżeń­stwa i jego skutków (art. 62a p.a.s.c.). W myśl postanowień art. 8 k.r.o. duchowny, przed któ­rym zawierany jest związek małżeński podle­gający prawu wewnętrznemu kościoła albo in­nego związku wyznaniowego, nie powinien przyjąć oświadczeń nupturientów wyrażają­cych wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu bez uprzed­niego przedstawienia mu zaświadczenia stwierdzającego brak przeszkód małżeńskich, sporządzonego przez kierownika USC. Nie­zwłocznie po złożeniu przez nupturientów oświadczeń o zawarciu małżeństwa podlegają­cego prawu polskiemu duchowny ma obowią­zek sporządzić zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia zostały złożone w jego obec­ności przy zawarciu związku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego. Zaświad­czenie podpisane przez duchownego, małżon­ków i dwóch pełnoletnich świadków wraz z zaświadczeniem o braku przeszkód małżeń­skich sporządzonym przez kierownika USC duchowny zobowiązany jest przekazać do urzędu stanu cywilnego, właściwego ze względu na miejsce zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej (art. 12 ust. 3 p.a.s.c.). Mimo niezachowania wskazanych wyżej naj­ważniejszych formalno-porządkowych wymo­gów co do zawierania małżeństw małżeństwo zostaje zawarte, jeżeli zachowane zostały omówione poprzednio przesłanki zawarcia małżeństwa (zob. p. 2). Należy przypomnieć, iż sporządzenie aktu małżeństwa zawartego w formie wyznaniowej jest przesłanką powsta­nia stosunku małżeństwa podlegającego prawu polskiemu (zob. art. l § 2 k.r.o. i art. 61a p.a.s.c.; zob. też wyżej pkt 2B), zaś akt małżeństwa zawartego w formie cywilnej ma znaczenie wyłącznie dowodowe (zob. art. l §1 k.r.o), aczkolwiek powinien być sporządzony niezwłocznie po zawarciu małżeństwa (art. 61 i 62 p.a.s.c.). 4. Ustalenie istnienia lub nie­istnienia małżeństwa A. Ustalenie nieist­nienia małżeństwa. Związek małżeński nie dochodzi do skutku (zob. art. l § 2 zd. l k.r.o.), tzn. małżeństwo „nie jest zawarte", gdy nie zo­stanie spełniona chociażby jedna spośród omówionych wyżej w pkt 2 przesłanek zawar­cia małżeństwa. Takie małżeństwo określa się mianem „małżeństwa nie istniejącego" (ma­trimonium non existens) od początku (ex tunc) i z mocy samego prawa. Sposoby wyka­zywania nieistnienia małżeństwa są różne w zależności od tego, czy mimo nie zawarcia małżeństwa został, czy też nie został sporzą­dzony akt małżeństwa. a. Akt małżeństwa nie został sporządzony. Na nieistnienie małżeń­stwa bez potrzeby uzyskiwania wyroku stwier­dzającego ten fakt można powoływać się, do­wodząc nieistnienia małżeństwa w inny do­wolny sposób, tylko wtedy, gdy: małżeństwo nie zostało zawarte (nie spełnione przesłanki warunkujące zawarcie małżeństwa; zob. pkt 2) i, zarazem, nie został sporządzony akt małżeń­stwa. b. Akt małżeństwa został sporządzony. Jeżeli został sporządzony akt małżeństwa, to możliwe są dwa sposoby wykazania nieistnie­nia małżeństwa, nie pozostawione jednak swobodnemu uznaniu zainteresowanych. Droga procesu o ustalenie nieistnienia mał­żeństwa Jest właściwa jedynie wówczas, gdy doszło do próby zawarcia małżeństwa, ale w sposób wadliwy (np. nupturienci złożyli oświadczenia woli o wstąpieniu ze sobą w związek małżeński, lecz przed niewłaściwym urzędnikiem). Powództwo może w tym wy­padku wytoczyć każdy, kto ma w tym interes prawny (art. l § 2 k.r.o.) oraz prokurator(art. 22 k.r.o.). Droga postępowania nieproceso­wego o unieważnienie aktu małżeństwa. |Gdy próba zawarcia małżeństwa stwierdzo­nego aktem małżeństwa nie została ,-w ogóle podjęta (np. akt małżeństwa został sporzą­dzony przed zawarciem małżeństwa, a do zło­żenia oświadczeń woli o wstąpieniu w związek małżeński nie doszło albo akt małżeństwa zo­stał sfałszowany), niezbędne staje się wówczas unieważnienie aktu małżeństwa w trybie nie­procesowym. Chodzi tu więc o sytuację, gdy akt małżeństwa stwierdza zawarcie małżeń­stwa całkowicie niezgodnie z prawdą. Akt stanu cywilnego (w szczególności - akt mał­żeństwa) stwierdzający zdarzenie niezgodne z prawdą podlega unieważnieniu w trybie nie­procesowym na wniosek osoby zainteresowa­nej, prokuratora lub kierownika USC - zob. art. art. 30 pkt l i 33 p.a.s.c.).B. Ustalenie istnie­nia małżeństwa. Poza wzmianką, że proku­rator może wytoczyć powództwo m.in. o ustalenie istnienia małżeństwa (art. 22 k.r.o.), problematyka ustalenia istnienia małżeństwa nie została unormowana w sposób szczególny. Podlega ona więc ogólnemu unormowaniu, według którego powód może żądać ustalenia istnienia prawa lub stosunku prawnego (art. 189 k.p.c. - powództwo o ustalenie), zgodnie, w tym wypadku, z zasadą dopuszczalności de­klaratoryjnego ustalenia stanu cywilnego, cho­ciażby ustawa tego wyraźnie nie przewidy­wała.5. Ważność i unieważnialność małżeń­stwa Kwestia oceny ważności małżeństwa, które zostało zawarte, jest unormowana w k.r.o. w sposób szczególny, odbiegający od za­sad oceny ważności czynności cywilnopraw­nych (zob. art. 17 k.r.o.). Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie przyjął konstrukcji nieważno­ści małżeństwa z mocy samego prawa. Prze­pisy k.r.o., będące unormowaniami szczegól­nymi w

stosunku do postanowień k.c., przewidują sankcję sądowej unieważnialności zawartego małżeństwa wyłącznie z przyczyn określonych w przepisach kodeksu rodzinnego i opie­kuńczego. Do czasu unieważnienia zawarte małżeństwo istnieje i korzysta z ochrony prawa. 6. Przyczyny unieważnienia małżeń­stwa Przyczyny unieważnienia małżeństwa można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należy zaliczyć wypadki zawarcia małżeństwa mimo istnienia okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (tzw. przeszkód małżeń­skich - zob. pkt 7), do drugiej - wady oświad­czeń nupturientów o wstąpieniu w związek małżeński (art. 151 k.r.o. zob. pkt 8), do trze­ciej zaś - wypadki wadliwego zawarcia mał­żeństwa przez pełnomocnika (zob. pkt 9). 7. Przeszkody małżeńskie Przeszkody małżeń­skie (okoliczności wyłączające zawarcie mał­żeństwa) przewidziane w prawie polskim można podzielić na bezwzględne (tzn. nie­usuwalne) i względne (tzn. usuwalne na pod­stawie odpowiedniego orzeczenia sądu, ze­zwalającego na zawarcie małżeństwa). A. Bezwzględne przeszkody małżeńskie: a. przeszkoda ubezwłasnowolnienia całkowitego (art. 11 k.r.o.), b. przeszkoda bigamii - nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim (art. 13 k.r.o.); zawar­cie małżeństwa wyłącznie w formie wyzna­niowej (zob. pkt. 10) w obecnie obowiązują­cym stanie prawnym nie stwarza przeszkody do zawarcia małżeństwa w formie cywilnej, c. przeszkoda pokrewieństwa (istniejąca między krewnymi w linii prostej bez ograniczeń oraz między krewnymi drugiego stopnia w linii bocznej, tzn. między rodzeństwem - art. 14 k.r.o.), d. przeszkoda przysposobienia między przysposabiającym i przysposobionym (art. 15 k.r.o.). Jest to przeszkoda nieusuwalna w tym sensie, że k.r.o. nie przewiduje jej usunięcia przez orzeczenie sądowe zezwalające na mał­żeństwo. Przeszkoda przysposobienia upada wyłącznie w razie jego rozwiązania, które nie jest jednak dopuszczalne w odniesieniu do tzw. przysposobienia całkowitego (anonimo­wego). B. Względne przeszkody małżeńskie są następujące: a. przeszkoda wieku - nie może zawrzeć małżeństwa osoba, która nie ukończyła lat osiemnastu; za zezwoleniem sądu opiekuńczego małżeństwo może zawrzeć kobieta, która ukończyła szesnaście lat, jeżeli z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny (art. 10 § l k.r.o.). b. przeszkoda choroby psy­chicznej lub niedorozwoju umysłowego (sąd jednak może udzielić zezwolenia na zawarcie małżeństwa, jeżeli stan zdrowia lub umysłu nupturienta nie zagraża małżeństwu ani zdro­wiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie - art. 12 k.r.o.), c. przeszkoda powinowactwa w linii prostej (z ważnych powodów sąd może jednak zezwolić na zawarcie małżeństwa - art. 14 k.r.o.). 8. Wady oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński Do chwili wejścia w życie nowelizacji k.r.o. z 24 lipca 1998 r. Małżeń­stwo zawarte mogło zostać unieważnione (art. 17 k.r.o.) wyłącznie z powodu istniejących przeszkód małżeńskich (art. art. 10-15) lub wadliwego zawarcia małżeństwa przez pełno­mocnika (art. 16), chyba że unieważnialne małżeństwo uległo konwalidacji. Małżeństwo nie podlegało natomiast unieważnieniu z po­wodu wad oświadczeń woli nupturientów. Istotna zmiana polega na stworzeniu podstawy unieważnienia małżeństwa z powodu niektó­rych wad oświadczeń woli nupturientów. Do­dany przepis art. 151 k.r.o. uwzględnia trzy wady oświadczeń woli, a mianowicie: jakikol­wiek stan wyłączający świadome wyrażenie woli (zawarcia małżeństwa), błąd (nupturienta) co do tożsamości drugiej strony oraz bez­prawną i poważną groźbę, rodzącą obawę, iż nupturientowi lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste. Pominięta została wada pozorności oświadczeń o wstąpieniu

w związek małżeński Unieważnienia małżeń­stwa z powodu wady oświadczenia o wstąpie­niu w związek małżeński może żądać małżo­nek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą (art. 151 § 2 k.r.o.). 9. Wadliwe zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika Jak już wspomniano, małżeństwo może być unieważ­nione także z powodu uchybień popełnionych przy zawarciu małżeństwa przez pełnomoc­nika. Unieważnienie jest mianowicie dopusz­czalne, gdy brak było zezwolenia sądu na zło­żenie oświadczenia woli o wstąpieniu w zwią­zek małżeński przez pełnomocnika lub jeżeli pełnomocnictwo było nieważne albo gdy zo­stało skutecznie odwołane, chyba że małżon­kowie podjęli już wspólne pożycie (art. 16 k.r.o.). Wówczas zaś, gdy oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński złożył rze­komy pełnomocnik, któremu w ogóle nie zo­stało udzielone pełnomocnictwo (np. pełno­mocnictwo zostało sfałszowane), małżeństwo nie zostaje zawarte (zob. pkt 2), w związku z czym bezprzedmiotowe staje się jego unie­ważnienie (w takim wypadku w rachubę wchodzi ustalenie nieistnienia małżeństwa; zob. pkt 2 i 4). 10. Zaręczyny Zaręczyny można określić jako niemajątkową umowę cy­wilnoprawną, w której przyszli małżonkowie wzajemnie przyrzekają sobie zawarcie mał­żeństwa. Jest to umowa nie unormowana przez obowiązujące prawo rodzinne i cywilne. Zarę­czyny nie rodzą żadnego stosunku prawnoro­dzinnego. Ze względu na zasadę pełnej swo­body wyboru małżonka i podjęcia decyzji o zawarciu małżeństwa oraz niemajątkowy cha­rakter umowy nie jest możliwe dochodzenie przymusowego wykonania zaręczynowego zo­bowiązania lub dania odszkodowania z tytułu jego niewykonania. Dopuszczalne i możliwe jest natomiast między strona mi zaręczyn do­chodzenie na podstawie art. 415 k.c. odszko­dowania za szkodę polegającą na wydatkach związanych z przygotowaniami do przyrzeczo­nego małżeństwa, które nie doszło do skutku z winy któregokolwiek nupturienta. W takim wypadku nie jest także wyłączone dochodze­nie na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410 k.c.), zwrotu przyspo­rzeń (w postaci na przykład prezentów) doko­nanych na poczet zaręczyn (odpadnięcie pod­stawy świadczenia wskutek zerwania zarę­czyn) lub na poczet przyrzeczonego małżeń­stwa (nieosiągnięcie celu świadczenia objętego porozumieniem zaręczonych). § 3. PRAWA I OBOWIĄZKI MAŁŻONKÓW l. Ogólna charakterystyka Jak każdy stosunek prawny, tak również małżeństwo ma swoją treść. Na treść stosunku małżeństwa składają się wza­jemne prawa i obowiązki małżonków. Poza tym wzajemne prawa i obowiązki małżonków wynikają ze stosunków majątkowych, które są ściśle związane ze stosunkiem małżeństwa przez to, że ich stronami mogą być wyłącznie małżonkowie. Takim stosunkiem jest np. sto­sunek ustawowej majątkowej wspólności mał­żeńskiej (zob. § 4 pkt 2). Prawa i obowiązki małżonków są oparte na zasadzie równości małżonków. Konsekwencją tej zasady jest równość praw i obowiązków wzajemnych mał­żonków, co oczywiście nie oznacza ich iden­tyczności, zważywszy chociażby na różnice płci i naturalną odmienność funkcji spełnia­nych przez kobietę i mężczyznę w rodzinie. Przepis art. 27 k.r.o. stanowi m.in., że oboje małżonkowie są obowiązani, ale każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, do zaspokajania potrzeb ro­dziny. 2. Rodzaje praw i obowiązków wyni­kających z małżeństwa Wzajemność praw i obowiązków sprawia, że treść małżeństwa można charakteryzować bądź przez omówienie praw (którym z racji wzajemności odpowiadają określone obowiązki), bądź przez omówienie obowiązków (którym odpowiadają określone prawa). Na treść małżeństwa składają się wy­mienione niżej obowiązki i prawa. A. Obo­wiązek wspólnego pożycia (utrzymanie więzi fizycznej, duchowej i

gospodarczej), wzajemnej pomocy (świadcze­nie zarówno normalnych przysług, jak i udzie­lanie wsparcia w trudnych sytuacjach życio­wych), wierności (powstrzymywanie się od zdrady małżeńskiej, stwarzania jej pozorów oraz lojalność wobec współmałżonka) i obo­wiązek współdziałania dla dobra rodziny (obowiązek skonkretyzowany w art. art. 27 i 28 oraz 36 § l k.r.o.). B. Uprawnienie do wspólnego rozstrzygania o istotnych spra­wach rodziny bez supremacji (nadrzędności) jednego tylko małżonka („głowy rodziny"). Nie

osiągniętą jednomyślność małżonków może zastąpić orzeczenie sądu, które jednak, w za­sadzie, nie nadaje się do przymusowego wy­konania i stanowi tylko kryterium oceny pra­widłowości spełniania obowiązków małżeń­skich i rodzinnych (art. 24 k.r.o.), co może mieć ewentualnie znaczenie dla ustaleń, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład po­życia małżeńskiego. . Uprawnienie do repre­zentacji w zakresie zwykłego zarządu spra­wami współmałżonka wynika z art. 29 k.r.o., który przewiduje ustawowe umocowanie każ­dego z małżonków do działania za drugiego w powyżej określonym zakresie, gdy z powodu przemijającej przeszkody współmałżonek nie może działać samodzielnie (np. z powodu cho­roby, nieobecności nie jest w stanie osobiście pobrać przypadającego mu wynagrodzenia). Przesłanką pozytywną omawianego tutaj przedstawicielstwa jest pozostawanie we wspólnym pożyciu, negatywną zaś - brak sprzeciwu małżonka reprezentowanego (art. 29 k.r.o.). Uprawnienie, o którym mowa, doty­czące zwykłego zarządu sprawami jednego z małżonków, należy odróżnić od prawa do sa­modzielnego zarządu majątkiem wspólnym obojga małżonków (art. 36 § 2 zd. l k.r.o.). D. Obowiązek poniesienia solidarnej odpowie­dzialności za zobowiązania zaciągnięte oso­biście przez współmałżonka w celu zaspoko­jenia zwykłych potrzeb rodziny (art. 30 k.r.o.). Zwykłe potrzeby rodziny to potrzeby normalne, bieżące i koniecznie wymagające zaspokojenia (potrzeba żywności, odzieży, obuwia, opału itp.). Określenie zakresu zwy­kłych potrzeb rodziny wymaga odniesienia do warunków życia i standardu majątkowego da­nej rodziny. Z różnych powodów, takich jak na przykład rozrzutność, lekkomyślność w

sprawach majątkowych lub niegospodarność jednego z małżonków sąd może postanowić, że za zobowiązania, o których mowa, będzie odpowiedzialny tylko ten małżonek, który je zaciągnął (art. 30 k.r.o.). E. Obowiązek za­spokajania potrzeb rodziny. Według art. 27 k.r.o. oboje małżonkowie, odpowiednio do swych sił oraz swoich możliwości zarobko­wych, są wzajemnie zobowiązani do zaspoka­jania potrzeb rodziny, tzn. potrzeb własnych oraz potrzeb ich wspólnych dzieci, które nie są w stanie utrzymać się samodzielnie (w kwestii pojęcia tzw. rodziny małej, zob. § l pkt 2). Obowiązuje zasada równej stopy życiowej wszystkich członków rodziny (małej). Wyko­nywanie powyższego obowiązku może przy­bierać różne postaci, takie jak: dostarczanie środków pieniężnych, rzeczowych, praca we wspólnym gospodarstwie domowym, wycho­wanie dzieci bez korzystania z usług placówek opiekuńczych. W razie niewykonywania lub nienależytego wykonywania powyższego obo­wiązku przez jednego z małżonków drugi mał­żonek może: S. wystąpić we własnym imieniu na podstawie art. 27 k.r.o. o zasądzenie sto­sownych alimentów na rzecz całej rodziny (w tym także dla siebie) od drugiego małżonka,

b. wystąpić we własnym imieniu na podstawie art. 27 k.r.o. o zasądzenie od drugiego mał­żonka na swoją rzecz środków utrzymania oraz, oddzielnie, w charakterze przedstawi­ciela ustawowego dzieci w ich imieniu - o za­sądzenie dla nich alimentów (na podstawie art. 133 k.r.o.), c. gdy małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu - z wnioskiem w trybie nieprocesowym (art. 565 § 2 k.p.c.) o nakaza­nie wypłacania do jego rąk w całości lub w części wynagrodzenia za pracę albo innych należności przypadających drugiemu małżon­kowi nie przyczyniającemu się do zaspokoje­nia potrzeb rodziny (art. 28 k.r.o.). 3. Nazwi­sko małżonków Istotna zmiana w prawie niemajątkowym małżeńskim (wprowadzona ustawą z 24 lipca 1998 r.; zob. Rozdz. I § 2 p. 2), zgodna z zasadą równouprawnienia kobiety i mężczyzny (zob. art. 33 Konstytucji), polega na zapewnieniu zarównokobiecie, jak i męż­czyźnie pełnej swobody w wyborze nazwiska noszonego po zawarciu małżeństwa, niezależ­nie od decyzji drugiej strony w tej sprawie (art. 25 § l i 2 k.r.o.). Według art. 25 § 3 k.r.o. (w brzmieniu obowiązującym do 15 listopada 1998 r.) mąż mógł przybrać nazwisko żony lub do swojego nazwiska dodać nazwisko żony tylko wtedy, gdy żona zachowała swoje do­tychczasowe nazwisko. Obecnie każdy z mał­żonków może zachować swoje dotychczasowe nazwisko albo połączyć z nim dotychczasowe nazwisko drugiego małżonka (tak utworzone nazwisko może być najwyżej dwuczłonowe). Małżonkowie mogą też nosić wspólne nazwi­sko, będące dotychczasowym nazwiskiem jed­nego z nich. .Postanowienia przepisu art. 25 k.r.o. wykluczają natomiast możliwość „wy­miany" nazwisk, a więc sytuację, która pole­gałaby jedynie na równoczesnym przybraniu przez każdego małżonka dotychczasowego na­zwiska drugiego małżonka. W przepisie § 3 art. 25 przyjęto zasadę „pozytywnego" wyraża­nia woli zmiany nazwiska, wobec czego w ra­zie nie złożenia oświadczenia w sprawie na­zwiska każdy z małżonków zachowuje swoje dotychczasowe nazwisko. O nazwisku, które każdy z małżonków będzie nosił po zawarciu małżeństwa, decyduje jego oświadczenie zło­żone przed kierownikiem USC bezpośrednio po zawarciu małżeństwa albo przed sporzą­dzeniem przez kierownika tego urzędu za­świadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (art. 25 § l k.r.o; zob. też art. 41 § l k.r.o.). 4. Miejsce zamieszkania małżonków Prawo rodzinne nie stanowi wprost o obowiązku wspólnego za­mieszkiwania małżonków. Również z przepi­sów k.c. wynika, że małżonkowie mogą mieć osobne miejsca zamieszkania (zob. art. art. 25-28 k.c.). Zarazem jednak obowiązek wspól­nego pożycia małżonków (art. 23 k.r.o.; zob. pkt 2A) może być w pełni realizowany, gdy małżonkowie razem mieszkają. Osobne za­mieszkiwanie małżonków nie musi być oznaką zerwania wspólnego pożycia, jeżeli zostało ono spowodowane obiektywnymi przyczynami (np. wykonywaniem pracy zawodowej, pobie­raniem nauki, koniecznością zapewnienia sta­łej pieczy osobie bliskiej małżonka, np. rodzi­com w podeszłym wieku), a małżonkowie utrzymują poza tym więzi fizyczne, duchowe i gospodarcze. Nie usprawiedliwione niepodję­cie przez małżonka wspólnego zamieszkiwa­nia albo takież opuszczenie wspólnego miesz­kania może znamionować separację faktyczną (zob. § 4) oraz stać się zawinioną przyczyną rozkładu pożycia małżeńskiego. Opuszczony małżonek nie może na drodze sądowej doma­gać się powrotu współmałżonka. § 4. SEPA­RACJA MAŁŻONKÓW l. Separacja fak­tyczna W świetle obowiązujących przepisów polskiego prawa rodzinnego separacja nie jest instytucją prawną, lecz tylko sytuacją fak­tyczną, polegającą na ustaniu wspólnego poży­cia małżonków i zaprzestania przez nich udzielania sobie wzajemnej pomocy. Ten fak­tyczny stan rozbicia wspólnoty małżeńskiej wywołuje jednak różne skutki prawne. Wyłą­cza na przykład wzajemną reprezentację mał­żonków (art. 29 k.r.o.), może uzasadniać znie­sienie majątkowej wspólności małżeńskiej (art. 52 k.r.o.). W wypadku, gdy rodzice pozo­stając w związku małżeńskim żyją w rozłącze­niu, sąd opiekuńczy, ze względu na niemoż­ność wspólnego wykonywania władzy rodzi­cielskiej, może powierzyć wykonywanie tej władzy jednemu z małżonków, ograniczając władzę drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka (art. 107 § 2 k.r.o.). Separacja faktyczna nie powo­duje natomiast wygaśnięcia obowiązku przy­czyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.; zob. pkt 2E), która nadal istnieje ze względu na dalsze istnienie małżeństwa. W szczególności więc opuszczony małżonek może domagać się alimentacji od drugiego małżonka. Separacja faktyczna małżonków sama przez się nie uzasadnia żądania rozwodu, ale pogłębiając i utrwalając rozkład pożycia małżonków może doprowadzić do zaistnienia pozytywnej przesłanki orzeczenia rozwodu (w postaci zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego - art. 56 § l k.r.o.; zob. § 5

