Dydaktyka ogólna - wykłady

Dydaktyka ogólna - wykłady

Dydaktyka (z grec. "didasko" - uczę, "didaktikos" - pouczający) stanowi podstawową dyscyplinę pedagogiczną, której przedmiotem zainteresowania jest proces kształcenia. Po raz pierwszy termin "dydaktyka" został użyty w XVII wieku w Niemczech, przez Joachima Junga i Krzysztofa Helwiga, autorów książki pt. Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza. W owych czasach dydaktyka była uważana za sztukę nauczania, która wymagała posiadania odpowiedniego talentu pedagogicznego. W XVII wieku przypadał również okres działalności Jana Amosa Komeńskiego, autora słynnego dzieła pt. Wielka dydaktyka, w którym przedstawił on uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego. Dydaktyka w XVII wieku stanowiła jedyną naukę pedagogiczną.

W wieku XIX żył J.F.Hebart - psycholog i filozof niemiecki, określany mianem ojca pedagogiki. Dzięki jego działaniom dydaktyka stała się nauką - była przez niego traktowana jako teoria nauczania wychowującego. Herbart był zdania, iż przedmiotem zainteresowania dydaktyków powinny być czynności podejmowane przez nauczyciela w szkole oraz ich szczegółowa analiza.

Na przełomie XIX i XX wieku dydaktyka zmienia swoje oblicze dzięki działalności Johna Dewey'a, twórcy nowej teorii wychowania, który pojmował dydaktykę jako teorię uczenia się. Celem dydaktyki w jego ujęciu miała być analiza czynności zachodzących w trakcie procesu uczenia się a samo nauczanie stanowić miało funkcję uczenia się.

Współcześnie, dydaktyka jest ujmowana jako nauka o nauczaniu i uczeniu się; według Stróżewskiego, jest ona sztuką będąc nauką.

Dydaktyka w systemie nauk

Twierdzenia nauk społecznych mają probabilistyczny charakter, co oznacza, iż nie są one pewnikami, a jedynie tezami przyjmowanymi z pewną dozą prawdopodobieństwa. Wśród nauk społecznych wymienia się między innymi nauki takie jak:

• filozofia

• pedagogika

• psychologia

• socjologia

Natomiast do nauk pedagogicznych zaliczymy następujące:

• dydaktyka ogólna

• historia wychowania

• pedagogika ogólna

• teoria organizacji szkolnictwa

• teoria wychowania

Dydaktyka ogólna posiada następujące subdyscypliny:

• dydaktykę medyczną, której przedmiotem zainteresowań jest specyfika kadr w szkołach medycznych oraz praca z pacjentem

• dydaktykę szkoły wyższej, zajmującą się specyfiką procesu kształcenia na poziomie szkoły wyższej oraz pracą ze studentami

• dydaktykę wojskową, której celem jest przygotowywanie kadr oraz praca z żołnierzami odbywającymi zasadniczą służbę wojskową

• neurodydaktykę, czyli dydaktykę XXI wieku wykorzystującą maksimum możliwości ludzkiego mózgu w procesie nauczania; zdaniem neurodydaktyków metody muszą być adekwatne do możliwości mózgu

• ontodydaktykę,która stanowi dydaktykę treści zajmującą się teorią doboru treści kształcenia

• teleologię, czyli naukę zajmującą się celami kształcenia

Oprócz wymienionych subdyscyplin, dydaktyka ogólna dzieli się na dydaktyki szczegółowe, czyli metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów. Funkcjonują następujące sposoby rozumienia dydaktyki szczegółowej:

• teoria nauczania - uczenia się danego przedmiotu na wszystkich szczeblach kształcenia

• teoria nauczania - uczenia się danego przedmiotu na określonym szczeblu kształcenia (np. matematyka w klasach od IV do VI)

• teoria nauczania - uczenia się wszystkich przedmiotów na określonym szczeblu kształcenia (np. dydaktyka nauczania zintegrowanego lub początkowego albo dydaktyka szkoły wyższej)

• teoria nauczania - uczenia się wszystkich przedmiotów na wszystkich szczeblach kształcenia - dydaktyka ogólna

Przedmiot badań, zadania, funkcje

Przedmiot badań dydaktyki ogólnej stanowi proces nauczania - uczenia się wraz z czynnikami wyzwalającymi go, warunkami w jakich on zachodzi, z jego przebiegiem oraz skutkami. Istnieje tzw. dekalog dydaktyka, szczegółowo opisujący zakres zainteresowań dydaktyki ogólnej:

1. terminologiczna oraz metodologiczna aparatura dydaktyki

2. cele kształcenia

3. treści kształcenia

4. proces nauczania - uczenia się

5. zasady kształcenia

6. metody kształcenia

7. formy organizacyjne

8. środki dydaktyczne

9. systemy dydaktyczne

10. osiągnięcia i niepowodzenia szkolne

Do głównych zadań dydaktyki ogólnej zalicza się:

• opis wraz z analizą poszczególnych elementów przedmiotu badań

• ustalanie charakterystycznych dla procesu kształcenia prawidłowości

• ustalanie pewnych norm i zasad postępowania opierając się o wykryte prawidłowości

Do głównych funkcje dydaktyki ogólnej zaliczamy:

• funkcję teoretyczno-poznawczą - ma ona charakter diagnostyczny (odpowiada na pytania co jest i jak jest) i prognostyczny (odpowiada na pytania co będzie, jak będzie i jak powinno być)

• funkcję praktyczno-instrumentalną (utylitarną) - wskazuje na konkretne metody, środki i formy organizacyjne stanowiące pomoce w pracy dydaktycznej

Podstawowym pojęciem dydaktyki ogólnej jest uczenie się, które przez różnych dydaktyków jest odmiennie rozumiane:

• według Bandury - proces dokonujący się na drodze przekazywania doświadczeń społecznych

• według Bogdana Nawroczyńskiego - proces aktywnego nabywania wiadomości oraz sprawności

• według Czesława Kupisiewicza - proces aktywnego nabywania wiadomości, umiejętności i nawyków dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości

• według Kazimierza Sośnickiego - umysłowy, poznawczy proces poznawania rzeczywistości, rozumiany w kategoriach spostrzegania, myślenia i działania

• według Stefana Baleja - proces, którego produkt stanowi wiedza oraz umiejętności

• według Wincentego Okonia - proces, w trakcie którego w oparciu o poznanie, doświadczenie i ćwiczenia tworzą się nowe formy działania i zachowania lub zmianom ulegają formy dotychczasowe

Termin "uczenie się" zawiera cztery następujące komponenty:

1. charakter obejmujący coś ciągłego i ukierunkowanego, procesualnego i dynamicznego

2. przedmiot obejmujący wiedzę i wiadomości, umiejętności i nawyki, rzeczywistość oraz doświadczenie społeczne

3. drogi, czyli nabywanie, poznawanie oraz przekazywanie doświadczeń społecznych, ćwiczenia, działanie (bezpośrednie - pośrednie)

4. efekt obejmujący pewne formy zachowania oraz działania, modyfikację zachowań dotychczasowych, wiedzę i umiejętności czy poznanie rzeczywistości

Uczenie się jest procesem aktywnego nabywania wiedzy, umiejętności i nawyków w toku poznawania rzeczywistości (bezpośredniego oraz pośredniego), ćwiczeń, myślenia oraz gromadzenia doświadczeń, zarówno indywidualnych jak i społecznych. Wynikiem procesu uczenia się jest poznanie rzeczywistości (czyli wiedza) wraz z nabyciem umiejętności jej przekształcania, jak i modyfikacja zachowań uczącego się podmiotu. Właściwości procesu uczenia się mają swoje źródło w definicji, zatem uczenie się ma następujące cechy:

• aktywność podmiotu uczącego się

• procesualny charakter - zakładający pewną ciągłość i planowość, systematyczność, wewnętrzną spójność poszczególnych czynności, dynamizm oraz świadomą organizację

• ukierunkowanie całego procesu na jego wynik, czyli dążenie do założonych celów

Do współczesnych teorii uczenia się zaliczyć można między innymi:

• teorie filozoficzne

• teorie psychologiczne

• socjologiczne

• teorie cybernetyczne i inne

Filozoficzna teoria poznania mówi o przechodzeniu od rzeczy znanych do nieznanych, ciągłym poznawaniu otaczającej rzeczywistości poprzez coraz bardziej dokładne odzwierciedlanie jej w umyśle człowieka; uczenie się jest procesem poznawczym, przebiegającym w 3 płaszczyznach:

1. płaszczyźnie zmysłowej (spostrzeganie)

2. płaszczyźnie umysłowej (myślenie)

3. płaszczyźnie praktycznej (działanie)

Wyróżnia się następujące psychologiczne teorie uczenia się:

1. teorie asocjacyjne - uczenie się pojmowane jako kojarzenie poszczególnych elementów na zasadzie: bodziec - reakcja; wyróżnia się następujące odmiany tych teorii:

• apercepcjonizm,którego twórcą był Herbart głosił, iż uczenie należy rozpoczynać od przypomnienia rzeczy, które na dany fakt już wiemy

• teoria odruchów warunkowych - twórcą tej teorii był Pawłow robiący eksperymenty na psach; uczenie się realizuje się w trakcie reagowania na bodźce oraz tworzenia odruchów warunkowych

• koneksjonizm - autorem tego kierunku był Tornalike, którego zdaniem reakcja na bodziec przebiega poprzez koneksje, czyli różne powiązania, układy, znajomości, między różnymi elementami; istotne jest, by rzeczy których się uczymy nie były nam obojętne, ponieważ łatwiej i szybciej przychodzi nauka rzeczy przyjemnych dla nas

2. teorie strukturalne - są to tzw. teorie pola i postaci, gdzie najważniejszą czynnością uczenia się jest wgląd, wnikanie w struktury

3. teorie funkcjonalne - według tej grupy teorii, najważniejsze są funkcje uporządkowane, które zmierzają do osiągania założonego efektu; uczenie zakłada drogę od pewnego zadania do osiąganego wyniku, który wymaga od podmiotu chęci oraz postawy aktywnej (konieczna jest wielostronna aktywność oraz chęci)

Istnieją 3 prawa dotyczące uczenia się:

• gotowość, czyli posiadanie motywacji

• ćwiczenia, czyli powtarzanie pewnych czynności

• efekt; szybciej uczymy się tego, co mamy ochotę się uczyć

Na gruncie socjologii, uczenie się stanowi proces społeczny; uczenie się zachodzi dzięki byciu w grupie, zachodzących w niej interakcjom, interkomunikacji oraz związkom interpersonalnym

Cybernetyczna teoria zakłada z kolei, iż wszystko ma swój przebieg w pewnych układach; uczenie się traktowane jest tutaj jako pewien zbiór czy kompleks wzajemnie powiązanych ze sobą elementów, a proces uczenia się przebiega w układzie i polega na przyjmowaniu i przetwarzaniu informacji wraz z odpowiednią regulacją tych procesów. Podstawowy układ dla procesu uczenia się stanowi szkoła, której podstawowymi elementami są nauczyciel oraz uczniowie.

Proces uczenia się przejawia następując prawidłowości:

• jest to proces wielostronnie aktywny, w którym zachodzą następujące rodzaje aktywności:

• werbalna (mowa)

• recepcyjna (recepcja)

• motoryczna

• wielozmysłowa

• intelektualna

• emocjonalna

• jest to proces celowy i regulowany; jego celowość ma swoje źródło w teoriach funkcjonalnych, natomiast regulacja - w teoriach cybernetycznych; jest to proces etapowy oraz zintegrowany, przy czym etapowość ta jest wynikiem analizy filozoficznej oraz teorii strukturalnej (etapy mają miejsce również w teoriach cybernetycznych); zintegrowany charakter jest wynikiem teorii asocjacyjnych i strukturalnych

• jest to proces indywidualny i społecznym

Według W. Okonia sposoby uczenia się są bardzo indywidualne i zależą one od każdego człowieka; wyróżnił on następujące rodzaje uczenia się:

• uczenie się przez przyswajanie (bez większej aktywności)

• uczenie się przez odkrywanie (rozwiązywanie problemów)

• uczenie się przez przeżywanie (treści o charakterze emocjonalnym zapamiętujemy na dłużej)

• uczenie się przez działanie

Cele kształcenia

Nauka o celach to teleologia; cele kształcenia to z góry założone pewne stany rzeczy (zdarzeń), które zamierzamy osiągać w trakcie procesu kształcenia; według W. Okonia cele kształcenia to świadomie założone efekty, które chcemy uzyskać w wyniku kształcenia natomiast według Denka cele kształcenia obejmują postulowany stan rzeczy wraz z działaniami prowadzącymi do jego realizacji.

Cele kształcenia posiadają następujące właściwości:

• są dostrzegalne, czyli określone w sposób pozwalający na ustalenie stanu ich wykonania

• wykonalne, czyli możliwe do realizacji w danym czasie

• logiczne, czyli bez wewnętrznych sprzeczności

• rzeczowe i precyzyjne - przedstawiają syntetyczny opis stanu jaki chcemy osiągnąć

• wymierne, a więc określany w sposób umożliwiający zmierzenie ich stanu

Można wyróżnić cele kształcenia potencjalne, czyli funkcjonujące w świadomości nauczyciela aż do chwili rozpoczęcia nauczania, oraz cele aktualne, które symbolizują rozpoczęcie procesu kształcenia.

Cele kształcenia w swoim rzeczowym aspekcie określają przewidywane przez nas zmiany w wiedzy oraz umiejętnościach oraz to, co na skutek nauczania oraz uczenia się mają umieć uczniowie. Natomiast podmiotowy aspekt celów kształcenia obejmuje to, iż określają one zmiany w zakresie rozwoju motywacji, sprawności umysłowych, postaw oraz systemu wartości.

