Historia Ustroju i Prawa Polskiego

Część I:
Królestwo Polskie, Pierwsza Rzeczpospolita

Rozdział I: Narodziny Państwowości na ziemiach polskich

I. Pochodzenie Słowian

Najprawdopodobniej ludy słowiańskie przybyły na tereny europy falami ze stepów europy i środkowej Azji. Fale:

• Ludność staroeuropejska = Wenedowie

• Germanie i Bałto-Słowianie

Osiedlanie się Słowian w europie:

1. W pierwszym przed naszą erą i drugim wieku naszej ery na ziemiach polskich osiedlili się germanie i Gotowie.

2. W dobie wielkich migracji ludów germańskich na zachód na ziemiach między Łabą a Odrą osiedlili się Słowianie(srebro łużyccy).

3. Słowianie, którzy przekroczyli Karpaty utworzyły Słowian południowo zachodnich(Czechów i Słowaków). Ci co w VII w. n.e. przekroczyli Dunaj dały początek Serbom, Chorwatom, Słoweńcom i w części Bułgarom.

II. Ustrój rodowo plemienny

Ród - zespól rodzin połączonych więzami pokrewieństwa i tworzył całość osadniczą(zamieszkiwał jedną osadę) i gospodarczą(prowadził wspólną gospodarkę).

Plemiona - zjednoczone rody

Naczelnik - przywódca plemienia, który wraz z Starszyzną rodowo-plemienną gromadzili bogactwa z łupów wojennych, dochody z handlu, oraz zyski z pracy niewolników.

Dominowała gospodarka wypaleniskowa, lecz pojawienie się niewolników spowodowało pierwszy podział społeczny i raz z wzrostem wymiany umocniły wartość prywatną, oraz przyspieszyły zróżnicowanie społeczne a szczególności wyodrębnienie się starszyzny rodowo plemiennej w organ dziedziczny.

Zachwianie się struktury rodowej spowodowały wędrówki ludów => zasępienie więzi pochodzenia na więź sąsiedzką. Duże znacznie miało też powstanie Orki Sprzężonej, która zwiększyła plony i stabilizacje terenów upraw i zwiększenie areału rolnego.

Wielkie plemiona - połączone plemiona

III. Wspólnota terytorialna

Opole - wspólnota terytorialna oparta na więzi sąsiedzkiej (ok. 300 km²)

Czoło opolne - gród warowny będący „stolicą” opola

Wielkie rodziny - obejmowały pod władzą ojca - patriarchy 3-4 pokolenia męskie wraz z żonami i potomstwem oraz spowinowaconymi. Prowadziła ona wspólne gospodarstwo.

Małe rodziny - powstał w skutek wyodrębnienia się z wielkich rodzin pojedynczych „rodzin”(rodziców z dziećmi).

Patrymonia - szereg małych rodzin zamieszkujących w jednym osiedlu, powstałe w celu ochrony życia i mienia poszczególnych członków.(w dobie średniowiecza przekształciły się one w rody gniazdowe).

Wiec - zgromadzenie wolnych mężczyzn, zatwierdzało ono bądź odrzucało wnioski starszyzny. Taką formę ustroju nazywano też ze wzgl. na to, że wszyscy mężczyźni należeli do organizacji wojskowej organizacji wojskowej, demokracją wojskową

IV. Pierwsze organizacje polityczne na ziemiach polskich

W IX wieku na terenach polski zarysowały się dwa wielkie ośrodki polityczne:

• Wiślicko - krakowski (księstwo Wiślan)

• Gnieźnieńsko - poznański (państwo Polan)

Rozdział II: Monarchia patrymonialna

I. Polskie państwo wczesnośredniowieczne

1.Powstanie państwa polskiego

Okoliczności sprzyjające:

• Ciągłość polityczna w Państwie pogańskim(tworzenie stałych organów państwowych)

• Oddalenie od centrów współczesnego świata

• Brak wspólnej granicy z Niemcami(względne bezpieczeństwo i swobodny rozwój na drodze ewolucji a nie zagrożenia zewnętrznego=> trwalsze więzi)

2.Państwo Polskie w X wieku

Na czele państwa stał Książe. Wokół niego grupowali się możni(urzędnicy), dowódcy drużyny i zarządcy grodów. Podstawową warstwą ludności pospolitej była grupa ludności podległa księciu mieli oni obowiązek:

• Płacenia danin

• Świadczenia w naturze i w postaci posług

• Dostarczanie ludzi do straży w grodach

• Naprawy grodów oraz przesiek

• Noclegów oraz żywności dworowi, urzędników i sług monarchy

Drużyna - armia książęca, zapewniająca mu posłuch w społeczeństwie, i bezpieczeństwo od agresji państw zewnętrznych.

3.Organizacja państwowa w X i XI wieku

Na czele państwa stał monarcha, który prawował pełnie władzy. Rządy sprawował przy pomocy Rady monarszej(niesformalizowane, władca sam powoływał jej członków). Władze władca opierał na tzw. Grupach wsparcia, do których w X i XI wieku w Polsce należeli:

• Drużyna

• Urzędnicy

• Duchowieństwo

Urzędnicze możnowładztwo - grupa najbliższa elitom władzy, z której władca mianował urzędników. Stanowiło grupę dziedziczną, która starała się zmonopolizować da siebie urzędy. Rozrost liczebny i wzrost uprawnień zamiast umacniać pozycje monarchy ustawicznie ja osłabiał.

Duchowieństwo - pojawienie się trzeciej grupy wsparcia było efektem zasadniczej decyzji politycznej, jaką stanowił chrzest polski. Szybkość i liczba powstających świątyń, oraz uruchomienia państwowego aparatu przymusu do przestrzegania nowej religii wskazywało na ścisłą współpracę tej grupy z władcą.

System skarbowy - Elita władzy i wszystkie grupy wsparcia miały udział w dochodach skarbowych, które stanowiły trzon ich utrzymania i kumulacji majątku był to, więc system eksploatacji scentralizowanej(tzn. dokonywany w interesie monarchy i wszystkich grup współdziałania).

Własne cele aparatu państwowego i grup wsparcia związanych z działalnością państwa:

• Ośrodki obronne, a także budownictwo kościelne i świeckie.

• Powstawanie grodów =>powstawanie podgrodzi, targów, ośrodków rynku lokalnego. Grody były też centrami administracji ośrodkami kultu religijnego, siedzibami biskupów

• Wielka własność ziemska zawdzięczała swój rozwój państwu.

• Przeobrażenia struktury wiejskiej

4.Charakter patrymonialny państwa polskiego

Patrymonialność Państwa polega na tym, że państwo(cała ziemia wraz z tym, co na niej się znajduje) należy do monarchy.

Elementy publicznoprawne niezależne od władcy:

• WIEC - forma udziału ludności w sprawach publicznych

• ELEKCJE WŁADCY - swobodny wybór władcy w obrębie dynastii.

Z patrymonialnym charakterem państwa wiązało się

• PRAWO KSIĄŻĘCE - ogół uprawnień monarchy

• Władza zwierzchnia

• Sąd

• Prawo poboru danin i żądania posług na rzecz księcia i ego urzędników.

• REGALIA czyli osobiste uprawnienia monarchy np. regale ziemi = wszystkie ziemie nienależące do możnych należą do władcy.

II. Źródła prawa i źródła poznania prawa

1. Polskie prawo zwyczajowe

Źródła prawa - normy prawne zwyczajowe, bądź stanowione (przez władze) jak statuty, przywileje, ordynacje, konstytucje(ustawy sejmowe).

Źródła poznania prawa - wszelkie materiały pozwalające odtworzyć treść prawa(spisy prawa zwyczajowego, dokumenty, księgi sądowe, itp.).

Wiadomości z najdawniejszych okresów czerpiemy głównie z źródeł praktyki. Np. coraz liczniejsze dokumenty z XII i XIII (dyplomy książęce=> potwierdzające czynności prawne jak np. darowizny, akty nadania, akty sądowe).

Księga henrykowska - zwiera akty prawne oraz opisy transakcji zawieranych przez klasztor w XIII i na początku XIV wieku.

Formularze czynności prawnych - wzory spisywania czynności prawnych. Najstarsze: XIII/XIV.

Księga elbląska - najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego spisany przez krzyżaków XIII/XIV wiek (źródło poznania prawa)

2. Prawo stanowione

Przywileje jednostkowe - wydawane na rzecz osób fizycznych: rycerzy, możnowładców możnowładców później także osób prawnych: instytucje kościelne.

• Przywileje immunitetowe - ograniczające prawo książęce na rzecz osób posiadających immunitet.

Przywileje ziemskie - obejmujące wszystkich członków stanu lub stanów

Statuty - ustanawiane przez władcę normy prawne regulujące poszczególne dziedziny życia państwowego.

3. Prawo kościelne a prawo kanoniczne

Prawo kanoniczne - zespól norm prawnych wytworzonych przez kościół, regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zewnątrz.

Prawo kościelne - zespól norm prawnych, regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zewnątrz, bez względu na to czy zostały wytworzone przez kościół czy państwo, czy będące wynikiem porozumienia stron.

Colletio tripartita - zwód prawa kanonicznego znany w Polsce w XII wieku.

Statuty Prowincjonalne - uchwalane na ogólnopolskich synodach prowincjonalnych, prowincjonalnych udziałem legatów papieskich.