pkt 2). 2. Sądowa separacja małżonków Se­paracja sądowa polega na usankcjonowaniu orzeczeniem sądowym stanu separacji faktycz­nej ze skutkami typowymi dla orzeczenia roz­wodu, zawsze jednak z wyjątkiem zniesienia więzi małżeńskiej. Małżonkowie pozostający w separacji nie mogą zatem zawrzeć kolejnych związków małżeńskich, a ich stan cywilny (status rodzinny) nie ulega zmianie Próby wprowadzenia do systemu prawa polskiego in­stytucji separacji sądowej mają długą historię. Przewidywał ją projekt prawa małżeńskiego z 1929 r. przygotowany przez ówczesną Komisję Kodyfikacyjną, Uchwalona przez Sejm w dniu 21 maja 1999 r. ustawa o zmianie ustaw Ko­deks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektó­rych innych ustaw (Dz. U. Nr 52, póz. 532) niemal w całości uwzględnia rządowy projekt unormowania instytucji separacji, oparty na dokumencie przygotowanym przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego przy Mini­strze Sprawiedliwości. Nowelizacja weszła w życie w dniu 16 grudnia 1999 r. Przepisy o se­paracji sądowej zawarte zostały w dziale V tytułu I k.r.o. zatytułowanym „Separacja" (art. 6P-616 k.r.o.). Wystarczającą pozytywną prze­słanką orzeczenia separacji jest zupełny roz­kład pożycia małżeńskiego (art. 611 §1 k.r.o.). Orzeczenie rozwodu uzależnione jest nato­miast ponadto od trwałości rozkładu pożycia małżonków - zob. art. 56 §1 k.r.o.). Również tzw. negatywne przesłanki separacji sądowej mają odmienny zakres aniżeli rozwodowe przesłanki negatywne. W myśl mianowicie art. 61l §2 k.r.o. separacja nie może być orzeczona mimo zupełnego rozkładu pożycia w dwu wy­padkach - po pierwsze - jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małolet­nich dzieci małżonków i - po drugie - jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Orzeczenia separacji może domagać się każdy z małżonków (art. 61' § l k.r.o.). Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie rozwodu jest uzasadnione, sąd uwzględnia żądanie dalej idące i orzeka rozwód (art. 612 § l k.r.o.). W wypadku jednak, gdy orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a małżonek zgłosił żądanie orzeczenia separacji, sąd orzeka separację (art. 612 § 2 k.r.o.), oczywiście jeżeli wszystkie przesłanki orzeczenia separacji są spełnione. Sprawy o separację wszczynane na żądanie jednego z małżonków rozpoznaje sąd okrę­gowy w trybie procesowego postępowania od­rębnego w sprawach małżeńskich (art. art. 17 pkt. l; 425 k.p.c.). Istnieje możliwość orzecze­nia separacji na zgodne żądanie małżonków, ale pod warunkiem, że małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci (art. 61\ § 3 k.r.o.). Orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. W tym wypadku na­stępują skutki takie, jak gdyby żaden z mał­żonków nie ponosił winy (art. 613 § 2 k.r.o.). W sprawach o separację na zgodny wniosek małżonków (jak również w sprawach o znie­sienie separacji) właściwe rzeczowo są sądy okręgowe, a postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym (art. 567[ k.p.c. Przy orzekaniu separacji w myśl art. 613 §1 k.r.o. zastosowa­nie mają przepisy dotyczące rozstrzygnięć za­padających w postępowaniu rozwodowym (art. art. 57 k.r.o. i art. 58 k.r.o).. Orzeczenie sepa­racji ma takie skutki jak rozwiązanie małżeń­stwa, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 614 § l k.r.o.). W szczególności - małżonek pozo­stający w separacji nie może zawrzeć kolej­nego związku małżeńskiego (art. 614 § 2 k.r.o.), separacja bowiem nie znosi węzła mał­żeńskiego. Mimo,zasadniczo, ustania praw i obowiązków, o których mowa w art. 23 k.r.o. małżonkowie pozostający w separacji obowią­zani są do wzajemnej pomocy, jeżeli wyma­gają tego względy słuszności (art. 614 § 3 k.r.o.). Wyłączona została możliwość powrotu w trybie art. 59 k.r.o. do nazwiska noszonego przed zawarciem małżeństwa (art. 614 § 5 k.r.o.). Obowiązek alimentacyjny małżonka nie uznanego za winnego rozkładu pożycia nie wygasa ipso iure z upływempięciu lat od orze­czenia separacji (art. 614 § 4 k.r.o), inaczej więc niż w analogicznej sytuacji po rozwodzie (por. art. 60 § 3). W miejsce dotychczasowe­gomajątkowego ustroju małżeńskiego powstaje (przymusowy) ustrój rozdzielności majątkowej (art. 6 ł5 k.r.o.). Ponieważ orzeczenie separacji ma takie same skutki, jak rozwiązanie małżeń­stwa przez rozwód (chyba że ustawa stanowi inaczej), małżonkowie po prawomocnym orze­czeniu separacji nie dziedziczą po sobie z ustawy. Małżonek jest ponadto wyłączony od ziedziczenia ustawowego (wyłączenie nastę­puje na mocy orzeczenia sadowego), jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie separacji z winy tego małżonka, a żądanie to było uzasad­nione (art. 935' i 940 k.c.). Domniemanie po­chodzenia dziecka od męża matki, nie znajdzie zastosowania jeżeli dziecko urodzi się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji (art. 62 § l zd.2 k.r.o.). Zniesienie separacji może nastąpić wyłącznie na zgodne żądanie małżonków (art. 616 §1 k.r.o.) w trybie postę­powania nieprocesowego przed sądem okrę­gowym (art. 567' k.p.c.) po przeprowadzeniu rozprawy (art. 5674 k.p.c.). Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki (art. 616 §2 k.r.o.). Znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy ro­dzicielskiej nad wspólnym małoletnim dziec­kiem obojga małżonków. Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej (art. 616 § 3). § 5. STOSUNKI MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI l. Małżeńskie ustroje majątkowe - ogólna charaktery­styka A. Pojęcie. Małżeński ustrój majątkowy to sytuacja prawna małżonków względem przedmiotów majątkowych nabytych przez małżonków przed i po zawarciu małżeństwa. Sytuację tę wyznacza ogół unormowań praw­nych, przede wszystkim zawartych w k.r.o., ale także znajdujących się w pozakodeksowych aktach prawnych (zob. np. art. 215 pr. spółdz. i art. 7 u.n.l.) B. Klasyfikacje ustrojów ma­jątkowych małżeńskich a. Ze względu na źródło powstania ustroju majątkowego można na tle unormowań k.r.o. wyróżnić trzy typy ustrojów majątkowych. Ustrój ustawowy (w postaci wspólności majątkowej) powstaje z mocy samej ustawy w chwili zawarcia małżeń­stwa, chyba że małżonkowie przed zawarciem małżeństwa wyłączyli go zawierając małżeń­ską umowę majątkową (art. 31 i 47 §1 k.r.o.; zob. też pkt 3), albo że zachodzi okoliczność wykluczająca istnienie wspólności majątkowej między małżonkami (okolicznością tą jest ubezwłasnowolnienie małżonka - zob. art. 53 k.r.o. i dalej pkt 3). Ustrój umowny (w po­staci wspólności majątkowej rozszerzonej lub ograniczonej w porównaniu z zakresem wspólności ustawowej albo w postaci roz­dzielności majątkowej) obowiązuje z woli małżonków wyrażonej w umowie majątkowej małżeńskiej (art. 47 i dalej pkt 3). Ustrój przymusowy (w postaci rozdzielności mająt­kowej) obowiązuje w razie zaistnienia oko­liczności wykluczających istnienie małżeńskiej wspólności majątkowej (ustawowej lub umownej; zob. art. art. 52-54 i 615 k.r.o.) b. Ze względu na zakres uprawnień malżonków do przedmiotów majątkowych nabytych przez małżonków przed powstaniem ustroju majątkowego i nabywanych przez nich w cza­sie jego trwania można wyróżnić dwa typy ustrojów majątkowych. Ustrój wspólności majątkowej (ustawowej albo umownej) polega na objęciu wspólnością przedmiotów majątkowych nabytych przez małżonków w zakresie określonym przez ustawę (wspólność ustawowa - zob. art. art. 31-34 k.r.o.) albo w umowie majątkowej małżeńskiej (wspólność umowna - zob. art. art. 47-49 k.r.o.). W ustroju wspólności majątkowej istnieją trzy masy ma­jątkowe - majątek wspólny małżonków i ma­jątki odrębne każdego z małżonków. Oboje małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiemwspólnym (art. 36 k.r.o.; zob. też dalej pkt 2). Ustrój rozdzielności majątkowej (umowny albo przymusowy) charakteryzuje się brakiem majątku wspól­nego. Przedmioty majątkowe nabyte przez małżonków zarówno przed powstaniem ustroju, jak i w czasie jego trwania wchodzą w skład odrębnych majątków każdego z małżon­ków. Małżonkowie zarządzają i rozporządzają swoimi majątkami samodzielnie (zob. art. 51 k.r.o.). C. Ustroje majątkowe w praktyce. Najczęściej występującym w Polsce majątko­wym ustrojem małżeńskim jest nadal ustrój ustawowy („wspólność ustawowa"). Wynika to głównie z niewielkiej częstości występowania wielkich majątków indywidualnych, zwłaszcza produkcyjnych lub handlowych, których od­rębność i samodzielność w stosunkach mająt­kowych między małżonkami ma, z natury rze­czy, gospodarcze uzasadnienie. Od 1990 r. praktyka notarialna odnotowuje zwiększenie się liczby zawieranych majątkowych umów małżeńskich, z reguły wprowadzających roz­dzielność majątkową lub ograniczających za­kres wspólności majątkowej. Jest to bez wąt­pienia jedno z następstw przemian gospodar­czych i społecznych zachodzących w kraju, charakteryzujących się m.in. podejmowaniem w szerokim zakresie działalności gospodar­czej, której skutki odczuwają rodziny osób po­dejmujących taką działalność, przy czym za­równo korzystnie (wzrost materialnego po­ziomu życia, powiększenie majątku), jak i - co związane jest z ryzykiem gospodarczym - ne­gatywnie

(konieczność poniesienia ciężaru zaciągniętych zobowiązań, ewentualnie także z majątku wspólnego małżonków - zob. art. 41 k.r.o.). Warto też zwrócić uwagę na unormowanie art. 32 § 2 pkt 2 k.r.o., według którego do majątku wspólnego w ustroju wspólności ustawowej wchodzą (i podlegają ogólnym zasadom za­rządu majątkiem wspólnym) dochody, jakie przynoszą majątki odrębne małżonków (a więc na przykład dochód osiągany przez małżonka prowadzącego na bazie jego majątku odręb­nego przedsiębiorstwo

zarobkowe). Ponadto tylko w ograniczonym zakresie majątek odrębny podlega surogacji (art. 33 pkt 3 i 5 k.r.o.; zob. pkt 2C). Dlatego można przewidywać dalszy wzrost liczby ma­jątkowych umów małżeńskich, wprowadzają­cych rozdzielność majątkową lub ograniczają­cych zakres wspólności ze względu na interesy majątkowe małżonków dysponujących znacz­nymi majątkami odrębnymi i prowadzącymi, zwłaszcza na dużą skalę, działalność gospodar­czą. 2. Ustrój ustawowy - wspólność usta­wowa A. Powstanie. Ustrój wspólności usta­wowej obowiązuje z mocy samej ustawy od chwili zawarcia małżeństwa (art. 31 k.r.o.), je­żeli małżonkowie nie wyłączyli go przez ma­jątkową umowę małżeńską, a ich stosunki majątkowe nie zostały objęte przymusowym ustrojem rozdzielności majątkowej (zob. pkt łBa). B. Majątek wspólny. Istota omawia­nego ustroju polega na tym, że dorobek mał­żonków, na który składają się przedmioty ma­jątkowe (tzn. prawa majątkowe i posiadanie) nabyte przez oboje małżonków lub przez jed­nego z nich w czasie

trwania wspólności ustawowej, tworzy tzw. majątek wspólny, chyba że poszczególne przedmioty majątkowe podlegają zaliczeniu w skład majątków odrębnych małżonków na pod­stawie art. art. 33 pkt 2-10 i 34 k.r.o. Bez zna­czenia jest zatem jednostronne oświadczenie małżonka będącego stroną umowy, na podsta­wie której nabycie przedmiotu następuje, że nabywa ten przedmiot do swego majątku od­rębnego. W ustroju wspólności ustawowej ist­nieją trzy masy majątkowe - jeden majątek wspólny oraz majątki odrębne każdego z mał­żonków. Dwie podstawowe kategorie składni­ków majątku wspólnego małżonków tworzą pobrane przez nich wynagrodzenie za pracę lub inne usługi świadczone osobiście oraz do­chody, które przynosi majątek wspólny i ma­jątki odrębne każdego z małżonków (art. 32 § 2 k.r.o. - np. dochody uzyskane w warsztacie rzemieślniczym, gospodarstwie rolnym, od­setki od wierzytelności itp.). Majątek wspólny małżonków objęty jest bezudziałową wspólno­ścią łączną. Podstawą tej wspólności jest sto­sunek wspólności majątkowej małżeńskiej (ustawowej albo umownej). Cechą wspólności łącznej jest jej istnienie tak długo, jak długo istnieje stosunek podstawowy, z którego wy­nika, na którym się opiera i wobec którego pełni funkcję służebną. Wobec tego, w czasie istnienia stosunku małżeńskiej wspólności majątkowej nie jest dopuszczalny podział ma­jątku wspólnego objętego wspólnością łączną (art. 35 zd. l k.r.o.). Należy jednak pamiętać, że czas trwania wspólności majątkowej mał­żeńskiej nie musi pokrywać się z okresem trwania małżeństwa. Jeżeli więc stosunek mał­żeńskiej wspólności majątkowej ustanie w czasie trwania małżeństwa, możliwy stanie się podział majątku wspólnego jeszcze w czasie trwania małżeństwa (zob. dalej pkt 5 i 6). Bezudziałowy charakter wspólności łącznej sprawia, że żaden z małżonków nie może roz­porządzać ani zobowiązywać się do rozporzą­dzenia udziałem, który w razie ustania wspól­ności majątkowej małżeńskiej przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do majątku wspól­nego (art. 35 zd. 2 k.r.o.). Małżonkowie mogą natomiast w ramach zarządu majątkiem wspól­nym (z uwzględnieniem zasad zarządu; zob. niżej pkt D) rozporządzać przedmiotami ma­jątkowymi wchodzącymi w skład majątku wspólnego. C. Majątek odrębny każdego z małżonków składa się, w pierwszej kolejności, z przedmiotów majątkowych nabytych przed powstaniem wspólności (art. 33 pkt l k.r.o.). Przedmioty nabyte w czasie trwania wspólności, które w drodze wyjątku od zasy­gnalizowanej wyżej zasady zaliczania dorobku małżonków do majątku wspólnego (zob. pkt B) wchodzą, na podstawie unormowań szcze­gólnych, do majątków odrębnych małżonków (art. art. 33 pkt 2-10 i 34 k.r.o.), są następu­jące: a. Przedmioty odziedziczone, nabyte przez „zapis lub darowiznę, chyba że przyspa­rzający je postanowił, iż przypadną obojgu małżonkom (art. 33 pkt 2 k.r.o.); co do przed­miotów zwykłego urządzenia domowego obo­wiązuje odwrotna reguła - art. 34 k.r.o.; b. Przedmioty majątkowe ze środków uzyska­nych w zamian za przedmioty pochodzące sprzed powstania wspólności albo za nabyte w czasie trwania wspólności tytułem dziedzicze­nia, zapisu lub darowizny (art. 33 pkt 3 k.r.o.); jest to tzw. surogacja majątku odrębnego, czyli zastąpienie jednych składników majątku innymi oznaczonymi przedmiotami majątko­wymi; c. Przedmioty osobistego użytku (np. odzież, obuwie), jeśli nie są lokatą kapitału (tak jak np. kosztowna biżuteria) - art. 33 pkt 4 k.r.o.; d. Przedmioty służące do wykonywania zawodu, jeżeli zostały nabyte ze środków majątku odrębnego małżonka wykonującego ten zawód (chyba że służą do prowadzenia wspólnego gospodarstwa rolnego lub przedsię­biorstwa) - art. 33 pkt 5 k.r.o.; e. Prawa nie­zbywalne (np. prawo do alimentów, użytko­wanie, służebności osobiste); f. Przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszko­dzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdro­wia albo z tytułu zadośćuczynienia za do­znaną krzywdę, z wyjątkiem renty należnej poszkodowanemu (zob. art. art. 444 i 445 g. Wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub inne usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków (art. 33 pkt 8 k.r.o.); po­brane natomiast wynagrodzenie wchodzi do majątku wspólnego - zob. art. 32 § 2 pkt l k.r.o.; h. Nagrody za osobiste osiągnięcia naukowe, literackie, artystyczne, techniczne itp. (nie dotyczy to jednak zwykłych nagród pracowniczych); i. Majątkowe prawa autor­skie twórcy, prawa twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego. D. Zarząd majątkiem wspólnym a. Zasady. Każdy z małżonków jest nie tylko uprawniony, lecz również zobowiązany do zarządzania mająt­kiem wspólnym (art. 36 § l k.r.o.). Zasadą jest, że każdy z małżonków może samodzielnie do­konywać czynności zarządu majątkiem wspól­nym. Czynności zwykłego zarządu (odno­szące się do zwykłej eksploatacji i konserwacji składników majątku wspólnego - np. zlecenie bieżącej naprawy sprzętu gospodarstwa do­mowego) są skuteczne bez potrzeby uzyski­wania zgody lub potwierdzenia przez mał­żonka, który ich nie dokonuje. Taka zgoda na­tomiast (w formie wymaganej dla danego ro­dzaju czynności prawnej) jest potrzebna w ra­zie samodzielnego dokonania czynności prze­kraczającej zakres zwykłego zarządu, w szcze­gólności w wypadku sprzedaży wartościowego składnika majątku wspólnego, np. samochodu. Brak zgody małżonka na dokonanie dwustron nej czynności przekraczającej