Według kryterium stopnia uszeregowania wyróżniamy cele:

1. ogólne (funkcje) wyrażające co ma stanowić produkt końcowy procesu kształcenia; określane są mianem celów instytucjonalnych szkoły; mają długoterminowy charakter - realizowane są małymi krokami

2. pośrednie (czynności) otrzymywane są w wyniku podziału celów ogólnych na ich poszczególne składniki (czynności)

3. szczegółowe (zadania) wyrażają cechy ogólne w języku konkretów, stanowią one opis spodziewanych po zakończeniu lekcji zachowań uczniów, szczegółowo określają, co będą oni umieć

Przekładanie celów ogólnych na cele szczegółowe nazywa się ich operacjonalizacją; narzędziem operacjonalizacji jest taksonomia, czyli hierarchiczny układ celów kształcenia. Według Gallowaya, cele szczegółowe posiadają następujące właściwości:

• są formułowane z punktu widzenia ucznia, a więc określają, iż to właśnie on potrafi zrobić konkretną rzecz jeśli go jej nauczymy

• stanowią one konkretny opis zachowań ucznia

• mogą one zawierać pewne warunki ograniczające, czyli warunki, które muszą być spełnione przez określone zachowania (np. ograniczenie czasu czy liczby błędów)

• reprezentują one różne rozdaje zachowań; w zależności od typu zachowania opisywanego przez cele, wyróżnia się:

• cele szczegółowe typu poznawczego - uczeń potrafi przekładać wiadomości, objaśniać je, stosować czy analizować)

• cele szczegółowe typu emocjonalnego - uczeń uważa, reaguje, wartościuje, przeżywa, charakteryzuje

• cele szczegółowe typu psychomotorycznego - uczeń pisze, skacze, szyje, wykonuje ruchy ekspresyjne

Treści kształcenia

Realizacja celów kształcenia wymaga również zdefiniowania treści kształcenia, czyli całokształtu podstawowych wiadomości oraz umiejętności z zakresu różnych dziedzin, które są przewidziane do realizacji w trakcie procesu kształcenia. Treści zapisywane są w dokumentach, takich jak:

• plany nauczania

• podręczniki

• podstawy programowe

• programy nauczania

Według W. Okonia, treści kształcenia muszą spełniać następujące warunki:

1. wymagania dotyczące uczącego się człowieka, stawiane są z punktu widzenia uczniów:

• konieczność dostosowania treści do indywidualnych możliwości uczniów (psychicznych, społecznych, rozwojowych)

• konieczność dostosowania treści do potrzeb uczniów

2. wymagania dotyczące zmieniającego się społeczeństwa

• konieczność respektowania możliwości społeczeństwa

• konieczność respektowania potrzeb społeczeństwa

• konieczność uwzględniania takich obszarów tematycznych jak: ojczyzna, naród, życie społeczne i obywatelskie, edukacja, praca zawodowa czy rodzina

3. wymagania dotyczące rozwoju nauki i kultury:

→ treści kształcenia w zakresie kultury mają umożliwiać:

• poznanie określonych dobór kultury

• wywarzanie różnych wartości

• przeżywanie różnych wartości kulturowych

→ treści kształcenia w zakresie nauki muszą obejmować 4 elementy składowe nauki:

• fakty naukowe

• pojęcia naukowe

• prawa nauki

• teorie naukowe

Z kolei Kupisiewicz wymienia pięć grup wymagań dotyczących treści kształcenia:

• społeczne, zawodowe oraz kulturowe (zarówno obecne jak i przyszłe)

• naukowe - dostosowanie treści do osiągniętego poziomu nauki oraz techniki

• psychologiczne - dostosowanie treści do psychofizycznych możliwości uczniów

• dydaktyczne

• konieczność zachowania korelacji wewnątrzprzedmiotowej i miedzyprzedmiotowej- należy łączyć treści różnych dziedzin

• wymaganie łączenia teorii z praktyka

• konieczność strukturalizacji wiedzy - w przypadku, gdy treści jest zbyt dużo, należy dokonać strukturalizacji wiedzy

• konieczność egzemplastycznego układania treści, czyli w liniowy, koncentryczny lub spiralny sposób

• pedagogiczne - teorie doboru treści kształcenia

Klasyczne teorie:

• materializm dydaktyczny (encyklopedyzm) był reprezentowany np. przez J. A. Komeńskiego czy Basedowa; głównym celem kształcenia jest przekazywanie jak największej ilości wiedzy z zakresu różnych dyscyplin naukowych; każdy profesor jest encyklopedystą; wynikiem takiej teorii jest powstawanie przeładowanych programów nauczania, które nie są ze sobą odpowiednio skorelowane; koncepcja ta jest jednostronna - wiedza, praktyka, zdolności poznawcze - encyklopedyzm rozwija tylko wiedzę, nie dbając o resztę

• formalizm dydaktyczny (intelektualizm) jest koncepcją eksponującą właśnie zdolności poznawcze; przedstawicielami tego kierunku byli: Pestalozii, Schmidt, Dawid czy Dobrowolski; głównym celem jest tutaj pogłębianie i rozszerzenie kształcenia, uszlachetnianie zdolności oraz zainteresowań poznawczych (czyli myślenia, uwagi, pamięci, wyobrażania, spostrzegania); dominują przedmioty instrumentalne, takie jak matematyka czy nauka języków; celem nauczyciela miało być jedynie nauczeni swoich uczniów myślenia, gdyż to zapewniało im już wszystko inne; również formalizm jest jednostronną teorią, koncentrujące się jedynie na zdolnościach poznawczych uczniów

• utylitaryzm dydaktyczny- eksponuje praktykę, głównym przedstawicielem był John Dewey; według utylitarystów najważniejszą i jedyną dziedziną jest tutaj praktyka, zatem i ta teoria jest jednostronna

Teorie późniejsze

• materializm funkcjonalny - jego twórca był W. Okoń; teoria ta zakłada, iż istnieje integralny związek poznania z działaniem, zatem treści kształcenia mają uwzględniać poznawanie rzeczywistości oraz gromadzenie o niej wiedzy, funkcjonowanie owej wiedzy w świadomości i działalności intelektualnej ucznia, jak i w jego działalności praktycznej służącej przekształcaniu rzeczywistości

• teoria problemowo - kompleksowa - jej twórca to Bogdan Suchodolski; uważał on, iż w miejsce dotychczasowego informacyjno- systematycznego układu należy wprowadzić układ problemowo - kompleksowy materiału nauczania, który polegał by na tym, iż uczono by poszczególnych przedmiotów w sposób kompleksowy; przedmiot działalności poznawczej powinny stanowić problemy w postaci treści kształcenia, np. dział w walce o pokój, wychowywanie patriotów lub kosmopolitów, myślenie globalne, alternatywne, itp.

• strukturalizm - autorem tej koncepcji jest Kazimierz Sośnicki; uważał on, iż należy zachować przedmiotowy układ treści nauczania jednocześnie dążąc do uporządkowania ich, czego najlepszy sposób stanowi strukturalizacja treści, a więc wyodrębnienie w nich poszczególnych przedmiotów nauczania, elementów podstawowych oraz wtórnych, co tworzy pewien szkielet, który można odpowiednio wzbogacać odpowiednimi treściami, eliminować pewne treści czy dokonywać ich reinterpretacji

• egzemplaryzm - jego twórcą Hanz Schenert, który postulował zastąpienie systematycznego układu treści nauczaniem, które by się opierało na odpowiednich przykładach, wzorach postępowania czyli egzemplarzach; uczenie się na gruncie tej teorii pojmowane jest jako poznawanie określonych egzemplarzy; na jej podstawie powstała koncepcja nauczania paradygmatycznego (paradygmat - przykład, wzór); kształcenie to charakteryzuje się stosowanie egzemplarzy tematycznych, etapowości itp.

Co 6 lat następuje podwojenie się zasobu wiedzy, przy czym okres ten również ulega skracaniu. Już sam wiek XX zgromadził więcej wiedzy niż łącznie, wszystkie pozostałe epoki. Co półtora roku dokonują się znaczne zmiany w technologii komputerowej, w internecie co roku, konieczność przekwalifikowania się jest szacowana aktualnie na raz na 10 lat. Żyjemy w czasach określanych mianem stulecia kompetencji; wiek XXI stanowi epokę wiedzy, która staje się strategicznym celem każdego człowieka.

Rocznie publikowanych jest około 80 tysięcy książek i 150 tysięcy różnych czasopism, codziennie powstaje nowy portal internetowy, w związku czym bardzo potrzebna staje się wiedza dotycząca tego, czego nie trzeba czytać, co staje się niemal prawdziwą sztuką przetrwania w obecnym zalewie informacji. Pytanie: "czego nie czytać" wiążę się również w jakiś sposób z pytaniem: "czego uczyć", a dzisiejsze podejście do treści kształcenia nie jest takie jak kiedyś. Konieczność dokonania wielu zmian w zakresie treści kształcenia jest jednym z najważniejszych zadań współczesnej edukacji.

Poniżej znajduje się pewnego rodzaju dekalog, zawierający 10 głównych zarzutów wobec współczesnych treści kształcenia:

1. encyklopedyzm, czyli wiedza faktograficzna oraz werbalizm (sposób realizacji treści)

2. historyzm - wiedza dotycząca przeszłości przeważa nad wiedzą dotyczącą teraźniejszości oraz przyszłości

3. addtywizm - dodawanie coraz to nowszych treści kształcenia przy braku eliminacji dotychczasowych

4. przeciążenie - czyli przeładowanie programów nauczania

5. uniformizm (jednolitość) - brak dyferencjacji czyli różnicowania treści kształcenia

6. jednostronność - preferowanie danego typu treści kształcenia, np. "wiedzieć, że..." przeważa nad "wiedzieć jak..." lub "wiedzieć, dlaczego..."

7. akademizm - teoretyzowanie i dezintegracja wiedzy

8. izolacjonizm - brak więzi z codziennym życiem

9. nieprzystosowanie - do psychofizycznych możliwości uczniów

10. niedostateczne uwzględnianie potrzeb społeczeństwa o charakterze globalnym i przyszłościowym, nie poruszanie takich zagadnień jak zagrożenia nuklearne, dewastacja środowiska naturalnego człowieka, zła gospodarka zasobami energii oraz surowców naturalnych, zagrożenia cywilizacyjne takie jak narkomania terroryzm, przestępczość czy fanatyzm itp.

Obecni dydaktycy postulują następujące zmiany w zakresie kanonów kształcenia:

• należy łącznie ujmować cele oraz treści kształcenia (zakładane wyniki, metody oraz organizację pracy dydaktycznej)

• należy złagodzić ostre progi programowe pomiędzy niższymi i wyższymi szczeblami kształcenia

• należy mieć świadomość, iż szkoła nie jest już jedynym źródłem wiedzy dla uczniów

• należy pamiętać, iż współczesny człowiek musi się borykać z różnymi, jeszcze niedawno niespotykanymi problemami (np. globalnymi)

• powinno się integrować w pokrewne przedmioty i wspólne treściowe obszary, bloki tematyczne

• należy zastąpić postulat mówiący, iż należy uczyć jak najwięcej oraz coraz dłużej, na postulat: uczyć tyle ile trzeba, tak najdłużej jak się da

Współczesny kanon kształcenia ogólnego powinien spełniać następujące warunki:

• uczyć w jaki sposób żyć

• w jaki sposób się uczyć, by przyswajać nową wiedzę w ciągu całego swojego życia

• jak myśleć w sposób swobodny a zarazem krytyczny

• jak kochać świat oraz starać się go czynić bardziej ludzkim

• jak samodzielnie się rozwijać w swojej twórczej pracy

Zasady kształcenia

Termin "zasada" na gruncie dydaktyki może być rozumiany w następujący sposób:

1. zasada - twierdzenie oparte na pewnym prawie naukowym, które rządzi określonymi procesami. Według W. Okonia, zasady kształcenia powinny być twierdzeniami normatywnymi, wynikającymi z mających miejsce w procesie kształcenia prawidłowości przyczynowo - skutkowych; zdaniem Władysława Szewczyka istnieje 9 głównych zasad wychowania:

• aktywności

• bezpośredniości

• indywidualizacji

• motywacji

• praktyczności

• recepcyjności

• systemowości

• trwałości

• zespołowości

2. zasada - intuicyjnie przyjęta norma postępowania, które jest uznane jako obowiązujące; Kupisiewicz zaproponował następującą klasyfikację zasad:

• zasada efektywności

• zasada operatywności

• zasada poglądowości

• zasada przystępności

• zasada systematyczności

• zasada świadomego i aktywnego uczestnictwa uczniów w procesie kształcenia

• zasada trwałości wiedzy

• zasada wiązania teorii z praktyką

Klasyfikacja zasad stworzona przez W. Okonia wygląda następująco:

• indywidualizacji

• poglądowości

• samodzielności

• stopniowania trudności

• systematyczności

• uspołecznienia

• wiązania teorii z praktyką

3. zasada - teza wyprowadzona z określonej doktryny; zasady organizacji pracy (K. Lech):

• zasada humanizacji pracy

• zasada karności

• zasada kooperacji oraz harmonii pracy

• zasada ładu oraz porządku w pracy

• zasada racjonalizacji pracy

4. kompleksowe ujęcie terminu "zasada" (połączenie co najmniej dwóch sposobów definiowania tego terminu); Klingberg określił 3 grupy zasad:

• zorientowane na cele kształcenia

• zorientowane na treści kształcenia

• dotyczące ucznia (aktywności, pozycji, rozwoju)

Zasady kształceniastanowią ogólne normy postępowania dydaktycznego służące realizacji celów kształcenia oraz obowiązujące w pracy szkół i placówek różnych typów oraz na różnych szczeblach w zakresie różnych treści kształcenia. Zasady zawierają odpowiedź na pytania:

→ dlaczego powinno się postępować w taki a nie inny sposób?

→ dlaczego powinno się stopniować trudności? i inne

Zasady ustala się w oparciu o analizę procesu kształcenia oraz wynikające z niego prawidłowości. Liczba zasad kształcenia może się zmieniać.

Wybrane zasady dydaktyczne:

• zasada poglądowości - zwana również zasadą konkretności, bezpośredniości czy respektowania drogi między konkretami i abstrakcją; została sformułowana przez W. Radke, który uważał iż najpierw należy poznać rzecz a dopiero później o niej mówić; upowszechnił ją później J.A. Komeński, określając mianem złotej zasady, której istotą jest bezpośrednie lub pośrednie poznawanie rzeczywistości, przy udziale wielu zmysłów; z czasem zaczynały się zmieniać formy oraz sposoby jej realizacji, które zależą przede wszystkim od poziomu rozwoju poznawczego uczniów, sposobu myślenia itp.