Statuty diecezjalne - uzupełnienie wydawane na synodach diecezjalnych.

4. Prawo niemieckie na ziemiach polskich

Przywileje lokacyjne - zezwolenie na lokacje miasta/wsi wydawane przez panującego.

Dokument lokacyjny - dokument określający ustrój miasta/wsi obowiązki i prawa wsi, zapewniając im prawo używania prawa niemieckiego.

Zwierciadło saskie - podstawowe źródło prawa niemieckiego w Polsce.(Spis prawa zwyczajowego niemieckiego)

Pouczenia prawne źródło prawa miejskiego

Ortyle - jednostkowe wyroki sądów o charakterze precedensów.

Weichiblid magdeburski - zbiór prawa miejskiego w Polsce stosowany w Polsce obejmował ustrój sądów oraz miejskie prawo sądowe (redakcja Konrada z Opola XIV wiek)

III. Ustrój społeczny i jego przemiany w XI - XIII stuleciach

1. Własność ziemi - podstawą stosunków społecznych

W XI i XII monarchowie, w oparciu o regale ziemi, nadawali wsie Opola a nawet kasztele kościołowi. Mniejsze posiadłości otrzymywali możnowładcy i rycerze, początkowo jako beneficje(nadania czasowe) w zamian za pełnioną służbę wojskową. Szybko jednak te posiadłości zaczęły się przekształcać w własność dziedziczną zwaną alodialną i rosnąć przez nowe nadania.

Domena władcy prywatna własność ziemska władcy.

Prawo rycerskie - ziemia w zamian za konną służbę wojskową.

2. Rodzaje renty gruntowej

• ODROBKOWA

• NATURALNA

• PIENIĘŻNA

Na rzecz kościoła chłopi świadczyli dziesięcinę

Na rzecz władcy Daniny i posługi.

Dwór monarszy - centrum własności jednostki gospodarczej dóbr książęcych. Gospodarką kierował włodarz.

3. Wzrost wielkiej własności ziemskiej

Książęta rozbudowywali swoje domeny stając się największymi właścicielami ziemi w swoich dzielnicach. Rozszerzając je, obejmowali własną administracją gospodarczą tereny już zaludnione, oraz osadzali ludzi na pustkowiach.

Panowie świeccy opierali swe znaczenie na własności dziedzicznej, ponadto korzystając z piastowanych urzędów, zawłaszczali ziemie, na które rozciągało się regale panującego i uzyskiwali nowe posiadłości z nadań książęcych.

Własność duchowa zarówno nadań monarszych jak i licznych w XII wieku darowizn możnowładców.

Specyfiką polskiego średniowiecz jest też przewaga własności alodialnej nad systemem lennym.

4. Immunitety: ekonomiczny i sądowy

Immunitet ekonomiczny - polegał na zwolnieniu ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych od określonych w przywileju danin i posług na rzecz księcia, które przechodziły na rzecz pana.

Immunitet sądowo-administracyjny - ograniczał lub wyłączał sądownictwo urzędników książęcych nad ludnością zależną osiadłą w dobrach, które posiadały immunitet. Sprawy sądowe na tych ziemiach podlegały ich właścicielowi.

Nadawanie immunitetów spowodowało zwiększenie władzy panów nad chłopami. WŁADZAOPARTA NA STOSUNKACH FAKTYCZNYCH(z tytułu uprawianej ziemi pana) ZMIENIŁA SIĘ W PODDAŃSTWO.

5. Kształtowanie się stanów

Stan - grupa społeczna wyróżniająca się w społeczeństwie stanem faktycznym i stosunkiem prawnym(grupa rządząca się własnymi prawami odmiennymi niż reszta społeczeństwa)

Stan uprzywilejowany - uczestniczący w sprawowaniu władzy.

Stan nieuprzywilejowany - któremu prawa stwarzały pewną ochronę przed uciskiem i wyzyskiem stanów uprzywilejowanych.

STANY:

• Duchowieństwo - wyodrębniło się już w XIII wieku, kiedy kler zaczął się w pełni rządzić prawem kościelnym i uzyskał własne sądownictwo.

• Rycerski/szlachecki - wyodrębnił się na początku XIV wieku wraz z masowym otrzymywaniem immunitetów.

• Mieszczański - wyodrębnienie się tego stanu było ściśle związane z uzyskiwaniem przez miasta praw samorządowych.

• Chłopski - wyodrębnienie się tego stanu miał ścisły związek z upowszechnieniem się systemu czynszowego i czynszowego i związanymi z tym zmianami w stanowisku prawnym

Szlachta

1. Możnowładcy i rycerze

Komesi (baronowie) - czołowi przedstawiciele możnowładztwa polskiego, skupiali w swym ręku urzędy państwowe i zarząd grodów. Początkowo źródłem ich dochodów był udział w zyskach z podatków, w XII wieku w wyniku nadań powiększali oni swoje ziemie stając się wielkimi właścicielami ziemi(posiadali też faktyczny monopol na urzędy).

Włodycy - ludzie wolni zdolni do konnej służby wojskowej, niekoniecznie posiadający ziemie.

Miles strenuus - pasowany rycerz

2. Rody możnowładcze i gniazdowe

Rody możnowładcze - rody, w których pochodzenie od wspólnego przodka współistniało ze stosunkami zależności. Podporządkowanie możnowładztwu rycerzy(quasi feudalizacja).

Rody gniazdowe - średni i drobni rycerze osiadli na zwartym terenie, zwanym gniazdem, pochodzącym od jednako przodka lub związanych węzłami pokrewieństwa.

3. Formowanie się stanu rycerstwa i szlachty

Podstawowym prawem rycerskim była dziedziczna własność ziemi. Własność rycerska była zwolniona od ciężarów prawa książęcego, książęcego miejsce tzw. Dziesięciny snopowej świadczyła na rzecz kościoła tzw. Dziesięcinne swobodną, poza tym byli oni chronieni wzmożoną ochroną prawną. Końcową fazą kształtowania się rycerstwa było rozszerzenie immunitetów na ogół rycerstwa(XIII-XIV)

Specjalne prawa rycerskie XIII w./Prawo rycerskie:

• Prawo do wykupu przez władcę w razie popadnięcia w niewole

• Prawo do odszkodowań za straty poniesione w wyprawie wojennej

• Prawo do żądania wynagrodzenia za wyprawę poza granice kraju

• Dziedziczenie w linii bocznej

• Dziedziczenie kobiet

• Zwolnieni od ogłaszania zapowiedzi

Możnowładcy ponadto w drugiej połowie XIII wieku otrzymali tzw. Prawo nieodpowiednie polegające poddaniu się tylko sądowi władcy.

Rycerstwo-szlachta dzieliło się na;

• Możnowładztwo

• Rycerstwo średnie

• Rycerstwo drobne

Herb - pojawiły się w Polsce pod koniec XII wieku jako znaki osobiste, a jako dziedziczne stały się wieku następnym.

Zawołania - używano przede wszystkim przy skrzykiwaniu się rodu w czasie bitwy.

Ród heraldyczny - rycerze posiadający wspólny herb i wspólne zawołanie.

Chłopi

1. Formy uzależnienia ludności chłopskiej

• Wieśniacy książęcy - Chłopi podporządkowani bezpośrednio księciu. Samodzielni gospodarze. Zachowali oni prawo do ziemi jako własności podległej. Znaczna samodzielność gospodarcza i osobista.

• Przypisańcy - Ludność osiadł w ziemiach kościelnych(w wyniku nadań ziemi kościołowi wraz z ludźmi). Sposób podległości spisany był w dokumencie nadawczym. Nie mogli opuścić dóbr, do których zostali przypisani. Zależni, ale nie niewolni.

• Zakupowie - ich zależność powstawała w wyniku zadłużenia u pana i przejścia wraz z całą rodziną w charakterze zastawu, dopóki nie spłacą długu, lecz przeważnie nie będąc w stanie spłacić zakup pozostawał odtąd zależny od pana.

• W drodze komendacji - poddane się pod opiekę(głównie z powodu: samowoli monarszej, wykorzystujących swą przewagę rycerzy)

2. Niewolni

Niewolni byli w posiadaniu panującego, możnych i rycerzy. Rekrutowali się z jeńców wojennych, niewypłacalni dłużnicy, przestępca. Kiedy byli osadzani na ziemiach sytuacja stawała się podobna jak ludności zależnej. W domenie monarszej byli podzieleni na dziesiątki i setki w celu ułatwienia pracy urzędników.

3. Rodzaje świadczeń a zróżnicowanie ludności wiejskiej

Chłopi byli obciążeni rentą naturalną i odrobkową. W zależności od pełnionych posług ludność można podzielić na:

• Rolników(zakupy i rataje)

• Rzemieślników dworskich

• Ludność służebna(największe znaczenie służba hodowlana, łowiecka, bezpośrednio przy dworze)

W XIII wieku ludność służebna przekształciła się w wyniku rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej w ludność rolniczą.

4. Stopnie zależności ludności wiejskiej

• Wolni[liberii]

• Goście - ludność przyszła z zewnątrz, osiadli na postawie umowy z prawem wychodu [hospites]

• Miejscowi - mieszkający na danym terenie, i podlegający panu [liberii originarii]

• Poddani - wszyscy ci którzy pozbawieni byli prawa wychodu [obnoxii]

• Dziedzicowe - Właściciele podlegli(dziedziczna posiadłość ziemi uzależnionej od pana)\

5. Opole

Ople składało się z pewnej ilości osad jedno- i wielo- dworczych, na które państwo nakładało wspólne obowiązki:

• Podatki(krowa opolna, wół opolny)

• Ściganie przestępców

W wyniku rozwoju własności rycerstwa Opole zaczęło znikać XIII - XV wiek.