zakres zwykłego zarządu majątkiem wspól­nym powoduje bezskuteczność zawieszoną czynności dokonanej samodzielnie przez dru­giego małżonka (art. 37 § l i 2 k.r.o.). Jedno­stronna zaś czynność prawna tak dokonana (np. zrzeczenie się własności nieruchomości obję­tej wspólnością majątkową) jest bezwzględnie nieważna (art. 37 § 3 k.r.o.). Zarząd majątkiem wspólnym k.r.o. poddaje działaniu zasady woli obojga małżonków. Ingerencja sądu może polegać na: a) upoważnieniu jednego z mał­żonków do dokonania czynności przekraczają­cej zwykły zarząd (art. 39 k.r.o.) lub b) na po­zbawieniu małżonka z ważnych powodów (np. z powodu niegospodarności, rozrzutności) uprawnienia do samodzielnego zarządu mająt­kiem wspólnym albo c) na zastąpieniu wy­mogu zgody małżonka na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd wymogiem uzy­skania zezwolenia sądu. W obu wypadkach sąd orzeka na żądanie zainteresowanego małżonka (art. art. 39 i 40 k.r.o.). Małżonek traci prawo zarządu majątkiem wspólnym, gdy zapadną w stosunku do niego oba orzeczenia wymienione wyżej w punktach bić. b. Ochrona osób trze­cich. Kontrahent małżonka przekraczającego zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym i działającego bez zgody współmałżonka może nabyć prawo lub uzyskać zwolnienie od obo­wiązku na podstawie przepisów o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynno­ści prawnej z osobą nieuprawnioną do rozpo­rządzenia prawem (zob. art. 38 k.r.o., który od­syła w szczególności do art. 169 k.c. i art. art. 5-9 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). 3. Ustrój umowny A. Majątkowa umowa małżeńska (intercyza). Wyłączenie, rozsze­rzenie lub ograniczenie przez małżonków wspólności ustawowej jest dopuszczalne na podstawie umowy (tzw. intercyzy) zawartej pod rygorem nieważności w formie aktu nota­rialnego (art. 47 § l k.r.o.). Majątkowa umowa małżeńska może być zawarta przez nuptu­rientów także przed zawarciem małżeństwa (art. 47 § l zd. 2 k.r.o.). Majątkową umową małżeńską małżonkowie mogą także przywró­cić ustrój wspólności majątkowej wcześniej wyłączony przez nich lub zniesiony przez sąd z ważnych powodów na żądanie jednego z małżonków albo wygasły wskutek ubezwła­snowolnienia małżonka (art. 53 k.r.o.), jeżeli oczywiście przed zawarciem umowy, o której mowa, ubezwłasnowolnienie zostało uchylone. B. Zakres swobody w zakresie kształtowa­nia treści umów majątkowych małżeńskich jest znacznie ograniczony w porównaniu z za­kresem swobody kształtowania treści umów obligacyjnych (por. art. 353l k.c.). Strony ma­jątkowej umowy małżeńskiej mogą mianowi­cie określić zakres wspólności lub ją całkowi­cie wyłączyć (art. 47 § l k.r.o.). Przyjmując wspólność rozszerzoną mogą określić wielkość ich udziałów w majątku wspólnym (art. 50 pkt 2 k.r.o.). Nie mogą natomiast: przyjąć innego ustroju niż wskazany w art. 47 § l k.r.o., przy­jąć innych zasad zarządu majątkiem wspólnym albo odmiennych zasad odpowiedzialności majątkiem wspólnym aniżeli wskazane w unormowaniach o ustroju wspólności ustawo­wej (zob. art. 48 k.r.o.). Nie można również przezumowę majątkową małżeńską rozszerzyć zakresu wspólności na niektóre prawa (zob. art. 49 k.r.o.); w kwestii przynależności do obojga małżonków niektórych typów praw do mieszkań bez względu na rodzaj małżeńskiego ustroju majątkowego zob. dalej pkt 3 E). C. Skuteczność umów majątkowych małżeń­skich wobec osób trzecich. Małżonkowie mogą powoływać się względem osób trzecich na rozszerzenie,ograniczenie lub wyłączenie wspólności majątkowej tylko wtedy, gdy za­warcie przez nich umowy majątkowej oraz jej rodzaj były tym osobom wiadome (art. 47 § 2 k.r.o. ). Tak więc na przykład wierzyciel dzia­łając w przekonaniu, że dłużnik pozostający w związku małżeńskim pozostaje zarazem w ustroju wspólności ustawowej, będzie mógł skierować egzekucję do majątku odrębnego współmałżonka dłużnika, do którego w następ­stwie intercyzy wszedł wartościowy przedmiot majątkowy (np. nieruchomość), który w ustroju wspólności ustawowej należałby do majątku wspólnego małżonków. Ciężar do­wodu, że wierzyciel o zawarciu i rodzaju ma­jątkowej umowy małżeńskiej wiedział, ob­ciąży małżonka, który będzie bronił się przed egzekucją skierowaną do składników jego majątku odrębnego (art. 6 k.c. w zw. z art 47 § 2 k.r.o.). 4. Prawa do mieszkań A Zasady ogólne. Własność mieszkań (lokali i budyn­ków) oraz innych praw do mieszkań, z wyjąt­kiem najmu i praw spółdzielczych, podlega przedstawionym wyżej ogólnym zasadom przynależności do małżonków przedmiotów majątkowych nabytych przez nich w czasie trwania wspólności majątkowej. B. Najem. Przynależność natomiast do małżonków prawa najmu mieszkania oraz spółdzielczego prawa do lokalu (lokatorskiego lub własnościowego) podlega unormowaniom szczególnym, uwzględniającym interesy mieszkaniowe całej rodziny, nie tylko zaś interesy majątkowe mał­żonka, który nabył prawo do mieszkania. We­dług przepisu art. 7 ustawy z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 120, póz. 787 z późn. zm.) przesłanką po­wstania wspólności najmu mieszkania jest wspólne zajmowanie przez małżonków naję­tego lokalu mieszkalnego. Wspólność, o której mowa, powstaje także w ustroju rozdzielności majątkowej oraz wówczas, gdy prawo najmu nabył tylko jeden małżonek, chociażby nawet przed zawarciem małżeństwa. Małżonkowie pozostają współnajemcami lokalu mieszkal­nego mimo ustania małżeństwa. Przepis art. 33 ust. 3 ustawy o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych przyznaje małżonkowi legi­tymację do wytoczenia powództwa o nakaza­nie przez sąd eksmisji małżonka, zarówno w czasie trwania małżeństwa, jak i po rozwodzie, jeżeli swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia on wspólne zamieszkiwanie. W kwestii możliwości podziału prawa do miesz­kania oraz orzeczenia eksmisji w wyroku roz­wodowym zob. dalej § 6 pkt 3Cb. C. Spól­dzielcze prawo do lokalu mieszkalnego. W myśl art. 215 § 2 pr. spółdz. spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego przydzielonego obojgu małżonkom lub jednemu z nich w cza­sie trwania małżeństwa dla zaspokojenia po­trzeb mieszkaniowych rodziny, bez względu na rodzaj ustroju majątkowego małżonków należy wspólnie do obojga małżonków (zob. też art. 215 § 4 pr. spółdz.). Jeżeli między małżonkami istnieje rozdzielność majątkowa, do wspólności spółdzielczego prawa do lokalu stosuje się odpowiednio przepisy k.r.o. o wspólności ustawowej z uwzględnieniem po­stanowień art. 215 pr. spółdz. Małżeńska wspólność spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego jest wspólnością łączną i ustaje, w zasadzie, dopiero z chwilą ustania małżeń­stwa. Ustanie bowiem wspólności majątkowej w czasie trwania małżeństwa (z mocy umowy majątkowej małżeńskiej - art. 47 k.r.o., z mocy orzeczenia sądowego - art. 52 k.r.o. albo ex legę w razie ubezwłasnowolnienia małżonka - art. 53 k.r.o.) nie powoduje ustania wspólności spółdzielczego prawa do lokalu. Wspólność ta ustanie dopiero wtedy, gdy sąd stosując odpo­wiednio przepisy o zniesieniu wspólności ma­jątkowej (art. 52 k.r.o.) zniesie wspólność tego prawa na żądanie jednego z małżonków z ważnych powodów (art. 215 § 3 pr. spółdz.). Ze względu na to, że spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego możenależeć tylko do jednej osoby albo do małżonków (art. 215 § l prawa spółdz. - zasada jednopodmiotowości prawa do mieszkalnego lokalu spół­dzielczego), po ustaniu małżeństwa wskutek rozwodu lub unieważnienia małżeństwa mał­żonkowie, pod rygorem wygaśnięcia prawa na mocy uchwały spółdzielni, powinni powiado­mić spółdzielnię, któremu z nich, w wyniku podziału umownego lub sądowego, przypadło spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego (art. 216 pr. spółdz.). Majątkowe umowy mał­żeńskie nie mogą regulować odmiennie, ani­żeli to wynika z przytoczonych wyżej przepi­sów zasad przynależności do małżonków prawa najmu lokalu mieszkalnego, wspólnie przez nich zajmowanego, oraz własnościowego lub lokatorskiego spółdzielczego prawa do lo­kalu mieszkalnego. 5. Ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej A. Z natury swej (związanie z małżeństwem) wspólność mająt­kowa ustaje z chwilą ustania małżeństwa.B. W czasie trwania małżeństwa. a. Wspólność majątkowa może zostać wyłączona przez mał­żonków w trybie majątkowej umowy małżeń­skiej (zob. wyżej pkt 3). b. Z mocy prawa majątkowa wspólność małżeńska ustaje w ra­zie ubezwłasnowolnienia jednego z małżon­ków (art. 53 k.r.o.) i orzeczenia separacji (art. 615 k.r.o.). c. Gdy majątkowa umowa małżeń­ska nie może dojść do skutku w braku np. po­rozumienia obojga małżonków, każdy z nich może wytoczyć powództwo o zniesienie z ważnych powodów wspólności majątkowej (ustawowej lub umownej - art. 52 k.r.o.). Ważnymi powodami zniesienia wspólności przez sąd mogą być np.: trwonienie dorobku przez jednego z małżonków, jego rażąca nie­gospodarność, faktyczna separacja. Z chwilą ustania w czasie trwania małżeństwa majątko­wej wspólności małżeńskiej między małżon­kami powstaje rozdzielność majątkowa, jako ustrój umowny (zob. pkt a i art. 51 k.r.o.) albo jako ustrój przymusowy (zob. pkt b i c oraz art. 54 k.r.o.). 6. Podział majątku wspólnego A. Dopuszczalność. Ponieważ w czasie trwania małżeńskiej wspólności (ustawowej lub umownej) majątek wspólny objęty jest wspól­nością łączną, podział tego majątku jest do­puszczalny dopiero po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej (art. 34 k.r.o.; zob. pkt 2B). Od chwili ustania wspólności ustawowej majątek objęty jest wspólnością ułamkową. Z mocy odesłania w art. 42 k.r.o. stosuje się do niego przepisy o współwłasności ułamkowej (art. 195 i nast. k.c.), ze zmianami wynikają­cymi z przepisów szczególnych art. art. 43-46 k.r.o.

Odrębności te dotyczą sposobu ustalenia nie­równych udziałów w majątku wspólnym, w drodze wyjątku od zasady ich równości (art. 43 k.r.o.), zwrotu wydatków z majątku wspólnego na majątki odrębne (i odwrotnie - art. 45 k.r.o.). W myśl art. 46 k.r.o. w sprawach nie unormowanych w przepisach k.r.o. do podziału majątku wspólnego odpowiednie zastosowanie mają przepisy o dziale spadku (art. art. 1035-1046 k.c.), które z kolei odsyłają do przepisów o współwłasności ułamkowej (art. 210 i nast., w zw. z art. 1035 k.c.). Jeżeli składnikiem majątku wspólnego podlegającego podziałowi jest gospodarstwo rolne, stosujesię odpowied­nio także przepisy art. art. 1070 i 1079 k.c.B. Wielkość udziałów. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniemstopnia przyczynienia się każ­dego z nich do powstania majątku wspólnego. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z ta­kim żądaniem tylko wtedy, gdy małżonek-spadkodawca wytoczył powództwo o unieważ­nienie małżeństwa albo o rozwód (art. 43 § 2 k.r.o.). C. Tryby i sposoby podziału majątku wspólnego. Podział majątku wspólnego może nastąpić w trybie umownym albo sądowym. Forma umowy o podział majątku wspólnego w braku szczególnego unormowania, które odno­siłoby się do tego rodzaju umowy, podlega ogólnym za- sadom co do formy czynności prawnych. Jeżeli więc w skład majątku wcho­dzi nieruchomość, umowa o podział majątku wspólnego powinna zostać zawarta (pod rygo­rem nieważności) w formie aktu notarialnego (art. 1037 § 2 w zw. Z art. 46 k.r.o. i art. 73 § 2 k.c.). Z reguły wymagane będzie zachowanie zwykłej formy pisemnej dla celów dowodo­wych, stosownie do postanowień art. 75 k.c. Sądowy podział majątku wspólnego następuje bądź w specjalnym postępowaniu nieproceso­wym (art. 567 § 3, art. art. 680-689 oraz art. art. 617-625 w zw. z art. 688 k.p.c.), bądź w wyroku rozwodowym (art. 58 § 3 k.r.o.). W wypadku śmierci małżonka (małżonków) po­dział majątku wspólnego może zostać połą­czony z działem spadku. Podziału majątku wspólnego może żądać każdy z małżonków (art. 210 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. i art. 46 k.r.o.) oraz prokurator (art. 7 k.p.c.). Sposoby podziału majątku wspólnego są analogiczne do sposobów zniesienia współwłasności (zob. art. art. 211 i 212 k.c.). Podział może więc polegać na przyznaniu każdemu z małżonków określo­nych składników majątku wspólnego lub na podziale poszczególnych przedmiotów (np. nieruchomości) między małżonków, stosownie do wielkości ich udziałów w majątku wspól­nym (odpowiednik zniesienia współwłasności przez podział fizyczny rzeczy). Dopuszczalny jest również tzw. podział cywilny, polegający na sprzedaży określonych przedmiotów i po­dziale między małżonków uzyskanej ceny sprzedaży. Możliwe jest także przyznanie głównych składników majątku wspólnego jed­nemu z małżonków z jednoczesnym obciąże­niem go obowiązkiem odpowiedniej spłaty drugiego małżonka. 7. Odpowiedzialność za zobowiązania majątkiem wspólnym A. Za­sady ogólne. Z zasad ogólnych prawa cywil­nego wynika, że za zobowiązania zaciągnięte wyłącznie przez jednego z małżonków powi­nien odpowiadać wyłącznie małżonek-dłużnik swoim majątkiem. Oboje zaś małżonkowie powinni ponosić odpowiedzialność swoimi majątkami odrębnymi i majątkiem wspólnym za zobowiązania, w których oboje są dłużni­kami. B. Szczególne unormowanie odpo­wiedzialności majątkiem wspólnym. Powyż­sze zasady ogólne modyfikuje art. 41 k.r.o. (dotyczący wyłącznie zobowiązań cywilno­prawnych), który zezwala wierzycielowi tylko jednego małżonkana zaspokojenie wierzytel­ności z majątku wspólnego obojga małżonków, mimo iż drugi małżonek nie jest jego dłużni­kiem (art. 41 § l k.r.o.). a. Ograniczenie ex legę. Jednakże, gdy wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności ustawowej albo dotyczy odrębnego majątku jednego z małżon­ków, wierzyciel tego małżonka może żądać za­spokojenia tylko z majątku odrębnego mał­żonka-dłużnika oraz wyłącznie z takich skład­ników majątku wspólnego, jak pobrane przez dłużnika wynagrodzenie za pracę lub inne usługi świadczone osobiście oraz uzyskane przez niego korzyści z praw autorskich, wyna­lazczych i racjonalizatorskich (art. 41 § 2 k.r.o.). Z tych też przedmiotów majątkowych podlegają zaspokojeniu kary pieniężne, grzywny, nawiązki i koszty sądowe orzeczone w postępowaniu karnym, a dopiero w razie bezskuteczności podlegają egzekucji z całego majątku wspólnego (art. 28 § l k.k.w.). b. Sąd może ograniczyć lub wyłączyć odpowie­dzialność małżonków majątkiem wspólnym za zobowiązania, w których dłużnikiem jest tylko jeden małżonek, gdy pełna i nieograni­czona odpowiedzialność majątkiem wspólnym byłaby sprzeczna z zasadami współżycia spo­łecznego ze względu na: a) charakter wierzy­telności albo b) stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego przez małżonka będącego dłużnikiem (art. 41 § 3 k.r.o.). Ana­logicznie (ale nie identycznie) przedstawia się możliwość ograniczenia egzekucji kar i kosz­tów orzeczonych w postępowaniu karnym, któ­rych nie można było ściągnąć z majątku odręb­nego skazanego małżonka (art. 28 § 3 k.k.w.). § 6. USTANIE MAŁŻEŃSTWA 1. Przy­czyny ustania małżeństwa Małżonkowie sami, autonomicznie, decydują o zawarciu związku małżeńskiego, nie korzystają nato­miast z takiej swobody, gdy chodzi o likwida­cję węzła małżeńskiego. Wykluczone jest do­konanie w tym celu jakiejkolwiek czynności prawnej. Małżonkowie mogą jedynie wystąpić na drogę sądową, ale ich żądania, nawet zgodne, zostaną uwzględnione tylko wtedy, gdy spełnione będą przesłanki orzeczenia roz­wodu lub unieważnienia małżeństwa. Według prawa polskiego małżeństwo ustaje wskutek zajścia czterech zdarzeń prawnych: a) unie­ważnienia, b) rozwodu, c) śmierci małżonka albo d) zawarcia kolejnego małżeństwa przez małżonka osoby uznanej za zmarłą.2. Unie­ważnienie małżeństwa A. Przesłanki unie­ważnienia małżeństwa. Prawo polskie nie zna konstrukcji nieważności małżeństwa z mocy samego prawa (zob. art. 17 k.r.o.). Według k.r.o. natomiast małżeństwo może być unie­ważnione z powodu istnienia tzw. przeszkód małżeńskich do jego zawarcia, wad oświad­czeń o wstąpieniu w związek małżeński (art. 15' k.r.o.) lub z powodu wadliwego zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika (art. 16 k.r.o; zob. § 2 pkt. 5-9). B. Konwalidacja małżeń­stwa podlegającego unieważnieniu polega na ustaniu dopuszczalności jego unieważnienia wskutek zajścia określonych w k.r.o. okolicz­ności. Nie można mianowicie unieważnić mał­żeństwa z powodu zawarcia małżeństwa mimo ustawowej przeszkody: a. wieku - jeżeli mał­żonkowie przed wytoczeniem powództwa o unieważnienie osiągnęli przepisany wrek (art. 10 § 3 k.r.o.). Po zajściu żony w ciążę unie­ważnienie dopuszczalne jest wyłącznie na jej żądanie (art. 10 § 4 k.r.o.); b. ubezwłasno­wolnienia całkowitego - po jego uchyleniu (art. 11 § 3 k.r.o.); c. choroby psychicznej - po jej ustaniu (art. 12 § 3 k.r.o.); d. bigamii - jeżeli małżeństwo niebigamiczne ustało, chyba że nastąpiło to przez śmierć małżonka, który po jego zawarciu dopuścił się bigamii (art. 13 § 3 k.r.o.); e. przysposobienia - po jego rozwią­zaniu (art. 15 § 3 k.r.o.). Ponadto, nie jest do­puszczalne unieważnienie małżeństwa zawar­tego przez pełnomocnika mimo braków peł­nomocnictwa, jeżeli małżonkowie podjęli wspólne pożycie (art. 16 k.r.o.). Unieważnie­nia małżeństwa z powodu wady oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński może żądać małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą (art. 151 § 2 k.r.o.). Nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świa­dome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą, a w każdym wypadku po upływie trzech lat od zawarcia małżeństwa (art. 151 § 3 k.r.o.). Konwalidacja małżeństwa podlegającego unieważnieniu na­stępuje, w zasadzie, wskutek jego ustania, z dwoma jednak wyjątkami obejmującymi: po pierwsze, małżeństwa zawarte mimo prze­szkody pokrewieństwa lub bigamii oraz

po drugie, małżeństwa, które ustały przez śmierć małżonka po wszczęciu procesu o unieważnieniu małżeństwa (art. art. 18 i 19 k.r.o.). Jak z powyższego wynika - najbardziej bezwzględną przeszkodą małżeńską jest po­krewieństwo i, w zasadzie, bigamia.

C. Następstwa unieważnienia małżeństwa a. Konstytutywność wyroku i jego wsteczne działanie. Wyrok unieważniający małżeństwo ma charakter konstytutywny (tzn. tworzy nową sytuację prawną), gdyż, jak o tym była mowa, prawo polskie nie przyjęło konstrukcji nie­ważności małżeństwa z mocy samego prawa. Orzeczenie, o którym mowa, znosi małżeń­stwo z mocą wsteczną (ex tunc) od momentu jego zawarcia, w związku z czym formalnie powstaje taka sytuacja, jakby unieważnione małżeństwo nie zostało wcześciej zawarte (wyrok rozwodowy natomiast znosi małżeń­stwo jedynie ze skutkiem na przyszłość, ex nunc). Unieważnienie małżeństwa powoduje także ustanie stosunku powinowactwa (art. 26 k.r.o.). b. Ograniczenie mocy wstecznej unieważnienia małżeństwa. Od zasady wstecznego działania wyroku unieważniają­cego małżeństwo ustawa przewiduje dwa istotne wyjątki (art. 21 k.r.o.). Wyrok, o któ­rym mowa, wywołuje skutki tylko na przy­szłość (jak wyrok rozwodowy), po pierwsze, w odniesieniu do dzieci byłych małżonków i po drugie, w zakresie stosunków majątkowych między małżonkami. Tak więc dzieci byłych małżonków, które urodziły się w czasie trwa­nia