• zasada przystępności - inaczej zasada stopniowania trudności; utworzona przez T. Lewowickiego, autora zjawiska dyferencjacji czyli różnicowania; zasada ta prowadzi do następujących reguł (wskazówek) dydaktycznych:

• w nauczaniu powinno się przechodzić od rzeczy bliskich do dalekich

• od łatwych do trudnych

• od znanych do nieznanych

• należy uwzględniać różnice w możliwościach uczniów - reguła indywidualizacji

• zatem istotą tej zasady jest dostosowywanie metod, treści i form kształcenia do psychofizycznego rozwoju ucznia

• zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów procesie kształcenia, zwana również zasadą samodzielności lub zasadą ograniczonej zależności od nauczyciela; mówi ona, iż nie należy zastępować swoją pracą pracy ucznia oraz że trzeba respektować wszelkie przejawy samodzielności uczniów; z zasady tej wynikają następujące reguły:

• zadaniem nauczyciela jest poznanie indywidualnych zainteresowań uczniów oraz staranie się ich rozwijać

• należy uczyć poprzez stawianie uczniów w sytuacjach problemowych

• zadaniem nauczyciela jest wdrażanie swoich uczniów do indywidualnych jak i grupowych form pracy

• zasada systematyczności, inaczej systemowości; wynikają z niej następujące reguły:

• wprowadzenie nowych treści powinno być poprzedzone określeniem stanu wiedzy wyjściowej (należy nawiązywać do przyswojonej już wiedzy)

• omawiane zagadnienia powinny dzielić się na punkty i podpunkty, która to systematyzacja ułatwia przyswajanie wiedzy

• należy rozłożyć powtórzenia materiału w czasie

• nauczyciel powinien przyzwyczajać uczniów do systematycznego, samodzielnego i dłuższego wysiłku

Metody kształcenia

Termin "metoda kształcenia"(z grec. "metodos" - badanie, dochodzenie do prawdy) oznacza systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, który umożliwia uczniom osiąganie założonych celów kształcenia.

Metoda stanowi pewien wypróbowany oraz systematycznie stosowany układ czynności nauczyciela oraz uczniów, który jest świadomie realizowany w celu osiągnięcia założonych zmian w obrębie osobowości uczniów. Metoda odpowiada na pytanie w jaki sposób należy postępować, jak należy pracować i uczyć w zakresie określonych treści.

Najstarszą historycznie grupę metod stanowią metody:

• oparte na naśladownictwie, które stosowano w nauczaniu okazjonalnym; nie posiadają one swoich teorii

• słowne (werbalne, oparte na słowie), które przeważały w średniowieczu; ich istotą jest przekazywanie gotowych wiadomości przez nauczyciela za pośrednictwem słowa mówionego, pisanego albo drukowanego

• erotematyczne(czyli pytające) obejmujące metodę katechetyczną oraz heurystyczną, gdzie metoda katechetyczne polega na stawianiu pytań, na które uczeń daje gotowe, wyuczone odpowiedzi (odmianę metody katechetycznej stanowi metoda koraniczna, której istotą jest zapamiętywanie bez jakiegokolwiek zrozumienia czy interpretowania) natomiast metoda heurystyczna wyraża się w stawianiu pytań, które mają prowokować uczniów do samodzielnego poszukiwania odpowiedzi

• akroamatyczne(czyli podające) - współczesnymi przykładami tych metod są:

• dyskusja

• opis

• opowiadanie

• pogadanka

• praca z tekstem

• wykład

• oglądowe (czyli oparte na obserwacji, rzeczowe); zostały one wprowadzone przez Pestalozziego (XIX w.) który uważał, iż należy poznawać rzeczy same w sobie, czyli takie, jakimi one są, w przeciwieństwie do poznawania cudzych świadectw lub spostrzeżeń; zadanie nauczyciela miało polegać na gromadzeniu materiału empirycznego, którym miał on zainteresować swoich uczniów organizując obserwację, następnie podsumować oraz utrwalić jej wyniki; przykładem metod oglądowych może być pokaz czy pomiar

• praktyczne (z końca XIX w.) - to na przykład metoda laboratoryjna, która w klasycznej formie polega na tym, iż uczeń wykonuje pewne czynności pod dyktando nauczyciela natomiast w problemowej uczeń sam wyciąga wnioski oraz dokonuje samodzielnej analizy; innym przykładem metod praktycznych jest metoda zajęć praktycznych

Wyżej wymienione i opisane metody kształcenia stanowią klasyczne metody. Do współczesnych metod kształcenia zalicza się między innymi metody:

• aktywizujące

• problemowe - np. gry dydaktyczne

• waloryzacyjne - ekspresyjne oraz impresyjne

• wspierania edukacyjnego

Kazimierz Sośnicki stworzył następując klasyfikację metod kształcenia:

• metody podające - czyli uczenie szkolne, sztuczne

• metody poszukujące - czyli uczenie poszukujące, naturalne

Z kolei Bogdan Nawroczyński podaje następujące metody:

• metody laboratoryjne

• metody podające

• metody poszukujące

Klinberg proponuje metody kształcenia:

• monologowe - jak na przykład wykład, pokaz czy opis

• dialogowe - dyskusja czy pogadanka

• formy współpracy stosowane w nauczaniu indywidualnym

Wincenty Okoń według przyjętego kryterium dominującego rodzaju uczenia się oraz aktywności poznawczej ucznia wyróżnił następujące metody kształcenia:

• asymilacji wiedzy - są to metody podające, gdyż polegają na uczeniu się poprzez przyswajanie, opierają się one na reproduktywnej aktywności poznawczej; wyróżnić tutaj można następujące metody:

• dyskusja

• opis

• opowiadanie

• pogadanka

• praca z książką

• wykład

• samodzielnego dochodzenia do wiedzy - są to metody problemowe, gdyż polegają na uczeniu się w drodze odkrywania, są oparte na twórczej aktywności poznawczej czyli rozwiązywaniu problemów; przykładami tego rodzaju metod są:

• burza mózgów

• gry dydaktyczne

• metoda klasyczna

• metoda przypadków

• mikronauczanie

• sytuacyjna

• waloryzacyjne - są to metody eksponujące, które wymagają uczenia się poprzez przeżywanie, oparte są na emocjonalno - artystycznej aktywności; przykłady tych metod:

• metoda ekspresyjna (wiążąca się z przeżywaniem przy równoczesnym wytwarzaniu wartości)

• metoda impresyjna (wiążąca się z przeżywaniem)

• praktyczne - metody te polegają na uczeniu się w toku działania, oparte są na praktyczno - technicznej aktywności, która zmienia otoczenie; przykładami tych metod są:

• metody ćwiczebne

• metody realizacji zadań wytwórczych

Język a proces kształcenia

Jacobson wyróżnił następujące funkcje języka w procesie kształcenia:

• funkcja odniesienia (inaczej przedstawieniowa) - nauczyciel za pomocą słów przekazuje określone treści dydaktyczne

• funkcja emotywna (inaczej emocjonalno - oceniająca) - odwoływanie się do ocen, wartościowania i ekspresji

• funkcja apelu (inaczej konatywna) - komunikacja zachodząca pomiędzy uczestnikami procesu kształcenia powinna być zamierzona, celowa, i zorientowana na osiąganie założonych efektów (zadania typu: pomyśl, uważaj, zastanów się, patrz itp.)

• funkcja fatyczna - polega na podtrzymywaniu lub przerywaniu łączności pomiędzy uczestnikami procesu kształcenia; wyraża się w dostosowywaniu treści przekazu do odbiorcy

• funkcja poetycka (inaczej estetyczna) - dotyczy poprawności języka oraz wyrażania swoich myśli za pomocą poprawnej polszczyzny

• funkcja metajęzykowa - dotyczy konieczności posługiwania się zrozumiałym językiem, definiowania podstawowych pojęć oraz sposobu mówienia i dykcji

Do metod opartych na słowie zaliczają się:

• opowiadanie

• opis

• wykład

• pogadanka

• dyskusja

• praca z tekstem

Metody te służą do zapoznawania uczniów z określonymi procesami, zasadami czy zjawiskami poprzez ich słowną prezentację.

Opowiadanie - jest to metoda polegająca na słownym odtwarzaniu przez nauczyciela określonej akcji, przedstawianiu za pomocą słów danego przebiegu zdarzeń; można opowiadać o rzeczach dziejących się w czasie, posiadających akcję; opowiadanie ukazuje dynamizm akcji.

Opis - jest to metoda dotycząca charakterystyki budowy, cech czy struktury pewnych rzeczy, a więc obiektów względnie stałych; opis stanowi trudniejszą formę wypowiedzi niż opowiadanie, ponieważ wymaga on większego wysiłku, skupienia, uwagi oraz bogatszego słownictwa; wyróżnia się opis:

• werbalny - gdy oddziałuje się tylko słowem

• ilustrowany - gdy pokazuje się dodatkowo pewne obrazy

Zestawienie różnic pomiędzy opisem i opowiadaniem:

OPIS	OPOWIADANIE
- zawiera cechy przedmiotu	- prezentuje pewien zespół przyczynowo - skutkowych zdarzeń
- ukazuje pewien statyczny obraz, wykorzystuje czasowniki dotyczące stanu i niezmienności, takie jak: ma, jest, wygląda, znajduje się	- przedstawia dynamiczny obraz - czasowniki mają charakter dynamiczny, gdyż wyrażają ruch, stawanie się lub określony stan
- zawiera przede wszystkim przymiotniki	- zawiera przede wszystkim czasowniki czynne i wyrazy ukazujące następstwo czasowe
- aktywizuje przestrzeń, zawiera dużo przyimków, wyrażeń przyimkowych i przysłówków	- aktywizuje czas

Wykład - jest to metoda kształcenia służąca przekazywaniu za pomocą słowa, pewnemu audytorium określonych pewnych informacji.

CECHY	WYKŁAD	OPIS I OPOWIADANIE
typ myślenia	hipotetyczno - dedukcyjne	konkretno - obrazowe
struktura	systematyczna, uporządkowany tok odpowiadający zasadom logiki	swobodna
przedmiot	bardziej złożone układy rzeczywistości, zachodzące pomiędzy nimi związki i zależności przyczynowo - skutkowe, analiza podobieństw i różnic	zewnętrzne cechy zjawisk i rzeczy
przeznaczenie	osoby potrafiące myśleć abstrakcyjnie - jest to metoda akademicka	stosowane przede wszystkim w szkole podstawowej

Wyróżnia się następujące typy wykładów:

• wykład konwencjonalny - przekaz wiedzy przy wykorzystaniu (przede wszystkim) zdań oznajmujących

• wykład problemowy- stanowi ilustrację pewnego problemu naukowego lub praktycznego, zawiera określone pytania które pobudzają aktywność studentów

• wykład konwersatoryjny - biorą w nim czynny udział również studenci, którzy zadają pytania lub odpowiadają na pytania wykładowcy

• wykład kursowy - dotyczy systematycznego kursu z określonej dyscypliny naukowej (np. psychologii czy dydaktyki)

• wykład monograficzny - polega na gruntownym przedstawieniu wybranego zagadnienia

Pogadanka- leży na pograniczu metod, gdyż polega na samodzielnej pracy umysłowej ucznia; jest to rozmowa prowadzona przez nauczyciela z uczniami.

RODZAJE POGADANEK	FUNKCJE POGADANEK
wstępna	- przygotowanie uczniów do przeprowadzenia nowej lekcji
służąca wprowadzeniu nowego materiału	- zapoznanie się uczniów z nowym materiałem
syntetyzująca i utrwalająca	- systematyzacja oraz utrwalenie wiedzy
kontrolna	- bieżąca kontrola opanowanego przez uczniów materiału

Dyskusja - jest to metoda wymagająca przygotowania uczniów (merytorycznego i formalnego) do wzajemnej wymiany poglądów; dyskusja stanowi pewną sztukę, umiejętność operowania właściwymi argumentami i kontrargumentami, kulturalnego zabierania głosu oraz formułowanie myśli. Wyróżnia się następujące rodzaje dyskusji:

• rozwijająca się w trakcie wspólnego rozwiązywania problemu

• ukierunkowana na kształtowanie przekonań uczniów

• ukierunkowana na uzupełnienie przez uczniów swojej wiedzy

Kruszewski wyróżnił następujące rodzaje dyskusji:

• wielokrotna - przebiega ona w trzech fazach:

faza I - wprowadzenie do dyskusji poprzez formułowanie problemów

faza II - przebiega w niewielkich grupach, które starają się rozwiązać dany problem

faza III - prezentacja rozwiązań oraz podsumowanie dyskusji

• obserwowana (inaczej panelowa) dyskusja jest prowadzona przez kilka osób wobec szerszej publiczności przysłuchującej się dyskusji

• okrągłego stołu (inaczej swobodna) polega na swobodnej wymianie zdań, jest prowadzona przez daną osobę

• seminaryjna - przygotowany głos w dyskusji

Praca z tekstem - inaczej praca z książką; jej warunek stanowi umiejętność czytania; wyróżnia się trzy sposoby:

• uczenie się z podręcznika

• robienie notatek

• korzystanie z lektury uzupełniającej

Stefan Rudmiński wyróżnił 3 stadia kontaktu z lekturą:

• wstępna orientacja polegająca na analizie tytułu oraz spisu treści

• pobieżne przeglądanie

• lektura pogłębiona

Dydaktyka ogólna - wykłady

Dydaktyka to nauka o nauczaniu i uczeniu się, stanowiąca system odpowiednio uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących różnych zjawisk oraz występujących w ich obrębie zależności i prawidłowości związanych z procesem uczenia się i nauczania jak i przekształcania owych zjawisk przez człowieka. W obrębie dydaktyki ogólnej znajdują się wszystkie przedmioty nauczania wraz ze wszystkimi szczeblami pracy szkolnej, natomiast dydaktyka szczegółowa (czyli metodyka) jest teorią nauczania i uczenia się dotyczącą poszczególnych przedmiotów na określonych szczeblach nauczania.