6. Osadnictwo na prawie polskim

Warunki osadnictwa na prawie polskim:

1. Racjonalizacja świadczeń na rzecz pana w naturze bądź w pieniądzu(co do kwoty jak i czasu płatności)

2. Prawo wychodu - Możliwość opuszczenia wsi po spełnieniu określonych w umowie świadczeń

3. Unormowanie praw do ziemi na zasadzie własności podległej lub podobnej.

7. Osadnictwo niemieckie

Osadnictwo wewnętrzne nie zaspokajało potrzeb polskich właścicieli ziemskich, spowodowało to zabieganie o pozyskanie chłopów z innych państw głównie Niemiec a pomóc w tym miały warunki na jakich mieli się oni osiedlać w Polsce:

1. Prawo własności ziemi podległej

2. określony czynsz

3. prawo wychodu

4. stosowanie własnego prawa i form organizacji osadniczej

8. Osadnictwo na prawie niemieckim

Warunki osadnictwa na prawie niemieckim:

1. uznanie własności podległej do nadziału chłopskiego..

2. racjonalizacja ciężarów chłopskich(czynszu)

3. prawo wychodu

4. sądownictwo dominialne

9. Lokacja wsi na prawie niemieckim

1. Zezwolenie lokacyjne - przywilej monarchy zezwalający na osadnictwo.

2. Umowa z zasadźcą(porozumienie zasadźmy i pana co do warunków umowy)

3. Dokument lokacyjny - jednostronny akt, będący podstawą lokacji wsi. Zawierał on: wyłączenie ludności wsi spod prawa pospolitego, nadanie im prawa niemieckiego, określał też prawa i obowiązki zasadźmy i osadników.

10. Sołtys

Na czele wsi według prawa niemieckiego stawał sołtys, którym najczęściej zostawał zasadźca. Sołtystwo było dziedziczne i można je było zbyć na warunkach określonych w dokumencie lokacyjnym.

Sołtys prawa:

• Otrzymywał kilka łanów wolnych od powinności na rzecz pana

• Prawo zakładania stawów, łowienia ryb polowania

• Prawo do 1/6 czynszów ściąganych na rzecz pana

• Prawo do 1/3 dochodów z kar

• Prawo do prowadzenia karczmy, młyna i jatki mięsnej

Sołtys obowiązki:

• Przewodniczenie wiejskiej ławie sądowej

• Zbieranie czynszów

• Służba wojskowa(nie zawsze)

11. Prawa i obowiązki chłopów

Prawa:

• Prawo do gruntu było dziedziczne

• Prawo zakupne(przy zakupie chłop dawał panu zastaw, kiedy pan chciał chłopa usunąć musiał go najpierw spłacić)

• Cała wieś otrzymywała na wspólne gospodarowanie pastwisko(wygon)

• Nie był przywiązany do ziemi, kiedy chciał opuścić wieś wystarczyło tylko znaleźć zastępcę.

• Zwolnienie z czynszu na czas określony w umowie(wolnizna)

Obowiązki:

• Czynsz można było ustalić w a) zbożu b)zbożu i pieniądzach c) pieniądzach

• Świadczenia w naturze

• Robocizna

• Podatki na rzecz państwa, których nie znosiły immunitety(nadzwyczajne poradlne, ciężary związane z obroną kraju)

• Dziesięcina kościelna

Mieszczanie

1. Podgrodzia

• Miejsca targowe

• Wsie służebne

Najwybitniejszą pozycje zajmowali kupcy(meliorant grupa rządząca), pozostała grupa podgrodzia to lud.

2. Targi

W XII wieku w Polsce rozwiały się osady targowe, w których najczęściej raz w tygodniu odbywał się targ. Taka osada obejmowała: targ, karczmy, czasem kościół. Dla zabezpieczenia wymiany targ był obejmowany mirem monarszym. Potrzeby obrotu powodowały tez powstawanie prawa targowego - swoboda dokonywania na targu transakcji niezależnie od pozycji społecznej.

Targ wolny - targ wyłączony z regale władcy

3. Lokacje miast

Próg lokacyjny - przeniesienia miast na prawo niemieckie

Miasto wyróżniało się:

• Strukturą zawodowa ludności

• Strukturą przestrzenną i formą zabudowy jak i umocnieniami

• Organizacją odrębnych władz i sądów

• Odrębnym położeniem prawnym ludności

Nowe miasto budowano według ścisłego planu urbanistycznego: rynkiem w środku i odchodzącymi od niego prostopadłymi ulicami

Postawą ustrojową miasta był dokument lokacyjny

W przypadku, kiedy miasto lokował władca(miasta książęce) wystarczył tylko dokument lokacyjny w innym przypadku (miasta prywatne) potrzebny był przywilej lokacyjny.

Znaczenie przywileju polegało na wyłączeniu miasta spod władzy urzędników i poddaniu go pod władze dziedzicznego wójta(najczęściej zasadźca). Powołaniu wójta towarzyszyło przejście miasta na prawo niemieckie.

Dokument lokacyjny zwierał:

• Przywileje wójta

• Nadanie miastu prawa targu

• Określenie warunków wykonywania rzemiosła

• Nadanie mieszczanom gruntów poza miastem

• Określenie obowiązków mieszczan

Monarcha czy pan miasta otrzymywał:

• Czynsz za wydzielone pod budowę parcele

• Opłaty za urządzenia targowe

• 2/3 kar sadowych

Najczęstszym prawem, na którym lokowano miasta było prawo magdeburskie, a także lubecki(pomoże) i flamandzkim. Rodzinne prawo: średzkie, chełmińskie.

4. Zróżnicowanie społeczne i narodowościowe w miastach w XIII wieku i na początku XIV

Ludność miast początkowo składała się głównie z elementu napływowego( Niemców).

• Przodującą role w mieście miał Patrycjat(ludzie posiadający prawo miejskie i obywatelstwo miejskie)= właściciele domów na rynku.

• Drugą najliczniejszą warstwą było pospólstwo(też posiadali prawo miejskie i obywatelstwo miejskie) = rzemieślnicy, kupcy, kramarze.

• Plebs biedota nieposiadająca obywatelstwa miejskiego.

5. Organizacja miejska

• Wójt - zostawał on w stosunku wasala do pana miasta.

Miał obowiązek:

• Przewodniczenie ławie sądowej

• Wykonywanie funkcji policyjnych

• Ściąganie czynszów

• Przygotowywanie miasta do obrony

• Kierowanie obroną

• Osobista konna służba wojskowa

Przysługiwało mu:

• 1/6 czynszu na dworzyszcz

• 1/3 kar sądowych

• wpływ z jatek, młynów wodnych, czasami z łaźni

• posiadał pod miastem wolne od czynszu łany

• Rady miejskie od XIII składała się z kilku do kilkunastu rajców. Władza rady powoli się zwiększała kosztem wójta i dążyła do uniezależnienia się od niego i pana miasta.

6. Rzemiosło miejskie: cechy

Cechy - były formą organizacji rzemiosła, była to przymusowa organizacja osobiście wolnych rzemieślników jednej lub kilku pokrewnych specjalności. Celem cechu była ochrona interesów zorganizowanego rzemiosła:

1. W stosunku do konkurencji pozacechowej

2. Wobec kupców

3. W odniesieniu do wsi zarówno w stosunku jako dostawców surowców jak i nabywców produkcji rzemiosła

Do cechu należeli samodzielni rzemieślnicy(majstrowie). Każdy majster mógł posiadać 1-2 czeladników i uczniów. Po przepracowaniu kilku lat uczeń stawał się czeladnikiem, po kolejnych przepracowanych latach i wykonanych pracach mistrzowskich mógł zostać majstrem i otrzymać własny warsztat o ile posiadał obywatelstwo. Cech miał też obowiązek obrony baszty i określonego odcinka morów w razie oblężenia, był tez formą ubezpieczenia( w razie choroby cech zajmował się interesami chorego, a w wypadku śmierci opiekował się jego rodziną)

7. Organizacja handlu

Targi - odbywały się 1-2 razy w tygodniu. Miejscem targu był rynek

Jarmark - wielki targ 1-2 razy do roku

Przymus drogowy - przymus zobowiązujący kupców do jechania ściśle określoną droga w celu uiszczenia ceł.

Prawo składu - trzeba było wystawić towary na sprzedaż w mieście(wszystkie lub te określone przywilejem)

• Bezwzględne - musiał je sprzedać w tym mieście i nie mógł wieźć ich dalej

• Względne - musiał wystawić towar na sprzedaż przez określony czas

IV Chrzest polski i rozwój organizacji kościelnych

1.Chrześcijaństwo religią państwową

Oficjalni polska przyjęła chrzest w 966 r. za pośrednictwem Czech. Był to akt:

• Polityczny

• Umocnienie autorytetu władcy

• Ulepszenie administracji (w oparciu o administracje kościelną, i doświadczenie kościoła)

• Zrównanie mieszka z innymi władcami europy

• Zapobiegnięcie najazdów niemiecki(jako na pogan)

• Kulturowy

• Gospodarczy

• Nowe technologie

2. Polska prowincja kościelna

1. Pierwszym polski biskupstwem było powstałe w 968 polskie biskupstwo w Poznaniu, podlegało ono bezpośrednio papieżowi.

2. 1000 - usankcjonowanie przez Cesarza Niemieckiego powstania arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego i trzech podległych biskupstw w Wrocławie, Krakowie, Kołobrzegu. Utworzyły one odrębną prowincje kościelną. Potwierdzone w 1136 bullą papieską.