unieważnionego następnie małżeństwa, uwa­żane są za pochodzące od byłegomęża matki, zgodnie z treścią domniemania ojcostwa męża matki (art. 62 k.r.o.), a władza rodzicielska byłych małżonków kształtowana jest analo­gicznie jak władza rodzicielska rozwiedzio­nych małżonków. Jeżeli w czasie trwania unieważnionego małżeństwa małżonkowie po­zostawali w ustroju wspólności majątkowej, to unieważnienie małżeństwa nie niweczy skut­ków istnienia takiej wspólności i otwiera się droga do podziału majątku wspólnego oraz rozliczeń majątkowych małżonków według za­sad określonych w k.r.o. c. Wzajemne rosz­czenia alimentacyjne małżonków po unie­ważnieniu małżeństwa. Małżonkowie z unieważnionego małżeństwa mogą dochodzić między sobą alimentacji na zasadach przewi­dzianych dla rozwiedzionych małżonków (art. 60 k.r.o.) Małżonek, który zawarł małżeństwo w złej wierze, jest traktowany tak, jak małżo­nek winny rozkładu pożycia małżeńskiego w rozwiedzionym związku małżeńskim (art. 20 § l k.r.o.). Według k.r.o.- (art. 20 § 2) w złej wierze jest małżonek, który w chwili zawarcia małżeństwa wiedział o okoliczności stanowią­cej podstawę jego unieważnienia. 3. Rozwód A. Pojęcie i zasady ogólne. Rozwód polega na rozwiązaniu małżeństwa istniejącego, wskutek czego stosunek małżeństwa zostaje zniesiony ze skutkiem wyłącznie na przyszłość (por. omówione wyżej przypadki unieważnie­nia małżeństw po ich ustaniu oraz wsteczny skutek unieważnienia małżeństwa - pkt 2. Gdy jeden z małżonków umiera w trakcie trwania postępowania rozwodowego, postępowanie to podlega umorzeniu (art. 446 k.p.c.). Obowią­zująca w prawie polskim zasada trwałości mał­żeństwa (zob. § 2 pkt 3) nie jest tożsama ze skrajną zasadą nierozwiązywalności związku małżeńskiego (przyjętą w prawie kanonicz­nym). W świetle prawa polskiego rozwody są niepożądane, ale zarazem w określonych sytu­acjach są dopuszczalne (jako mniejsze zło niż sztuczne podtrzymywanie związków małżeń­skich nie spełniających w ogóle swych funkcji społecznych). O rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód sąd orzeka w procesie (w ramach tzw. postępowania odrębnego - zob. art. art. 425-446 k.p.c.), którego stronami mogą być wyłącznie małżonkowie. Sprawy rozwodowe są jedynymi sprawami oprawa stanu cywil­nego, których nie może wszcząć prokurator. Zgoda obojga małżonków na rozwód nie zo­bowiązuje sądu do rozwiązania małżeństwa. Brak zaś zgody jednego z małżonków, wbrew ozpowszechnionympotocznym przekonaniom, nie wyklucza, w zasadzie, orzeczenia rozwodu, z jednym ograniczonym wyjątkiem ( art. 56 § 3 k.r.o.; zob. pkt B). B. Przestanki rozwodu. Przesłanki rozwodu określa art. 56 k.r.o. Kla­syfikując je można przyjąć, że są cztery prze­słanki rozwodu, a mianowicie jedna pozytywna (tzn. taka, która polega na zaistnieniu określo­nej sytuacji) oraz trzy przesłanki negatywne (tzn. takie, które polegają na niezaistnieniu określonej okoliczności). Przesłanką pozy­tywną rozwodu jest zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego. Trzy przesłanki nega­tywne to:a. brak wyłącznego zawinienia roz­kładu pożycia przez małżonka domagającego się rozwodu, b. brak zagrożenia przez rozwód dobra wspólnych małoletnich dzieci rozwo­dzących się małżonków, c. brak sprzeczności rozwodu z zasadami współżycia społecznego. Przesłanka pozytywna jest bezwzględna w tym sensie, że ustawa nie przewiduje żadnych od­stępstw od niej. Obie cechy rozkładu pożycia małżeńskiego, tzn. jego zupełność i trwałość muszą ystępować łącznie. Rozkład pożycia małżonków jest zupełny, gdy nie zachodzi między nimi żadna z trzech więzi konstytuują­cych pożycie (duchowa, fizyczna i gospodar­cza). Z faktu przebaczenia sobie przez mał­żonków przewinień wynika, iż brak jestzupeł­ności rozkładu w chwili przebaczenia.Rozkład pożycia małżonków jest trwały, gdy w świe­tle zasad doświadczenia życiowego i w oko­licznościach danej sprawy powrót małżonków do pożycia ze sobą jest wykluczony.Prawo nie ustanawia ani minimalnego czasu trwania mał­żeństwa, ani minimalnego okresu trwania roz­kładu pożycia małżeńskiego, po upływie któ­rychmożliwe byłoby dopiero orzeczenie roz­wodu. K.r.o. nie określa również tzw.bezwzględnych przyczyn rozwodowych ani nie wymaga oceny ważności powodów rozkładu pożycia. Negatywna przesłanka braku zagrożenia przez rozwód dobra wspólnych małoletnich dzieci małżonków jest bezwzględna; prawo nie przewiduje od niej żadnych wyjątków. Dobro wspólnych peł­noletnich dzieci nie będących w stanie utrzy­mać się samodzielnie (zwłaszcza z powodu choroby, kalectwa) może sprzeciwić się orze­czeniu rozwodu z powodu niespełnienia trze­ciej negatywnej przesłanki rozwodowej, tzn. braku sprzeczności orzeczenia rozwodu z za­sadami współżycia społecznego. Negatywna przesłanka braku wyłącznego zawinienia rozkładu pożycia małżeńskiego przez mał­żonka żądającego rozwodu (będąca wyrazem tzw. zasady rekryminacji) nie jest bezwzględna (art. 56 § 3 k.r.o.). Pozostajemianowicie bez znaczenia, gdy: - małżonek niewinny wyraża zgodę na rozwód albo- odmowa z jego strony takiej zgody jest sprzeczna z zasadami współ­życia

społecznego (np. małżonek ten działa nie w obronie trwałości małżeństwa, lecz w celu szykanowania małżonka, dla osiągnięcia ko­rzyści majątkowych lub z innych obiektywnie nagannych pobudek).Przesłanka braku wyłącz­nego zawinienia rozkładu pożycia małżeń­skiego przez małżonka żądającego rozwodu zostaje natomiast spełniona i rozwód staje się dopuszczony, gdy: - winę za rozkład pożycia małżeńskiego ponoszą oboje małżonkowie, chociażby w różnym stopniu, - rozkład pożycia małżeńskiego nastąpił zarówno na skutek za­winionego postępowania małżonka żądającego rozwodu, jak i z przyczyn obiektyw­nych,leżących po stronie drugiego małżonka (np. obowiązek wierności małżeńskiej naru­szał małżonek żądający rozwodu, zarazem jednak drugi cierpiał na ciężką i nieuleczalną chorobę psychiczną całkowicie uniemożliwia­jącą normalne pożycie małżeńskie; w tym jed­nak wypadku rozwód mógłby nie zostać orze­czony ze względu na jego sprzeczność z zasa­dami współżycia społecznego).Trzecia nega­tywna przesłanka rozwodu (niesprzeczność jego orzeczenia z zasadami współżycia spo­łecznego) zostaje spełniona, gdy w szczegól­ności orzeczenie rozwodu nie spowoduje rażą­cej krzywdy małżonka nie dochodzącego roz­wodu, nie zalegalizuje sytuacji, która powstała wskutek społecznie nagannego i rażącego lek­ceważenia obowiązków małżeńskich i rodzin­nych. Omawiana obecnie przesłanka jest z re­guły spełniona, gdy małżonek sprzeciwiający się rozwodowi wyłącznie zawinił rozkład po­życia małżeńskiego albo gdy jego współwina jest znacznie cięższa.

C. Wyrok rozwodowy (art. art. 57 i 58 k.r.o.). a. W wyroku orzekającym rozwód sąd powinien zamieścić z urzędu następujące rozstrzygnięcia: - o rozwiązaniu małżeństwa (sąd nie ustala daty ustania małżeństwa, mał­żeństwo ustaje z chwilą uprawomocnienia się rozstrzygnięcia o rozwodzie), - o winie mał­żonków w zakresie rozkładu pożycia małżeń­skiego (art. 57 k.r.o.), chyba że małżonkowie zgodnie wnosili o zaniechanie orzekania o wi­nie, - o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi rozwodzących

się małżonków (art. 58 § l k.r.o.), - o obo­wiązku alimentacyjnym małżonków wobec ich wspólnych dzieci (art. 58 § l zd. l k.r.o.), - o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania zajmowanego przez oboje małżonków w cza­sie wspólnego ich zamieszkiwania (art. 58 § 2 zd. l k.r.o.). b. Na wniosek sąd rozwodowy może w wyroku rozwodowym orzec ponadto: - o obowiązku alimentacyjnym między małżon­kami po rozwodzie (art. 60 k.r.o.), - o upraw­nieniach do wspólnego mieszkania małżonków (art. 58 § 2 zd. 2i 3 k.r.o.), poza orzeczeniem o sposobie korzystania z mieszkania, które zapa­daz urzędu - art. 58 § 2 zd. l k.r.o. (zob. wyżej p.a.). Chodzi mianowicie o podział prawa do mieszkania (każdy z małżonków uzyskuje od­rębny tytuł prawny do wydzielonej części wspólnego dotychczas mieszkania) albo o przyznanie prawa wyłącznie jednemu małżon­kowi, a w wyjątkowych wypadkach o orzecze­nie eksmisji tego małżonka, który swym rażąco nagannym zachowaniem uniemożliwia wspólne z nim zamieszkiwanie, - o podziale majątku wspólnego małżonków (art. 58 § 3 k.r.o.), jeżeli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Wyrok rozwodowy ma charakter konstytutywny i działa na przy­szłość (ex nunc). D. Następstwa rozwodu. Wskutek rozwodu gasną prawa i obowiązki małżonków tworzące treść małżeństwa. W określonych jednak sytuacjach małżonkowie mogą być zobowiązani względem siebie do alimentacji (art. 60 k.r.o., zob. dalej rozdz. V § 4). Gaśnie natomiast możliwość ustawowego dziedziczenia jednego rozwiedzionego mał­żonka po drugim. Otwiera się droga do po­działu majątku wspólnego, jeżeli, wyjątkowo, wspólność majątkowa małżeńska nie ustała już w czasie trwania małżeństwa (zob. wyżej § 5 pkt 2 i 6). Rozwód zmienia stan cywilny mał­żonków, którzy stają się osobami „wolnego stanu" i mogą zawrzeć kolejny związek mał­żeński.Małżonkowie, którzy po zawarciu mał­żeństwa zmienili dotychczasowe nazwiska, mogą do nich powrócić. W tym celu powinni złożyć stosowne oświadczenie kierownikowi USC. Uprawnienie powyższe wygasa po upływie 3 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku rozwodowego (art. 59 k.r.o.). 4. Śmierć małżonka Śmierć małżonka jest natu­ralną przyczyną ustania małżeństwa. Skrócony

odpis aktu zgonu albo odpis prawomocnego orzeczenia sądu o stwierdzeniu zgonu mał­żonka są dowodami ustania małżeństwa (art. 55 ust. l pkt l p.a.s.c.).Gdyby sądowe stwier­dzenie zgonu okazało się niezgodne z rzeczy­wistością i postanowienie sądu zostało następ­nie uchylone, ocena skutków prawnych zawar­cia kolejnego małżeństwa przez małżonka osoby, której zgon sąd stwierdził, powinna być oparta na stosowanym przez analogię przepisie art. 55 k.r.o. (zob. pkt 5), wobec braku odręb­nego unormowania w ustawie. 5. Zawarcie kolejnego związku małżeńskiego przez mał­żonka osoby uznanej za zmarłą (art. 55 k.r.o.) Uznanie jednego z małżonków za zmarłego (art. 29 i nast. k.c.) nie powoduje samo przez się ustania małżeństwa. Orzecze­nie o uznaniu za zmarłego jednego z małżon­ków stwarza jedynie, jak to wyraźnie stanowi art. 55 § l k.r.o., domniemanie ustania małżeń­stwa osoby uznanej za zmarłą w chwili ozna­czonej w orzeczeniu jako chwila jej śmierci. Jeżeli więc małżonek uznany za zmarłego w rzeczywistości żyje, jego małżeństwo nie ustaje. Jednak współmałżonek osoby uznanej za zmarłą powołując się na domniemanie usta­nia pierwszego małżeństwa może, bez popeł­nienia bigamii, zawrzeć kolejny związek mał­żeński. Jeżeli przynajmniej jedna stronatego nowego związku małżeńskiego nie wiedziała w chwili jego zawarcia, że uznany za zmarłego małżonek w rzeczywistości żyje, pierwsze małżeństwo ustaje w chwili zawarcia drugiego małżeństwa przez małżonka osoby uznanej za­zmarłą. To drugie małżeństwo nie może więc być nieważnione z powodu bigamii. Gdy jed­nak obie strony drugiego małżeństwa wie­działy, że współmałżonek jednej z nich, uznany za zmarłego, pozostaje przy życiu, to wówczas małżeństwo osoby uznanej za zmarłą nie ustaje, wobec czego drugie małżeństwo - jako bigamiczne - podlega unieważnieniu (art. 55 § 2 k.r.o.).RODZICE I DZIECI § l. PO­CHODZENIE DZIECKA 1. Uwagi ogólne Pochodzenie dziecka od określonych rodzi­ców decyduje o stanie cywilnym dziecka i ro­dziców (zob. rozdz. I § 3 pkt 2A). Pochodze­nie jednej osoby od drugiej jest faktem biolo­gicznym, ale tylko prawnie ustalone pokre­wieństwo wywołuje skutki prawne. Dlatego więc na przykład dziecko nie może skutecz­niedochodzić alimentów od swego naturalnego ojca ani uzyskać stwierdzenia nabycia spadku po nim, dopóki ojcostwo nie zostanie ustalone w sposób przez prawo przewidziany (zob. ni­żej pkt 3). Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie reguluje prawnych następstw sztucznego za­płodnienia kobiety, zarówno nasieniem jej męża (zapłodnienie homologiczne) jak i na­sieniem obcego mężczyzny (zapłodnienie he­terologiczne). W orzecznictwie Sądu Najwyż­szego przyjęto natomiast zasadę, w myśl której „żądanie

męża matki zaprzeczenia ojcostwa co do dziecka poczętego w wyniku dokonanego za jego zgodą sztucznego zapłodnienia żony na­sieniem innego mężczyzny może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecz­nego". 2. Macierzyństwo A. Zasady ogólne. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie normuje w sposób szczególny ustalenia (i zaprzeczenia) macierzyństwa. Takie stanowisko ustawo­dawcy podyktowane zostało założeniem, iż mater semper certa est („matka zawsze jest wiadoma"), opartym na stanowisku, że poród, z reguły, jest łatwodostrzegalnym faktem, da­jącym się w prosty sposób udokumentować. Na marginesie zauważyć jednak trzeba, że w wypadkach implantacji embrionu kobiecie, która nie była dawczynią komórek rozrodczych użytych w zapłodnieniu in vitro, można po­wziąć wątpliwość, która kobieta powinna być uznana w sensie biologicznym i prawnym za matkę dziecka. B. Ustalenie macierzyństwa w trybie zwykłym. Wziąwszy pod uwagę­przepisy prawa o aktach stanu cywilnego można przyjąć, że w trybie zwykłym macie­rzyństwo zostaje prawnie ustalone z chwilą sporządzenia aktu urodzenia dziecka, w któ­rym określona kobieta zostaje prawidłowo wpisana jako matka oznaczonego dziecka (zob. art. art. 38-40 p.a.s.c.). Sądowe ustalenie ma­cierzyństwa wchodzi w rachubę w dwu wy­padkach, a mianowicie gdy: a. dziecko ma status dziecka nieznanych rodziców (ustalenie macierzyństwa jest konieczną przesłanką ustalenia ojcostwa), b. macierzyństwo określo­nej kobiety zostało zaprzeczone przez sąd (i wykreślone z aktu urodzenia dziecka). C. Ustalenie macierzyństwa w trybie sądo­wym. Podstawą prawną powództwa o ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa jest, w braku szczególnego unormowania, przepis art. 189 k.p.c. („powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny").3. OjcostwoA. Uwagi ogólne; nowy dowód biologiczny. Dzięki użyciu dostępnychobecnie dowodów biologicznych i w obecnym stanie wiedzy przyrodniczejojcostwo może być pew­nie wykluczone. W połowie lat osiemdziesią­tych opracowana została metoda genetyczneji­dentyfikacji człowieka, stwarzająca nadzieję na powstanie możliwości ustalenia ojcostwa ze 100% pewnością. Istota wspomnianej metody polega na analizie fragmentów DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego). DNA stanowi podstawowy składnik chromosomów i jest od­powiedzialny za mechanizm dziedziczenia, gdyż w DNA zakodowana jest pełna informa­cja genetyczna. Badaniemobjęty zostaje mate­riał biologiczny w postaci krwi. Metoda, o któ­rej mowa,umożliwia dokonanie pewnej identy­fikacji próbki materiału biologicznego iustale­nie osoby będącej jej dawcą. Kod dziecka two­rzą elementy kodu genetycznego jego rodzi­ców - matki i ojca. W Polsce metoda analizy kodu genetycznego człowieka została wprowa­dzona w celu ustalenia ojcostwa dopiero w ostatnich latach i od 1991 roku,wykorzystywana jest w kilku zakładach naukowych. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że trudno obecnie mówić zarówno o powstaniu już bogatego materiału empirycznego, zgod­nego z przyjętą teorią, jak i o dużym doświad­czeniu zakładów wdrażających badania. Dla­tego Sąd Najwyższy uznał, że pewność no­wego środka dowodowego nie zwalnia sądu od obowiązku wszechstronnego rozważenia cało­kształtu materiału dowodowego, zwłaszcza w celu ustalenia istnienia materialnoprawnej przesłanki powództwa o ustalenie ojcostwa (zob. niżejpkt C. c).B. Dowody biologiczne w postępowaniu o ustalenie (zaprzeczenie) oj­costwa a. dowód pozwalający potwierdzić oj­costwo. W ostatnich latach rozwój genetyki doprowadził do zasadniczych zmian w zakre­sie badania pokrewieństwa. Opracowano me­tody umożliwiające praktycznie jednoznaczną identyfikację pochodzenia każdego człowieka. Metody te opierają się na analizie szczegól­nego rodzaju elementów genetycznych DNA. Badanie polimorfizmu DNA pozwala nie tylko wykluczyć ojcostwo (jak badanie grup krwi), ale takżepotwierdzić je z prawdopodobień­stwem graniczącym z pewnością (tak SN w orzeczeniu z 10. 11. 1999 r. (OSN 2000, nr 5, póz. 96).b. Dowodami przyrodniczymi w po­stępowaniu o ustalenie (zaprzecze­nie)ojcostwa, mogącymi ewentualnie zdecy­dowanie wykluczyć ojcostwo wskazanego mężczyzny są: - dowód z grupowego badania krwi dziecka i jego domniemanych rodziców; - dowód z niezdolności płciowej mężczyzny do fizycznego współżycia lub zapłodnienia ko­biety w okresie poczęcia dziecka (nie zaś w chwili badania), - dowód z zestawienia udo­wodnionych dat: fizycznego obcowania do­mniemanego ojca i matki dziecka oraz urodze­nia dziecka i stanem jego rozwoju wchwili urodzenia (kwestia ciąży donoszonej lub nie­donoszonej).c. Inne dowody przyrodnicze nie mogą wykluczyć wprost ojcostwa pozwanego mężczyzny, lecz tylko - zmniejszyć prawdo­podobieństwo jego ojcostwa. Są to w szcze­gólności: - dowód obcowania z matką dziecka w okresie, w którym, zgodnie z teorią Kna­ussa-Ogino, jej zapłodnienie jest mniej praw­dopodobne;- dowód z zestawienia tzw. cech antropologicznych dziecka i jego domniema­nych rodziców (tzw. dowód z podobieństwa, przeprowadzany dopiero po ukończeniu przez dziecko 3 roku życia); - dowód z linii papi­larnych ręki. C. Prawne sposoby ustalenia ojcostwa. Ze względu na wskazaną wyżej niemożność ustalenia ojcostwa w zasadzie w sposób absolutnie pewny ustawodawca posłu­guje się prawnymi domniemaniami ojcostwa (zob. art. art. 62 i 85