Przedmiot badańdydaktyki stanowi świadoma działalność dydaktyczna, obejmująca proces nauczania i uczenia się, wraz z jego przebiegiem, celami, treściami, metodami, środkami i organizacją. Dydaktyka posiada następujące funkcje:

• funkcja poznawcza- dydaktyka wszechstronnie rozpatruje przedmiot badań, odkrywa lub ustala bezpośrednio wiążące się z nim fakty uogólniając i systematyzując je oraz ustala i tłumaczy zachodzące między nimi zależności

• funkcja utylitarna(praktyczną) - dydaktyka pełni również funkcję służebną wobec życia, gdyż dostarcza nauczycielowi określonych przesłanek oraz norm, do jakich powinien się on stosować

Cele kształceniastanowią świadome, planowe, założone oraz w miarę konkretne efekty systemu kształcenia, które to są jednymi z podstawowych motywów aktywności ludzkiej. Cele edukacji regulują ludzkie zachowanie i postępowanie nadając sens oraz porządek życiu, pozwalają odkrywać własne możliwości, jak również umożliwiają tworzenie i regulowanie przyszłości.

Cele nauczaniastanowią pewien zbiór ideałów oraz zamierzeń programujących nauczanie. Cele operacyjne stanowią wyrażenie ogólnych celów kształcenia poprzez pytania, zadania, polecenia i problemy. Operacyjne cele kształcenia są opisami zachowań uczniów, jakie mają przejawiać oni po zakończeniu lekcji. Na cele operacyjne składają się trzy elementy:

1. opis sytuacji w jakiej uczeń ma przejawiać zmiany w zachowaniu

2. określenie planowanych zmian w zachowaniu ucznia

3. pojęcia kwalifikacyjne, czyli normy dokładnie określające wszelkie, nawet niewielkie zmiany w zachowaniu ucznia (jest to niejako etap operacjonalizacji wcześniej założonego celu); cele szczegółowe formułuje się na podstawie konkretnych, obserwowalnych wskaźników świadczących o zaszłych zmianach

Cele operacyjne są punktem wyjścia dla precyzyjnego określania zasobu wiedzy na poszczególnych zajęciach przy czym pozwalają również ocenić stopień realizacji owych celów. Cele kształcenia w hierarchicznym układzie określa się mianem taksonomii celów kształcenia, która wyraża się w tym, iż wyższe kategorie obejmują te niższe kategorie osiągania celów. Celem taksonomii celów kształcenia jest:

• ułatwienie grupowania celów

• ujawnienie ewentualnych braków czy niedostatków w doborze czy formułowaniu celów

• ułatwienie definiowanie czynności osób uczących się

• ułatwienie doboru zadań testowych

• ułatwienie precyzowania celów oraz przedstawiania ich w postaci hierarchii

Funkcjonująca w Polsce taksonomia celów ABC zbudowana jest z dwóch poziomów oraz z czterech kategorii:

I POZIOM WIADOMOŚCI

1. zapamiętanie wiadomości (uczeń potrafi przypomnieć sobie pewne fakty, tematy, prawa, teorie nauk, zasady działania, przedmioty, terminologię czy pojęcia; poziom zapamiętywania wiadomości jest elementarnym poziomem wiedzy)

2. zrozumienie wiadomości (uczeń potrafi przedstawić wiadomości w innych formach niż je zapamiętał, potrafi je uporządkować, wiązać pomiędzy sobą oraz z innymi wiadomościami, znajduje cechy wspólne oraz różnice między poznanymi zjawiskami, wykrywa zależności i związki przyczynowo - skutkowe, dokonuje uogólnień, podsumowań, potrafi objaśniać i formułować wnioski)

II POZIOM UMIEJĘTNOŚCI

A. zastosowanie wiadomości w sytuacjach typowych (uczeń wykorzystuje w praktyce zdobyte wiadomości zgodnie z podanymi regułami i algorytmami, potrafi obserwować zjawiska, analizować zależności i związki przyczynowo - skutkowe oraz stosować reguły z elementami twórczości)

B. zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych (uczeń formułuje problemy oraz je rozwiązuje poprzez dokonywanie analizy, syntezy, wartościowania zjawisk i przedmiotów według określonych kryteriów, tworzy plan działania)

Dobór treści kształcenia determinowany jest przez następujące czynniki:

• wymagania społeczno - polityczne mówiące, iż dobór treści powinien się odbywać w jawny i wyraźny sposób; treści kształcenia powinny tworzyć jednorodny system oświaty, uwzględniać podstawowe potrzeby społeczeństwa oraz kształtować w uczniach naukowy pogląd na świat

• wymagania zawodowe- rolą szkoły jest ciągłe podwyższanie technicznej kultury społeczeństwa co odbywa się w toku odpowiedniej realizacji celów kształcenia politechnicznego oraz przysposobienia zawodowego; szkoła powinna kształtować w uczniach postawę racjonalizatorską oraz poczucie odpowiedzialności za wykonywaną pracę

• wymagania kulturowe - rolą szkoły jest wdrażanie uczniów w dobra kultury oraz stwarzanie warunków umożliwiających pomnażanie owych dóbr

• wymagania naukowe - treści kształcenia powinny być adekwatne do rygorystycznych wymagań nauki, zatem to znajomość podstaw nauki jest podstawą dla kształcenia ogólnego; podstawowym elementem przygotowania do indywidualnego i społecznego życia jest opanowanie przez młodego człowieka naukowego poglądu na świat

• wymagania dydaktyczne - złożone są z następujących elementów:

1. systematyczność - treści kształcenia muszą mieć strukturę zgodną z wewnętrzną logiką danej dziedziny

2. korelacja - między poszczególnymi przedmiotami muszą istnieć związki

3. wiązanie teorii z praktyką - istnieją trzy możliwe układy treści nauczania:

→ liniowy (uczeń daną partię materiału przerabia tylko raz, jak na przykład nauka tabliczki mnożenia)

→ układ koncentryczny (materiał jest powtarzany po jakimś czasie)

→ układ spiralny (dane treści są omawiane na coraz to wyższych poziomach)

• wymagania psychologiczne - treści nauczania powinny być dostosowane do możliwości ucznia oraz jego intelektualnego i psychofizycznego rozwoju; wyróżnia się trzy główne okresy rozwoju:

→ młodszy wiek szkolny

→ wiek dorastania

→ wiek wczesnej młodości

Teorie doboru treści kształcenia:

MATERIALIZM DYDAKTYCZNY (encyklopedyzm)

Jako główny cel materializmu obrano przyswajanie jak największej liczby wiadomości, materiału nauczania. Zwolennikiem tej teorii był Komeński, postulował on naukę wszystkiego. Teorię tę krytykowano za sposób przyswajania przez ucznia wiedzy oraz brak kształtowania jakichkolwiek umiejętności i stosowania zdobytej wiedzy w praktyce. Krytykowano również lekceważenie przez materializm metod nauczania.

FORMALIZM DYDAKTYCZNY (kształcenie formalne)

Celem tej teorii obrano pogłębianie i poszerzanie zainteresowań oraz zdolności poznawczych, zatem stanowiła ona odwrotność encyklopedyzmu. Tutaj treści kształcenia nie były istotne. Funkcjonowała teoria transferu dodatniego polegająca na przenoszeniu nabytej umiejętności na inne czynności. Krytykowana była za przecenianie znaczenia dla rozwoju przedmiotów takich jak matematyka i nauka języka przy jednoczesnym lekceważeniu nauk przyrodniczych oraz rozumowego poznawania rzeczywistości. Natomiast najważniejszą zaletą tej teorii był fakt zwrócenia uwagi na potrzebę rozwoju zainteresowań, zdolności, pamięci, wyobraźni, uwagi i myślenia.

UTYLITARYZM DYDAKTYCZNY

Jako główny cel obierał osiągnięcie takiego poziomu wiedzy oraz działalności, by mogły one służyć jako narzędzia w operowaniu środowiskiem, zatem teoria ta wyznawała praktyczne przygotowanie do życia. Do podstawowych założeń utylitaryzmu zalicza się:

• w nauce należy wykorzystywać te metody naukowe, które doprowadziły do rozwoju cywilizacji; zatem uczniowie powinni się koncentrować na zajęciach o charakterze ekspresyjnym oraz konstruktywnym, powinni oni rekonstruować społeczne doświadczenia ludności w toku praktycznych zajęć

• istnieją następujące zasady konstruowania programów nauczania:

1. zasada aktywizacji uczniów

2. zasada kształtowania umiejętności praktycznych w toku rozwiązywania problemów

3. zasada łączenia pracy z zabawą

4. zasada problemowego podejścia w nauczaniu

5. zasada włączania uczniów życie środowiska lokalnego

• nacisk na umiejętności praktyczne

Do wad utylitaryzmu należą następujące cechy:

• przewaga uczenia się w toku działania oraz nabywania umiejętności praktycznych

• niedocenianie treści naukowych oraz sprawności intelektualnych

• dobór treści kształcenia prowadził do jednostronnego wykształcenia

• utrudnienie w zdobywaniu nowoczesnego poglądu na świat

• ograniczenie roli wiedzy w praktyczno - życiowych umiejętnościach

MATERIALIZM FUNKCJONALNY

Twórcą tej teorii był Wincenty Okoń, który jako główny cel kształcenia obrał aktywne poznawanie rzeczywistości oraz wdrażanie uczniów do jej przekształcania. Poznanie miało służyć usprawnianiu i udoskonalaniu działalności służącej jako sposób poznawania rzeczywistości. Według tej teorii, dobór treści powinien się opierać na światopoglądzie, ideach przewodnich oraz wszechstronnej działalności o charakterze społecznym, przyrodniczym, technicznym i kulturowym.

EGZEMPLARYZM

Celem egzemplaryzmu było układanie treści kształcenia w systematyczny i wzrostowy sposób

TEORIA PROBLEMOWO - KOMPLEKSOWA

Twórcą tej teorii był Bogdan Suchodolski, który podstawowy cel obrał ułatwienie poznania rzeczywistości przez uczniów poprzez naukę poszczególnych przedmiotów w sposób kompleksowy a nie odrębny. Przedmiotem owej działalności poznawczej miały być problemy, jakich rozwiązanie wymagało korzystania z wiedzy pochodzącej z różnych dziedzin .

STRUKTURALIZM

Strukturalizm kładł nacisk na zapoznawanie uczniów ze strukturą różnorodnych dziedzin wiedzy oraz rozbudowywanie i pogłębianie znajomości owych struktur wraz z rozwojem myślenia jak i dzielenie treści poszczególnych przedmiotów nauczania na podstawowe i wtórne elementy.

TEORIA PROGRAMOWANIA DYDAKTYCZNEGO (strukturyzacji operatywnej)

Głównym założeniem tej teorii był problem nie dotyczący tego, czego należy się uczyć, lecz w jaki sposób należy to robić. Analiza treści kształcenia dokonywała się tutaj za pomocą metody macierzy dydaktycznej oraz grafów. Plan nauczania obejmował wykaz przedmiotów, liczbę godzin wraz z rozkładem na kolejne lata. Program nauczania określał, jakie wiadomości, umiejętności oraz nawyki mają sobie przyswoić uczniowie; posiadał on:

1. uwagi wstępne, określające cele nauczania danego przedmiotu

2. materiał nauczania obejmujący prawa, teorie, pojęcia i zasady z danego przedmiotu

3. uwagi dotyczące realizacji przedmiotu, a więc wskazówki pozwalające na skuteczną jego realizację

Oprócz przedmiotów obowiązkowych istniały przedmioty fakultatywne, służące rozwojowi indywidualnych potrzeb i zainteresowań.

Podręcznik szkolny obejmuje uszczegółowioną treść programu nauczania. Wyróżnia się następujące rodzaje podręczników:

• podręczniki uniwersalny, zawierający systematyczny tekst z zakresu danego przedmiotu

• podręcznik systematyczny zawierający uporządkowaną wiedzę z pierwszego roku nauczania danego przedmiotu

• podręcznik przeznaczony do ćwiczeń oraz zajęć fakultatywnych

• podręcznik programowany - dotyczy części lub całości rocznego kursu

Podręczniki spełniają następujące funkcje:

• funkcja informacyjna - przekazywanie informacji które są odpowiednio usystematyzowane logicznie i rzeczowo; istotna jest tutaj obudowa ilustracyjna oraz audiowizualna, które są zintegrowane z podręcznikiem

• funkcja badawcza - polega na problemowym ujęciu informacji zawartych w podręczniku oraz zawarcie w nim pytań i pewnych dyrektyw badawczych budzących samodzielną działalność uczniów; podręczniki powinny zawierać wiedzę metodologiczną przez co wdrażają one uczniów w prowadzenie samodzielnych badań

• funkcja transformacyjna- podręcznik powinien wdrażać uczniów (dzięki zawartej w sobie wiedzy) do przekształcania otaczającej ich rzeczywistości, co wiąże się z zawartym w podręczniku materiałem przeznaczonym do ćwiczeń oraz zadań wyrabiających odpowiednie sprawności

• funkcja samokształceniowa - podręcznik powinien wyrabiać w uczniach nawyki i przyzwyczajenia do systematycznego pogłębiania oraz aktualizowania swojej wiedzy, co wiąże się z pobudzaniem i rozwijaniem ich zdolności poznawczych, kształtowaniem zainteresowań i pozytywnej motywacji do uczenia się danego przedmiotu; podręcznik powinien również umożliwić uczniom opanowywanie podstawowych technik uczenia się

Zasady nauczania - według Kupisiewicza są to pewne normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie umożliwia nauczycielowi zapoznawać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania oraz zdolności poznawcze, wpajać naukowy pogląd na świat i wdrażać do samokształcenia. Z kolei zdanie Wincentego Okonia, zasady nauczania to ogólne normy postępowania dydaktycznego określające jak należy wcielać w życie cele dydaktyczne. Zasady nauczania czerpią swoje treści głównie z analizy procesu nauczania w szkole. Wyróżnia się następujące zasady nauczania:

1. zasada systematyczności

2. zasada poglądowości

3. zasada samodzielności

4. zasada związku teorii z praktyką

5. zasada efektywności

6. zasada przystępności

7. zasada indywidualizacji i uspołecznienia

8. zasada operatywności wiedzy uczniów

9. zasada trwałości wiedzy

Ad. 1 Zasada systematyczności - należy jej dokładnie przestrzegać w pracy szkolnej, gdyż wymaga ona pewnej rytmiczności oraz skrupulatności w pełnieniu codziennych obowiązków szkolnych zarówno przez uczniów jak i przez nauczyciela. Zaniedbanie obowiązków ze strony nauczyciela może przejawiać się opuszczaniem zajęć szkolnych lub słabym przygotowaniu do nich, co powoduje powstawanie braków w wiadomościach oraz niedostateczny rozwój umiejętności uczniów.

