1. KRAJ POCHODZENIA I HISTORIA NARODU ORMIAŃSKIEGO - KILKA SŁÓW WSTĘPU.

W jezyku ormiańskm

ARMENIA HAJASTAN (starożytnie HAJKAH)

ORMIANIE HAJOWIE turecka forma ERMENI

(Ormianie - nazwa staropolska)

„Historyczna Armenia obejmowała górzyste tereny Wyżyny Armeńskiej leżące miedzy Azją Mniejszą, Persją a Mezopotamią”.

Początek narodowi ormiańskiemu dały plamiona Hajów, które wtargnęły na tereny historycznej Armenii na przełomie VII i VI w. p.n.e. W VI w. p.n.e. Armenię zajęli Persowie, w roku 331 p.n.e. została podbita przez Aleksandra Wielkiego, następnie podporządkowana syryjskim Seleucydom rozpadła się na Armenię Wielką (wschodnią) i Armenię Małą (zachodnia) która została wcielona do jednej z prowincji cesarstwa rzymskiego - Kapadocja. W tym samym czasie (w drugiej połowie I w. p.n.e.) Armenia Wielka pod panowaniem króla Tigranesa I zwanego Wielkim osiągnęła apogeum swojego rozwoju, stając się jednocześnie obiektem walk między Rzymem a Persją. Została podzielona miedzy rywalizujące potęgi zachowując jednak przedstawicieli lokalnych dynastii. W 428 r. nastąpił upadek królestwa armeńskiego, mimo tego nastąpił znaczny rozwój kultury ormiańskiej. W roku 400 wprowadzono alfabet narodowy, przełożono Biblie, wiele dzieł kościelnych autorstwa syryjskiego i greckiego, a także traktatów filozoficznych i dzieł historycznych.

Po podbiciu Armenii Wielkiej w VII w. przez Arabów wzrosło znacznie ormiańskiego rodu Bagratydów, który w IX w. doprowadził do uniezależnienia większej części kraju spod panowania Arabów i powstania w 884 r. Królestwa Armenii. Uchodźcy z Armenii właściwej korzystając z osłabienia Bizancjum stworzyli szereg niezależnych państewek.

„W następnych stuleciach o Armenię Wielką toczyły się walki między imperiami osmańskim i nowoperskim ( Safawidów). Na mocy traktatu z 1639 r. Persji przypadła część wschodnia Wielkiej Armenii; reszta pozostała przy Turcji.” W państwie tureckim sytuacja Ormian stale pogarszała się, w 1985 i 1915 r. na ziemiach zachodniej Armenii, władze Tureckie przeprowadziły fale czystek etnicznych zwane dzisiaj „rzezią Ormian”, zginęło ok. 1mln. ludności, a ok. 600 tys. osób deportowano. Po I wojnie światowej proklamowano postanie na Zakaukaziu Demokratycznej Republiki Armenii. Jednak już w 1922 r. po krótki okresie niepodległości Armenia została wcielona w skład Związku Radzieckiego, stając się 1936 r. republiką zwiazkową ZSRR. Po rozpadzie „w 1991 r. państwa radzieckiego Armenia odzyskała swój niezależny byt państwowy, zajmując jednak zaledwie 10 część terytorium historycznej Wielkiej Armenii.”

W wyniku wielowiekowych emigracji Ormianie są rozproszeni, tworzą 5 milionową diasporę. Ich migracje najczęściej wywołane były okolicznościami politycznymi i ekonomicznymi.

2. HISTORIA ORMIAN W POLSCE

Liczbę Ormian w Polsce szacuje się na 40-80 tys. W tym ok. 8 tys. stanowią przedstawiciele tzw. starej emigracji (tj. potomków Ormian przybywających do Rzeczypospolitej XI-XVII w.), a pozostali to emigranci, którzy przybyli do Polski po II wojnie światowej, a zwłaszcza po upadku ZSRR (tzw. nowa emigracja).

Prześladowania religijne w Armenii na przełomie VI i VII w. spowodowały liczną emigrację Ormian do tolerancyjnej Polski. Druga fala emigrantów ormiańskich dotarła do Polki po rozpadzie Związku Radzieckiego.

Pierwsi migranci z Armenii przybyli na tereny Polski przybyli w XI w. Była to grupa uciekinierów po rozbiorze między Bizancjum a państwem Tuków. Następni uchodźcy napływali do Polski w kolejnych wiekach.