k.r.o.) oraz konstrukcją uznania dziecka (zob. art. 72 i nast. k.r.o.). Kodeks rodzinny i opie­kuńczy przewiduje więc trzy sposoby ustale­niaojcostwa, a mianowicie:a. domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki,b. uznanie dziecka przez ojca, c. ustalenie oj­costwa przez sąd. Ad. a. Domniemanie po­chodzenia dziecka od męża matki .Treść domniemania. Domniemywa się, że dziecko pochodzi od męża matki, jeżeli urodziło się w czasie trwania małżeństwa (wystarczy, że bez­pośrednio po zawarciu) albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia (art. 62 § l k.r.o.), chyba że nastąpiło to już po zawarciu przez matkę kolejnego małżeństwa. W tym ostatnim wypadku domniemywa się pochodzenie dziecka od drugiego męża matki (art. 62 § 2 k.r.o.). Termin 300 dni został uznany za okres najdłuższej ciąży. Domnie­mania, o którym mowa nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji (art. 62 §1 zd.2 k.r.o.). Separacja sądowa nie znosi węzła małżeń­skiego (art.614 § l i 2 k.r.o.), ale przesłanką jej orzeczenia jest zupełny rozkład pożycia mię­dzy małżonkami (w szczególności - brak więzi fizycznej). W wypadku, o którym mowa ojco­stwo może być ustalone w trybie uznania dziecka albo w procesie o ustalenie ojcostwa. Zaprzeczenie ojcostwa. Powyższe domnie­mania bezwzględnie wiążą, dopóki nie zostaną obalone w specjalnym postępowaniu o zaprze­czenie ojcostwa (art. 62 § 3 k.r.o.). Powództwo o zaprzeczenie ojcostwa może wytoczyć mąż matki dziecka (wyjątkowo - przedstawiciel ustawowy męża całkowicie ubezwłasnowol­nionego - zob. art. 64 k.r.o.), matka i samo dziecko (po dojściu dopełnoletności - zob. art. art. 66, 69 i 70 k.r.o.) oraz prokurator (art. 86 k.r.o.). Domniemanie z art. 62 k.r.o. wiąże, chociażby dziecko urodziło się już w dniu za­warcia związku małżeńskiego. Jeżeli jednak urodziło się przed upływem sto osiemdziesią­tego dnia od zawarcia małżeństwa, do obalenia domniemania ojcostwa wystarcza, jeżeli w procesie o zaprzeczenie ojcostwa mąż złoży oświadczenie, że nie jest ojcem dziecka (art. 68 § l k.r.o.). Ten sposób obalenia domniema­nia ojcostwa, przez samo złożenie stosownego oświadczenia, nie jest dostępny matce dziecka (zob. art. 69 § 3 k.r.o.). Nie może z niego sko­rzystać także mąż matki dziecka, jeżeli obco­wał z matką dziecka nie dawniej niż w trzech­setnym, a nie później niż w sto osiemdziesią­tym pierwszym dniu przed urodzeniem dziecka (jest to tzw. okres koncepcyjny - zob.też art. 85 k.r.o.) albo jeżeli zawierając małżeństwo wiedział, że żona jest w ciąży. W tych wypadkach obalenie domniemania ojco­stwa może nastąpić tylko przez wykazanie niepodobieństwa, żeby mąż mógł być ojcem dziecka (przez wykazanie, iż współżycie mał­żonków w okresie koncepcyjnym nie miało miejsca,np. z powodu pobytu męża za granicą, albo przez przeprowadzenie dowodów biolo­gicznych wykluczających ojcostwo - zob. pkt B). Dochodzenie zaprzeczenia ojcostwa przez rodziców i dziecko ograniczone jest określo­nymi w ustawie i wiążącymi bezwzględnie terminami zawitymi (zob. art. art. 63, 69 § l i 70 § l k.r.o.). Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne przed urodzeniem dziecka i po jego śmierci (art. 71 k.r.o.). Ad. b. Uznanie dziecka Dopuszczalność uznania. Uznanie dziecka jest sposobem ustalenia ojcostwa na podstawie oświadczenia mężczyzny przyznają­cego swoje ojcostwo w stosunku do dziecka nie mającego ojca prawnie ustalonego. Niedo­puszczalne jest więc uznanie dziecka, jeżeli zachodzi domniemanie, że ojcem jest mąż matki dziecka, lub ojcostwo zostało ustalone w wyroku sądowym (art. art. 72, 84 i 85k.r.o.). Uznane może być dziecko poczęte, lecz jesz­cze nie urodzone (art. 75 k.r.o.), dziecko za­równo małoletnie, jak i pełnoletnie (art. 77 k.r.o.). Uznanie natomiastdziecka po jego śmierci może nastąpić wyłącznie wtedy, gdy dziecko pozostawiło swoich zstępnych (art. 76 k.r.o.). Charakter prawny uznania i jego skutki. Uznanie dziecka jest czynnością prawną jednostronną, która do swej skuteczno­ści wymaga zgody matki dziecka (albo innego przedstawiciela ustawowego, gdy dziecko jest małoletnie) oraz zgody dziecka pełnoletniego (art. art. 77 i 78 k.r.o.). Uznanie dziecka jest aktem ściśle osobistym, dlatego też nie może być dokonane przez przedstawiciela ustawo­wego ojca, nie mającego pełnej zdolności do czynności prawnych. Ojciec mający ograni­czoną zdolność do czynnościprawnych może dziecko uznać za zgodą swego rzedstawiciela ustawowego (art. 74 k.r.o.).Uznanie pociąga za sobą wszelkie skutki prawne, jakie wynikają z faktu prawnie ustalonego ojcostwa (władza ro­dzicielska, alimentacja, dziedziczenie). Organ odbierający oświadczenie o uznaniu. W sy­tuacjach typowych na terenie kraju uznanie na­stępuje przed kierownikiem USC albo przed sądem opiekuńczym, za granicą zaś - przed polskim konsulem, gdy chodzi o dziecko, któ­rego rodzice są polskimi obywatelami. W razie niebezpieczeństwa grożącegobezpośrednio ży­ciu ojca może on uznać dziecko przed notariu­szem (art. 79 § 2 k.r.o.).Organ przyjmujący oświadczenie o uznaniu nie bada, czy uznający jest rzeczywiście ojcem dziecka. Powinien jednak odmówić przyjęcia oświadczenia o uznaniu na przykład wtedy, gdy jest niewąt­pliwe, że uznający nie może być ojcem dziecka mającego być uznanym (ze względu na przykład na porównanie wieku uznającego i dziecka).Unieważnienie uznania. Wzrusze­nie uznania dziecka jest dopuszczalne wyłącz­nie w postępowaniu sądowym, w trybie pro­cesu o unieważnienie uznania na zasadach rzą­dzących postępowaniem o prawa stanu.Mężczyzna, który złożył oświadczenie o uznaniu, matka dziecka (inny jego przedstawi­ciel ustawowy) lub dziecko uznane po osią­gnięciu przez nie pełnoletności, którzy wyra­zili zgodę na uznanie, mogą domagać się unieważnienia uznania z powodu wad swych oświadczeń woli (o uznaniu lub wyrażeniu zgodyna uznanie) w terminie zawitym jednego roku od ich złożenia (art. 80 k.r.o.). W rachubę wchodzą wady oświadczeń woli z wyjątkiem pozorności, gdyż oświadczenie woli uznają­cego (wyrażającego zgodę na uznanie) nie jest składane innej osobie, lecz tylko przed odpo­wiednim organem państwowym (por. art. 83 k.c.). Dziecko uznane przed osiągnięciem peł­noletności może w ciągu trzech lat od osią­gnięcia pełnoletności domagać się unieważ­nienia uznania na tej podstawie, że mężczyzna, który je uznał, nie jest jego ojcem (art. 81 § l k.r.o.). Na tej podstawie (i tylko na niej), ale bez ograniczeń czasowych może oprzeć swoje powództwo prokurator (art. 86 k.r.o.). Po śmierci dziecka unieważnienie uznania nie jest dopuszczalne (art. 83 k.r.o.). Bezwzględna nieważność uznania. Uznanie dziecka jest bezwzględnie nieważne na ogólnych zasadach prawa cywilnego, dotyczących bezwzględnej nieważności czynności prawnych (np. z po­wodu sprzeczności z ustawą, niezachowania wymaganej formy, przymusu fizycznego, braku zdolności do czynności prawnych po stronie uznającego). Nie powoduje natomiast bez­względnej nieważności to, że uznający nie jest biologicznym ojcem uznanego dziecka (por. art. 81 § l k.r.o.).Ad. c. Sądowe ustalenie oj­costwa Dopuszczalność. Sądowe ustalenie oj­costwa jest dopuszczalne, gdy ojcostwo nie wynika ani z domniemania o pochodzeniu dziecka od męża matki, ani z faktu uznania dziecka (art. 72 k.r.o.). Postępowanie o ustale­nie ojcostwa toczy się w trybie procesu na za­sadach rządzących sprawami o prawa stanu cywilnego.Nie jest dopuszczalne sądowe ustalenie ojcostwa przed urodzeniem się­dziecka, jest natomiast dopuszczalne po jego śmierci lub po śmierci domniemanego ojca (por. art. 84 § 2 k.r.o.). Nie jest dopuszczalne zaprzeczenie ojcostwa ustalonego przez sąd. Prawomocny wyrok ustalający ojcostwo może być wzruszony wyłącznie przy pomocy takich nadzwyczajnych środków procesowych, jak wznowienie postępowania (art. art. 399-416 k.p.c.) i rewizja nadzwyczajna (art. art. 417-424 k.p.c.). Osoby legitymowane do wyto­czenia powództwa. Legitymowane do wyto­czenia powództwa o ustalenie ojcostwa są wyłącznie następujące osoby (art. art. 84 i 86 k.r.o.): dziecko małoletnie, reprezentowane przez matkę lub opiekuna, pełnoletnie osobi­ście, bez ograniczeń w czasie, matka przed osiągnięciem przez dziecko pełnoletności, chociażby nawet była pozbawiona władzy ro­dzicielskiej (ale wtedy - tylko we własnym imieniu), oraz prokurator, który nie jest zwią­zany żadnymi terminami. Powództwa, o któ­rym mowa, nie może natomiast wytoczyć oj­ciec dziecka. Ma on możliwość uznania dziecka. Materialnoprawna podstawa po­wództwa. Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie daw­niej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem siędziecka (art. 85 § l k.r.o.), czyli w tzw. okresie koncepcyjnym. Ten ustawowo wyznaczony okres poczęcia dziecka stanowi różnica przyjmowanych w medycynie okresów ciąży najdłuższej (ok. 10 miesięcy kalenda­rzowych) i najkrótszej (ok. 6 miesięcy). Pod­stawą domniemania z art. 85 § l k.r.o. jest fakt chociażby jednorazowego obcowania matki dziecka i domniemanego ojca w okresie kon­cepcyjnym. Postępowanie dowodowe. W procesie o ustalenie ojcostwa pozwany męż­czyzna może przede wszystkim wykazywać, że w ogóle brak jest domniemania

jego ojcostwa, gdyż nie istnieje podstawa domniemania, tzn. że nie obcował fizycznie z matką dziecka w okresie koncepcyjnym, np. z powodu nieprzerwanego pobytu za granicą. Je­żeli zaś fakt pożycia z matką dziecka w okresie koncepcyjnym został udowodniony, pozwany może próbować obalić przemawiające przeciw niemu domniemanie ojcostwa przy pomocy dowodów biologicznych (zob. wyżej pkt B a, b, c). Pozwany może również posłużyć się przewidzianym w art. 85 k.r.o. zarzutem na­zwanym exceptio plurium concubentium (za­rzut współżycia matki dziecka w okresie kon­cepcyjnym z wieloma mężczyznami). Zarzut ten może obalić domniemanie ojcostwa po­zwanego mężczyzny, gdy ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne (np. dlatego, że jego współżycie z matką dziecka było częstsze, gdyż oboje pozostawali ze sobą w konkubinacie). Obowiązujące prawo nie przewiduje możliwości jednoczesnego pozwa­nia w sprawie o ustalenie ojcostwa wszystkich mężczyzn, którzy współżyli z matką dziecka w okresie koncepcyjnym. Każdy z nich może być pozwany oddzielnie, w razie oddalenia wcze­śniejszych powództw skierowanych przeciw innym mężczyznom. § 2. NAZWISKO I IMIĘ DZIECKA l. Nazwisko dzieckaPodstawą unormowań dotyczących nazwiska dziecka (art. art. 88-90 k.r.o.) jest zasada dobra dziecka oraz zasada równouprawnienia dzieci poza­małżeńskich z dziećmi urodzonymi w czasie trwania małżeństwa ich rodziców. A. Dzieci wspólne małżonków. Wszystkie dzieci po­chodzące od tych samych małżonków noszą to samo nazwisko (ojca lub matki; art. 88 § l k.r.o.). Jest to nazwisko męża matki, chyba że małżonkowie przy zawarciu małżeństwa zgodnie oświadczyli, że ich wspólne dzieci urodzone w czasie małżeństwa i ewentualnie przed jego zawarciem (art. 88 § 2 k.r.o.) będą nosić nazwisko matki. Zmiana nazwiska dziecka, którego rodzice zawarli małżeństwo po ukończeniu przez nie 13 roku życia, wy­maga wyrażenia jego zgody osobiście (art. 88 § 2 k.r.o.).B. Dziecko uznane przez ojca nosi jego nazwisko, chyba że uznający złożył przy uznaniu oświadczenie, że dziecko będzie no­sić nazwisko matki i zgodę na to wyraziły osoby, których zgoda jest konieczna do ważno­ści uznania (gdy dziecko ukończyło 13 lat, po­winno również wyrazić zgodę, i to osobiście - art. 89 § l k.r.o.). C. W razie sądowego usta­lenia ojcostwa dziecko nosi nazwisko ojca tylko wtedy, gdy sąd nadał mu je (od razu w procesie o ustalenie ojcostwa lub w później­szym postępowaniu przed sądem opiekuń­czym). Osobą uprawnioną do złożenia wniosku o nadanie nazwiska ojca jest wyłącznie samo dziecko lub jego przedstawiciel ustawowy (z reguły - matka; art. 89 § 2 k.r.o.). D. Ojcostwo lub macierzyństwo nie ustalone. Dziecko, którego ojcostwo nie jest ustalone, nosi nazwi­sko matki (art. 89 § 2 k.r.o. i art. 42 p.a.s.c.). Dziecko obojga nieznanych rodziców nosi na­zwisko nadane przez sąd opiekuńczy (art. 89 § 3 k.r.o. i art. 52 p.a.s.c.). E. Małoletniemu dziecku, którego matka zawarła małżeństwo z mężczyzną nie będącym jego ojcem, może być nadane nazwisko męża matki, gdy dziecko nie nosi nazwiska swego ojca, chyba że zostało mu ono nadane na podstawie sądowego ustale­nia ojcostwa (art. 90 § 2 k.r.o.), a małżonkowie złożą przed kierownikiem USC oświadczenie, że dziecko będzie nosiło nazwisko męża matki (art. 90 § l k.r.o.). 2. Imię dziecka A. Dziecko znanych rodziców. a. Wyboru imienia (lub najwyżej dwu imion) dziecka dokonuj ą ro­dzice przy sporządzeniu aktu urodzenia, a w razie braku takiego wyboru kierownik USC wpisuje do aktu urodzenia jedno z imion po­wszechnie w kraju używanych (art. 50 ust. 2 p.a.s.c.). b. Kryteria wyboru imienia. Pod rygorem odmowy przez kierownika USC ode­brania oświadczenia imię dziecka (dwa imiona) wybrane przez rodziców nie powinno być: ośmieszające, nieprzyzwoite, zdrobniałe, nie pozwalające odróżnić płci dziecka (art. 50 ust. l p.a.s.c.). c. Zmiana wybranego imienia. Rodzice mogą w ciągu sześciu miesięcy od daty sporządzenia aktu urodzenia złożyć kie­rownikowi USC pisemne oświadczenie o zmianie imienia (imion) dziecka, wpisanego do aktu urodzenia w chwili jego sporządzenia (art. 51 p.a.s.c.). B. Dziecku nieznanych ro­dziców imię nadaje sąd opiekuńczy (art. 52 ust. 2 p.a.s.c.). § 3. STOSUNKI PRAWNE MIĘDZY RODZICAMI I DZIEĆMI l. Wła­dza rodzicielska A. Pojęcie. Najczęściej przyjmuje się, że władza rodzicielska jest to ogół praw i obowiązków rodziców względem osoby i majątku dziecka, których celem jest zapewnienie dziecku należytej pieczy i ochrony jego interesów. Nie jest to więc tylko funkcja społeczna. B. Powstanie. Z przepisu art. art. 92 i 94 k.r.o. wynika, że władza rodzi­cielska powstaje z chwilą urodzenia dziecka na rzecz jego rodziców, których rodzicielstwo (tzn. macierzyństwo i ojcostwo) jest już praw­nie ustalone. Nie dotyczy to rodziców nie ma­jących pełnej zdolności do czynności prawnych (np. wskutek bezwłasnowolnienia). Jednakże ojcu, którego ojcostwo zostało ustalone są­downie, władza rodzicielska przysługuje tylko w razie przyznania mu jej przez sąd (art. 93 § 2 k.r.o.).C. Ustanie. Władza rodzicielska ustaje po osiągnięciu przez dziecko pełnolet­ności (zob. art. 92 k.r.o.). Wcześniejsze usta­nie władzy rodzicielskiej powoduje: a. śmierć dziecka lub rodziców, b. wzruszenie macie­rzyństwa lub ojcostwa, c. wyrok sądowy zno­szący władzę rodzicielską (pozbawienie wła­dzy rodzicielskiej przez sąd opiekuńczy - art. 111 k.r.o.), d. ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe rodziców (zob. art. 94 § l k.r.o.),e. przysposobienie (ustanie władzy ro­dzicielskiej dotychczasowych rodziców- art. 123 k.r.o.) i rozwiązanie przysposobienia (ustanie władzy rodzicielskiejprzysposabiającego - art. 126 k.r.o.). D. Zakres podmiotowy powstania i ustania władzy rodzicielskiej. Powstanie i ustanie władzy rodzicielskiej może odnosić się do obojga rodziców bądź tylko do jednego z nich. Pozbawienie władzy rodzicielskiej przez sąd opiekuńczy może nastąpić ze skutkiem wobec wszystkich lub tylko niektórych dzieci podlegających dotychczas znoszonej władzy rodzicielskiej (art. 111 k.r.o.) 2. Treść władzy rodzicielskiej Zakres przedmiotowy władzy rodzicielskiej tworzą trzy elementy; pieczanad osobą dziecka, zarząd majątkiem dziecka oraz reprezentowanie dziecka.A. Piecza nad osobą dziecka obejmuje obowiązki i uprawnienia w zakresie wychowania dziecka, kierowania nim, troski o zapewnienie dziecku odpowiednich warunków egzystencji i bezpieczeństwa (art. 95 § l i art. 96 k.r.o.). Ten obowiązek nie jest tożsamy z obowiązkiem alimentacyjnym, który polega na dostarczaniu dziecku środków utrzymania oraz wychowania i obciąża także rodziców, którym władza rodzicielska nie przysługuje. Z wymienionymi prawami i obo­wiązkami rodziców powiązany jest obowiązek okazywania przez dziecko posłuszeństwa ro­dzicom (art. 95 § 2 k.r.o.).B. Zarząd mająt­kiem dziecka Zarządem rodziców jest objęty cały majątek dziecka, z wyjątkiem jego zarob­ków i przedmiotów oddanych mu do swobod­nego użytku (art. 101 § 2 k.r.o. oraz art. art. 21 i 22 k.c.), jak również przedmiotów nabytych przez dziecko w drodze darowizny lub dzie­dziczenia, jeżeli darczyńca czy spadkodawca wyłączył zarząd rodziców (art. 102 k.r.o.). W takim wypadku zarząd wskazanymi przedmio­tami majątkowymi sprawuje zarządca wyzna­czony przez spadkodawcę lub darczyńcę, a w braku wyznaczenia takiego zarządcy - kurator ustanowiony przez

sąd (art. 102 zd. 2 k.r.o.). Czynności zwykłego zarządu majątkiem dziecka rodzice mogą do­konywać samodzielnie, natomiast czynności przekraczające zwykły zarząd i zgoda rodzi­ców na dokonanie takich czynności przez samo dziecko wymagają uprzedniego (pod rygorem nieważności czynności prawnej zarządu) ze­zwolenia sądu opiekuńczego (art. 101 § 3 k.r.o.). Dochody z majątku dziecka przypadają, w zasadzie dziecku. Czysty jednak dochód z majątku dziecka powinien być użyty przede wszystkim na utrzymanie i wychowanie dziecka oraz jego rodzeństwa, które z nim się wychowuje, nadwyżka zaś - na inne uzasad­nione potrzeby rodziny (art. 103 k.r.o.). Polski ustawodawca nie przyjął natomiast konstrukcji prawnej użytkowania majątku dziecka przez rodziców (w ramach którego rodzice pobiera­liby we własnym imieniu pożytki przynoszone przez majątek dziecka). C. Reprezentacja dzieckaa. Zakres reprezentacji. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozo­stającego pod ich władzą rodzicielską (art. 98 § l zd. l k.r.o.). W ramach tego przedstawiciel­stwa rodzice mogą dokonywać w imieniu dziecka czynnościprawnych (art. 95 § l k.r.o.) oraz czynności procesowych w postępowaniu sądowym (art. art. 66, 86 i 87 k.p.c.) i w postę­powaniu administracyjnym (art. 30 k.p.a.).b. Wyłączenie reprezentacji (Art 98 § 2 k.r.o.) 1°. Rodzice nie mogą reprezentować dziecka przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską (art, 98 § 2 pkt l; np. w umowie przeniesienia własności z majątku jednego dziecka do ma­jątku drugiego dziecka). 2°. Reprezentacja dziecka przez rodziców jest wyłączona rów­nież przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego mał­żonkiem (ojczymem, macochą dziecka), np. gdyby chodziło o zawarcie umowy przenoszą­cej własność z majątku dziecka do majątku ro­dziców. Ustawa dopuszcza wyjątki, gdy chodzi o dokonywanie bezpłatnych przysporzeń na rzecz dziecka (np. umowa darowizny tzw. nie­obciążliwej na rzecz dziecka) albo - czynności prawnych dotyczących należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wy­chowania (np. umowa o należne dziecku ali­menty; zob. też art. 138 k.r.o.). (Art. 98 § 3 k.r.o.). Zasady przedstawione wyżej stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym. Oznacza to, że rodzice nie mogą reprezentować dziecka w sprawach, w których obiema stronami są dzieci albo jedną stroną jest dziecko, a drugą - rodzic lub jego małżonek (ojczym lub macocha dziecka). Z praktycznego punktu widzenia istotne znaczenie ma, znajdujące podstawę w przepisie art. 98 § 3 w zw. z art. 98 § 2 k.r.o., odstępstwo polegające na tym, że jedno z ro­dziców (najczęściej matka) może w imieniu dziecka dochodzić na drodze sądowej alimen­tów od drugiego z rodziców. Rodzice ponadto nie mogą w imieniu dziecka, jako jego przed­stawiciele ustawowi, dokonywać czynności o charakterze ściśle osobistym, np. zawrzeć mał­żeństwa, doprowadzić do uznania jego dziecka (a swego wnuka) oraz zawrzeć umowy o pracę. c. Ustanowienie kuratora. Jeżeli żadne z ro­dziców nie może reprezentować dziecka pozo­stającego pod władzą rodzicielską, sąd opie­kuńczy ustanawia kuratora (art. 99 k.r.o.). .Test to przykład kurateli ustanawianej w celu przej­ściowego strzeżenia interesów małoletniego (zob. rozdz. I § l pkt l A). 3. Wykonywanie władzy rodzicielskiej Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wy­maga dobro dziecka oraz interes społeczny (art. 95 § 3 k.r.o.). Z postanowień k.r.o. wynika zasada osobistego sprawowania władzy rodzi­cielskiej (art. art. 96, 97 § l i 98 § l k.r.o.). Z ważnych jednak powodów, przy zachowaniu ogólnego własnego nadzoru, rodzice mogą wy­ręczać się innymi osobami (np. korzystając z pomocy dziadków przejściowo zajmujących się dzieckiem, wnioskować o umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Gdy władza ro­dzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich wzwykłych sprawach dziecka może działać samodzielnie. O istotnych zaś spra­wachdziecka (np. takich, jak wybór miejsca pobytu, wyjazd za granicę, wybór szkoły,