Ad. 2 Zasada poglądowości - przestrzeganie tej zasady przez nauczyciela przejawia się usuwaniem z procesu nauczania i uczenia się wszelkiego werbalizmu polegającego na tym, iż nauczyciel zastępuje przedmioty oznaczając je przez często nieznane uczniom pojęcia. Zasada ta jest postulatem opierania nauki szkolnej i poznawania rzeczywistości na podstawie konkretnych rzeczy zjawisk czy procesów lub ich obrazowych przedstawień. Zatem uczeń poznający dane treści powinien kojarzyć z nimi odpowiednie słowa.

Ad. 3 Zasada samodzielności - samodzielność w postępowaniu uczniów powinna być uwzględniona zarówno przez szkołę jak i rodzinę, która stopniowo wdraża dzieci już od najmłodszych lat do dokonywania samodzielnych wyborów oraz planowania i wykonywania pracy wraz z jej samodzielnym sprawdzanie. Nauczyciel powinien kształtować u swoich uczniów samodzielne myślenie poprzez:

• wdrażanie ich do samodzielnego formułowania problemów

• uczenie samodzielnego ich rozwiązywania

• przyzwyczajanie młodzieży do kontrolowania i sprawdzania znalezionych odpowiedzi

Ad. 4 Zasada związku teorii z praktyką - uczniów należy przygotowywać do racjonalnego wykorzystywania wiedzy teoretycznej w różnych sytuacjach praktycznych oraz do przekształcania rzeczywistości, przy czym realizacja tej zasady może przybierać różnorakie formy. Łączenie teorii z praktyką ułatwia pojmowanie sensu omawianych zasad.

Ad. 5 Zasada efektywności - obszar funkcjonowania tej zasady zaznacza się pomiędzy celami kształcenia i osiągnięciami szkolnymi. Zasada ta dotyczy więc optymalizacji czynników takich jak:

• metody pracy nauczyciela oraz uczniów

• ilość czasu przeznaczonego na wykonanie zadania

• wiadomości uczniów

• sprawności uczniów

• inteligencja i zdolności uczniów

• wykształcenie oraz kultura pedagogiczna nauczyciela

• środowisko rodzinne i rówieśnicze

Ad. 6. Zasada przystępności (czyli stopniowania trudności) - dobór materiału nauczania przez nauczyciela wymaga wzięcia przez niego pod uwagę przystępności tych treści dla uczniów oraz dostosowania metod nauczania do ich poziomu tak, by pozwalały one na optymalną pracę na lekcji oraz podczas zajęć pozalekcyjnych. Stopniowanie trudności w procesie nauczania wyraża się w przechodzeniu:

• od rzeczy bliskich do dalekich

• od rzeczy łatwych do trudnych

• od rzeczy znanych do nieznanych

Ad. 7. Zasada indywidualizacji i uspołecznienia - jest to zasada zależności interesów jednostki od interesów zbiorowości. Tradycyjna szkoła traktuje ucznia jako jednostkę odizolowaną od pozostałych członków zbiorowości, co nie przygotowuje go do aktywnego udziału w późniejszym życiu zawodowym oraz społecznym. Należy dbać o uspołecznienie uczniów tworząc z nich pełnowartościowe istoty społeczne dzięki przekazywaniu im odpowiedniej wiedzy o świecie oraz kwalifikacji ogólnych i zawodowych, które umożliwią im zarówno stanie się pełnowartościowymi członkami społeczeństwa jak i realizowanie w tym społeczeństwie swoich indywidualnych celów życiowych.

Ad. 8 Zasada operatywności wiedzy uczniów - wyraża się w posługiwaniu się przez nich zdobytą w czasie nauki szkolnej i pozaszkolnej wiedzą oraz wykorzystywaniu jej w świadomy i planowy sposób; w ten sposób wiedza bierna staje się wiedzą operatywną.

Ad. 9 Zasada trwałości wiedzy - jest to zasada polegająca na świadomym i aktywnym udziale ucznia w procesie kształcenia.

Metody nauczania(z grec. "methodos" - badanie, droga do prawdy) - są to systematycznie stosowane sposoby pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiające uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce oraz rozwijanie ich zdolności i zainteresowań. Metody nauczania odpowiadają na pytanie w jaki sposób należy uczyć.

Metody nauczania dzielą się na metody:

• oparte na słowie

• pogadanka

• opowiadanie

• dyskusja

• wykład

• praca z książką

• oparte na obserwacji (oglądowe)

• pokaz

• oparte na pomiarze

• metoda pomiaru rzeczy, zjawisk i procesów

• oparte na praktycznej działalności uczniów

• zajęcia laboratoryjne

• zajęcia praktyczne

• metody problemowe

• gry dydaktyczne

Do czynników, które determinują dobór odpowiednich metod nauczania zalicza się:

• cele

• treści

• zadania dydaktyczne

• wiek uczniów

• kwalifikacje nauczyciela

Nie jest jednak tak, że dane grupy metod czy też pojedyncze metody są rygorystycznie wiązane na przykład z fazami rozwoju dzieci, gdyż kryteria doboru tych metod nie wykluczają się wzajemnie lecz ukierunkowują wskazując jedynie pewne tendencje. Dlatego też nie należy stosować tylko danego rodzaju metod, gdyż nie zapewniają one harmonijnego rozwoju uczniów. owej jednostronności w dobrze metod przeciwstawny jest postulat dotyczący racjonalnego łączenia różnych metod nauczania. Natomiast o sposobach pracy nauczyciela decydować powinny takie czynniki jak:

• wiek uczniów

• właściwości określonego przedmiotu nauczania

• cele i zadania dydaktyczne

Wśród metod gier dydaktycznych można wyróżnić następujące:

1. metoda sytuacyjna - wyrabia umiejętność dokonywania analizy danego problemu składającego się na sytuację trudną oraz umiejętność podejmowania odpowiednich decyzji i wskazywania skutków swoich poczynań; metoda sytuacyjna dotyczy zazwyczaj sytuacji fikcyjnych, które jednak są prawdopodobne, ma ona prospektywny charakter i jest podobna do metody przypadków

2. metoda inscenizacji - przybiera różne formy, jak na przykład improwizowany dialog lub dyskusja, odtwarzania jakiś wydarzeń mających miejsce w przeszłości lub wymyślonych; metodę tę stosować można również przy dużej liczbie uczniów oraz w celach nie tylko intelektualnych lecz również emocjonalnych

3. metoda przypadków - niewielka grupa uczniów dokonuje opisu pewnego przypadku w zakresie danej dziedziny, jak na przykład odkrycia naukowe, produkcja, przestępczość, handel, stosunki międzyludzkie; uczniowie na podstawie opisu tych sytuacji starają się rozwiązać wiążące z nimi trudności wyjaśniając dany przypadek; przyjęte przez uczniów rozwiązanie sytuacji nie musi być jedno i pewne - można przyjąć tutaj kilka rozwiązań, a konfrontacja tych proponowanych z właściwym stwarza okazję do odnajdywania różnic oraz ewentualnych błędów popełnionych przez uczniów

Niepowodzenia szkolne - są to sytuacje charakteryzujące się wyraźnymi rozbieżnościami pomiędzy wychowawczymi oraz dydaktycznymi wymaganiami szkoły a osiąganymi przez uczniów wynikami w nauce oraz ich zachowaniem. Zakłada się tutaj, iż wymagania szkolne są adekwatne do uznawanych przez dane społeczeństwo celów wychowania i obowiązujących programów.

Drugoroczność stanowi jawną postać niepowodzeń szkolnych, innymi słowy - jest ona jawnym przyznawaniem się szkoły do pewnej porażki. Innym pojęciem jest odsiew szkolny, oznaczający zupełne przerwanie nauki przed ukończeniem szkoły. Skutkiem odsiewu jest zwiększenie szeregów niewykwalifikowanych i nieprzystosowanych do życia ludzi, którzy zwiększają nakłady finansowe państwa. Istnieją również niepowodzenia ukryte polegające na tym, iż uczeń nie jest zadowolony ze swojej pracy szkolnej, nie nadąża za resztą klasy, nie rozumie przerabianego materiału itd.

Jako główne przyczyny niepowodzeń szkolnych często przyjmuje się te tkwiące w samych uczniach, czyli brak odpowiednich zdolnościami. Jan Konopnicki wyróżnia następujące przyczyny niepowodzeń szkolnych:

1. czynniki ekonomiczno - środowiskowe, takie jak brak odpowiedniej opieki, brak pieniędzy, niski poziom kultury oraz wykształcenia rodziców

2. czynniki intelektualne, takie jak niski poziom intelektualny i brak zdolności ucznia

3. czynniki dydaktyczno - programowe, czyli wadliwe kryteria ocen i braki w doborze treści kształcenia

Z kolei Kupisiewicz wyróżnia czynniki takie jak:

1. błędy metodyczne nauczyciela wynikające z jego małej wiedzy dotyczącej procesów nauczania oraz uczenia się

2. niedostateczna znajomość uczniów

3. brak opieki nad uczniami wykazującymi trudności w nauce ze strony szkoły

Do metod i środków walki z niepowodzeniami zalicza się:

• możliwie wczesne wykrycie niepowodzeń oraz pomoc, co umożliwia uważna obserwacja uczniów, którym nauka sprawia trudności oraz zainteresowanie nimi wraz z udzieleniem odpowiedniej pomocy ze strony nauczyciela i rówieśników

• dbanie, by każdy uczeń dobrze opanował czytanie i podstawy matematyki, gdyż źle czytające dziecko stanowi potencjalnego kandydata na złego ucznia

• zapewnienie przyjaznej atmosfery w klasie oraz szkole

• odpowiednia atmosfera w domu rodzinnym oraz częste kontakty nauczyciela z rodzicami

• istnienie u uczniów poczucia bycia potrzebnym, co zapewnia im identyfikację z klasą oraz szkołą

• zaangażowanie całej szkoły w działania zapobiegające niepowodzeniom

Do podstawowych środków dydaktycznych do walki z niepowodzeniami szkolnymi należą:

1. profilaktyka pedagogiczna wraz z nauczaniem problemowym i grupowym, co ustrzega przed popełnianymi przez nauczyciela błędami metodycznymi

2. diagnoza pedagogiczna opierająca się na takich sposobach poznawania uczniów i kontroli wraz z oceną wyników nauczania, które umożliwiają szybkie wykrywanie tworzących się braków w wiadomościach, umiejętnościach oraz nawykach poszczególnych uczniów; diagnoza służy więc poznaniu uczniów w celu ustrzeżenia się przed niepożądanymi sytuacjami

3. terapia pedagogiczna wraz z wyrównywaniem zaległości i braków w opanowanym przez uczniów materiale nauczania, co odbywa się dzięki indywidualizacji procesu nauczania w czasie lekcji oraz dzięki organizowanym przez szkołę zajęciom pozalekcyjnym odbywającym się w grupach wyrównawczych, jak na przykład korepetycje czy grupy wyrównawcze

Formy organizacyjne nauczania - dobór tych form zależy następujących czynników:

• celów kształcenia

• liczby uczniów

• miejsca i czasu pracy

• właściwości przedmiotów nauczania

• zadań kształcenia

• zaplecza materialnego szkoły (pomoce naukowe) itp.

Formy nauczania determinują organizację pracy szkolnej wskazując, jak należy organizować proces kształcenia w zależności od tego kto, gdzie, kiedy i w jakim celu stanowi przedmiot kształcenia. Istnieje następująca klasyfikacja form organizacyjnych:

• nauczanie jednostkowe, gdzie uczeń indywidualnie realizuje zadania dydaktyczne korzystając z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela

• nauczanie zbiorowe- w jego obrębie wyróżnia się następujące systemy:

• klasowo - lekcyjny (uczniowie będący w takim samym wieku tworzą klasę, która pracuje według założonego, rocznego planu nauczania; podstawową jednostką jest lekcja poświęcona określonemu przedmiotowi; praca uczniów kierowana jest przez nauczyciela; współzawodnictwo jest tutaj zaletą, a wadą - brak indywidualizacji treści kształcenia)

• laboratoryjno - lekcyjny

• warsztatowo - lekcyjny

• nauczanie grupowe

- opiera się na niewielkich, 3 - 6 osobowych grupach o stałym składzie (w obrębie klasy)

• każda z grup kierowana jest przez przewodniczącego, natomiast wszystkie pracują pod okiem nauczyciela

• taka forma pracy współwystępuje z nauczaniem zbiorowym

• uczniowie są oceniani w sposób indywidualny

• podstawą pracy grupowej jest dyskusja

• do zalet pracy grupowej należy fakt, iż wszyscy uczniowie są zaangażowani w realizację zadań, uczniowie słabsi łatwiej nawiązują kontakt, ma miejsce tutaj indywidualizacja tempa pracy uczniów

• zajęcia pozalekcyjne (pozaszkolne) - zalicza się tu takie formy pracy jak wycieczka czy praca domowa

Wyróżnia się następujące kryteria klasyfikacji:

1. liczba uczniów → formy organizacji jednostkowe, grupowe oraz zbiorowe

2. miejsce pracy uczniów → zajęcia szkolne oraz pozaszkolne

3. czas trwania lekcji → zajęcia lekcyjne oraz pozalekcyjne

System klasowo - lekcyjny stanowi najbardziej dojrzałą formę organizacji nauczania. Istnieją również takie formy jak:

• szkoła Deweya - gdzie uczniowie wykonywali zadania związane z uprawą roli czy też pracę rzemieślniczą itp.