W czasach staroruskich główną przyczynę migracji Ormian stanowiła koniunktura ekonomiczna. Emigranci ormiańscy zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem, zajmowali się złotnictwem, a także produkowali wspaniałe dywany. W drugiej połowie XII w. liczba Ormian w Polsce nie przekraczała 3 tys., jednak była to wspólnota znacząca i silna ekonomicznie. Kiedy w wieku XIII ukształtował się szlak handlowy łączący Europę Zachodnią z Dalekim Wschodem, zwany „drogą tatarską”, który przechodził przez Włodzimierz Wołyński, Łuck, Kijów, Lwów i Kamieniec Podolski. Tereny te znalazły się szybko w sferze zainteresowań kupców ormiańskich. Od XIV wieku istniały tam kolonie ormiańskie. Kiedy w XIV w. Kazimierz Wielki Przyłączył do Korony Ruś Halicką, Ormianie z tych terenów znaleźli się pod nowym - polskim. Zostali obdarzeni licznymi przywilejami, przede wszystkim wolnością religijną (1367). Ormianie stanowili w tym czasie dużą grupę etniczną w państwie Polskim. Największe ich skupiska znajdowały się na terenie Kamieńca Podolskiego, gdzie stanowili większość jego ludności ok. 300 rodzin ormiańskich w 1575 r., w roku następnym 400 rodzin. W 1417 r. Lwów zamieszkiwało 337 Ormian na ogólną liczbę mieszkańców 1280. Lwów stał się siedzibą arcybiskupów ormiańskich. Ormianie zamieszkiwali całe dzielnice, mieli własne instytucje gminne i kościoły. Żywo rozwijała się kultura ormiańska. W miarę jak rosła liczba Ormian w Polsce zaczęli zamieszkiwać tereny wschodniej Polski. Chętnie osiedlali Ormian magnaci kresowi.

W XVI w. ówczesny starosta kamieniecki Jerzy Jazowiecki ściągną do Jałowca Ormian z Mołdawii, to przedsięwzięcie kontynuował jego syn wojewoda podolski Hieronim, a w XVII w. sfinalizował Jan Jerzy Radziwiłł.

W 1585 roku w Zamościu powstała duża osada ormiańska, dzięki Janowi Zamoyskiemu, który sprowadził tam Ormian z Persji i Turcji. W jego ślady poszli inni magnaci. Do Brodowa i Buczacza w 1638 roku sprowadził Ormian Stanisław Koniecpolski. W połowie XVII wieku Stanisław i Andrzej Potoccy sprowadzili Ormian z Mołdawii i Siedmiogrodu do Stanisławowa. Osady Ormian pojawiły się także w Żwańcu, Łyścu, w Horodence i na Pokuciu, a także w Kazimierzu nad Wisłą.

Większość polskich Ormian była dobrze wykształcona. Gminy ormiańskie miały własne samorządy i cieszyły się szerokimi swobodami, z własnym sądownictwem włącznie, zatwierdzonym licznymi przywilejami królewskimi. Jednak żywot osad Ormiańskich nie był stabilny. Często ich byt był zależny od zmieniającej się sytuacji politycznej i gospodarczej kraju.

Falę emigracji podolskich Ormian wywołała Turecka okupacja tamtych ziem w latach 1672-1699, jednak po odzyskaniu Podola przez Koronę Ormianie ponownie pojawili się w wielu latyfundiach.

Ziemie polskie często były terenem przejściowym migrujących Ormian, skąd migrowali dalej na zachód. Znaczna mobilność Ormian powodowała, że często też przemieszczali się w ramach poszczególnych kolonii. Wg badań w okresie staropolskim Ormianie zamieszkiwali w ponad polskich miastach.

W Krakowie Ormianie nie zdobyli nigdy większych wpływów. W XVII w. szczególnego znaczenia nabrała kolonia Ormian w Warszawie, gdzie jednak nigdy nie stworzyli osobnej gminy i nie założyli kościoła. Dorabiali się przede wszystkim na handlu, rzemiośle, przedsięwzięciach przemysłowych i bankierstwie, zaczęli także pojawiać się w urzędach i na królewskich dworach.

Często podkreślana jest pierwszorzędna rola Ormian w orientalizacji polskiej kultury szlacheckiej. To Ormianie współkształtowali sarmackość, sprowadzając do Polski m.in. nieodłączny atrybut Sarmaty - strój kontuszowy, popularną wśród szlachty szablę ormiańską czy liczne egzotyczne przyprawy i ozdoby.