3. Pocz. XII powstanie biskupstwo w Lubuszu (utracone podczas rozbicia dzielnicowego)

4. 1140 biskupstwo zachodniopomorskie Wolin(później Kamień pomorski) (utracone podczas rozbicia dzielnicowego)

3. Wewnętrzna organizacja kościoła

W XI w. przy kościołach biskupich powstawały kapituły złożone z kanoników sprawujących urzędy w diecezji. Kapituła posiadała własne uposażenie wyodrębnione od dóbr biskupa. Było to ciało doradcze przy boku biskupa. Powoływała tymczasowego administratora w razie śmierci biskupa, a od XIII wieku sama wybierała biskupa.

Powstanie organizacji parafialnych XII-XIII wiek obok parafii grodowych powstały parafie miejskie Podział:

• Biskupstwa

• Kapituły

• Opactwa

I początkowo zależne od fundatorów

• Kościoły parafialne

• Kaplice

Fundator początkowo czerpał wszelkie zyski z działalności kościoła i sam wyznaczało księży, później zamieniono to jednak na prawo patronatu czyli przedstawienia biskupowi kandydata

• W XII wieku powstały też Archidiakonaty zrzeszające określona liczbę parafii.

4. Synody

Synody prowincjonalne - ogólnopolskie zjazdy biskupów, opatów, przełożonych zakonów, prałatów kapitulnych(później delegatów). Zwoływane przez metropolitę gnieźnieńskiego.

Synody diecezjalne - zwoływane przez biskupa w ramach diecezji.

Synody legackie - ogólnopolskie, zwoływane przez legatów papieskich.

Kompetencje synodów:

• Ustawodawstwo(statuty synodalne)

• Sprawy majątkowe

5. Klasztory

• Benedyktyni

• Franciszkanie

• Dominikanie

• Cystersi

W XIII wieku zakony w Polsce uzyskały egzempcje tj. wyłączenie spod władzy miejscowych biskupów.

6. Uniezależnienie się kościoła od władzy

1. Wiec w Łęczycy 1180(książęta zrzekli się prawa zaboru ruchomości stanowiących ich własność po zmarłym biskupie + ograniczyli podatki)

2. Program reform(Henryk Kietlicz)=> program uniezależnienie kościoła od władzy świeckiej

3. Liczne przywileje immunitetowe XIII wiek

7. Dochody kościoła

• Posiadłości(arcybiskupstwo gnieźnieńskie XV. : 303 wsie, 13 miast)

• Dziesięcina(np. dziesięcina snopowa)

• Dziesięcina swobodna (tylko rycerstwo)

V. Monarchia a czynniki społeczne

1. Władza monarsza za pierwszych Piastów

Była stosunkowo silna, lecz nie absolutna, w pewnym stopniu ograniczały ją wiece i rada monarsza, a także system obioru władcy tzw. Mieszany(dziedziczono - elekcyjny).

2. Koronacja

Koronacja była manifestacją niezależności wobec innych władców. W Polsce przedrozbiorowej koronowało się tylko 3 władców: Chrobry, Mieszko II, Bolesław śmiały a później: Przemysław II, Wacław II i III, Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki.

3. Centralizacja i decentralizacja

Centralizacja:

• Ekspansja terytorialna

• Utrzymywanie zdobytych terytoriów

• Ugruntowanie się władzy Piastów

• Stałe objazdy kraju

• Instytucja pryncypatu(Książe zwierzchni)

Decentralizacja

• Elekcja

• Podział państwa między członków dynastii

• Prawo oporu

• Rosnące w siłę możnowładztwo

• Rozbicie dzielnicowe

4. Władza książęca w dobie rozbicia dzielnicowego

Zasada senioratu vs. Walki między książętami o dominacje

W miarę zaniku władzy princepsa(seniora) w dzielnicach książęta przejmowali jego uprawnienia. Książęta rządzili wraz z radą książęcą i wiecem a ich władze ograniczały immunitety.

5. Następstwo tronu

Dzielnice ulegały podziałom wedle decyzji umierającego księcia(desygnacja). W podziale uczestniczyli męscy potomkowie, czasami nawet krewni. Ważne były tu też adopcje i układy sukcesyjne.

6. Elekcje

Odbywały się gdy zmarły książę nie pozostawiał krewnych zstępnych męskich.

Elekcje potwierdzającej - kiedy wiec akceptował desygnowanego księcia

Elekcji uroczystej - kiedy wiec sam wybierał nadstępce.

5. Prawo oporu

W przypadku, kiedy panujący nie przestrzegał praw. Możni uważali, że mają prawo siła go usunąć tzw. Prawo oporu(jus resistendi).

6. Wiece

W podejmowaniu ważnych decyzji Władcy pomagał wiec. Wiec poprzedzała narada możnych, przygotowywała ona wnioski w sprawach mających być przedmiotem wiecu.

• Najważniejsze decyzje

• Forum sądowe w najważniejszych sprawach

Później powstały tzw. Wiece urzędnicze(biskupa, komesów i możnych), które stały się wyrazem roli politycznej możnowładztwa:

• Międzydzielnicowe wiece urzędnicze - stanowił połączenie dwóch lub więcej wieców dzielnicowych wraz z książętami. Dotyczyły spraw wspólnych.

• Dzielnicowy wiec urzędniczy - odbywał się zwykle co roku. W porozumieniu z wiecem władca:

• Podział dzielnicy między spadkobierców

• Desygnował następcę

• Na ogół nie ustanawiał nowych praw, podatków, nie wszczynał wojny ani nie podpisywał traktatów.

• Nadawanie urzędów

Bez udziału księcia:

• Zastosowanie prawa oporu

• Elekcji nowego władcy

Za zgodą i przy współudziale:

• Przywileje immunitetowe i lokacyjne

• Urzędnicze wiece ogólno państwowe - powstał w miarę jednoczenia kraju, i był przodkiem sejmu walnego.

VI. Zarząd państwem

1. Urzędy dworskie

dostojnicy - najważniejsi urzędnicy dworscy

Urzędnicy:

• Komes nadworny(wojewoda) - zastępował panującego w różnych dziedzinach zarządu państwem oraz w sprawowaniu sądów.

• Kanclerz - od XII wieku, pilnował pieczęci władcy i zarządzał korespondencją.

• Kancelaria - XIII - sporządzanie dokumentów według własnych formularzy Pracowali tam : Notariusze i Pronotarjusz(zarządca kancelarii)

• Skarbnik - czuwał nad skarbem monarchy i archiwum

• Mincerze - ściągali dochody z regaliów(płacone w pieniądzu), wymian pieniądza, ściganie i karanie fałszerzy, wybijanie pieniędzy.

• Cześnik - zarządzał piwnica władcy

• Stolnik - zajmował się stołem władcy

• Łowczy

• Koniuszy

2. Urzędy lokalne

• Namiestnicy prowincjonalni(przed rozbiciem dzielnicowym)

• Kasztelan (komes grodowy) - administracja gospodarcza, sądownictwo, ściąganie danin w naturze i świadczeń od podległej grodowi ludności, dowódca załogi grodowej

• Chorąży - sprowadzał rycerstwo do kasztelana

• Wojski - zastępował kasztelana w sprawach wojskowych

• Sędzia grodowy

• Włodarz - sprawy gospodarcze

3. Przekształcanie urzędów dworskich w ziemskie

W wyniku rozbicia dzielnicowego, gdy książę posiadał więcej niż jedną dzielnicę urzędy dworskie się dublowały, takie dzielnice nazywamy Ziemiami.

4. Powstanie urzędu starosty

Starosta - namiestnik władcy z założenia niewywodzący się z dzielnicy, w której urzędował. Urząd starosty wprowadził do polski Wacław II.

VIII. Skarbowość

1. Daniny i służebności

• Danina opolna - uiszczano ją w postaci wołu, bądź krowy od całego Opola

• Podworowe/podymne/poradlnym - Z nierogacizny

• Dań - z miodu od chłopów

Służebności:

1. Powóz - obowiązek dostarczania koni, wołów i wozów dla podróży monarchy po kraju

2. Podwoda - obowiązek dostarczenia koni dla urzędników

3. Przewód zwykły - obowiązek transportu specjalnymi szlakami żywności i innych przedmiotów

4. Przewód rycerski - eskortowanie więźniów bądź kruszców i innych cennych ładunków pod ochroną

5. obowiązek stanu - ugoszczenia monarchy podczas podróży

6. służebności łowieckie

2. Regalia

Regalia - zastrzeżone tylko dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej

• Regale ziemi

• Łowieckie - łowy na tury, żubry, jelenie, niedźwiedzie, bobry

• Rybołówstwa - połowy dokonywane wielkimi sieciami

• Górnicze - również w dobrach prywatnych

• Soli

• Grodowe - wyłączne prawo do budowy i posiadania grodów

• Wodne

• „Gospodarcze”

• karczmy

• targu

• młyna

• Mennicze

3. Myta i cła

Myto - Opłata za przewóz zarówno na granicach jaj i wewnątrz kraju ze wzgl. na:

ilość wozów, ilość koni jucznych i wierzchowych itp.