• metoda projektów- wychowanie przez działanie

• plan daltoński - nie ma prowadzonych lekcji, a uczniowie otrzymują określone materiały do nauczenia się z poszczególnych przedmiotów

• metoda ośrodków zainteresowań - w miejsce przedmiotów nauczania wprowadzane są tematy zajęć, które wiążą się z zainteresowaniami i życiem uczniów

• nauczanie łączne- jest skoncentrowane na rzeczach ojczystych, obejmuje coraz to szerszy krąg rzeczy oraz zjawisk

• system Freineta - treści nauczania stanowią życie środowiska wraz z jego społecznymi oraz przyrodniczymi zjawiskami

• metoda kompleksów - w miejsce przedmiotów nauczania wprowadza się kompleksy tematyczne

Lekcja stanowiąca podstawową jednostkę zinstytucjonalizowanych form organizacyjnych procesu nauczania, określa zarówno czas realizacji danych tematów, na które dzieli się materiał programowy jak i wpływa na przebieg procesu kształcenia, czyli na rozłożenie w czasie działów programu i wiążących się z nimi poszczególnych zadań dydaktycznych. Strukturę lekcji wyznaczają:

• cele

• metody nauczania

• środki nauczania

• treści

• wiek uczniów

• zadania dydaktyczne

Lekcja nie jest traktowana jako zamknięta, izolowana całość, lecz jako element pewnego zbioru, który jest ściśle powiązany oraz zazębiający się z poprzedzającymi i następującymi lekcjami. Istnieją następujące typy lekcji:

1. lekcje poświęcone kontroli oraz ocenie wyników nauczania

2. lekcje służące zapoznawaniu uczniów z nowymi treściami

3. lekcje powtórzeniowo - systematyzujące

oraz lekcje:

1. podające → przyswajanie

2. problemowe → odkrywanie

3. operacyjne → działanie (np. nauka zawodu)

4. ekspozycyjne → przeżywanie (np. rzeźba czy malarstwo)

Wyróżnia się następujące rodzaje prac domowych:

• przygotowujące materiał do nowej lekcji

• utrwalające przyswojony materiał

• kształtujące umiejętności, nawyki i przyzwyczajenia (np. nauka języków czy wychowanie fizyczne)

• wymagające większego stopnia samodzielności (np. wypracowania, utwory literackie, wykonywanie pomocy naukowych itp.)

Treść pracy domowej powinna w sposób zrozumiały wiązać się z treściami lekcji oraz być należycie wyjaśniona uczniom. Już od pierwszych klas zadawane prace domowe wdrażają uczniów do samodzielnej pracy, często stosuje się również ćwiczenia próbne w czasie lekcji, poprzedzające pracę domową. Najczęściej stosowana jest forma zadawania, gdzie wyjaśnia się temat, cel pracy i podaje instrukcję.

Środki dydaktyczne- to przedmioty dostarczające uczniom pewnych bodźców zmysłowych, które oddziałują na ich słuch, wzrok, dotyk itd. ułatwiając proces bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Do funkcji środków dydaktycznych zaliczamy:

• funkcję poznawczą - służą one poznawaniu określonych fragmentów rzeczywistości

• funkcję kształcącą - stanowią narzędzie służące rozwijaniu zdolności poznawczych, uczuć oraz woli uczniów

• funkcję dydaktyczną - stanowią ważne źródło dla nabywanych wiadomości oraz umiejętności, ułatwiają utrwalanie materiału oraz weryfikację hipotez itp.

• funkcję praktyczną

• funkcję badawczą

Środki dydaktyczne dzieli się na następujące grupy:

1. środki wzrokowe:

• maszyny

• modele

• narzędzia

• obrazy (ruchome oraz nieruchome)

• preparaty

• przedmioty naturalne

• schematy

• symbole (słowa, litery, cyfry, diagramy)

2. środki słuchowe:

• aparaty radiowe

• instrumenty muzyczne

• płyty gramofonowe

• taśmy magnetofonowe

• urządzenia

3. środki wzrokowo - słuchowe:

• projektor

• telewizor

4. środki częściowo automatyzujące proces nauczania:

• laboratoria językowe

• maszyny dydaktyczne

• podręczniki programowe

Środki dydaktyczne takie jak radio, gramofon czy magnetofon wykorzystywane są przede wszystkim w trakcie zajęć muzycznych. Telewizja dydaktyczna oraz filmy dydaktyczne pełnią istotną rolę w procesie nauczania, ponieważ eksponują one dane zjawiska, wydarzenia oraz procesy wielokrotnie w różnym czasie. Wybór środków dydaktycznych zależy od takich czynników jak:

• cele dydaktyczne

• przedmiot nauczania

• umiejętności nauczyciela

• wiek uczniów

• wyposażenie szkoły

• zadania dydaktyczne itp.

Dydaktyka ogólna - wykłady

W dydaktyce ogólnej wyróżnia się następujące metody nauczania:

• według kryterium charakteru pracy nauczyciela oraz rodzaju organizacji lekcji wyróżnia się:

• metody nauczania

• metody utrwalania

• metody kontroli oceny

• według kryterium zaangażowania receptorów oraz sposobu poznawania rzeczywistości:

• metody oglądowe

• metody słowne

• metody praktyczne

Dobór metod stosuje się według różnych kryteriów:

• cel dydaktyczny zajęć - może on ulegać zmianom na kolejnych lekcjach, dlatego też muszą za nim podążać odpowiednie metody nauczania; inne stosuje się w przypadku utrwalania wiadomości, a inne podczas przekazywania nowych treści

• środki nauczania - wyznaczają one bezpośredni sposób pracy na lekcji

• organizacja procesu dydaktycznego - jego struktura

Wśród metod zajęć praktycznych wyróżnić można następujące formy nauczania:

• działania podczas których uczniowie w różny sposób odwzorowują rzeczywistość

• obserwacja oraz przekształcenie naturalnych przedmiotów w procesie wytwarzania użytecznych produktów (przybory i pomoce szkolne, budka dla ptaków itp.)

• działalność społecznie użyteczna- na przykład przygotowywanie apeli, robienie gazetek szkolnych itp.

• działalność produkcyjna

Do metod utrwalania przerobionego materiału zalicza się:

• powtarzanie

• uczenie się na pamięć

• ćwiczenia

Wśród metod kontroli oceny wyróżnia się:

1. metody konwencjonalne

• ustne odpytywanie

• pisemne odpytywanie

• egzaminacyjne odpytywanie

• zadania praktyczne

• testy

• kontrola maszynowa

• egzaminatory

• informatory

• maszyny treningowe

• maszyny wielofunkcyjne

• repetytory

• trenery

Na proces wielostronnego kształcenia składają się następujące elementy:

• działalność praktyczna

• odkrywanie

• przeżywanie

• przyswajanie

Kształcenie wielostronne - jest to rodzaj kształcenia, gdzie uczniowie - pod kierunkiem nauczyciela bądź samodzielnie - stosują różne sposoby oraz środki kształcenia:

• uczenie się w roku przyswajania wiedzy z różnych źródeł

• uczenie się w toku rozwiązywania problemów

• przeżywanie wartości

• indywidualna oraz zbiorowa działalność praktyczna

Przedmiot teorii kształcenia wielostronnego stanowi złożony proces rozwoju dokonujący się pod wpływem kształcenia. Założeniem tej teorii jest możliwość harmonijnego rozwoju jednostki w toku jej własnej działalności praktycznej, poznawczej i emocjonalnej. Koncepcja ta uwzględnia:

1. aktywność intelektualną - a więc poznawanie rzeczywistości i siebie, przyswajanie nagromadzonej przez ludzkość wiedzy przyrodniczej i społecznej oraz jej samodzielne odkrywanie w toku rozwiązywania problemów

2. aktywność emocjonalną - rozwój sfery motywacyjnej i emocjonalnej, przeżywanie i wytwarzanie wartości

3. aktywność praktyczną - osobisty udział wychowanka w przekształcaniu rzeczywistości, poznawanie wzorów przekształcania rzeczywistości oraz rozwiązywanie różnych problemów praktycznych

Nauczanie dokonuje się przez:

• podawanie - przyswajanie, bezpośrednie poznawanie rzeczywistości

• badanie - odkrywanie, myślenie konwergencyjne zakłada jedno rozwiązanie, dywergencyjne - wiele rozwiązań; sprawdzanie wyników, weryfikacja

• przeżywanie - tworzenie sytuacji, które będą wywoływać u uczniów przeżycia emocjonalne pod wpływem wyeksponowanych wartości (na przykład dzieła literackie, muzyczne, film, obraz, rzeźba itp.); "przeżycie" - przejaw stosunku podmiotu do moralnych, społecznych, estetycznych, naukowych czy religijnych wartości oraz do przyrody i siebie samego

• działanie - działalność praktyczna to sposób racjonalnego łączenia procesów wytwórczych z teoretycznymi podstawami; zasada łączenia teorii z praktyką - celem działania jest umożliwienie uczniom opanowania pewnych operacji praktyczno - technicznych oraz zrozumienia naukowych podstaw produkcji

W. Okoń wymienia następujące aspekty procesu kształcenia wielostronnego

SPOSOBY UCZENIA SIĘ	METODY NAUCZANIA	SKŁADNIKI TREŚCIOWE	POSTAWY	STRATEGIE DZIAŁANIA
- PRZYSWAJANIE	- PODAJĄCE	- OPISOWE	RECEPTYWNE	- INFORMACYJNE
- ODKRYWANIE	- PROBLEMOWE	- WYJAŚNIAJĄCE	- BADAWCZE	- PROBLEMOWE
- PRZEŻYWANIE	- EKSPONUJĄCE	- OCENIAJĄCE	-AFEKTYWNE	- EMOCJONALNE
- DZIAŁANIE	- PRAKTYCZNE	- NORMATYWNE	- AKTYWNE	- OPERACYJNE

Postulatem dydaktyki jest harmonijne łączenie uczenia naturalnego ze sztucznym, gdzie naturalne polega na postrzeganiu, obserwacji i myśleniu abstrakcyjnych, natomiast sztuczne wykorzystuje gotową wiedzę i metody podające.

Nauczanie problemowe - uczniowie uzyskują nowe wiadomości i umiejętności w toku rozwiązywania problemów (teoretycznych i praktycznych). Główną cechę nauczania problemowego stanowi aktywność badawcza uczniów w określonych sytuacjach, która skłania ich do stawiania pytań, formułowania problemów i hipotez oraz ich weryfikowania. Do właściwości nauczania problemowego zalicza się następujące cechy:

• nowe informacje są zdobywane przez uczniów w toku rozwiązywania teoretycznych oraz praktycznych problemów

• podczas rozwiązywania problemów uczniowie pokonują wszelkie przeszkody, rozwija się ich aktywność i samodzielność

• tempo nauki zależy od ucznia bądź grupy uczniów

• aktywność uczniów powoduje u nich rozwój pozytywnej motywacji, przez co zmniejsza się potrzeba formalnego kontrolowania ich osiągnięć

• efekty takiego nauczania są niezwykle trwałe

Etapy nauczania problemowego:

1. zaistnienie sytuacji problemowej

2. tworzenie możliwych pomysłów rozwiązań, stawianie pytań, hipotez

3. poszukiwanie rozwiązań

4. weryfikacja hipotez

NAUCZANIE PODAJĄCE	NAUCZANIE PROBLEMOWE
- TREŚCI NAUCZANIA SĄ PODAWANE W GOTOWEJ POSTACI - NAUCZYCIEL KONCENTRUJE SIĘ NA PROGRAMIE A NIE NA UCZNIACH	- TREŚCI NAUCZANIA PRZEKAZYWANE SĄ PODCZAS ROZWIĄZYWANIA RÓZNYCH PROBLEMÓW O CHARAKTERZE TEORETYCZNYM I PRAKTYCZNYM
- PODCZAS PRZEKAZU USTNEGO LUB PRZEKAZU Z PODRĘCZNIKA TWORZĄ SIĘ LUKI W KONCENTRACJI, POWODUJĄCE PROBLEMY ZE ZROZUMIENIEM PRZEKAZYWANYCH TREŚCI	- ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW WZMAGA AKTYWNOŚĆ I SAMODZIELNOŚĆ UCZNIÓW, KTÓRZY POKONUJĄ WSZYSTKIE TRUDNOŚCI NA DRODZE DO ROZWIĄZANIA
- TEMPO NAUKI DOSTOSOWYWANE JEST TYLKO DO PEWNEJ GRUPY UCZNIÓW (ZDOLNIEJSZYCH)	- TEMPO NAUKI ZALEŻY OD DANEGO UCZNIA BĄDŹ GRUPY UCZNIÓW, KTÓRZY WIELE CZERPIĄ Z PRACU ZESPOŁOWEJ
- KONTROLA OSIĄGNIĘĆ WIĄŻE SIĘ CZĘŚCIOWO Z PROCESEM UCZENIA SIĘ	- WYSOKI POZIOM AKTYWNOŚCI UCZNIÓW ROZWIJA ICH MOTYWACJĘ ORAZ ZMNIEJSZA KONIECZNOŚĆ FORMALNEGO SPRAWDZANIA ICH POSTĘPÓW W NAUCE
- BRAK MOŻLIWOŚCI ZAPEWNIENIA WSZYSTKIM UCZNIOM SUKCESU, A NAJWIĘCEJ PROBLEMU SPRAWIA ZASTOSOWANIE ZDOBYTYCH WIADOMOŚCI W PRAKTYCE	- EFEKTY TAKIEGO NAUCZANIA SĄ TRWAŁE, A UCZNIOWIE Z ŁATWOŚCIĄ MOGĄ ZASTOSOWAĆ ZDOBYTE WIADOMOŚCI W NOWYCH SYTUACJACH

Technika kształcenia - termin ten wiąże się z treściami technicznymi i z problemami dotyczącymi przekazywania oraz wymiany informacji pomiędzy nauczycielem (bądź zastępującym go przedmiotem, maszyną) a uczniem. W procesie nauczania wykorzystywane mogą być różne środki, takie jak:

• gramofon

• komputer

• magnetofon

• programy zapisane na kasetach, płytach

• radio i inne

Problemy technologii kształcenia stanowią dzieło dydaktyki, dotyczą pełnego bądź częściowego zastosowania technologii środków nauczania w procesie kształcenia. Podstawowym elementem nauczania programowego jest program składający się z uporządkowanych poleceń przechodzących przez maszynę dydaktyczną bądź podręcznik programowany. W zależności od charakteru, drogi uczenia się (układ treści) oraz oczekiwanych odpowiedzi mówi się o programach:

1. liniowych - powstają one na kształt testów, gdzie uczniowie mają wypełnić puste miejsca i sprawdzić odpowiedzi

2. rozgałęzionych - podobne do testów wyboru, zadaniem ucznia jest wybranie jednej prawidłowej odpowiedzi z kilku podanych

3. mieszanych - są kombinacją dwóch poprzednich programów

Metoda blokowa - opracowana przez Kupisiewicza metoda mieszana stanowi rozszerzenie mieszanego programu; łączy w sobie tekst programowany oraz tekst konwencjonalny, zawierający ogólnodostępne treści. Do zasad leżących u podstaw programowania treści należą:

• efektywność

• przystępność

• samodzielność

• systematyczność

Blok programowy składa się z:

• bloku informacyjnego

• bloku testowo - informacyjnego

• bloku testowo - problemowego

• bloku korektywno - informacyjnego

• bloku korektywno - problemowego

Uzyskanie określonych wiadomości w toku nauczania blokowego wymaga od ucznia cofnięcia się z bloku informacyjnego do bloku korektywnego w celu nadrobienia zaległości, oraz przejścia do problemowego.