zawodu, sposób leczenia) rodzice (oboje ma­jący władzę rodzicielską) powinnirozstrzygać wspólnie. W braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy (art. 97 § 2 k.r.o.). 4. Modyfikacje władzy rodzicielskiej w orzeczeniach sądu opiekuńczego A. Pozba­wienie władzy rodzicielskiej Pozbawienie władzy rodzicielskiej przez sąd opiekuńczy może być orzeczone w sytuacjach dwojakiego rodzaju, a mianowicie, gdy zachodzi niemoż­ność jej wykonania z powodu trwałej prze­szkody (np. z powodu wyjazdu rodziców na stałe za granicę) albo gdy władza rodzicielska jest niewłaściwie wykonywana (rodzice nad­używają swej władzy lub w sposób rażący za­niedbują swoje obowiązki względem dziecka - art. 111 k.r.o.). Władza rodzicielska nie od­żywa automatycznie w razie ustania przyczyny jej pozbawienia, może natomiast zostać przy­wrócona przez sąd opiekuńczy (art. 111 § 2 k.r.o.). Sąd karny uznając za celowe orzecze­nie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzi­cielskich lub opiekuńczych w razie popełnie­nia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim, zawiadamia o tym właściwy sąd rodzinny (art. 51 k.k). B. Zawie­szenie władzy rodzicielskiej W razie prze­mijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej (np. krótkoterminowej kary po­zbawienia wolności) sąd opiekuńczy może ją zawiesić, a następnie, po ustaniu przeszkody, zawieszenie uchylić (art. 110 k.r.o.).C. Ogra­niczenie władzy rodzicielskiej a. Zagrożenie dobra dziecka. Jeżeli dobro dziecka jest za­grożone, sąd opiekuńczy powinien wydać od­powiednie zarządzenia (art. 109 § l k.r.o.) zwężające atrybuty władzy rodzicielskiej lub modyfikujące swobodę i samodzielność jej wykonywania (zob. np. art. 109 § 2 i 3 k.r.o.). Ograniczenie władzy rodzicielskiej może być również następstwem orzeczeń wydanych przez sądy rodzinne w sprawach nieletnich, stosujących, między innymi, środki analo­giczne do tych, które przewiduje kodeks ro­dzinny i opiekuńczy w art. 109 (np. umiesz­czenie w placówce opiekuńczo-wychowaw­czej).Ograniczenie, tak jak zawieszenie i po­zbawienie władzy rodzicielskiej, może doty­czyć zarówno obojga rodziców, jak i jednego z nich. b. Rozłączenie rodziców. Stan rozłącze­nia rodziców istnieje, gdy rodzice rozwiedli się (zob. art. 58 § l k.r.o.) lub, co prawda, pozo­stają w związku małżeńskim, lecz żyją w roz­łączeniu (separacja faktyczna i sądowa; zob. art. 107 § 2 k.r.o. i art. 58 § l w zw. z 613 § l k.r.o.) albo nie pozostają ze sobą w związku małżeńskim (art. 107 § l k.r.o.). W wymienio­nych sytuacjach sąd może powierzyć wykony­wanie władzy rodzicielskiej (w pełni) jednemu z rodziców i ograniczyć władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i upraw­nień w stosunku do osoby dziecka (zob. art. art. 107 § l zd. 2 oraz 58 § l zd. 2 k.r.o.). Prze­słanką ograniczenia władzy rodzicielskiej w omawianych wypadkach nie jest niewłaściwe jej wykonywanie, lecz niemożność wspólnego jej wykonywania przez oboje rodziców na skutek ich rozłączenia. Naturalnie, sąd opie­kuńczy, na ogólnych zasadach, może orzec o pozbawieniu lub zawieszeniu władzy rodzi­cielskiej jednego lub obojga rodziców pozo­stających w rozłączeniu. 5. Modyfikacje wła­dzy rodzicielskiej ex legę A. Zakres repre­zentacji dziecka przez rodziców ulega zmianie z chwilą ukończenia przez dziecko 13 lat. Małoletni nabywa wówczas ograniczonązdol­ność do czynności prawnych i pewnych czyn­ności prawnych może dokonywać samodziel­nie bez zgody przedstawiciela ustawowego (rodziców), innych zaś za zgodą przedstawi­ciela (zob. art. art. 17-21 k.c.). B. W razie cał­kowitego ubezwłasnowolnienia małoletniego nie ustanawia się dla niego opieki, jeżeli pozo­staje pod władzą rodzicielską (art. 13 § 2 k.c.). Rodzice, którzy wykonują władzę rodzicielską nad dzieckiem całkowicie ubezwłasnowolnio­nym, podlegają takim ograniczeniom, jakim podlega opiekun (art. 108 k.r.o.). Oznacza to, że podlegają ex legę nadzorowi sądu opie­kuńczego (art. 155 § l k.r.o.) i muszą uzyski­wać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczą­cych osoby lub majątku dziecka (art. 156 k.r.o.). 6. Wzajemne prawa i obowiązki ro­dziców oraz dzieci niezależne od władzy rodzicielskiej A. Obowiązek wzajemnego wspierania się (art. 87 k.r.o.) Obowiązek ten dotyczy zarówno pomocy osobistej, jak i ma­jątkowej poza ramami stosunku alimentacji władzy rodzicielskiej. Jego spełnienie może polegać na przykład na okazywaniu material­nego i moralnego wsparcia w okresie choroby i zniedołężnienia, trudności osobistych i mająt­kowych dziecka, które jest już w stanie utrzy­mać się samodzielnie, ale potrzebuje pomocy, na przykład w uzyskaniu mieszkania itp. Po­stanowienie art. 87 k.r.o. uległo rozwinięciu w przepisie art. 91 k.r.o. Stanowi on, że dziecko, które ma dochody z własnej pracy, powinno, poza ramami alimentacji, przyczyniać się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny, jeżeli mieszka u rodziców, a gdy pozostaje na ich utrzymaniu, mieszkając razem z nimi, po­winno im pomagać we wspólnym gospodar­stwie. B. Prawo do osobistej styczności ro­dziców i dzieci Posiadanie przez rodziców prawa do osobistej styczności z dzieckiem jest niezależne od posiadania przez nich władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Prawa tego może pozbawić rodziców sąd opiekuńczy tylko wtedy, gdy zostali pozbawieni władzy rodzi­cielskiej i wymaga tego dobro dziecka (art. 113 § l k.r.o.). Gdy władza rodzicielska została ograniczona przez umieszczenie dziecka w ro­dzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej, sąd w wyjątkowych wypad­kach może ograniczyć osobistą styczność ro­dziców z dzieckiem (art. 113 § 2 k.r.o.). PRZYSPOSOBIENIE § l. POJĘCIE, FUNKCJA I PRZESŁANKI PRZYSPOSO­BIENIA 1. Pojęcie i funkcja Przysposobienie według obowiązującego prawa jest zastępczą formą naturalnego stosunku rodzicielskiego, który zostaje przez przysposobienie zastąpiony w sensie prawnym.Przysposobienie służy przede wszystkim dobru dziecka (zob. art. 114 § l k.r.o.), zapewniając mu życie w normalnych warunkach rodzinnych. Zarazem jednak przy­sposobienie zaspokaja godne ochrony prawnej potrzeby rodzicielskie i opiekuńcze, zwłaszcza tych osób, które nie mają własnych dzieci. 2. Przesłanki przysposobienia

A. Nieosiągnięcie przez przysposobionego pełnoletności. Przysposobić można wyłącznie osobę małoletnią (art. 114 § l k.r.o.). Wymaga­nie małoletności powinno być spełnione w dniu złożenia wniosku o przysposobienie (art. 114§ 2 k.r.o.). B. Zgodność przysposobienia z dobrem przysposabianego dziecka (art. 114 § l k.r.o.). Przesłanka ta jest spełniona, gdy: a. istnieje duże prawdopodobieństwo zawiązania się między przysposabiającym i przysposobio­nym silnej więzi uczuciowej, analogicznej do istniejącej

normalnie między rodzicami i dziećmi, b. ce­chy osobiste przysposabiającego są gwarancją wychowania przysposobionego na uczciwego i prawego człowieka. W myśl przepisu art. 1141 § l przysposobić może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a więc osoba pełnoletnia nie ubezwłasnowolniona ani całkowicie, ani częściowo.C. Wniosek o przy­sposobienie zgłoszony osobiście przez przy­sposabiającego. Przysposobienie następuje przez orzeczenie sądu opiekuńczego wyłącznie na żądanie przysposabiającego (art. 117 § l k.r.o.). D. Zgoda osób, których bezpośrednio dotyka przysposobienie: a. Rodzice przy­sposabianego powinni wyrazić zgodę na przy­sposobienie, chyba że zostali pozbawieni wła­dzy rodzicielskiej nad przysposabianym dziec­kiem lub są nieznani albo porozumienie z nimi napotyka trudne do przezwyciężenia prze­szkody. Nie jest też potrzebna zgoda ojca, je­żeli ojcostwo jego zostało ustalone przez sąd, a władza rodzicielska nie została mu przyznana (art. 119 § l k.r.o.). Z treści przepisu art. 119 k.r.o. wynika, że konieczne jest wyrażenie zgody przez rodziców, którzy nie mają co prawda władzy rodzicielskiej, lecz z innych powodów niż pozbawienie jej przez sąd (np. z powodu braku pełnej zdolności do czynności prawnych w następstwie bezwłasnowolnienia albo ze względu na małoletność). Sąd opie­kuńczy jednak, ze względu na szczególne okoliczności, może orzec przysposobienie mimo braku zgody rodziców, których zdolność do czynności prawnych jest ograniczona, jeżeli uzna, iż odmowa zgody

na przysposobienie jest oczywiście sprzeczna z dobrem dziecka (art. 119 § 2k.r.o.). Rodzice mogą skutecznie wyrazić zgodę na przysposo­bienie ich dziecka najwcześniej po upływie sześciu tygodni od jego urodzenia (art. 1192 k.r.o.). Zgoda rodziców może dotyczyć przy­sposobienia przez określoną osobę (lub osoby) albo być zgodą blankietową, pozbawioną okre­ślenia osoby przysposabiającej (art. 1191 § l k.r.o.). b. Jeżeli dziecko pozostaje pod opieką, do przysposobienia potrzebna jest zgoda opiekuna, chyba że sąd opiekuńczy ze względu na szczególne okoliczności sprawy i dobro dziecka orzeknie przysposobienie bez zgody opiekuna (art. 120 k.r.o.). c. Do przy­sposobienia potrzebna jest zgoda przysposa­bianego dziecka, które ukończyło 13 lat (art. 118 § l k.r.o.). Sąd powinien także wysłuchać przysposabianego, który nie ukończył trzynastu lat, jeżeli może on pojąć znaczenie przysposo­bienia (art. 118 § 2 k.r.o.). Wyjątkowo jednak, w wypadkach określonych w art. 118 § 3 k.r.o. dopuszczalne jest zaniechanie żądania takiej­zgody lub wysłuchania dziecka. d. Zgoda małżonka osoby przysposabiającej jest ko­nieczna, gdy przysposobienia dokonuje tylko jeden z małżonków, chyba że drugi małżonek nie ma zdolności do czynności prawnych albo że porozumienie się z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (art. 116 k.r.o.). E. Istnienie między przysposabiającym i przy­sposobionym odpowiedniej różnicy wieku (art. 114' § 2 k.r.o.). F. Przysposabiający po­winien mieć pełną zdolność do czynności prawnych, która jest przesłanką władzy rodzi­cielskiej (art. 1141 § l i art. 94 § l k.r.o.).G. Pozostawanie przysposabiającego i przy­sposobionego przy życiu w chwili orzekania przysposobienia (art. 117 § 2 k.r.o.). Od tej zasady zachodzi wyjątek. Po śmierci przyspo­sabiającego orzeczenie o przysposobieniu może być wydane wyjątkowo, gdy spełnione będą następujące warunki: a) zostało wszczęte postępowanie o wspólne przysposobienie z wniosku małżonków (art. 115 § l), b) jeden z małżonków zmarł po wszczęciu postępowania, c) drugi małżonek podtrzymuje żądanie przy­sposobienia wspólnego, d) przez dłuższy czas przed wszczęciem postępowania o przysposo­bienie przysposabiany pozostawał pod pieczą obojga wnioskodawców lub tylko zmarłego wnioskodawcy i między stronami powstała więź jak miedzy rodzicami a dzieckiem.Na miejsce zmarłego wnioskodawcy w postępo­waniu o przysposobienie wstępuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 117 § 5 k.r.o. oraz art. 587 § 2 k.p.c.). Przysposobie­nie, o którym mowa, wywiera takie skutki, jak przysposobienie wspólne orzeczone przed śmiercią któregoś z małżonków - wnioskodaw­ców (art. 117 § 5).H. Określony i nadzoro­wany przez sąd opiekuńczy okres osobistej styczności przysposabiającego i przysposa­bianego (preadopcyjny okres próbny - art. 1201 k.r.o.) - fakultatywnie w razie przysposo­bienia krajowego i obligatoryjnie w wypadku przysposobienia zagranicznego (art. 1201 § l i § 3k.r.o). W kwestii tzw. przysposobienia za­granicznego zob. art. 1142 k.r.o. oraz niżej § 2 pkt 4B.3. Powstanie przysposobieniaZ dwu możliwych trybów przysposobienia, tzn. trybu kontraktowego (na podstawie umowy zaintere­sowanych stron) i trybu sądowego (na podsta­wie

orzeczenia sądu) polski ustawodawca wybrał tryb sądowy.Przysposobienie dochodzi do skutku na podstawie prawomocnego postano­wienia sądu opiekuńczego wydanego w postę­powaniu nieprocesowym po przeprowadzeniu rozprawy (art. 586 § l k.p.c.). Postępowanie o przysposobienie sąd opiekuńczy wszczyna wyłącznie na wniosek przysposabiającego (art. 117 § l k.r.o.; art. 585 k.p.c.). Przed wydaniem postanowienia w sprawie o przysposobienie sąd opiekuńczy zasięga opinii ośrodka adop­cyjno-opiekuńczego lub innej specjalistycznej placówki (art. 586 § 4 k.p.c.).Przysposobienie małoletniego przez inną osobę może być orze­czone po śmierci przysposabiającego (art. 117! k.r.o.). Brak przysposabiającego, który zmarł, został wyraźnie uznany przez ustawodawcę (tak jak wcześniej w orzecznictwie Sądu Naj­wyższego) za równoważny stanowi braku ro­dziców małoletniego. § 2. RODZAJE PRZY­SPOSOBIENIA l. Rodzaje przysposobienia ze względu na liczbę osób przysposabiają­cych A. Przysposobienie wspólne. Jest ono dopuszczalne wyłącznie przez osoby pozosta­jące ze sobą w związku małżeńskim (art. 115 § l k.r.o.). Przysposobienie ma skutki przyspo­sobienia wspólnego także wtedy, gdy osoba przysposobiona przez jednego z małżonków zostaje następnie przysposobiona przez dru­giego z małżonków (art. 115 § 2 k.r.o.). Sąd opiekuńczy może na wniosek przysposabiają­cego orzec, że przysposobienie ma skutki przysposobienia wspólnego, jeżeli przysposa­biający był małżonkiem osoby, która wcześniej dziecko przysposobiła, a małżeństwo ustało wskutek śmierci małżonka, który dokonał już przysposobienia (art. 115 § 3 k.r.o.). Nie jest dopuszczalne przysposobienie wspólne przez osoby pozostające w związku faktycznym (konkubinacie). W razie przysposobienia wspólnego powstają dwa odrębne stosunki przysposobienia między przysposobionym i każdym z małżonków, którzy przysposabiają. B. Przysposobienie indywidualne. Może być dokonane zarówno przez osoby samotne, jak i przez osoby pozostające w związku małżeń­skim. W razie przysposobienia przez osobę, która pozostaje w związku małżeńskim, do skuteczności przysposobienia wymagana jest zgoda jej małżonka, z pewnymi jednak wyjąt­kami (art. 116 k.r.o. oraz wyżej § l pkt 2D d). Jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, władza rodziciel­ska przysługuje obojgu małżonkom wspólnie (art. 123 § 2 k.r.o.). 2. Rodzaje przysposo­bienia ze względu na sposób wyrażenia zgody przez rodziców dziecka Przysposo­bienie imienne i anonimowe. Ze względu na to, czy rodzice dziecka wyrażają zgodę na jego przysposobienie przez imiennie oznaczone osoby, czy też ich zgoda jest blankietowa, tzn. wyrażona zostaje bez wskazania osoby przy­sposabiającego (art. 1191 k.r.o.) przysposobie­nie można podzielić, odpowiednio, na imienne i anonimowe. Nowela do k.r.o. z 26 maja 1995 r. rozszerzyła zakres sytuacji, w których do­puszczalne jest przysposobienie anonimowe. Unormowania art. 1191 § 2 i 3 k.r.o. wskazują mianowicie wypadki, w których znajdą odpo­wiednie zastosowanie przepisy o przysposo­bieniu anonimowym, mimo iż: a) zgodę blan­kietową wyraża tylko jedno z rodziców albo nawet gdy b) zgody takiej rodzice nie wyrazili. Ad a. Jedno z rodziców wyraziło zgodę blan­kietową, zgoda zaś drugiego rodzica na przy­sposobienie nie jest potrzebna (zob. wyżej § l pkt 2D), z wyjątkiem wypadku, gdy porozu­mienie z drugim rodzicem napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (art. 119! § 2 k.r.o). Ad. b. Rodzice przysposabianego są nieznani lub nie żyją, a sąd opiekuńczy w orzeczeniu o przysposobieniu postanowi, że będzie ono miało charakter i skutki przysposo­bienia anonimowego (art. 119! § 3 k.r.o.) Przy­sposobienie anonimowe musi być przysposo­bieniem całkowitym (art. 124 § 2, 1241 i 1251 k.r.o.; zob. też dalej pkt 3 c.). 3. Rodzaje przysposobienia ze względu na zakres i in­tensywność skutków prawnych A. Przyspo­sobienie pełne. W następstwie przysposobie­nia pełnego przysposobiony wchodzi w pełni w rodzinę przysposabiającego i zarazem wy­chodzi ze swej rodziny naturalnej (zob. art. art. 121-123 k.r.o.). Prawo przewiduje środki za­pewnienia względnej tajemnicy tego przyspo­sobienia (art. art. 47 i 49 p.a.s.c.). Przysposo­bienie pełne jest rozwiązywalne.B. Przyspo­sobienie niepelne. Różnica między przyspo­sobieniem pełnym i niepełnym polega na tym, że nie powoduje ono ani powiązań rodzinnych przysposobionego z rodziną przysposabiają­cego, ani nie niweczy powiązańrodzinnych przysposobionego z jego rodziną naturalną (zob. art. 124 § l k.r.o.). Skutki przysposobie­nia niepełnego polegają wyłącznie na powsta­niu stosunku prawnego między przysposobio­nym i przysposabiającym. Także jednak i w tym wypadku skutki przysposobienia rozcią­gają się na zstępnych przysposobionego (art. 124 § l zd. 2 k.r.o.).Przysposobienie niepełne sąd orzeka tylko wówczas, gdy zgodnie o to wnoszą wnioskodawca i osoby, których zgoda na przysposobienie jest potrzebna (art. 124 § l k.r.o.). Utajnienie przysposobienia niepełnego może mieć jedynie wąski zakres (zob. art. 47 ust. 2-5 p.a.s.c., z zastrzeżeniem art. 47 ust. 6 p.a.s.c.). Przysposobienie,o którym mowa, jest rozwiązywalne.C. Przysposobienie całko­wite. Przysposobienie całkowite następuje w razie przysposobienia anonimowego (zob. pkt 2A). Zakres przysposobienia całkowitego jest taki, jak przysposobienia pełnego, skutki jego są jednak dalej idące. a. Przysposobiony traci swój dotychczasowy stan cywilny. Wyklu­czone jest ustalenie jego naturalnego pocho­dzenia (art. 1241 k.r.o.). b. Przysposobienie całkowite jest okryte tajemnicą. Zapewnia ją anonimowość przysposobienia oraz sporzą­dzenie nowego aktu urodzenia przysposobio­nego, w którym jako jego rodziców wpisuje się przysposabiających. Dotychczasowy akt uro­dzenia nie podlega ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów, chyba że zażąda tego sąd w związku ze sprawą, w której uzna to za ko­nieczne (art. 48 ust. 1-3 p.a.s.c.). Gwarancję realizacji przez przysposobionego jego prawa do znajomości własnego pochodzenia stwarza przepis art. 48 ust. 4 p.a.s.c., według którego przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności może żądać udostępnienia księgi stanu cywil­nego w części dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia. c. Rozwiązanie przysposobie­nia całkowitego jest niedopuszczalne (art, 125[ § l k.r.o.). d. Nie ma natomiast przeszkody do ponownego przysposobienia za życia przyspo­sabiającego (art. 1251 § 2 k.r.o.). Trzeba zwró­cić uwagę, iż w razie przysposobienia całko­witego sporządza się nowy akt urodzenia przy­sposabianego, w którym jako rodziców wpisuje się osoby przysposabiające. W nowym akcie urodzenia nie ma żadnej wzmianki o dokona­nym przysposobieniu całkowitym (art. 48 p.a.s.c.), a przysposabiany traci swój dotych­czasowy stan cywilny (zob. wyżej pkt a). Sytu­acja prawna przysposabianego jest więc w omawianym wypadku analogiczna do sytuacji dziecka, które nie zostało przysposobionei po­zostaje w rodzinie naturalnej.

4. Rodzaje przysposobienia ze względu na miejsce zamieszkania przysposabianego po orzeczeniu przysposobienia Przy pomocy tego kryterium można wyróżnić tzw. przyspo­sobienie krajowe i zagraniczne. Podstawą do­konania powyższego rozróżnienia jest przede wszystkim przepis art. 1142 k.r.o, określający szczególne przesłanki przysposobienia, w na­stępstwie którego przysposabiany zmieni miej­sce zamieszkania w Rzeczypospolitej Polskiej na miejsce zamieszkania w innym państwie. Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.). Miej­scem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wy­łącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 26 § l k.r.o.). Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsca za­mieszkania (tzn. przebywającym w różnych miejscowościach z zamiarem stałego tam po­bytu, nie zaś - zajmującym różne mieszkania w tej samej miejscowości), miejsce zamieszkania dziecka jest wyznaczone przez miejsce za­mieszkania tego rodzica, u którego dziecko staleprzebywa, w braku zaś takiego miejsca stałego przebywania - miejsce zamieszkania dziecka określa sąd opiekuńczy (zob. art. 26 § 2 k.c.). Ponieważ w następstwie przysposobie­nia powstaje między przysposabiającym i przy­sposobionym taki stosunek jak między rodzi­cami i dziećmi, a przysposabiający uzyskuje władzę rodzicielską (art. 121 § l i 123 k.r.o.), miejscem zamieszkania przysposobionego dziecka będzie miejsce zamieszkania przyspo­sabiającego. Jeżeli więc przysposabiający ma miejsce zamieszkania w innympaństwie, bę­dzie ono, po nawiązaniu stosunku przysposo­bienia, również miejscem zamieszkania przy­sposabianego. W takim wypadku nawiązanie stosunku przysposobienia, które można na­zwać „zagranicznym", poddane zostanie szczególnej regulacji zawartej w art. 114 i 120 § 3 k.r.o. A. Przysposobienie krajowe - jest to adopcja, której orzeczenie nie spowoduje zmiany dotychczasowego miejsca zamieszka­nia przysposabianego w Rzeczypospolitej Pol­skiej na miejsce zamieszkania w innym pań­stwie. B. Przysposobienie zagraniczne - jest to przysposobienie, które powoduje zmianę dotychczasowego miejsca zamieszkania przy­sposabianego w Rzeczypospolitej Polskiej na miejsce zamieszkania w innym państwie. W myśl art. 1142 § l przysposobienie z takim skutkiem może zostać orzeczone, gdy tylko w ten sposób zostanie przysposabianemu zapew­nione odpowiednie zastępcze środowisko ro­dzinne, a zatem jeżeli dziecku nie można za­pewnić odpowiedniego zastępczego środowi­ska rodzinnego w Polsce. Sąd przed orzecze­niem przysposobienia zagranicznego powinien więc ustalić, czy taka możliwość istnieje z za­chowaniem miejsca zamieszkania przysposa­bianego w Polsce, zasięgając opinii ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (zob. art. 586 § 4 k.p.c.), w szczególności - prowadzących banki danych o dzieciach wymagających umieszcze­nia w zastępczych środowiskach rodzinnych (nie tylko w rodzinach adopcyjnych) oraz o kandydatach do tworzenia zastępczych środo­wisk rodzinnych (przede wszystkim - rodzin adopcyjnych). Ograniczenie powyższe nie do­tyczy sytuacji, gdy między przysposabiającym a przysposabianym istnieje stosunek pokre­wieństwa lub powinowactwa albo jeżeli przy­sposabiający już przysposobił siostrę lub brata przysposabianego (art. 1142 § 2 k.r.o.).