4. Mennica

Panujący czerpał zyski z zwierzchności menniczej:

• Wyłączne prawo bicia monety

• Wymiany monety na nową

• Nakazanie używania nowej monety

Grzywna polska - 213 g. srebra=> 240 denarów

10 denarów - skojec

6 skojców - wiardunek(60 denarów - 1/4 grzywny)

5. Dochody z kar

Po wprowadzeniu immunitetów sądowych władca pobierał je tylko z własnej domeny. Później dochody malały dalej bo sądy zadowalały się ułamkowymi cześćmi kary nominalnej.

6. Domena monarsza

IX. Sądownictwo

• Sąd książęcy - najwyższy sąd okresu rozbicia dzielnicowego(sędzia dworski i podsądek czuwali nad zgodnym z literą prawa działaniem sądu)

• Przestępstwa przeciw państwu i monarsze

• Skargi na postępowanie urzędników

• Sprawy o ziemię

• Sprawy dotyczące statusu prawnego osoby

• Sprawy o regalia

Szczególnym przypadkiem tego sądu był sąd książęcy na wiecu. Niektórzy posiadali też tzw. Prawo nieodpowiednie wyłączające ich spod sądu kasztelańskiego i poddawanie się wyłącznie sądowi książęcemu.

• Sąd kasztelański - (kasztelana zastępował zwykle sędzia grodowy), kasztelan miał obowiązek;

• Wykrywania przestępstw

• Ścigania podejrzanych

• Sadzenie i karanie

• Przysługiwał mu tzw. Sąd targowy

• Sądy dominialne - W sądach immunitetowych sądownictwo należało do pana lub wyznaczonego przez niego urzędnika, w sprawach nie zastrzeżony dla sądu książęcego.

• Sądy kościelne - XIII

• Sąd archidiakona

• Sąd biskupa

• Sąd oficjała

• Sąd arcybiskupi

• Sąd inkwizycyjny

Kompetencje:

• Duchowny jako pozwany

• Naruszenie zasad wiary

• Naruszenie przepisów mających związek ze sprawami duchownymi

• Sądy prawa niemieckiego

• Sąd miejski/ławniczy

• Sąd wielki gajony (też miejski) przy udziale pana miasta, bądź jego zastępcy

• Sąd gorącego prawa (miejski) - wyrok w ciągu doby

• Obcy

• Złapany na gorącym uczynku

• Sąd wiejski

• Sąd leński - podlegali mu wójtowie i sołtysi(inni sołtysi i wójtowie pod przewodnictwem pana dóbr)

Rozdział III: Monarchia stanowa

I. Korona królestwa polskiego

1. Pojęcie Korony Królestwa Polskiego

Prawno-ustrojowym wyrazem monarchii stanowej w Polsce stała się Korona Królestwa Polskiego(Corona Regni Poloniae) ujmowana jako państwo wyodrębnione od osoby monarchy tj. Korona jest związana z państwem a nie z osobą władcy. Prowadziło to:

• do zasady niepodzielności i niezbywalności kraju(, który już nie był własnością króla)

• Zapewnienia szlachcie władzy

• Zacieśnianiu stosunków między byłymi dzielnicami

II. Źródła prawa i źródła poznania prawa

1. Prawo ziemskie . Statuty Kazimierza Wielkiego

Statut Wielkopolski

Statut Małopolski

Statuty Kazimierza zawierały:

• Przepisy dotyczące ustroju

• Prawo sądowe(głównie karne)

Ekstrawaganty(krótkie ustawy) i prejdykanty(kazusy)

zwody(redakcje statusów wielkopolskiego i małopolskiego)

Statuty małopolsko-wielkopolskie

Przywileje generalne i indywidualne

Edykty(akty króla dotyczące wojskowości i wyznaniowych)

Dekrety(akty króla dotyczące handlu i ceł)

Ordynacje(akty króla dotyczące organizacji żup soli)

Lauda(normy uchwalane na wiecach lokalnych [później na sejmikach])

2. Prawo niemieckie

Ortyle(Magdeburg) i wilkierze (statuty uchwalane przez rady miejskie) przez wprowadzanie tych przepisów prawo polskie coraz bardziej oddalało się od niemieckiego pierwowzoru, tworząc nową gałąź prawa niemieckiego.

III. Organizacja i prawo stanów

Szlachta

1. Zróżnicowanie wewnątrz stanu szlacheckiego

• Możnowładcy

• Szlachta

• Szlachta służebna

• Władykowie - niższe rycerstwo

2. Nagana szlachectwa. Nobilitacja

Naganianie szlachectwa - oskarżenie o nie należenie do szlachty. Oczyszczenie przedstawienie 2 osób z rodu ojca i 4 z innych sądowi jako świadków => XV po dwie osoby z rodu matki i babki ojczystej. =>XVI 8 świadków po dwóch z rodu ojca babki ojczystej oraz z matki i babki macierzystej.

Nobilitacja - akt panującego przyznający szlachectwo

3. Szlachta zagrodowa i nieosiadła

Zagrodowa - ta która nie posiadała poddanych i sama uprawiała swoją ziemie

Szlachta nieosiadla (gołota) - nie ciążył na niej obowiązek stawienia się na pospolitym ruszeniu.

4. Szlacheckie przywileje stanowe

• 1355 - Buda

• Nie pobieranie nadzwyczajnych podatków

• Nie korzystać ze stacji w dobrach szlacheckich

• Wynagradzać starty szlachty w wyprawach wojennych poza granicami kraju

• 1374 - Koszyce

• Nie będzie nakładał arbitralnie podatków

• 2 grosze z łana kmieckiego rocznie

• Wykup szlachcica z niewoli

• Urzędy tylko dla Polaków

• Ograniczył obowiązek pomocy szlachty w budowie zamków tylko do sytuacji kiedy się na to zgodziła

• Wymóg zgody szlachty na nowe podatki

• 1422 - Czerwieński

• Król nie będzie konfiskować ani zajmować majątku szlachcica bez wyroku sądu

• Sądy będą sądziły według prawa pisanego

• Zakaz łączenia urzędów ziemskiego i starosty

• 1423 - Warta

• 1425 - Brzeski

• 1430 - Jedliński i 1433 - Krakowski

• 1454 - Cerekwica

• 1454 - Nieszawskie

• Nie wolno zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików

• Nie wolno wydawać nowych praw bez zgody sejmików

• Cofnięto przywileje Żydowskie

Miasta i mieszczanie

1. Obywatelstwo miejskie

Korzystanie z prawa miejskiego było ograniczone posiadaniem obywatelstwa miejskiego. Każde miasto nadawało je samodzielnie, a uprzednie posiadanie obywatelstwa w jednym mieście nie przesądzało o zdobyciu go w innym. Wymagano w celu uzyskania obywatelstwa:

• Zaświadczenia pochodzenia z prawego łoża

• Zaświadczenia o wyznawaniu religii chrześcijańskiej

Lub od przybyłego

• Rezygnacji z obywatelstwa w innym mieście

• (Później) nabycie nieruchomości lub małżeństwo z córką obywatela

Przy nadawaniu obywatelstwa pobierano:

• Opłatę

• Przysięgę na posłuszeństwo radzie miejskiej i prawom miejskim

Plebejusze podlegali tylko prawom ale nie mogli z nich korzystać

2. Ustrój władz miejskich

Patrycjat dążył do skupienia całej władzy w swych rękach przez osłabienie pozycji wójta. Miasta wyłupiały, dzierżawiły lub zastawiły wójtostwo. Na czoło opozycji przeciw samowoli patrycjatu stanęły cechy domagając się współudziału w decyzjach o nakładaniu podatków oraz przy uchwalaniu wiklierzy.

Rada miejska była naczelnym organem samorządowym w miastach większych.

Kompetencje:

• Powoływała ławników i wójta sądowego

• Mianowała starszych cechów

• I inne

Rada miejska składała się z trzech kolegiów:

1. Rada miejska posiadająca kompetencje uchwałodawcze, administracyjne i sądowe

2. Rada stanowiąca sąd miejski

3. Reprezentacja pospólstwa

Wiklierze regulowały sprawy targowe, lub statuty cechowe wymagały kontrasygnaty pana miasta.

3. Cechy i bractwa

Statuty cechów - regulowały drobiazgowo warunki pracy i produkcji

• Liczbę czeladników

• Jakość wyrobów

• Cenę

• Za pomocą, jakich narzędzi i surowiec, z jakich będą wykonywane towary

• Zbiorowy zakup surowca

Starsi cechowi - kierowali sprawami cechu i zarządzali majątkiem, mieli też uprawnienia sądowe w sprawach karnych mniejszego stopnia oraz sądownictwo polubowne

Szturarze/partacze - ludzie niezrzeszeni w cechach pracujący pod miastem i będący konkurencja dla cechów

Bractwa - stowarzyszenia kupców nienależących do cechów(gildie)

4. Przywileje miast stanowisko miast w państwie

Wiklierze przeciw zbytkowi - zakaz noszenia jedwabnych strojów, nadmiernej ilości biżuterii, ograniczono liczbę gości na przyjęciach, zapraszania wesołków na uczty.