W wiekach XVIII i XIX kościoły ormiańskie, już (ormiańsko-katolickie), budowane przez bogate ormiańskie kolonie, były niejednokrotnie jedynymi kościołami katolickimi w mniejszych miejscowościach kresowych. Z tego też powodu bardzo często Polacy - z braku własnych - uczęszczali do nich na nabożeństwa. Kazania w nich głoszone były po polsku, z uwagi na fakt, że język ormiański oraz j. kipczacki były przez polskich Ormian coraz mniej używane

Przejawem asymilacji językowej Ormian w Polsce było urabianie przez nich nazwisk rodowych na wzór polskich przy pomocy przyrostka -wicz (pochodzenia wschodnio-słowiańskiego, bo w polskim było -wic). Przyrostek ten dodawano do imion rdzennie ormiańskich lub obcych, lecz często przez Ormian używanych. Typowe nazwiska polskich Ormian to: Manugiewicz, Minasowicz, Wartanowicz, Donigiewicz, (w Armenii nazywali by się: Manukian, Minasjan, Wartanian, Tonikian), Bohosiewicz (w Armenii: Poghosjan, od imienia Poghos - Paweł, a nie od ruskiego Boh), Krzysztofowicz, Stefanowicz, Antoniewicz, a także Dawidowicz, Abrahamowicz

3. GMINA ORMIAŃSKA

Zręby samorządu ormiańskiego istniały już przed włączeniem Rusi do Korony. Na czele ówczesnych gmin kupieckich stała rada starszych. W gminach obowiązywało prawo ormiańskie, od 1356r kiedy to król Kazimierz Wielki nadał miastu Lwów prawa magdeburskie, pozwalając m.in. Ormianom sądzić się wg swojego prawa, potwierdzając tym zręby ich samorządności. Wkrótce w większości kolonii ormiańskich zaczęło obowiązywać takie prawo. Jednak przywilejami płynącymi z przynależności do gmin ormiańskich cieszyli się tylko ci, którzy posiadali ormiańskie obywatelstwo miejskie.

Samorządowe władze gmin ormiańskich reprezentowały na zewnątrz całą kolonię, a wewnątrz niej sprawowały władzę administracyjną i sądowniczą; zarządzały też wspólnym majątkiem gminy. Istniały różne formy organizacji kolonii ormiańskich. Ich organizacja ewoluowała w przeciągu stuleci i przejęła wiele z modelu prawa magdeburskiego.

Pozycję kluczową w organizacji gminy ormiańskiej zajmował Kościół silnie podporządkowany świeckim władzom gminy, które wybierały hierarchów kościelnych konsekrowanych przez urzędującego w Eczmiadzynie katolikosa.

(ECZMIADZYŃ- miejsce w Armenii właściwej, w którym mieszka katolikos- odpowiednik papieża).

„Najniższą nieformalną grupę stanowiły rodziny ormiańskie żyjące w otoczeniu ludności innoetnicznej, wyżej była gmina religija ale bez osobnego statusu prawnego, najwyżej znajdował się pełny samorząd jurysdykcyjny i kościelny”.

RADA STARSZYCH (Collegium seniorów)

Od XVII w. Rady Starszych uważały się za ormiańskie rady miejskie. Ich członków nazywano seniorami/baronami/agami. Członkowie rad wywodzili się z najzamożniejszych rodzin ormiańskich. Przynależność do rady była dożywotnia, w każdymi mieście wybierano ich na odmiennych zasadach. Rady Starszych prowadziły własne księgi, gdzie notowały sprawy administracyjne, protokoły z posiedzeń, zbiórki pieniędzy i postanowienia. Głównym zadaniem samorządu było sprawowanie sądownictwa nad Ormianami w gminie. Posiedzenia sądowe odbywały się w specjalnie wyznaczonych do tego budynkach lub w miejskim ratuszu. Przewodniczył im wójt. Wyroki zapisywane były w specjalnych księgach. Do sądów należało także dysponowanie majątkami Ormian zmarłych bez testamentu. „Sądy wydawały wyroki na podstawie Statutu Ormian polskich zatwierdzonego przez króla Zygmunta I w 1519 r.” .