W świetle art. 1142 § l k.r.o. nie jest istotna narodowość lub obywatelstwo przysposabiają­cego, lecz jedynie jego miejsce zamieszkania poza granicami Polski, z czym związana by­łaby zmiana miejsca zamieszkania przysposa­bianego w Polsce na miejsce zamieszkania w innym państwie. Tak więc na przykład przepis ten będzie miał zastosowanie także wtedy, gdy przysposabiający jest polskiej narodowości lub posiada polskie obywatelstwo, lecz zarazem ma miejsce zamieszkania za granicą, w związku z czym uległoby zmianie miejsce za­mieszkania przysposabianego dziecka. Przepis art. 1142 k.r.o. (wprowadzony do kodeksu no­welą z 26 maja 1995 r.) jest próbą dostosowa­nia prawa polskiego do postanowień ratyfiko­wanej l. Skutki przysposobienia niezależne od jego rodzaju a. Wskutek przysposobienia ustaje dotychczasowa władza rodzicielska (lub

opieka) nad przysposobionym, a nabywa j ą przysposabiający. Jeżeli jednak jeden z mał­żonków przysposobił dziecko drugiego mał­żonka, władza rodzicielska przysługuje obojgu małżonkom wspólnie (zob. art. art. 123 i 121 § l k.r.o.). Władza rodzicielska rodziców natu­ralnych odżywa z mocy prawa wyłącznie w ra­zie rozwiązania przysposobienia. b. Między przysposabiającymi i przysposobionym po­wstaje taki stosunek, jak między naturalnymi rodzicami i ich dziećmi (art. 121 § ł k.r.o.). c. Przysposobiony nabywa nowy stan cywilny, tzn. uważany jest za dziecko przysposabiają­cego (art. 121 § l k.r.o.). d. Przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiającego, a je­żeli został przysposobiony przez małżonków wspólnie albo jeden z małżonków przysposo­bił dziecko drugiego - nazwisko, które noszą albo nosiłyby dzieci zrodzone z tego małżeń­stwa (art. 122 § l k.r.o.). e. Na wniosek przy­sposabiającego sąd może w orzeczeniu o przy­sposobieniu zmienić imię (lub imiona) przy­sposobionego (za jego zgodą, gdy ukończył lat 13 lub po wysłuchaniu przysposabianego na zasadach określonych w art. 118 § 2 k.r.o. - art. 122 § 3 k.r.o.).f. Skutki przysposobienia roz­ciągają się zawsze na zstępnych przysposobio­nego, w szczególności na jego dzieci, które będą traktowane jak wnuki przysposabiającego (zob. art. 121 § 4 oraz art. 124 § l zd. 2 k.r.o.). g. Powstanie przeszkody małżeńskiej do za­warcia związku małżeńskiego między przyspo­sobionym i przysposabiającym. 2. Skutki przysposobienia zależne od jego rodzaju a. Utrata dotychczasowego stanu cywilnego przy­sposobionego następuje wyłącznie w następ­stwie przysposobienia całkowitego. Wyraża się to w tym, że nie jest dopuszczalne jakiekol­wiek ustalenie naturalnego pochodzenia przy­sposobionego (zob. art. 1241 k.r.o.). b. Zacho­wanie dotychczasowego nazwiska przez przy­sposobionego przez dodanie go do nazwiska przysposabiającego (nazwisko dwuczłonowe) dopuszczalne jest wyłącznie przy przysposo­bieniu niepełnym i pełnym (art. 122 § 2 k.r.o.), chyba że w związku z przysposobieniem peł­nym został sporządzonynowy akt urodzenia (art. 122 § 2 zd. 2 w zw. z art. 49 p.a.s.c.). c. Nabycie praw i obowiązków wynikających z pokrewieństwa (np. z zakresu alimentacji, dziedziczenia) w stosunku do krewnych przy­sposabiającego następuje wyłącznie w razie przysposobienia pełnego albo całkowitego (art. 121 § 2 i 124 § l zd. l k.r.o.). d. Prawa i obo­wiązki przysposobionego wynikające z pokre­wieństwa względem jego krewnych, jak rów­nież prawa i obowiązki tych krewnych wzglę­dem niego ustają tylko w razie przysposobienia pełnego albo całkowitego (zob. art. 121 § 3 k.r.o., zob. też np. art. 936 k.c.). Nie odnosi się to jednak do rodzica przysposabianego mało­letniego (krewnych tego rodzica), gdy rodzic ten pozostaje (pozostawał do swej śmierci) w związku małżeńskim z przysposabiającym(art. 1211 § l k.r.o.). § 4. USTANIE PRZYSPO­SOBIENIA

l. Rozwiązanie przysposobienia Kodeks ro­dzinny i opiekuńczy normuje tylko jedną przy­czynę ustania skutków przysposobienia, a mia­nowicie -jego rozwiązanie (art. art. 125-127 k.r.o.). Nie jest dopuszczalne rozwiązanie przysposobienia całkowitego (art. 1251 § l k.r.o.). Takie przysposobienie nie stoi nato­miast na przeszkodzie ponownemu przysposo­bieniu za życia przysposabiającego (art. 125l § 2 k.r.o.; zob. też § 2 pkt 3 C d). A. Przestanki rozwiązania Przesłanką pozytywną (w sen­sie zajścia określonych zdarzeń) jest istnienie ważnych powodów. Zasadniczym (ale nie je­dynym) ważnym powodem jest głęboki i nie­odwracalny rozkład więzi rodzinnej między stronami przysposobienia. W sytuacjach wy­jątkowych i nietypowych takim powodem może być w szczególności: celowość umożli­wienia dziecku powrotu do rodziny naturalnej albo konieczność usunięcia przeszkody do za­warcia małżeństwa przez strony stosunku przy­sposobienia Trzy przesłanki negatywne (w sensie niewystąpienia określonych okoliczno­ści) są następujące: a. brak zagrożenia przez rozwiązanie przysposobienia dobra małolet­niego dziecka (art. 125 § l zd. 2 k.r.o.), b. po­zostawanie przy życiu przysposobionego i przysposabiającego, chyba że przysposabiający zmarł po wszczęciu postępowania o rozwiąza­nie przysposobienia (art. 125 § 2 k.r.o.). c. we­dług utrwalonego orzecznictwa - brak winy strony żądającej rozwiązania przysposobienia (wina polega na ciężkim naruszeniu obowiąz­ków rodzinnych). B. Tryb rozwiązania przy­sposobienia. Rozwiązanie przysposobienia może nastąpić wyłącznie na drodze sądowej w trybie procesu, podczas gdy orzeczenie przy­sposobienia zapada w trybie nieprocesowym na wniosek przysposabiającego. Powództwo o rozwiązanie przysposobienia mogą wytoczyć przysposabiający albo przysposobiony (art. 125 § l zd. l k.r.o.) oraz prokurator (art. 127 k.r.o.). C. Skutki rozwiązania przysposobienia. Rozwiązanie przysposobienia powoduje usta­nie skutków przysposobienia z dwoma wyjąt­kami. Po pierwsze zasadą jest, że przysposo­biony zachowuje nazwisko oraz imię nabyte w następstwie przysposobienia, przy czym sąd z ważnych powodów na wniosek przysposobio­nego lub przysposabiającego może orzec, że przysposobiony powraca do nazwiska noszo­nego przed orzeczeniem przysposobienia, a na wniosek przysposobionego sąd orzeka o jego powrocie do poprzednio noszonego imienia lub imion (art. 126 § 2 k.r.o.). Po drugie - orzekając rozwiązanie przysposobienia sąd może, stosownie do okoliczności, utrzymać w mocy wynikające z niego obowiązki alimenta­cyjne (art. 125 § l k.r.o.). 2. Przyczyny bez­skuteczności przysposobienia Obowiązujące prawo nie przewiduje ani bezwzględnej, ani względnej nieważności (unieważnialności) przysposobienia. A. Przysposobienie nie ist­niejące (adoptio non existens). W rzadkich jedynie wypadkach stan taki powstaje, jeżeli dochodzi do przysposobienia własnego dziecka naturalnego, co do którego ojcostwo przyspo­sabiającego w momencie orzeczenia o przy­sposobieniu było już ustalone w jakikolwiek sposób, albo gdy dochodzi do przysposobienia za życia osoby przysposabiającej, która przy­sposobiła dziecko w ramach przysposobienia pełnego lub niepełnego. Dopuszczalne jest natomiast ponowne przysposobienie po śmierci osoby przysposabiającej (art. 1171 k.r.o.; śmierć strony stosunku przysposobienia nie powoduje ustania stosunku przysposobie­nia - zob. niżej pkt 3). Przysposobienie całko­wite (anonimowe) nie stoi zaś na przeszkodzie także ponownemu przysposobieniu za życia przysposabiającego (art. 125} §2 k.r.o.). B. Ustanie przysposobienia ex legę. Następuje po dokonaniu ustalenia, że ojcem lub matką przysposobionego jest osoba przysposabiająca. 3. Śmierć przysposobionego lub przysposa­biającego Śmierć przysposobionego lub przy­sposabiającego nie powoduje ustania przyspo­sobienia; wykluczone jest rozwiązanie sto­sunku przysposobienia po śmierci przysposa­biającego lub przysposobionego, chyba że przysposabiający zmarł po wszczęciu sprawy o rozwiązanie przysposobienia (art. 125 § 2 k.r.o.). Skutki przysposobienia trwają nadal w takim zakresie, w jakim da się to pogodzić z faktem śmierci stron stosunku przysposobie­nia. Po śmierci przysposabiającego natomiast może być orzeczone przysposobienie małolet­niego przez inną osobę (art. 1171 k.r.o.). Brak przysposabiającego został wyraźnie uznany przez ustawodawcę (tak jak wcześniej w orzecznictwie Sądu Najwyższego) za równo­ważny stanowi braku rodziców małoletniego. OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY§ l. POJĘCIE I FUNKCJA OBOWIĄZKU ALI­MENTACYJNEGO 1. Pojęcie. Jednym z podstawowych założeń polskiego prawa ro­dzinnego jestobowiązek wzajemnego wspiera­nia się członków rodziny (zob. np. art. art. 23,

27, 30, 87 i 128 k.r.o.). Główną konsekwencją powyższego założenia jest obowiązek alimen­tacyjny, czyli prawna powinność dostarczenia w razie potrzeby środków utrzymania lub także środków wychowania, obciążająca wzajem­niemałżonków, krewnych w określonej linii i stopniu oraz w ograniczonym zakre­sie,powinowatych (art. 128 k.r.o.).2. Funkcja obowiązku alimentacyjnego polega na zaspo­kajaniu usprawiedliwionych potrzeb osoby, która nie może się samodzielnie utrzymać. Środkiutrzymania i zaspokojenia potrzeb kul­turalnych są potrzebne każdemu uprawnio­nemu, środki wychowania zaś - tylko osobom małoletnim.3. Charakter prawny zobowią­zania alimentacyjnego i prawa do alimen­tów. Zobowiązanie alimentacyjne jest stosun­kiem prawnorodzinnym, potencjalnie wzajem­nym (tzn. alimentowany może być w przyszło­ści zobowiązany do alimentacji na rzecz ali­mentującego), osobistomajątkowym, gasnącym z chwilą śmierci strony uprawnionej lub zobo­wiązanej.Prawo do alimentów jest niezby­walne, niedziedziczne i ściśle związane z osobą uprawnioną. Roszczenia natomiast o po­szczególne już wymagalne ratyświadczeń ali­mentacyjnych przechodzą na spadkobierców uprawnionego. Prawa do alimentów nie można się zrzec ze względu na jego charakter i spo­łeczno-gospodarcze przeznaczenie. Umowne ukształtowanie treści tego prawa jest dopusz­czalne (zob. art. 138 k.r.o.), ale nie może to powodować zagrożenia sytuacji bytowej osoby uprawnionej wskutek na przykład zaniżenia rozmiaru należnych jej świadczeń.§ 2. PRZE­SŁANKI, ZAKRES I POSTACI OBO­WIĄZKU ALIMENTACYJNEGOl. Prze­słanki obowiązku alimentacyjnego A. Za­sada ogólna; stan niedostatku. Zasadą jest, że prawo do alimentów powstaje w razie nie­dostatku osoby uprawnionej (art. 132 § 2 k.r.o.). W niedostatku jest ten, kto nie może utrzymać się „własnymi siłami", gdyż nie po­siada własnych środków majątkowych wystar­czających do zaspokojenia jego usprawiedli­wionych potrzeb bytowych i kulturalnych ani nie ma możliwości zarobkowych. Własne środki wyłączają powstanie prawa do alimen­tów lub zmniejszają jego zakres. Stan niedo­statku w rozumieniu przepisów o alimentacji nie zachodzi między innymi wtedy, gdy uprawniony nie podejmuje dostępnej pracy za­robkowej odpowiedniej do jego stanu zdrowia i kwalifikacji. Od stanu niedostatku uniezależ­nione zostały roszczenia alimentacyjne dzieci, które nie są w stanie utrzymać się samodziel­nie (art. 133 § l k.r.o.) oraz małżonków wzglę­dem siebie w czasie trwania małżeństwa (art. 27 k.r.o.), a nawet, w pewnych wypadkach, byłych małżonków (art. 60 § 2 k.r.o.). We wskazanych sytuacjach z wyjątkiem ostatniej obowiązuje zasada równej stopy życiowej stron stosunku alimentacji. B. Przesłanki ali­mentacji dzieci przez rodziców. Pełnoletność dziecka nie zwalnia rodziców z obowiązku alimentacji, jeżeli dziecko nadal nie jest w sta­nie utrzymać się samodzielnie (np. dlatego, że jest inwalidą nie mogącym zarobkować lub za­robkującym w ograniczonym zakresie, albo z tego powodu, że zdobywa kwalifikacje zawo­dowe w szkole średniej lub wyższej). Zwol­nienie lub ograniczenie obowiązku alimenta­cyjnego rodziców względem dziecka może na­stąpić w sytuacji, gdy ma ono własne środki utrzymania (takie jak np.: stypendium, renta, dochody z własnego majątku - zob. art. 133 § l oraz art. 103 k.r.o.). 2. Zakres obowiązku alimentacyjnego Zakres obowiązku alimenta­cyjnego zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i mająt­kowych możliwości zobowiązanego. Uspra­wiedliwione potrzeby uprawnionego obejmują potrzeby bytowe (np. wyżywienie, mieszkanie, odzież), kulturalne (np. korzystanie z radia, telewizji), a w przypadku małoletnich dzieci - także potrzeby wychowawcze. Możliwości zo­bowiązanego ustala się biorąc pod uwagę nie faktyczne dochody przez niego uzyskiwane, lecz te, które może osiągnąć (por. art. 136 k.r.o.). 3. Postać świadczeń alimentacyjnych Dopuszczalna jest w zasadzie każda postać świadczeń alimentacyjnych. W zależności od okoliczności konkretnego przypadku mogą to być okresowe świadczenia pieniężne (najbar­dziej rozpowszechnione) lub w naturze (np. dostarczanie żywności, odzieży, opału, udo­stępnianie mieszkania itp.).Sąd Najwyższy uznał za dopuszczalne zasądzenie alimentów przez określenie ich ułamkową częścią wyna­grodzenia zobowiązanego, gdy uprawniony ma prawo do równej stopy życiowej z zobowiąza­nym, wynagrodzenie stanowi jedyne źródło dochodów zobowiązanego i jest pobierane pe­riodycznie, nie zaś sezonowo lub okazjonalnie. Zasądzając alimenty w wysokości ułamkowo określonej części wynagrodzenia sąd może za­razem określić ich dolną granicę. Wykonanie obowiązku alimentacyjnego może polegać także na osobistych staraniach o osobę upraw­nioną (sprawowanie pieczy, starania o utrzy­manie, a w odniesieniu do małoletniego - także starania o wychowanie - zob. art. 135 § 2 k.r.o.). § 3. RODZAJE I KOLEJNOŚĆ ZO­BOWIĄZAŃ ALIMENTACYJNYCH 1. Ro­dzaje więzi alimentacyjnych Kodeks ro­dzinny i opiekuńczy przewiduje zobowiązania alimentacyjne między: a. krewnymi w linii prostej (w szczególności - między rodzicami i dziećmi), b. rodzeństwem (art. 128 k.r.o.), c. małżonkami (art. 27 k.r.o.) i byłymi małżon­kami (art. art. 60 i 130 k.r.o.), d. jednym z małżonków i pozostałymi członkami tzw. ma­łej rodziny (obowiązek małżonków przyczynia się do zaspokojenia potrzeb rodziny - art. 27 k.r.o.), e. stronami stosunku przysposobienia oraz, w razie przysposobienia pełnego lub cał­kowitego, przysposobionym i krewnymi przy­sposabiającego na ogólnych zasadach, f. wyjąt­kowo i w ograniczonym zakresie między po­winowatymi, tzn. między jednym z małżon­ków i dzieckiem drugiego małżonka (pasierb, pasierbica - ojczym, macocha). Kodeks naka­zuje stosować odpowiednio w tym wypadku przepisy o obowiązku alimentacyjnym między krewnymi z zachowaniem unormowań szcze­gólnych zawartych w art. 144 § l i 2 k.r.o. Pa­sierb (pasierbica) może więc żądać alimentów od swego ojczyma (macochy), gdy odpowiada to zasadom współżycia społecznego; ojczym (macocha) zaśod pasierba (pasierbicy) - gdy nie tylko jest to zgodne z zasadami współżycia społecznego, lecz ponadto - gdy przyczyniał się (przyczyniała się) do utrzymania pasierba (pasierbicy - zob. art. 144 k.r.o.). g. w pewnym zakresie obowiązek alimentacyjny ojca nie bę­dącego mężem matki dziecka w stosunku do tej matki (art. 141 k.r.o.). 2. Kolejność zobo­wiązań alimentacyjnych A. Kolejność. Obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi a wstępnych przed rodzeń­stwem. Jeżeli jest kilku zstępnych (np. dzieci, wnuki) lub wstępnych (np. rodzice, dziadko­wie), obowiązek alimentacyjny obciąża bliż­szych stopniem przed dalszymi (np. dzieci przed wnukami, rodziców przed dziadkami). Kilku krewnych w tej samej linii i w tym sa­mym stopniu jest zobowiązanych stosownie do swych możliwości zarobkowych i majątko­wych, nie zaś - w częściach równych (art. 129 k.r.o.).B. Alimentacja w dalszej kolejności. Zasadą jest, że istnienie krewnego zobowiąza­nego w bliższej kolejności wyłącza obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolej­ności. Od tej zasady ustawa przewiduje wyjątki (art. 132 k.r.o.), gdy zachodzi:a. niemożność wykonania zobowiązania alimentacyjnego przez zobowiązanego w bliższej kolejności (z powodu braku możliwości zarobkowania i braku wystarczających środków majątkowych) lub b. niemożność uzyskania od niego świad­czeń na czas (np. nieznane jest miejsce pobytu zobowiązanego) albo nadmierne trudności w ściąganiu alimentów (np. zobowiązany prze­bywa w państwie, z którym Polski nie łączy dwustronna umowa o obrocie prawnym lub gdy państwo to nie jest sygnatariuszem wiążącej Polskę konwencji o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych - zob. rozdz. I § 2 pkt 2). C. Możliwość uchylenia się od alimcntowania rodzeństwa. Zobowiązany do alimentowania swego rodzeństwa może uchylić się od świad­czeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub jego najbliższej rodziny (np. dotkliwie obniżyłaby się stopa życiowa zobowiązanego i jego naj­bliższych - art. 134 k.r.o.). D. Pierwszeństwo obowiązku alimentacyjnego wynikającego z małżeństwa. Powszechnie przyjmuje się, że obowiązek alimentacyjny wynikający z mał­żeństwa wyprzedza obowiązek alimentacyjny wynikający z pokrewieństwa (zob. Rozdz. II, § 3 pkt 2E.). Zasada powyższa została wyraźnie wypowiedziana w przepisach odnośnie ali­mentacji między byłymi małżonkami (art. 130 k.r.o.). 3. Roszczenia regresowe (art. 140 k.r.o.). Osoba, która dostarcza drugiemu środ­ków utrzymania lub wychowania nie będąc do tego zobowiązana albo będąc zobowiązana z tego powodu, że uzyskanie na czas świadczeń alimentacyjnych od osoby zobowiązanej w bliższej lub tej samej kolejności byłoby dla uprawnionego niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami, może żądać zwrotu od osoby, która powinna była te świad­czenia spełnić (art. 140 k.r.o.). § 4. STO­SUNKI ALIMENTACYJNE MIĘDZY MAŁŻONKAMI PO ROZWODZIE, UNIE­WAŻNIENIU MAŁŻEŃSTWA I ORZE­CZENIU SEPARACJI l. Zasady powstania zobowiązania alimentacyjnego Polski usta­wodawca ustanowił obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami jako, w pewnych wypadkach, uzasadnioną kontynuację zobo­wiązania powstałego wskutek zawarcia mał­żeństwa. W sprawach nie unormowanych w sposób szczególny (art. 60 k.r.o.) do obo­wiązku, o którym mowa, należy stosować od­powiednio przepisy o obowiązku alimentacyj­nym między krewnymi (art. 61 k.r.o.). Tylko małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia nie może żądać dostarczenia mu środków utrzymania przez byłego współmałżonka. Na­tomiast wspólne zawinienie lub brak winy po obu stronach oraz brak winy po stronie mał­żonka dochodzącego alimentacji nie wyłącza roszczeń alimentacyjnych. 2. Zakresy i prze­słanki zobowiązania alimentacyjnego A. Zwykły obowiązek alimentacyjny (art. 60 § l k.r.o.) pod względemprzesłanek (niedostatek uprawnionego) i zakresu (usprawiedliwione potrzeby uprawnionego oraz stan możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego) analogiczny jest do obowiązku alimentacyj­nego między krewnymi. B. Rozszerzony obowiązek alimentacyjny. Przesłanki rozsze­rzonego obowiązku alimentacyjnego (art. 60 § 2 k.r.o.) są następujące: a. wyłączna wina w zakresie rozkładu pożycia po stronie byłego małżonka zobowiązanego do alimentacji orazb. istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego w następstwie rozwodu. Nie jest natomiast konieczną przesłanką ta­kiego obowiązku niedostatek byłego małżonka dochodzącego alimentacji. Mimo więc braku niedostatku po jego stronie może domagać się od swego współmałżonka zaspokojenia swoich usprawiedliwionych potrzeb w zakresie wykra­czającym poza pokrycie samego niedostatku (art. 60 § 2 k.r.o.). C. Wygaśnięcie obo­wiązku alimentacyjnego. Obowiązek ali­mentacyjny między byłymi małżonkami nie jest w zasadzie ograniczony żadnymi termi­nami, tym niemniej jednak wygasa: a. wskutek zawarcia kolejnego małżeństwa przez mał­żonka alimentowanego; nie dotyczy to zawar­cia małżeństwa wyłącznie w formie wyzna­niowej (zob. Rozdz. II § 2 pkt 2), ale w takim wypadku żądanie dalszej alimentacji może zo­stać ocenione jako nadużycie prawa do ali­mentacji (art. 5 k.c.), b. z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu, gdy zobowiązanym do alimentacji jest małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności obo­wiązek ten, na żądanie uprawnionego, ulegnie przedłużeniu (art. 60 § 3 k.r.o.). 3. Obowiązek alimentacyjny po unieważnieniu małżeń­stwa i w czasie separacji sądowej Powyższe zasady alimentacji odnoszą się także do byłych małżonków po