Do podstawowych form organizacyjnych działalności dydaktycznej zalicza się:

• pracę lekcyjną

• pracę domową

• pracę pozalekcyjną

Systemy organizacyjne kształcenia:

System klasowo - lekcyjny - występuje podział na według wieku na poszczególne klasy, realizacja programu nauczania ma miejsce podczas lekcji, programy składają się z poszczególnych działów, a te z tematów, do zalet tego systemu zalicza się jego prostą strukturę organizacyjną, łatwość oraz ekonomiczność administrowania, sprzyjanie upowszechnianiu oświaty; do jego wad zaliczyć należy zbyt małą uwagę na różnicach indywidualnych uczniów, sztywność organizacyjną oraz zbyt duży nacisk na dyplomy zamiast na wszechstronny rozwój uczniów

System mannheimski - podział uczniów nie według wieku lecz według poziomu rozwoju umysłowego; występują tutaj cztery typy klas:

• klasa uczniów przeciętnych

• klasa uczniów mało zdolnych

• klasa uczniów opóźnionych w rozwoju

• klasa najbardziej uzdolnionych uczniów

Zaletą tego systemu jest fakt respektowania indywidualnych możliwości uczniów, jednak jego wadą jest niejako przesądzanie o szkolnej a nawet życiowej karierze ucznia jedynie na podstawie jego zdolności oraz wiedzy podczas dokonywania selekcji.

System amerykański - progresywizm - w Europie znany pod nazwą "nowe wychowanie", szkoła eksperymentalna założona przez Johna Deweya; progresywiści kładli szczególny nacisk na dostosowywanie oddziaływań wychowawczych do psychicznego rozwoju uczniów oraz ich zainteresowań, postulowali swobodny rozwój wraz z wyzwoleniem inicjatywy ucznia w procesie nauczania; główne założenia Deweya to:

• zrezygnowanie z zajęć klasowo - lekcyjnych

• swobodna organizacja, zadania wytwórcze jak na przykład uprawa roli, rzemiosło czy zajęcia w domowym gospodarstwie

• proces kształcenia dostosowywany do zainteresowań uczniów

• brak systematyzacji wiedzy

Progresywizm krytykowano za zbyt duże liczenie się z potrzebami uczniów oraz lekceważenie wykształcenia składającego się z wiedzy systematycznej; kierunkiem przeciwnym do progresywizmu był esencjalizm

Metoda projektów - jej twórcą był Kilpatrick, polegała na wprowadzeniu w miejsce normalnych przedmiotów nauczania tak zwane projekty - ośrodki tematyczne, które umożliwiały łączenie pracy i nauki z zainteresowaniami uczniów, którzy poprzez swoją działalność praktyczną podejmowali jednocześnie działalność poznawczą. Zajęcia odbywały się w poszczególnych pracowniach. Metoda projektów stwarza warunki dla samodzielnego zdobywania wiedzy przez uczniów w toku formułowania problemu, planowania sposobów jego rozwiązania aż wreszcie rozwiązania. Warunki te są ponadto zbliżone do warunków panujących poza szkołą. Ważnym jest również, by uczniowie brali całkowitą odpowiedzialność za swoje działanie. Ten rodzaj kształcenia a zarazem wychowania przygotowuje do samodzielnego życia oraz stwarza odpowiednie warunki dla moralnego rozwoju - uczniowie uczą się rozróżniać co jest słuszne oraz moralne.

Plan Daltoński (daltoński plan laboratoryjny) - metodę tę stworzyła Helena Parkhurst w okresie międzywojennym. Ta metoda kształcenia polegała na organizacji indywidualnego nauczania, nie opartego na systemie klasowo - lekcyjnym - uczniowie otrzymują pewien materiał, który samodzielnie opracowują we własnym tempie pod okiem nauczyciela. Po kilku wspólnych lekcjach zdawali oni relację ze zdobytych wiadomości i umiejętności.

Szkoła bez klas - pierwsza tego typu szkoła średnia została założona przez Franka Browna w końcu lat pięćdziesiątych XX wieku. Podstawowym założeniem tego systemu było grupowanie uczniów nie według kryterium wieku czy zdolności, lecz według ich zainteresowań oraz postępów w nauce określonego przedmiotu. Zatem program wszystkich przedmiotów był podzielony na kilka etapów - od tych najłatwiejszych aż do najtrudniejszych - do których uczniowie dobierani byli na podstawie wyników odpowiednich testów.

System Trumpa - grupa nauczycieli określonego przedmiotu traktowana była jako zespół zajmujący się większymi grupami uczniów. Każdy z nauczycieli prowadzi najlepiej przez siebie znany przedmiot, w razie potrzeby tworzone są mniejsze grupy dla uczniów posiadających trudności z przerabianym materiałem.

Metoda ośrodków zainteresowań - jej twórcą był Owidiusz Decroly (Belgia), który jako podstawę nauczania wprowadził tak zwane ośrodki zainteresowań, a więc tematy zajęć tworzone w oparciu o zainteresowania uczniów. Tematy te miały ponadto bezpośredni związek z życiem - opierały się na potrzebach działania, walki czy żywienia. Metoda ta została zmodyfikowana i wprowadzona do szkół specjalnych przez Marię Grzegorzowską.

Nauczanie łączne - idea ta powstała w Austrii w latach 1920 - 1922, skąd później została rozpowszechniona w innych krajach (także w Polsce). Ten system kształcenia polegał na tym, iż treści nauczania w klasach początkowych stanowiły "ośrodki życia" koncentrujące się na sprawach ojczystych. W kolejnych latach nauki, kształceniem obejmowane były coraz szersze kręgi rzeczy oraz zjawisk w takiej postaci, w jakiej występują one w rzeczywistości.

System Celestyna Freineta - jest to obecnie najpopularniejsza idea wdrażana w szkołach podstawowych. System ten powstał po I wojnie światowej we Francji, a jego istotą jest to, iż treści nauczania stanowi tutaj środowisko wraz ze wszystkimi zjawiskami społecznymi oraz przyrodniczymi. Szkoła staje się niejako zakładem pracy zespolonym ze środowiskiem. W szkole znajduje się sala wspólna oraz wiele pracowni specjalistycznych, w których uczniowie wykonują różne prace (hodowla zwierząt, uprawa roli, stolarstwo czy budownictwo). Uczniowie przeprowadzają własne eksperymenty oraz realizują różnego rodzaju twórcze projekty.

Wyróżnia się cztery odrębne toki kształcenia:

1. tok podający - uczniowie przyswajają wiedzę w gotowej postaci

2. tok problemowy - uczniowie samodzielnie dochodzą do wiedzy; tok ten opiera się na działalności uczniów, którzy rozwiązują problemy

3. tok operacyjny - uczniowie uczą się oddziaływać na rzeczywistość

4. tok ekspozycyjny - uczucia i postawy uczniów są ukierunkowywane za pośrednictwem procesów emocjonalnych

Wyróżnionym tokom kształcenia przyporządkować można następujące typy lekcji:

1. lekcja podająca, zakłada następujące fazy:

• sprawy organizacyjne, przygotowanie uczniów do pracy

• sprawdzenie zadania domowego

• przedstawienie, opracowanie nowych treści nauczania

• zintegrowanie nowych wiadomości z już nabytymi, systematyzacja

• utrwalenie nowo zdobytych wiadomości przez stosowanie ich w nowych sytuacjach

• wyjaśnienie pracy domowej

Ponadto, można wyróżnić następujące podtypy lekcji podającej:

• lekcje kombinowane

• lekcje, gdzie wprowadzany jest nowy materiał

• lekcje utrwalające wiadomości

• lekcje prowadzące do uogólniania i systematyzowania materiału

• lekcje kształtujące umiejętności i nawyki

• lekcje których celem jest sprawdzenie wiadomości uczniów

• lekcja problemowa:

• przygotowanie klasy do pracy

• w nawiązaniu do poprzednich zajęć, kontrola pracy domowej

• stworzenie sytuacji problemowej, uczniowie formułują problem główny i związane z nim zagadnienia

• określenie planu pracy, formułowanie przez uczniów różnych rozwiązań problemu

• sprawdzenie propozycji rozwiązania problemu (teoretyczne bądź praktyczne)

• systematyzacja i utrwalenie nowych wiadomości

• zastosowanie zdobytych wiadomości w nowych sytuacjach praktycznych bądź teoretycznych - w czasie lekcji lub w formie pracy domowej

• lekcja operacyjna:

• przygotowanie uczniów do pracy, sprawdzenie pracy domowej

• uświadomienie uczniom celów zajęć

• określenie zasad i reguł, według których ma być wykonane zadanie

• wzorowy pokaz nauczyciela określonej czynności

• pierwsze próby wykonywane są przez uczniów pod okiem nauczyciela

• ćwiczenie czynności (urozmaicone)

• zadanie pracy domowej, której celem jest utrwalenie nabytej sprawności

• lekcja ekspozycyjna:

• przygotowanie klasy do pracy

• prezentacja uczniom informacji dotyczących eksponowanego dzieła oraz jego twórcy

• uczestnictwo uczniów w ekspozycji (może być powtarzana - cała lub tylko fragmenty)

• dyskusja dotycząca wartości dzieła

• twórcza aktywność uczniów w zależności od charakteru dzieła

Technologia kształcenia dotyczy podstaw teoretycznych oraz praktycznego zastosowania środków dydaktycznych w procesie kształcenia. Środki dydaktyczne uzupełniając, wzbogacając proces kształcenia służą jego optymalizacji. Głównymi celami środków dydaktycznych zatem są:

• pośredniczenie w przekazie informacji pomiędzy dwoma osobami

• magazynowanie informacji

• przetwarzanie informacji

Środki dydaktyczne są to pewne przedmioty materialne dostarczające uczniom określonych bodźców wzrokowych, słuchowych czy dotykowych, co ułatwia proces bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Umiejętnie dobrane środki dydaktyczne, adekwatne do stosowanych metod i technik nauczania ułatwiają realizację zasady poglądowości oraz przystępności.

Typy środków dydaktycznych według Fleminga:

1. środki naturalne - przedstawiają one bezpośrednio samą rzeczywistość

2. środki techniczne - przedstawiają rzeczywistość w sposób pośredni, należą tutaj:

• środki wzrokowe

• środki słuchowe

• środki wzrokowo - słuchowe (czyli audiowizualne)

• środki manipulacyjne

• środki modelowe

• środki automatyczne

• środki symboliczne - przedstawiają rzeczywistość przez odpowiednią symbolikę znaków czy rysunków technicznych

Typy środków dydaktycznych według Wincentego Okonia:

1. środki proste:

• środki słowne (np. podręcznik)

• środki wzrokowe (np. wykresy czy mapy)

2. środki złożone:

• mechaniczne środki wzrokowe (np. mikroskop czy aparat fotograficzny)

• środki słuchowe (np. magnetofon czy radio)

• środki słuchowo - wzrokowe (audiowizualne)

• środki automatyzujące proces kształcenia (elektroniczne)

• maszyny analogowe i cyfrowe

Funkcje środków dydaktycznych według Kupisiewicza;

• ułatwiają proces poznawania rzeczy i zjawisk poprzez ich reprezentację

• wspomagają proces myślenia - ułatwiają dokonywanie analizy, syntezy i porównywania rzeczy oraz zjawisk jak i formułowanie uogólnień i pojęć stanowiących podstawowe elementy wiedzy

• zastępują bądź uzupełniają czynności dydaktyczne nauczyciela - zaprogramowane teksty czy nagrane wykłady

Kupisiewicz dzieli środowisko dydaktyczne na:

• środowisko wzrokowe, na które składają się oryginalne przedmioty bądź przedmioty je zastępujące, np. wykresy

• środowisko słuchowe - np. radiomagnetofon

• środowisko wzrokowo - słuchowe - np. film

Funkcje podręcznika

• informacyjna

• badawcza

• praktyczna

• samokształceniowa

Podział środków technicznych:

• aparatura do obrazu przestrzennego (rzutniki, projektory stereo)

• elektroniczne maszyny cyfrowe

• maszyny dydaktyczne, urządzenia utrwalające wiadomości

• podręczniki kompleksowe oraz teksty programowe

• środki audiowizualne (videofony, rzutniki)

• środki masowego przekazu

• urządzenia do projekcji świetlnej

• urządzenia do wzmacniania zapisu oraz odtwarzania dźwięku

• urządzenia służące do reprodukcji obrazów i tekstów

Planowanie procesu kształcenia występuje w trzech postaciach:

• planowanie roczne

• planowanie okresowe (semestralne)

• planowanie codzienne

Plan pracy szkoły obejmuje zarówno cele kształcące jak i cele opiekuńcze i wychowawcze. Plan rozwoju szkolnictwa może być roczny bądź perspektywistyczny.