URZĘDNICY RADY STARSZYCH

Wójt- w 1439 r. urząd wójta został zlikwidowany, zastąpił go jeden z JERESPOCHANÓW ,nazywany u schyłku XVII wieku „Dyrektorem sądów ormiańskich”. Wójt był na ogół urzędnikiem wybieralnym, a kadencja trwała rok.

Jerespochani- administratorzy majątku kościelnego, skarbnicy, pisarz i woźny. Urzędów tych nie wolno było łączyć.

RADA CZTERDZIESTU MĘŻÓW

Jej członkowie nazywani byli braćmi lub korsunachparami. Rady czterdziestu wyłoniły się w XVII w. na wzór analogicznych instytucji polskich. Zajmowały się kontrolą gospodarki finansowej seniorów, a także czynności wójta i sędziów. Wybierani byli spośród zamożnych obywateli ormiańskich tzw. patrycjatu ormiańskiego. Na ich czele stali marszałkowie. W miastach, gdzie nie istniały rady czterdziestu, tworzone były sejmiki nacji ormiańskich, zbierające się co kilka tygodni, dysponujące własnym budżetem. Odpowiadały ona za porządek w dzielnicy ormiańskiej, sporządzały spisy ludności, a także uczestniczyły w uchwalaniu statutów miejskich (wilkierzy).

BRACTWA I CECHY

Bractwa odpowiadały różnym potrzebom życia społecznego. Bractwa „śmiałków” miały charakter paramilitarny. W miastach, które posiadały pełny samorząd pilnowali porządku w dzielnicy ormiańskiej, organizowali militarną ochronę karawan kupieckich. Na ogół zrzeszały nieżonatą młodzież męską, zdolną do służby wojskowej.

Organizacja rzemiosła skupiała się w cechach. Do XVII w. istniały pewne przeszkody ze strony kościoła, który nakładał na cechy przymus dodatkowych opłat, jako karę za niebianie udziału w cechowych nabożeństwach katolickich.

4. KOŚCIÓŁ I RELIGIA

„Ważną pozycję w strukturze gminy ormiańskiej zajmował Kościół jako instytucja. W warunkach życia emigracyjnego Kościół pełnił funkcję integrujące na płaszczyźnie ideologicznej i organizacyjnej. Jednak instytucja kościelna podporządkowana była świeckim strukturom władz gminy”.

Na Rusi Ormianie posiadali swoje arcybiskupstwo od połowy XIV w. W 1367 r. Kazimierz Wielki pozwolił zamieszkać arcybiskupowi Grzegorzowi we Lwowie. W latach 1562 i 1565 król Zygmunt August zwolnił duchowieństwo ormiańskie od płacenia podatków.

Archidiecezja ormiańska dzieliła się na okręgi z archiprezbiterami na czele, ich funkcje sprawowali proboszczowie większych parafii. Istaniały klasztory - wanki, zarówno męskie jak i żeńskie. Większe wspólnoty ormiańskie przy kościołach posiadały szkoły uczące czytania i pisania w języku staroormiańskim, rachunku, religii, a także liturgii kościelnej - przygotowując kandydatów na przyszłych duchownych. O uposażeniu i obsadzie stanowisk kościelnych decydowali ormiańscy seniorowie i jerespochani, sądzili duchowieństwo.

UNIA Z RZYMEM

Zwierzchnikiem duchowym Ormian był Katolikos eczmiadzyński. Katolikos eczmiadzyński Melchizedek, która uważał się za patriarchę katolickiego przybył w 1626 roku do Lwowa, ale nie w kwestiach religijnych, ale aby zebrać okup dla szacha perskiego Abbasa I. Katolikos wbrew woli ludu (poprzez przekupstwo) wybrał na biskupa ormiańskiego Mikołaja Torosowicza. Katolikos odebrał od biskupa Torosowicza katolickie wyznanie wiary. Wybuchły zamieszki wywołane przez lud ormiański. Mimo to Torosowicz objął urząd. Jednak został ekskomunikowany przez Grzegorza z Cezarei pod pretekstem złamania przepisów kanonicznych.

W roku 1652 Ormianie lwowscy przedstawili królowi Janowi Kazimierzowi wyznanie wiary, zawarte w starym ormiańskim pontyfikale, który zgodnie z życzeniem króla zostało potwierdzone w roku 1653 przez katolikosa Filipa. W roku 1653 Ormianie przystąpili do unii z Rzymem i otrzymali obietnice pozbawienia urzędu Torosowicza. Przyjęcie unii spowodowało przebudowę dotychczasowej struktury Kościoła ormiańskiego i ewolucję jego związków z gminą - doszło do ograniczenia uprawnień laikatu względem Kościoła.