Konfederacje miejskie - mające za zadanie ujednolicenie polityki miast i wzmocnienia ich pozycji w kraju.

Przedstawiciele miast brali udział w elekci

Wolność podatkowa miast - podatki od miast były ustalone w przywilejach lokacyjnych a nowe trzeba było zatwierdzić za zgodą miast(czynnik, który mógł spowodować uczestniczenie miast w sejmikach)

W XV wieku nastąpiło załamani linii rozwoju miast na arenie politycznej głównie z powodu braku współpracy między miastami.

Chłopi

1. Wieś polska w XV i XVI wieku

Był to okres dominacji czynszów(najczęściej 12 groszy stosunkach łana) w stosunkach między panem a chłopem

Podział ludności:

• Kmiecie - posiadacze samodzielnych gospodarstw rolnych

• Zagrodniczy - posiadający chatę, lecz nieposiadający gospodarstwa

• Czeladź -

Podatki:

• Czynsz

• Ciężary w naturze(ograniczane) i świadczenia na rzecz pana

• Poradlne

• Dziesięcina

2. Prawo wychodu i jego ograniczenia

Wolność wychodu - możność opuszczenia gospodarstwa pana

Chłop na prawie niemieckim mógł opuścić wieś w każdym momencie po uporządkowaniu gospodarstwa, obsiać ziemie i uiścić roczny czynsz, lub znaleźć równie zasobnego zastępcę.

Chłop na prawie polskim mógł opuścić gospodarstw raz do roku w grudniu około bożego narodzenia. Doprowadzić gospodarstwo do porządku, obrobić ziemię zwrócić pożyczkę panu.

Rękojemstwo kmieci - instytucja ułatwiająca wychodzenie chłopa ze wsi nawet gdy nie spełnił wszystkich zobowiązań wobec pana.

Nie można było opuścić wsi przed odpracowaniem wolnizny. W wsiach na prawie niemieckim mógł opuścić wcześniej, ale musiał zapłacić wysokość czynszu za tyle lat ile pozostało mu do końca wolnizny.

Wypadki, w których można było opuścić wieś bez zgody pana:

• Gdy pan dopuścił się gwałtu na żonie, bądź córce chłopa

• Jeśli pan został wyklęty

• Gdy w gospodarstwach dokonywano egzekucji za długi pana

Uciekinier mógł staremu panu zapłacić roczny czynsz i trzy grzywny kary

3. Sołtysi

Wykorzystując swoją pozycje wielu sołtysom udało się przedostać do szlachty, dlatego nie wykształcił się oddzielny stan.

Sołtys:

• Miał obowiązek służby wojskowej

• Zwiększona główszczyznę i nawiązkę

IV. Kościoły i ich stanowisko w państwie

1. Stosunek kościoła katolickiego do państwa

Obiór biskupa:

• Król przedstawiał kapitule list z kandydatem

• Kapituła zatwierdza biskupa

1430-1433 wyższe stanowiska tylko dla szlachty

1417 arcybiskup gnieźnieński stał się prymasem

1481 - zwolnienie z podatków(oprócz2 groszy z łana) dla chłopów w dobrach kościelnych

2. Państwo a kościół prawosławny

1370 Powołania metropolii prawosławnej w Haliczu(nie przetrwała)

1458 - utworzenie metropolii kijowskiej(9 biskupstw)

V Władza królewska i reprezentacja stanowa

1. Dynastia a elekcyjność tronu

Elekcja Jagiełły - elekcja osoby nie dynastii(cały okres panowania dynastii Jagiellonów nie było zagwarantowane jej panowanie tej dynastii po śmieci poprzednika)

Kandydata na tron przedstawiała rada królewska, a obioru dokonywał zjazd elekcyjny(rada królewska + szlachta + przedstawiciele miast)

2. Koronacja, potwierdzenie praw

Po elekcji odbywała się koronacja(pomazanie króla i akt koronacji[wręczenie insygniów władzy])oprócz przysięgi liturgicznej składali przysięgę państwową(przestrzeganie praw i przywilejów, odzyskanie ziem utraconych i do obrony kraju) poza tym od Władysława III musieli tez podpisać Ogólne potwierdzenie praw stanów.

4. Zakres władzy królewskiej

Władze królewską ograniczały:

• Przywileje

• Statuty]

• Dożywotność urzędów

Władza królewska:

• Zwierzchnik administracji

• Mianowanie urzędników

• Dysponowanie domeną (królewszczyzny)

• Najwyższy sędzia

• Mógł przed własny sąd wywołać każdą sprawę

• Naczelny dowódca wojska

5. Rada królewska

Rada składała się z kanclerzy, podkanclerzy, marszałka dworu i podskarbiego, wojewodowie, kasztelanowie więksi, arcybiskupi i biskupi katoliccy.

Miała wpływ przy:

• Polityka zagraniczna

• Wojna i pokój

• Obsadzanie urzędów

6. Sejm walny i sejmy prowincjonalne

Sejmy powstały gdy na zjazdy urzędnicze zaczęła przyjeżdżać szlachta, reprezentanci miast i kapituł.

Sejm walny/wielki - ogólno państwowy zjazd.

• Rada królewska

• Urzędnicy ziemscy

• Szlachta, przedstawiciele miast i kapituł

Ogól szlachty nie brał udziału w obradach tylko aprobował postanowienia.

Wzrost znaczenia sejmików ziemskich spowodował, że na sejmy walne i prowincjonalne szlachta wysyłała tylko swoich przedstawicieli.

W XV wieku sejm walny odbywał się zwykle co roku.

Sejm prowincjonalny i walny uprawnienia:

• Zatwierdzał nowe podatki

• Mógł obradować i podejmować uchwały nawet pod nieobecność króla, który zatwierdzał je wówczas ex post.

7. Powstanie sejmików ziemskich

1. Dawny wiec dzielnicowy rozpadł się na sąd wiecowy i rade panów

2. Rada panów zajmowała się administracją ziemi i ustawodawstwem partykularnym, jednak wzrost znaczenia szlachty zmusił ją do odwoływania się do szlachty

3. Tak powstał sejmik ziemski składający się z rady panów(powoli zanikała) i ogółu szlachty.

Uprawnienia:

• Sądownictwo

• Lokalne podatki na potrzeby ziemi

• Nadzwyczajne podatki

8. Konfederacje

Do uzyskania własnych celów na sejmikach tworzyły się jedno, bądź wielostanowe konfederacje. Konfederacja była ligą, czyli związkiem tylko tych ludzi, którzy do niej przystąpili.

VI. Urzędy lokalne i centralne

1. Województwa i ziemie

Województwa - dawne dzielnice(ziemie), które wytworzyły pełna hierarchie urzędników ziemskich z wojewodą na czele. Terytoria mniejszych dzielnic pozostały przy nazwie ziemi

W każdym województwie było po kilka lub więcej kasztelnii(z wyjątkiem Rusi, gdzie ich nie było). W XV wieku kasztelanie ustąpiły miejsca powiatom(okręgom sądowym).

2. Urzędy ziemskie

Urzędy dygnitarskie:

• Wojewoda

• Stał na czele rady panów województwa.

• Przewodniczył sejmikom elekcyjnym

• Uczestniczył w sądzie wiecowym

• Sprawował jurysdykcje nad ludnością żydowską

• Posiadał określone prawa nadzoru nad miastami

• Ustalanie taks

• Kasztelanowie

• Powoli jego uprawnienia przejmowały inne urzędy

• Kasztelanowie więksi nadal należeli do rady królewskiej

• Podkomorzy

• Sądownictwo w sprawach granic posiadłości

• W czasie wypraw sprawdzał czy rycerz samowolni nie zmienił chorągwi

• Był zastępcą sierot i wdów w sądzie

• Sędzia ziemski

Urzędy niższe:

• Chorąży

• Pełnił określone funkcje podczas pospolitego ruszenia

• Uczestniczył w sądzie wiecowym

• Wojski

• Czuwał nad bezpieczeństwem ziemi(sam będąc zwolnionym od służby wojskowej) w czasie pospolitego ruszenia

• Podsadek

• Pisarz ziemski

I tytularne/honorowe:

• Stolnik

• Podstoli

• Cześnik

• Podczaszy

• Łowczy

• Miecznik

3. Starostowie

Starosta - zastępca króla w danej prowincji(w małpolice nie było a w Wielkopolsce nazywał się starostą generalnym), jego kompetencje stopniowo malały, lecz nadal:

• Szerokie kompetencje sądowe

• W Wielkopolsce potwierdzał transakcje ziemią

• Zarząd majątkiem królewskim

4. Zarząd lokalny w Małopolsce

• Justycjariusz

• Ściganie przestępstw zagrażających spokojowi publicznemu

• Sądownictwo w powyższej kwestii

• Wielkorządca Krakowsko-Sandomierski

• Zarząd gospodarczy

• Burgrabiowie(większych grodów => starości grodowi)

• Zarząd zamkami

5. Urzędy centralne

• Podkanclerz królestwa polskiego (pieczętował akty małą pieczęcią) i Kanclerz koronny(pieczętował akty wielką pieczęcią)

• Korespondencja

• Akta dotyczące zarządu wewnętrznego

• Przywileje

• Nadania królewskie

• Podskarbi

• Zarząd skarbem

• Nadzór nad mennicą

• Podskarbi królewski

• Piecza nad insygniami władzy

• Piecza nad archiwum

• Podskarbi nadworny

• Rachunki skarbowe

• Marszałek dworu(później nadworny)

• Zarząd dworu

• Mistrz ceremonii

• Sądownictwo nad dworzanami

5. Zakaz łączenia urzędów

nie wolno było łączyć:

• Dwóch urzędów ziemskich

VIII. Skarbowość

1. Dochody skarbu za Kazimierza Wielkiego

• Dobra królewskie

• Konfiskaty majątków

• Rozwój gospodarczy lokacje nowych wsi i melioracje starych

• Nadzwyczajny poradlny (coroczny, od łanów chłopskich)

• Wzrost obrotu gospodarczego => wzrost dochodów z ceł

• Regalia

• Dochód z mennicy

• Obowiązek przyjmowania należności w walucie polskiej

2. Zmiany w systemie skarbowym po 1374

• Ograniczenie ciężarów podatkowych do 2 groszy z łanu

• Zgoda szlachty na nakładanie nowych podatków o charakterze nadzwyczajnym Pobór.