Do podstawowych założeń planu pracy szkoły należy:

• zapewnienie uczniom wielostronnego rozwoju oraz przygotowanie ich do samodzielnego życia przez stosowanie różnorodnych form działalności - społecznej, intelektualnej, artystycznej, technicznej, sportowej

• optymalne wykorzystanie zdolności, możliwości uczniów w kształtowaniu wzorowych obywateli państwa

• umożliwienie wszystkim uczniom odpowiedniego poznania przyrodniczej, społecznej i kulturalnej rzeczywistości jak i uczestnictwa w jej twórczym kształtowaniu

• przygotowanie uczniów, absolwentów do kontynuacji kształcenia ogólnego, zawodowego i do samokształcenia

• zwracanie uwagi na odpowiednie opanowanie języka ojczystego oraz języków obcych

• rzetelne przygotowanie młodzieży do pracy

• umożliwienie wszystkim wychowankom ukończenia szkoły

• powiązanie szkoły ze środowiskiem w taki sposób, by procesy wychowania oraz kształcenia mogły służyć podnoszeniu poziomu gospodarki, rozwojowi kultury środowiska i ochronie środowiska naturalnego

Proces kształcenia - obejmuje nauczanie i uczenie się oraz kształtowanie osobowości wychowanka przy jego udziale, dokonywanie w nim określonych zamian. Istnieją różne teorie kształcenia, do najbardziej popularnych należą następujące:

• aktywizm - proces kształcenia zależy od aktywności ucznia skierowanej na otaczającą go rzeczywistość; kładzie się tutaj nacisk na wysoką jakość kształcenia oraz kompetencje uczniów, uzyskiwane przez nich pewnym limicie czasowym, są to kompetencje:

• artystyczne

• intelektualne (np. sprawne czytanie)

• praktyczno - techniczne (np. prowadzenie samochodu)

• społeczne

• moralne

• behawioryzm - teoria ta mówi, iż wszelkie zmiany zachodzące w dziecku są wynikiem zmian zachodzących w otaczającego go świecie; zmiany są powodowane w drodze manipulowani sytuacjami wychowawczymi

• kognitywizm - u podstaw leży założenie o łączeniu teorii i praktyki (materializm funkcjonalny), kształtowanie się osobowości dziecka dokonuje się poprzez związek poznawania z działaniem (i odwrotnie); istnieje tutaj pewien ciąg przenikających się wzajemnie czynności poznawczych i praktycznych

• naturalizm (J.J. Rousseau) - szkoły były dostosowywane do dziecka, wychowankom było niemal wszystko wolno; organizowano optymalne warunki dla rozwoju naturalnych zdolności uczniów, uwzględniając przy tym ich sferę emocjonalną; teoria ta akcentuje potrzebę obserwowania dzieci oraz usuwania wszelkich przeszkód leżących do na drodze do ich rozwoju

Proces kształcenia jest to pewien zespół zdarzeń, gdzie pod wpływem czynności nauczyciela oraz uczniów dokonują się w tych drugich "zmiany określonej kierunkowości", które określa się zwykle jako edukacja bądź reedukacja; edukacja - wytwarzanie pożądanych zmian; reedukacja - przekształcanie już wytworzonych zmian. Proces kształcenia obejmuje następujące elementy:

• nauczycieli

• uczniów

• treści kształcenia

• środowisko dydaktyczno - wychowawcze

• warunki lokalowe

• warunki materialne

• wyposażenie szkoły (bogactwo, poziom nowoczesności wykorzystywanych środków dydaktycznych)

• organizację oraz atmosferę pracy

Proces kształcenia - jest to uporządkowany w czasie pewien ciąg zdarzeń, który obejmuje określone czynności nauczyciela i uczniów ukierunkowane założonymi celami i treściami, przy uwzględnieniu odpowiednich warunków i środków służących wywołaniu w uczniach pożądanych zmian.

Z faktu, iż proces kształcenia prowadzi do pożądanych bądź niepożądanych zmian w osobowości uczniów wynika szczególna odpowiedzialność nauczycieli za kierowanie tym procesem. Odpowiednie ukierunkowanie tego procesu dokonuje się za pośrednictwem odpowiednio dobranych celów, metod, środków i racjonalnej organizacji czynności nauczyciela i uczniów.

Procesy nauczania oraz uczenia się, aby pełnić odpowiednio swoją rolę w procesie kształcenia, muszą być ze sobą właściwie zintegrowane - pomiędzy tymi czynnościami występować powinny wzajemne sprzężenia, harmonia i wewnętrzna zgodność. To, co wiąże obie te czynności, to przede wszystkim panująca w klasie (jak i w całej szkole) atmosfera twórczej pracy, obejmująca między innymi takie czynniki:

• odpowiednie relacje pomiędzy nauczycielem i uczniami

• przykład rzetelności oraz twórczego wysiłku u nauczyciela

• pomoc i wsparcie ze strony nauczyciela

• racjonalna organizacja pracy uczniów

Pojęcie procesu kształcenia posiada bardzo szeroki zakres; wyróżnić można:

• proces kształcenia ogólnego - służy nabywaniu niezbędnych we współczesnym świecie kompetencji, niezależnie od obranego zawodu

• proces kształcenia specjalnego - zawodowego - umożliwia nabywanie kompetencji odpowiednich do wykonywania określonego zawodu

Można dokonać podziału kształcenia ze względu na szczeble edukacji:

• kształcenie przedszkolne

• kształcenie szkolne

• kształcenie wyższe

• kształcenie dorosłych

• kształcenie ustawiczne

Proces kształcenia może posiadać wiele różnic, jednak zawsze zawiera on pewne wspólne elementy, które to wielcy dydaktycy od zawsze starali się wychwycić. W końcu, na podstawie wielu obserwacji, zostało wyróżnionych siedem wspólnych ogniw procesu dydaktycznego:

1. uświadomienie uczniom celów oraz zadań kształcenia

2. przedstawianie uczniom nowych faktów i zdarzeń

3. nabywanie nowych pojęć

4. poznawanie prawidłowości oraz praw naukowych

5. przechodzenie od teorii do praktyki

6. organizowanie zajęć praktycznych

7. kontrola i ocena osiągnięć uczniów

Uświadamianie uczniom celów oraz zadań kształcenia

Aby zmobilizować uczniów do nauki, należy sprawić, by uświadomili oni sobie cele i zadania kształcenia, przez co osiągną oni pozytywną motywację do nauki. Jednym z celów kształcenia jest to, iż zadaniem szkoły jest przygotowywanie młodzieży do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Poszczególne cele kształcenia muszą być wiązane z konkretnymi zadaniami w pracy szkolnej. W przypadku, gdy cele kształcenia są odgórnie narzucane uczniom przez nauczyciela, wykazują oni do takich zadań niechętny bądź obojętny stosunek - uczniowie powinni stopniowo uczyć się samodzielne formułować swoje cele, przez czują się oni współodpowiedzialni za ich realizację. Motywy uczenia się stanowić mogą efekt prawidłowo przeprowadzonych zajęć (z wszystkich przedmiotów). W celu wzbogacenia stosowanych metod nauczania, nauczyciele stosują odpowiednie środki dydaktyczne w postaci pracy grupowej czy też wiązania nauki z codziennym życiem.

Przedstawianie uczniom nowych faktów i zdarzeń

Na proces poznawania nowych wiadomości składa się wiele czynności: poczynając od zmysłowego ogarnięcia, przez abstrakcyjne poznanie, aż do praktycznego zastosowania. Proces ten oparty jest na odpowiednio zorganizowanej obserwacji bądź działaniu praktycznym. Przygotowuje on uczniów do uogólniania pojęć, sądów, co wymaga ich własnej aktywności oraz samodzielności. Nowe fakty i zdarzenia mogą być poznawane poprzez:

• bezpośredni kontakt - obserwacja danych obiektów, śledzenie przebiegu różnych procesów, wytwarzanie oraz przekształcanie pewnych przedmiotów, słuchanie utworów muzycznych, czytanie dzieł literackich itp.

• za pośrednictwem środków zastępczych, a więc zbliżonych do oryginału przedmiotów, jak np. modele, obrazy, rysunki, schematy itp.

• za pośrednictwem słowa mówionego bądź drukowanego

Powyższe sposoby służą zaznajamianiu uczniów z przerabianym materiałem. Właściwa organizacja procesu obserwacji poprzedzona jest przygotowaniem wszelkich, niezbędnych do przeprowadzenia zajęć pomocy naukowych. Zanim nauczyciel rozpocznie wraz z uczniami obserwację, należy uprzednio sformułować zagadnienie, cel oraz jej przebieg. W trakcie obserwacji uczniowie dzielą się swoimi uwagami na temat dostrzeżonych właściwości oraz odpowiadają na zadawane im pytania. Nieco inaczej przebiega obserwacji w przypadku takich przedmiotów jak obrazy czy modele rzeczywistości - tutaj zadanie uczniów polega na wyodrębnieniu podstawowych składników obiektu, określeniu zachodzących między nimi związków oraz na dokonaniu właściwych uogólnień. Uczniowie swoje spostrzeżenia przekazując za pośrednictwem słów, tak samo jak nauczyciel stawiający im przed obserwacją pytania, starający się zaciekawić ich przedmiotem obserwacji. Metody oparte na słowie występują w pogadance, opowiadaniu, wykładzie.

Nabywanie nowych pojęć

Proces ten w dużym stopniu zależy od wieku uczniów - w klasach niższych mamy do czynienia przede wszystkich z elementami obrazowymi. Wraz z rozwojem, pojęcia są coraz bardziej bogate zyskując charakter pojęć naukowych. Proces tworzenia się pojęć obejmuje następujące etapy:

1. kojarzenie nazwy z odpowiadającym jej przedmiotem

2. tworzenie w oparciu o zewnętrzne cechy obiektu przedpojęć

3. nabywanie pojęć naukowych

4. kojarzenie nazw i rzeczy

Proces kojarzenia nazw wraz z danymi obiektami ma miejsce nie tylko na terenie szkoły, lecz również w życiu codziennym. Etap właściwych pojęć naukowych poprzedzony jest przez kształtowanie się tzw. przedpojęć, czyli pewnych pojęć elementarnych, stanowiących ogólne wyobrażenia. Skojarzenie danego wyrazu z obiektem stanowi punkt wyjścia dla informacji dotyczących cech realnego świata. Podstawą uogólniania są cechy zewnętrzne i stosunki zachodzące pomiędzy przedmiotami.

Poznawanie prawidłowości oraz praw naukowych

W formułowaniu prawidłowości, praw oraz w systematyzacji wiedzy istotną rolę odgrywają takie czynniki jak obserwacja (nieraz długotrwała), zasób doświadczeń oraz posiadanie właściwej wiedzy.

Przechodzenie od teorii do praktyki

To ogniwo procesu dydaktyczne stanowi najtrudniejszy jego etap i obejmuje następujące elementy:

1. uświadomienie uczniom nazw naukowych, podstaw oraz znaczenia umiejętności, co umożliwia im zrozumienie naukowych podstaw, mechanizmów oraz sprzyja koncentracji uwagi; poznając nową nazwę uczniowie wdrażani są w operowanie nowymi pojęciami, uświadamiają sobie oni również, jakiego zakresu wiedzy wymaga opanowanie danej umiejętności

2. formułowanie reguł działania (ma miejsce przed pokazaniem czynności)

3. wzorowy pokaz czynności przez nauczyciela (bądź ucznia) - przejście od teorii do praktyki; należy zapoznać uczniów z sensem oraz praktyczną wartością danej czynności

4. próby samodzielnego wykonywania czynności przez uczniów pod nadzorem nauczyciela - opanowywanie umiejętności

5. systematyczne i samodzielne ćwiczenie umiejętności prowadzi do przekształcenia jej w nawyk

Organizowanie zajęć praktycznych

W historii dydaktyki mamy do czynienia z wieloma próbami wprowadzenia na teren szkoły czynności praktycznych, a przede wszystkim - wytwórczych (np. Dewey):

• Nowacki - postulował uczestnictwo uczniów w pracy podczas procesu nauczania pod nadzorem dydaktycznym szkoły, co miało zapewniać odpowiednie przygotowanie do wykonywania pracy

• Szeniawski - wykonywanie przedmiotów, modeli czy pomocy naukowych (w całości, poczynając od wykonania rysunku technicznego)

Zdaniem wielu autorów praca stanowi podstawowy czynnik przekształcania rzeczywistości. Praca ma również wiele wartości wychowawczych - kształtuje w uczniach postawę odpowiedzialności (indywidualnej i grupowej), zespołowej, wdraża ich do wspólnego działania oraz daje poczucie własnej wartości.

Kontrola i ocena osiągnięć uczniów

Efektem tych czynności jest świadomość uczniów celów oraz zadań, które mieli oni osiągnąć w procesie kształcenia. Samokontrola uczniów jest tutaj dodatkowym czynnikiem zapobiegającym błędom, sprzyjającym osiąganiu przez nich lepszych wyników w nauce. Niezwykle istotną konsekwencję kontroli i samokontroli stanowi usuwanie braków - nie wystarczające jest tutaj samo stwierdzenie zaistnienia błędu, lecz jego poprawa oraz utrwalenie poprawnego działania. Nauczyciel konsekwentnie ocenia postępy uczniów adekwatnie do przyjętych przez niego kryteriów.

Gnoseologiczne podstawy procesu kształcenia - aktywne spostrzeganie w swojej najwyższej postaci utożsamia się z obserwacja, która dostarcza wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Jak dowodził Piaget, procesu powstawania pojęć nie da się wytłumaczyć jedynie przez spostrzeganie, gdyż stanowi on podstawę myślenia, zaś spostrzeganie jest tylko jednym ze składników myślenia. Orientacja dziecka w otoczeniu przechodzi przez kolejne etapy rozwoju:

1. faza myślenia praktycznego - podstawą orientacji jest tutaj działanie

2. faza myślenia oglądowo - obrazowego

3. faza rozwiniętego myślenia słownego, którego bazą jest rozwój mowy wraz z procesami uogólniania o abstrakcyjno - symbolicznym charakterze

Myślenie jest to uwewnętrzniona czynność operowania wiadomościami, ich selekcją i wytwarzaniem, dzięki czemu proces ten zdecydowanie się różni od samego spostrzegania. Praktyka, poznawanie w drodze obserwacji bądź uczenia się pewnych gotowych treści - mogą być niewystarczające w przypadku prawdziwości, a więc zgodności z rzeczywistością. Praktyka stanowi jednak istotne źródło poznania - wykonując pewne czynności zmierzające do zaspokajania własnych potrzeb, człowiek także poznaje rzeczywistość. W procesie kształcenia, poznanie bezpośrednie i pośrednie istnieje w pewnej harmonii - w bezpośrednim poznaniu, człowiek dzięki własnemu wysiłkowi samodzielnie odkrywana pewną wiedzę, która jest dużo trwalsza niż ta uzyskana w poznaniu pośrednim.

---