5. KULTURA I RZEMIOSŁO

Staropolscy Ormianie byli ludźmi miasta, dwiema najczęściej uprawianymi profesjami było kupiectwo i rzemiosło. Wśród Ormian wykształciła się jeszcze jedna specjalność - pośrednictwo dyplomatyczne pomiędzy ich nową ojczyzną a Wschodem. Ormianie w XIV wieku utrzymywali kontakty z Litwą, krajami tatarskimi, koloniami włoskimi Krymie, Mołdawią, Węgrami, Cesarstwem Bizantyjskim. W XV wieku Ormianie polscy stali się ważnymi pośrednikami w kontaktach handlowych tej części Europy z nową potęgą Orientu - Turcją. Dużym zainteresowaniem Ormian cieszyły się jarmarki w miastach polskich m. In. W Krakowie, Toruniu, Poznaniu, Gdańsku, Rzeszowie, Łucku, Lwowie. W XVI wieku nowym prężnie rozwijającym się ośrodkiem rzemiosła i handlu wschodniego stał się Zamość. W XVII wieku poważne znaczenie osiągnęła kolonia ormiańska w Jazłowcu. Od XIV wieku Ormianie byli przede wszystkim głównymi dostawcami towarów wschodnich. Dostarczali przypraw orientalnych, wśród wyrobów konfekcyjnych szczególne powodzenie miały zwoje, chustki a zwłaszcza PASY, niezbędny element ukształtowanego w XVII wieku stroju szlachcica Polskiego. Ormianie parali się także rzemiosłem. Byli wśród nich miecznicy, krawcy, cieśle, kotlarze, woźnice, fryzjerzy, piekarze i wytwórcy napojów alkoholowych. Rzemieślnicy ormiańscy popularyzowali raczej formy sztuki islamu aniżeli własne. Z hodowlą koni związana była ważna specjalizacja zawodowa Ormian- obróbka skóry i rzeźnictwo. Dziedziną rzemiosła na której Ormianie wycisnęli silne piętno było tkactwo. Drugą obok tkactwa specjalnością ormiańską było złotnictwo.

KULUTURA

Został wiele zabytków po kulturze ormiańskiej.

• Katedra ormiańska pod wezwaniem Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny we Lwowie, ufundowana w 1363 r. przez kupców z Krymu. Nawiązująca stylistycznie do kościołów ormiańskich na Półwyspie Krymskim. W dekoracji architektonicznej można odnaleźć tradycje dawnej sztuki ormiańskiej, jak i wpływy kultury islamu (arabskiej i perskiej).

• Dzwonnica zbudowana w wieku XIV obok katedry wzorowana na dzwonnicy św. Sergiusza w Kaffie.

• Świątynie ormiańskie w Kamieńcu Podolskim, Łucku, Włodzimierzu Wołyńskim i w Bełzie nie zachowały się w ogóle lub został znacznie przebudowane.

• Pierwsze budowle niesakralne pochodzą dopiero z wieku XVI i XVII w. we Lwowie, Kamieńcu Podolskim i Zamościu. Różnią się od Polskich i Ruskich bogatą dekoracją sztukatorską fasad i zdobionymi orientalnymi ornamentami wiciowo - roślinnymi i płaskorzeźbami.

• „Przy kościołach istniały bogate biblioteki, zawierające rękopisy zbierane przez stulecia, m.in. rękopiśmienne kodeksy pochodzące z ormiańskich skryptoriów Cylicji i Krymu.”

• Powstało wiele kronik, które są świadectwem kultury duchowej Ormian. Kronika kamieniecka - składało się na nią kilka mniejszych kronik z lat 1430-1652; opisywała m.in. XVI wieczne wojny toczone w tym regionie, wojnę polsko-turecką z lat 1620-1621. Napisana był w jęz.: kipczackim i ormiańskim. ; Kronika lwowska zawierała wiele informacji o życiu religijnym polskich Ormian. W XVI w. we Lwowie powstała w jęz. kipczackim kronika ze spisem władców Polskich. W wieku XVIII najwybitniejszy twórca ormiański napisał słownik ormiańsko-łaciński i łacińsko-ormiańskim, opisał gramatykę języka ormiańskiego i spisał historie Kościoła ormiańskiego w Polsce.

6. RELIGIA

5

---