• Po wojnie trzynastoletniej pobór stal się dorocznym podatkiem w wysokości 12 groszy z łanu.

• Szos - podatek miast

• Dobrowolna pomoc - podatek kościelny w formie ryczałtu

X. Sąd ziemski

• Sąd ziemski - objeżdżał on województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach powiatach

• Wszystkie sprawy, w których szlachta występowała w charakterze pozwanych z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla sądów grockich i podkomorskich i królewskich

• Sąd oprawcy (justycjarjusza)

• Ściganie i sądzenie przestępstw szczególnie zagrażających bezpieczeństwu publicznemu

• Sąd grocki - ukształtował się w XIV wieku w Małopolsce

• Ogół spraw poza kompetencja sądu ziemskiego

• Sądzenie szlachty nieosiadłej

• Sądzenie spraw, które nie zostały w kompetencji innych sądów

• Do sądzeni spraw z Czterech artykułów grodzkich

• Podpalenie

• Napad na dom szlachcica

• Rabunek na drodze publicznej

• Zgwałcenie

• Sąd podkomorski(odbywał się w miejscu, w który trzeba było wytyczyć granice)

• Sprawy o rozgraniczenie dóbr szlacheckich

• Sąd wiecowy - odbywał się trzy razy do roku(od 1454 raz) miał rangę sądu monarszego, później przekształcił się w sąd monarszy.

• O dobra dziedziczne szlachty

• Sprawy nierozstrzygnięte na sądach ziemskich

• Sąd króla - nie musiał uczestniczyć monarcha, ale musiał się odbywać na dworze, rozstrzygał on sprawę, do której został powołany i rozwiązywał się.

• Zdrada, obraza majestatu

• Sprawy (oprócz czterech artykułów grodzkich), w których oskarżonemu szlachcicowi groziła

• Utrata czci

• Konfiskata majątku

• Śmierć

• Skargi przeciwko urzędnikom

• Skargi dotyczące majątków i dochodów królewskich

• Spory między stanami

• Sądownictwo kościelne - wystąpiły konkurujące z sądami archidiakona sądy synodalne(podczas objazdu diecezji przez biskupa)

• Sądy miejskie - w miastach, które wykupiły dziedziczne wójtostwa najważniejszy stał się sąd rady miejskiej.

• Sąd rady miejskiej - złożony z rajców pod przewodnictwem burmistrza

• Sprawy najważniejsze w pierwszej instancji.

• Sąd wyższy dla pozostałych sądów miejskich

• Sąd radziecko-ławniczy - rada miejska + ława

• Sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim(sąd leński)

• Sąd dla wójtów i sołtysów dóbr królewskich

• Sąd sześciu miast (sąd królewski) najwyższa instancja

• Sądy wiejskie

• Sądy gajone - szlachcic lub jego urzędnik sądzi chłopów

• Sąd ławy wiejskiej - we wsiach na prawie niemieckim

Rozdział IV: Prawo sądowe polskiego średniowiecza

I. Prawo prywatne

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

Zdolność prawną - posiadali wszyscy osobami wyjątkiem niewolników i wywłoczników.

Zdolność do czynności prawnej - początkowo nie było dokładnie określonego wieku lecz następowało to z chwilą kiedy osoba osiągała dojrzałość fizyczną. Statut Warcki określił lata sprawne dla chłopców na 15 dla dziewczyn na 12.

W średniowieczu istniały różnice w zakresie Zdolności prawnej i czynności prawnej ze względu na:

1. przynależność do grupy społecznej a później stanowej

2. Płci. Pełnie praw posiadali dorośli mężczyźni, a dojrzała kobieta pozostawała pod opieka rodziny aż do wyjścia za mąż Bardziej samodzielna była pozycja wdowy, która zarządzała majątkiem męża aż do swojej śmierci

3. Przynależności państwowej

4. Przynależności etniczno wyznaniowej Żydzi nie mogli zawierać malżeństw z chrześcijanami mogli mieszkać tylko w wyznaczonych im miejscach, ale mieli tez szczególne prawa: mogli pożyczać pieniądze na procent, w czasie procesu z chrześcijanami gdy byli pozwani chrześcijanie poza świadkami chrześcijanami musieli przedstawić też świadków żydów. Tatarzy nie mogli zawierać malżeństw z chrześcijanami, nie mogli zasiadać sejmikach nie mogli pełnić funkcji urzędowych.

Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa

Zawarcie wystarczyło tyko wspólne mieszkanie i potwierdzenie oświadczeniem woli wejścia w związek małżeński.

Zmówiny - umowa przedślubna zawierana między obiema rodzinami. Określała ona warunki małżeństwa a przede wszystkim czas ślubu i warunki majątkowe

Zdawiny - oddanie oblubienicy panu młodemu(a w tym przenosiny i pokładziny).

Dziewczyna przy wyjściu musiała mieć zgodę rodziców lub opiekunów a w ich braku - krewnych zamążpójście bez takiej zgody powodowało brak prawa do posagu. Samodzielnie za mąż wychodziły wdowy.

KOŚCIELNA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA(1197):

Zapowiedzi (od 1215) ogłaszano je trzykrotnie kościołach parafialnych obu stron(w XV w. szlachta osiadła została zwolniona)

Zaręczyny - to co zmówiny

Rozwiązanie małżeństwa - następowało przez śmierć jednego z małżonków, do powstania kościelnej była też możliwość rozwodu poprzez oddalenie żony z domu męża.

Posag i wiano

ŻONA:

Wyprawa(szczebrzuch) - ruchomości przeznaczonych do jej osobistego użytku oraz przedmiotów gospodarstwa kobiecego

Posag - otrzymywała dziewczyna wychodząca za mąż od ojca lub opiekuna. Stanowił on część majątku rodzinnego jaki należy się córce.

Wiano - zabezpieczenie posagu przez męża dla żony. Składało się z dwóch części: oprawy - suma posagu podjętego przez męża będąca zabezpieczeniem posagu, i wiano właściwe też w wysokości posagu. Zapisywano je specjalnym listem wiennym, który od XV w. wpisywano do ksiąg sądowych. Zapisywano je na części dóbr męża, które zaczęto nazywać dobrami oprawnymi(wiennymi).

Stosunki majątkowe między małżonkami

• Wspólnota majątkowa - majątek męża i żony stanowił całość, która w przypadku śmierci jednego z małżonków w całości przypadała drugiemu.

• Rozdzielność majątkowa - przez cały czas działania małżeństwa oba majątki były rozdzielone.

• Jedność zarządu - przy rozdzielności majątkowej mąż zarządzał majątkiem żony. Ograniczony był jednak zgodą żony W razie śmierci żony posag szedł do dzieci albo w przypadku ich braku wracał do rodziny żony.

Stanowisko majątkowe wdowy

Rozporządzała ona swoim posagiem i wianem, miała też prawo do korzystania na równi z synami z pozostawionego przez męża majątk, aż do śmierci lub ponownego małżeństwa.. W drodze zwyczaju wyodrębniła się zasada, że gospodaruje całym majątkiem do śmierci lub powtórnego małżeństwa. Kazimierz Wielki, który w swoich statutach ograniczył role szlachcianki do wiana i darowizn męża, właściwie dopiero statut warcki zniósł ten obyczaj. Ruchomości: Sprzęty domowe, konie (które używała za życia męża) i połowa szat, w przypadku braku wiana przysługiwał jej wieniec - zwykle 30 grzywien.

Pokrewieństwo Materialne i sztuczne

Pokrewieństwo sztuczne powstające w wyniku aktu prawnego.

• Przysposobienie(adopcja) - (już w XIII)jako sposób przekazania majątku, lub w obrębie dynastii dla zapewnienia sukcesji dzielnicy

Wspólnota domowa

• Ojcowskie - na, których czele stał ojciec, który był reprezentantem wspólnoty na zewnątrz a wewnątrz decydował o sprawach gospodarstwa, nie mógł alienować gospodarstwa bez zgody rodziny.

• Braterskie - do których należeli bracia rodzeni bądź stryjeczni względnie stryj z synami, gdzie starszy niedziału reprezentował wspólnotę na zewnątrz a wewnątrz istniało równouprawnienie.

Stauty Kazimierza przychylnie patrzyły tylko na wspólnoty ojcowskie i stwierdzały, że za życia ojca mają używać tej samej pieczęci.