unieważnieniu małżeństwa. Małżonek, który zawarł małżeństwo w złej wierze, traktowany jest jak małżonek, który zawinił rozkład poży­cia małżeńskiego (art. 21 k.r.o.; zob. Rozdz. II § 6 pkt 2Cc).Do obowiązku alimentacyjnego między małżonkami w czasie separacji orze­czonej przez sąd mają odpowiednie zastoso­wanie omówione wyżej przepisyart. 60 k.r.o. (zob. pkt l i 2). Nie stosuje się jednak przepisu art. 60 § 3 k.r.o. § 5. REALIZACJA ROSZ­CZEŃ ALIMENTACYJNYCHWypełnianie obowiązku alimentacyjnego może następować dobrowolnie i bezkonfliktowo, tak jak w zgod­nie żyjącej rodzinie. Na wypadek przymuso­wej realizacji roszczeń alimentacyjnych usta­wodawca przewidział szczególne gwarancje procesowe i administracyjno-socjalne środki zabezpieczające. Uporczywe uchylanie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego jest przestępstwem (art. 209 k.k.).1. Szczególne środki procesowe Do środków procesowych mających ułatwić i usprawnić dochodzenie świadczeń alimentacyjnych należą zwłaszcza następujące: możliwość wytoczenia powódz­twa o alimenty zarówno przed sądem miejsca zamieszkania zobowiązanego, jak i uprawnio­nego do alimentacji (art. 32 k.p.c.). Dochodze­nie roszczeń alimentacyjnych zwolnione jest od kosztów sądowych (art. 111 § l pkt 2 k.p.c.). Powództwo o alimenty może wytoczyć także prokurator (art. art. 7 i 55 k.p.c.) oraz or­ganizacja społeczna znajdująca się w wykazie ustalonym przez Ministra Sprawiedliwości (art. 61 § l k.p.c. - np. PKPS, TPD). Sąd w sprawach o alimenty może orzec ponad żąda­nie zgłoszone w pozwie (art. art. 321 § 2), wy­rokowi zasądzającemu alimenty z urzędu na­daje rygornatychmiastowej wykonalności (art. 333 k.p.c.) oraz klauzulę wykonalności i dorę­cza tytuł wykonawczy wierzycie­lowi.Egzekucja zasądzonych alimentów może być wszczęta z urzędu na żądanie sądu pierw­szej instancji, który sprawę rozpoznał (art. art. 1082 i 1085 k.p.c.).2. Fundusz alimentacyj­nyW celu udzielenia pomocy osobom nie mo­gącym wyegzekwować należnychim alimentów (dotyczy to zwłaszcza dzieci) na mocy ustawy z 18 lipca 1974 r. (tekst jednolity: Dz. U. z 1991 r., Nr 45, póz. 200) został utworzony fundusz alimentacyjny, którego dysponentem jest ZUS. Świadczenia z funduszu przysługują osobom, które zamieszkują w Polsce i uzy­skały ustalający alimenty tytuł egzekucyjny po­chodzący od sądu, gdy egzekucja alimentów okazała się całkowicie lub częściowo bezsku­teczna.Nowelizacja ustawy o funduszu ali­mentacyjnym (Dz. U. z 1999 r., Nr 90, póz. 1000; z mocą obowiązującą od l stycznia 2000 r.) przywróciła kryterium dochodowe przy przyznawaniu świadczeń z Funduszu Alimen­tacyjnego. Świadczenia z funduszu alimenta­cyjnego przysługują mianowicie, jeżeli prze­ciętny miesięczny dochód na osobę w rodzinie uprawnionego nie przekracza kwoty odpowia­dającej 60% przeciętnego wynagrodzenia ogło­szonego przez Prezesa GUS. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują w wy­sokości alimentów bieżąco ustalanych przez sąd, jednakże nie wyższej niż 30% przecięt­nego wynagrodzenia ogłaszanego przez Pre­zesa GUS do celów emerytalnych. Świadcze­nia z funduszu alimentacyjnego nie przysłu­gują osobie, która a) otrzymuje pełne utrzyma­nie z funduszów państwowych lub społecznych (w szczególności: odbywa czynną służbę woj­skową lub spełnia zastępczo obowiązek tej służby, przebywa w placówce zapewniającej całodobową opiekę oraz zaspokajającej nie­zbędne potrzeby, jeżeli za jej pobyt rodzina nie ponosi odpłatności), b) jest uprawniona, zgodnie z przepisami o powszechnym obo­wiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, do zasiłków pieniężnych przewidzianych dla dzieci żołnierzy oraz osób spełniających za­stępczo obowiązek służby wojskowej, zobo­wiązanych do świadczeń alimentacyjnych, c) po osiągnięciu pełnoletności nie kształci się w szkole i nie jest uznana za osobę o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawno­ści lub nie posiada orzeczenia traktowanego na równi z orzeczeniem o znacznym lub umiar­kowanym stopniu niepełnosprawności, chyba że ukończyła 50 lat. Zakład Ubezpieczeń Społecznych podejmuje decyzje o zaprzestaniu wypłaty świadczeń z funduszu alimentacyj­nego w następujących wypadkach: a) w razie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego, b) po osiągnięciu pełnoletności przez osobę upraw­nioną do alimentów, c) gdy odpadnie choćby jeden z warunków, od którego zależy przyzna­nie tych świadczeń. ZUS odstępuje jednak od wydania decyzji o zaprzestaniu wypłaty świad­czeń z funduszu alimentacyjnego, jeżeli:a) mimo wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego wskutek śmierci osoby zobowiązanej do ali­mentów osobie dotychczas uprawnionej do alimentów nieprzysługuje renta rodzinna, stałe świadczenie z opieki społecznej lub inna sta­łapomoc, b) po osiągnięciu pełnoletności osoba uprawniona do świadczeń nie ma

możliwości samodzielnego utrzymania się. 3. Przedawnienie Roszczenia o poszczególne raty świadczeń alimentacyjnych przedawniają się z upływem 3 lat (art. 137 k.r.o.), przedaw­nieniu natomiast nie ulega samo prawo do ali­mentów. 4. Zmiana lub uchylenie obo­wiązku alimentacyjnego W razie zmiany usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego do alimentacji lub zmiany możliwości zarobko­wych i majątkowych zobowiązanego orzecze­nie lub umowa ustalające wysokość alimentów mogą ulec zmianie (uchylenieobowiązku, podwyższenie lub obniżenie alimentów - art. 138 k.r.o.). OPIEKA I KURATELA § l. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OPIEKI I KURATELI Stosunkami prawnorodzinnymi są wyłącznie opieka nad małoletnim oraz nie­które rodzaje kurateli, a mianowicie - kuratela dla dziecka poczętego lub ustanowiona dla przejściowego strzeżenia interesów małolet­niego (zob. np.art. 99 k.r.o.). Wspólną cechą podstawową opieki i kurateli jest zapewnienie przez nie pieczy nad osobami lub majątkami osób, które nie mogą samodzielnie prowadzić swoich spraw (z przyczyn prawnych lub fak­tycznych). Najważniejsze różnice są następu­jące: a. zasadniczym celem opieki jest piecza nad osobą (fizyczną), kuratela natomiast służy głównie zabezpieczeniu interesów majątko­wych osób, dla których została ustanowiona; b. opieka rozciąga się na całość spraw osoby pod­danej opiece, kuratela zaś ma za przedmiot określony wycinek spraw osób, do których się odnosi; c. opieka jest stosunkiem trwałym, ku­ratela - zasadniczo - istnieje przejściowo (do osiągnięcia określonego celu); d. opiekę można ustanowić tylko dla osób fizycznych, kuratora - także dla osób prawnych (zob. art. 42 k.c.);e. opiekun zawsze jest przedstawicie­lem ustawowym, kurator natomiast w niektó­rych tylko wypadkach (np. kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powo­łany do jej reprezentowania (i do zarządu jej majątkiem) i tylko wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi (art. 181 § l k.r.o.). f. opieka jest instytucją dość jednolitą (opieka nad małolet­nim i całkowicie ubezwłasnowolnionym), ku­ratela zaś przybiera postaci bardzo zróżnico­wane. § 2. OPIEKA NAD MAŁOLETNIM l. Pojęcie i zasady opieki prawnej A. Opieka publicznoprawna i faktyczna. Od opieki ro­dzinnoprawnej (nad małoletnim) i cywilno­prawnej (nad całkowicie ubezwłasnowolnio­nym), czyli tzw. opieki prawnej należy odróż­nić opiekę publicznoprawną (socjalną nad oso­bami, które z własnych środków majątkowych nie mogą zaspokoić potrzeb życiowych) oraz opiekę faktyczną (polegającą na nie mającym podstawy prawnej zajmowaniu się sprawami osób, które nie są w stanie prowadzić i zała­twiać samodzielnie swoich spraw). B. Opieka prywatnoprawna. Opieka prawna jest insty­tucją zapewniającą roztoczenie pieczy nad osobą i jej majątkiem, gdy osoba ta nie jest w stanie samodzielnie prowadzić swoich spraw. Opieka prywatnoprawna występuje w dwu po­staciach -jako opieka nad małoletnim (art. art. 145-174 k.r.o.) i opieka nad ubezwłasnowol­nionym całkowicie (art. art. 175-177 k.r.o.). Ta druga forma opieki jest instytucją osobowego prawa cywilnego (zob. art. 13 § 2 k.c.).

Nie ustanawia się opieki nad małoletnim w wieku od 13 do 18 lat, całkowicie ubezwła­snowolnionym, gdy pozostaje on pod władzą rodzicielską (art. 13 § l k.c.; zob. Rozdz. IV § 3 pkt 4D). Jeżeli zaś taki małoletni nie pozo­staje pod władzą rodzicielską, to ustanawia się dla niego „opiekę nad małoletnim". Dalsze uwagi dotyczyć będą wyłącznie opieki nad małoletnim, która jest instytucją prawa rodzin­nego. C. Charakter i zasady opieki nad małoletnim. Opieka nad małoletnim jest suro­gatem władzy rodzicielskiej. Stronami sto­sunku opieki są: opiekun (lub dwoje opieku­nów będących małżonkami - art. 146 k.r.o.) oraz osoba pozostająca pod opieką (tzw. pupil - od łacińskiego słowa pupillus - sierota). Pod­stawowe zasady rządzące opieką są następu­jące: zasada dobra dziecka, zasada powszech­ności opieki oraz zasada państwowego nadzoru opiekuńczego (art. 145 k.r.o.). Zasada dobra dziecka jako zasada ogólna i podstawowa pol­skiego prawa rodzinnego została omówiona w Rozdz. I § 2 pkt 3. Pozostałe dwie zasady wy­raża przede wszystkim art. 145 k.r.o., z którego w związku z przepisami o władzy rodziciel­skiej wynika, że ustanowienie opieki jest obo­wiązkowe zawsze, gdy małoletni nie pozostaje pod władzą rodzicielską żadnego z rodziców. 2. Ustanowienie opieki A. Pojęcie. Jest to wprowadzenie przez sąd opiekuńczy systemu pieczy nad dzieckiem w celu zastąpienia wła­dzy rodzicielskiej. Sąd opiekuńczy orzeka o ustanowieniu opieki, skoro tylko poweźmie wiadomość, że zachodzi prawny po temu po­wód (art. 145 § 2 k.r.o.). B. Postępowanie w sprawach opiekuńczych. W myśl art. 570 k.p.c. postępowanie o ustanowienie opieki może być wszczęte przed sądem opiekuńczym z urzędu lub na wniosek. Każdy zaś, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest za­wiadomić o tym sąd opiekuńczy (art. 572 k.p.c.). W świetle przepisów k.r.o. (zob. art. 145) organem mającym kompetencje do po­woływania, kontrolowania i odwoływania opiekuna jest wyłącznie sąd opiekuńczy, nie zaś organy administracji państwowej. C. Prze­słanki ustanowienia opieki. Prawne powody ustanowienia opieki nad małoletnim określają przepisy o władzy rodzicielskiej (art. 145 § l k.r.o.). a. Sieroctwo naturalne. Opiekę sąd opiekuńczy powinien ustanowić w razie natu­ralnego sieroctwa dziecka (oboje rodzice nie żyją- art. 94 § l k.r.o., oboje są nieznani - art. 94 § 3 k.r.o.). b. Sieroctwo społeczne Naj­ogólniej mówiąc, chodzi o wypadki, w których oboje rodzice nie mają władzy rodzicielskiej (brak zdolności do czynności prawnych po stronie obojga rodziców - art. 94 § l k.r.o., po­zbawienie lub zawieszenie władzy rodziciel­skiej - art. art. 110 i 111 k.r.o., nieposiadanie przez matkę władzy rodzicielskiej w sytuacji, gdy ojcu, którego ojcostwo zostało sądownie ustalone, władza rodzicielska również nie przysługuje - art. 93 § 2 k.r.o.; zob. rozdz. III § 3 pkt 4). Należy jeszcze raz podkreślić, że nie ma podstaw

dla ustanowienia opieki, gdy władza rodziciel­ska przysługuje chociażby tylkojednemu z ro­dziców albo gdy władza obojga jest tylko ogra­niczona. 3. Ustanowienie opiekuna Jest to powołanie przez sąd opiekuńczy oznaczonej osoby do sprawowania pieczy nad dzieckiem, jego majątkiem i reprezentowania dziecka.. Obecnie, ze względu na brak rozporządzenia wykonawczego do art. 150 k.r.o., opiekunem może zostać wyłącznie osoba fizyczna, także wtedy, gdy dziecko znajduje się w placówce opiekuńczej. O wyborze osoby opiekuna roz­strzyga dobro dziecka (art. 149 k.r.o.). Opiekun powinien mieć pełną zdolność do czynności prawnych i nie powinien być pozbawiony przez sąd karny praw publicznych albo praw rodzicielskich lub opiekuńczych (art. 148 § l k.r.o.; karę dodatkową utraty praw rodziciel­skich przewidywał art. 38 pkt 2 k.k. z 1969 r. - por. art. 51 k.k. z 1997 r.; zob. też Rozdz. III § 3 pkt 4A). Jeden opiekun może być ustano­wiony dla kilkorga dzieci (art. 151 k.r.o.). 4. Objęcie funkcji opiekuna Jest to zdarzenie odrębne od dwu poprzednio omówionych (p. 2 i 3) i ma postać formalnego aktu z udziałem osoby ustanowionej opiekunem. Następuje ono przez złożenie przyrzeczenia przed sądem opiekuńczym (art. 153 k.r.o.; tekst przyrzecze­nia: art. 590 k.p.c.).Dowodem ustanowienia opiekuna jest zaświadczenie wydawane przez sąd opiekuńczy po złożeniu przez opiekuna przyrzeczenia (art. 591 k.p.c.). Od chwili obję­cia opieki opiekun jest uprawniony do jej sprawowania. Każdy, kogo sąd opiekuńczy ustanowi opiekunem, ma obowiązek objąć

opieką. Tylko z ważnych powodów (np. zły stan zdrowia, nadmierne obciążenie obowiąz­kami zawodowymi) sąd opiekuńczy może zwolnić od obowiązku objęcia opieki (art. 152 k.r.o.). Uchylanie się od obowiązku objęcia opieki (i później - od wykonywania zarządzeń sądu opiekuńczego) zagrożone jest grzywną wymierzaną przez sąd opiekuńczy (art. 598 k.p.c.). 5. Treść i sprawowanie opieki A. Treść i zakres. Opieka nad małoletnim, tak jak władza rodzicielska, obejmuje trzy ele­menty. Są to:a. piecza nad osobą dziecka,b. za­rząd jego majątkiem, c. reprezentacja dziecka. Opiekun jest ustawowym przedstawicielem dziecka poddanego opiece z wyłączeniem wy­padków, w których jego reprezentacja mogłaby naruszyć interes dziecka (art. 159 k.r.o., analo­gicznie zostało potraktowane przedstawiciel­stwo rodziców - art. 98 § 2 k.r.o.; zob. Rozdz. III § 3 pkt 2D). Zasadą jest, że opiekun spra­wuje opiekę bezpłatnie. Tylko wtedy, gdy po­nosi znaczny nakład pracy na zarząd majątkiem pupila, może żądać przyznaniastosownego wy­nagrodzenia (art. 162 k.r.o.).Do sprawowania opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej (zob. Rozdz. III § 3 pkt 2) z modyfikacjami wynikającymi ze szcze­gólnych

unormowań dotyczących opieki (art. 155 § 2 k.r.o.). B. Zasadnicze różnice między opieką i władzą rodzicielską. Trzy zasadnicze róż­nice między sprawowaniem władzy rodziciel­skiej i opieki polegają na tym, że:a. opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opie­kuńczego we wszystkich ważniejszych spra­wach dotyczących zarówno majątku, jak i osoby małoletniego (art. 156 k.r.o.), podczas gdy rodzice - tylko w odniesieniu do czynności przekraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka (art. 101 § 3 k.r.o.),

b. opiekun, inaczej niż rodzice, podlega z mocy ustawy stałemu nadzorowi sądu opie­kuńczego (art. art. 155 § l, 156, 157, 165-168 k.r.o.), c. opiekun ma w zasadzie obowiązek wysłuchania podopiecznego przed podjęciem decyzji w ważniejszych sprawach (art. 158 k.r.o.).6. Ustanie opieki i wygaśnięcie funk­cji opiekuna Wygaśnięcie funkcji opiekuna może być następstwem ustania opieki, ale nie jest to przyczyna wyłączna. Z kolei wygaśnię­cie funkcji opiekuna nie powoduje ustania opieki. a. Ustanie opieki. Opieka ex legę ustaje w trzech wypadkach: - w razie osiągnię­cia pełnoletności przez dziecko poddane opiece, - gdy przywrócona zostaje nad nim władza rodzicielska, - w razie śmierci pupila.b. Wygaśnięcie funkcji opiekuna. Cztery zda­rzenia powodują wygaśnięcie funkcji opie­kuna:- ustanie opieki, - zwolnienie przez sąd opiekuńczy z ważnych powodów na żądanie opiekuna, - zwolnienie przez sąd opiekuńczy z urzędu, gdy opiekun jest niezdolny do spra­wowania opieki z powodu przeszkód faktycz­nych (np. ciężka choroba) lub prawnych (np. utrata zdolności do czynności prawnych) albo gdy dopuszcza się czynów i zaniedbań, które naruszają dobro pozostającego pod jego opieką dziecka (np. nie przeciwdziała przejawom al­koholizmu lub narkomanii pupila),- śmierć opiekuna. § 3. KURATELA 1. Ustanowienie kurateli i zasady jej wykonywania Kuratelę ustanawia się w wypadkach w ustawie przewi­dzianych (art. 178 § l k.r.o.) bądź z urzędu, bądź na wniosek osoby zainteresowanej lub prokuratora. Kuratelę ustanawia sąd opiekuń­czy, a na podstawie przepisów szczególnych - także inne organy państwowe (np. sąd orzeka­jący w danej sprawie, organ administracyjny w postępowaniu administracyjnym dla osoby nieobecnej). Dla porównania - opiekę ustana­wia wyłącznie sąd opiekuńczy. Podczas gdy opiekun sprawuje opiekę w zasadzie bezpłat­nie, kurator może żądać stosownego wynagro­dzenia, chyba że jego nakład pracy jest nie­znaczny, a sprawowanie kurateli czyni zadość zasadom współżycia społecznego (art. 179 k.r.o.).2. Uchylenie kurateli; wygaśnięcie funkcji kuratora Kuratelę uchyla organ pań­stwowy, który j ą ustanowił, jeżeli osiągnięty został jej cel lub ustaje ona z mocy prawa, gdy ukończona została sprawa, dla załatwienia któ­rej kuratela była ustanowiona (art. 180 k.r.o.).Wygaśnięcie funkcji kuratora może być następstwem: ustania kurateli, śmierci kura­tora, zwolnienia kuratora przez organ, który go powołał (art. 169 w zw. z art. 178 § 2 k.r.o.). 3. Rodzaje kurateli A. Kuratela o charakterze rodzinnoprawnym. Charakter instytucji ro­dzinnoprawnej ma kuratela ustanowiona dla dziecka poczętego, lecz nie urodzonego, jeżeli potrzebne jest to do strzeżenia przyszłych praw dziecka oraz dla osoby małoletniej w celu przejściowego zastąpienia władzy rodzi­cielskiej (art. art. 98 § 2i 99 oraz 109 § l i 3 k.r.o.) lub opieki (art. art. 147, 157, 168 k.r.o.). B. Inne rodzaje kurateli. Spośród innych ro­dzajów kurateli, należących do instytucji oso­bowego lub majątkowego prawa cywilnego, można przykładowo wymienić kuratelę dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej (art. 16 § 2 k.c.), dla osoby ułomnej (art. 183 k.r.o.), dla osoby nieobecnej (art. 184 k.r.o.). Ponadto może być ustanowiony kurator w sprawach o prawa stanu (art. art. 70 § 2,

82 § 3, 84 § 2 i 125 § 2 k.r.o.) lub kurator proce­sowy, gdy miejsce pobytustrony nie jest znane (art. 143 k.p.c.).Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (art. 44) przewi­duje możliwość ustanowienia kuratora dla osoby przebywającej w szpitalu psychiatrycznym, na wniosek tej osoby lub z urzędu, jeżeli osoba ta w czasiepobytu w szpitalu potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw albo spraw określo­nego rodzaju.

---