Opieka

Była surogatem władzy ojcowskiej nad dziećmi nie mających lat sprawnych., także nad dorosłymi, którzy sami nie mogli prowadzić swoich spraw. Po śmierci ojca dziećmi opiekowała się wdowa, która mogła wybrać sobie jednego krewnego do pomocy, w przypadku braku matki lub jej powtórnego zamążpójścia opiekę przejmowali bliżsi krewni. Statut warcki upoważnił ojca do wskazania opiekuna(opieka zapisana[testamentowa])w szczególnych przypadkach opiekę nadawał król(opieka nadana)

Opieka nad podeszłym wiekiem(kuratela)

Opiekuni pobierali pożytki z majątku osoby, którą się opiekowali, mieli jednak obowiązek utrzymania go.

Własność w średniowieczu

Istota własności było faktyczne jej dzierżenie z podaniem tytułu. Prawo użytkowania i rozporządzania było ograniczone prawami osób trzecich.

Dobra dziedziczne i nabyte

Dobra dziedziczne - czyli te, które właściciel otrzymał po przodkach. Takie dobra były ograniczone szczególnie w prawie rozporządzania nimi prawem bliższości i tym, że nie mogły być przekazywane testamentem poza krąg dziedziców ustawowych

Dobra nabyte

• Dobra nadane - przez panującego mogły by przedmiotem swobodnej dyspozycji.

• Dobra kupne - Z chwilą przejścia do spadku stawały się dobrami dziedzicznymi

Posiadanie

Posiadanie było stanem faktycznym nie prawnym. Wyróżniano posiadanie prawne i bezprawne.

Proces petytoryjny - dotyczący prawnego tytułu posiadania

Proces Posesoryjny - który stanowił ochronę posiadania , bez badania jej tytułu. Dowodzono, że wyrzucenie z posiadania nastąpiło w sposób gwałtowny.

Własność podzielona

Pan posiadał własność zwierzchnią ziemi a chłop miał własność podległą.

Chłop czynszowy(na prawie niemieckim) najpierw musiał płacić za prawo do ziemi stąd jego prawo nazywano: Prawem zakupnym:

1. dzierżonego nadziału nie można było mu odebrać bez odszkodowania

2. Chłop przekazywał gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstępnym w linii prostej

3. Mógł je alienować za zgodą pana

Zakres własności podległej regulował statut warcki, pan zbiegłego chłopa musiał czterokrotnie wezwać do powrotu i dopiero mógł osadzić tam innego chłopa. Statuty Kazimierza wielkiego natomiast stanowiły, że majątek chłopski nie odpowiadał za długi pana.

Niedział

Własność pospólnej ręki występowali jako jedna zbiorowość(nie rzymskie części idealne) i były to prawa niezbywalne. Większe jednak były prawa Ojca, który sprawował zarząd. Przy niedzaile ojcowskim dzieci nie miały prawa(poza wyjątkami) wydzielenia im części w indywidualne dzierżenie. Niedzieąły Braterskie rozwiązywały się dużo łatwej. Znano też niedział częściowy. W stosunkach wiejskich istniała tez zbiorowa własność wsi.

Ograniczenia własności

1. Regalia

2. Prawo bliższości - prawo wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadające gorsze prawo

1. Prawo pierwokupu

2. Prawo retraktu - odzyskania dóbr dziedzicznych w formie skupu

3. Retrakt - zabór - darowizna z dóbr dziedzicznych dokonana bez zgody krewnych

4. Część swobodna trzecina - prawdo alienacji 1/3 dóbr bez zgody krewnych(w Polsce nie upowszechniona, na Litwie tak)

3. Prawa sąsiedzkie np.

1. Prawo przechodu

2. Wypasu

3. Przejazdu

4. polowania po zbiorach

5. Prawo kobylego pola swobodny wypas od X do IV

Sposoby nabycia własności w sposób pierwotny

• Zawłaszczenie - wymagała zapowiedzi polegała ona na dokonaniu w sposób ustalony zwyczajowo aktu osobom innym wstępu i korzystania w jakikolwiek sposób z ziemi, która stanowiła odtąd wyłączną w3łasność zawłaszczającego. Wyznaczeniem granicy zajmował się natomiast monarcha.

• Zawłaszczenie - stanowiło tytuł nabycia własności nieruchomości na podstawie upływu czasu. (Statuty Kazia W. 30 lat)

• Zdobycz wojenna - Głównie ruchomości i niewolnicy(1242 Konrad Mazowiecki vs, Krzyżacy niewolnicy minus dzieci do lat 12 dziewczęta, kobiety, duchowni. Dzielnice minus niewalczący).

• Prawo nadbrzeżne - w przeciwieństwie do prawa rzymskiego wszystkie rzeczy a także rozbitkowie mogły być zawłaszczone

• Z tytułu polowań i rybołustwa - ograniczone przez regale łowieckie i wydane w związku z tym przywileje.

Sposoby nabycia własności w sposób pochodny

• Spadek

• Nadanie ziemi przez władcę

• Nabycie przez umowę rzeczową przenoszącą własność

Umowy kupna - sprzedaży należały do zobowiązań i stwarzały jedynie prawo względne żądania od zbywcy. Własność przenosiła dopiero umowa rzeczowa wzdanie(zdanie) , które przenosiło własność obok niego najczęściej tworzono jeszcze wwiązanie, które przenosiło posiadanie.

Woda zrzeszania się gest zwyczajowy przy udziale Opola stanowiący potwierdzenie Wzdania ziemi (później w obecności woźnego i świadków)- zanikło w XIII w. zastąpiło je wpisanie do ksiąg sądowych

Utrata własności następowała;

• Porzucenie ziemi

• Przeniesienie praw

Dawność

Zastaw

1. Zastaw ruchomości

2. Zastaw nieruchomości

• Zastaw z dzierżeniem antychretycny - zastawca mógł wykupić ziemię tylko w ściśle określonych terminach, zastawnik pobierał korzyści, których nie zaliczał na poczet długów.

• Zastaw na upad - Musiał być wykupiony w ciągu 30 lat inaczej przechodzil na własność

• Zastaw do wydzierżenia (ekstenaucja) - użytkownik zaliczał pożytki na poczet długu

• Zastaw bez dzierżenia - mógł zmienić się na zastaw z dzierżeniem jeśli zastawca nie spłacił w umówionym terminie. Dopuszczano 10% corocznych odsetek

Kupno renty i lichwa

Kupno renty wyderkauf = kupno czasowe lud dożywotnie quasi emerytury, właściciel nieruchomości mógł się zwolnić od świadczenia poprzez zwrot kapitału. Właściciel kapitału nie mógł jej wypowiedzieć

Lichwa- pożyczka pieniężna na wysoki procent w średniowiecznej Polsce dozwolona tylko żydom.

Dziedziczenie beztestamentowe

Dziedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom, każdemu przypadała równa część. Synowie byli dziedzicami koniecznymi.

Dziedziczenie krewnych bocznych było zjawiskiem późniejszym W XIII wieku do 4 stopnia. Krewni bliżsi usuwali od dziedziczenia krewnych dalszych.

W niedziale pospólnej ręki nie było dziedziczenia. W późnieszych niedziałach gdzie członkowie byli współwłaścicielami w idealnych częściach majątek zmarłego przyrastał do części pozostałych na równi.

Dziedziczenie kobiet było początkowo ograniczone do posagu. A majątek w razie śmierci męża zabierał panujący, który miał jednak obowiązek wyposażyć córki zmarłego. Od XIV w przypadku braku synów córki mogły dziedziczyć (Statut warcki), gdy byli synowie córką należał się posag w pieniądzach stanowiący ich część spadkową. Dobra macierzyste córki dziedziczyły na równi z synami.(na Mazowszu córka w przypadku braku braci mogła być skupiona przez krewnych).

W przypadku powtórnego małżeństwa ojciec miał obowiązek odpisać dzieciom dobra macierzyste i połowę własnych. Kazimierz w. zlikwidował ten zapis.

Wdowa wychodząca za maż musiała oddać całość dzierżonych dóbr wiennych i połową macierzystych.

Testamenty

W Polsce od XIII wieku pisemne rozporządzenie ostatniej woli wypadek śmierci

Puścizna

W przypadku braku testamentu i krewnych uprawnionych majątek przejmował monarcha. Majątek talki stanowił puściznę zwaną kadukiem

Istota zobowiązania

Istota zobowiązania polega na świadczeniu opartym na wierzytelności. Wierzytelność jest stosunkiem prawnym między dwiema osobami wierzycielem i dłużnikiem, na mocy którego wierzyciel ma prawo żądać od dłużnika określonego świadczenia posiadającego wartość majątkową pod rygorem egzekucji.

Powstanie zobowiązania

1. Umowa

2. Skutek występku

Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania

Albo dłużnik natychmiast świadczył wierzycielowi, albo dawał mu zastaw lub rękojmie. Rękojmia po wykonaniu świadczenia miał prawo zwrócić się do dłużnika o zwrot kosztów.

Istniały gwarancje osobiste(życie wolność) i majątkowe

Sposoby umacniania umów

• Przysięga

• Litkup - czyli zwyczaj biesiadny lub poczęstunku przez nabywce, miał upamiętnić uczestnikom(świadkom) powzięcie transakcji.

• Załoga - (szlachta) osoba odpowiedzialna miała w razie nieziszczenia świadczenia w terminie zjechać do gospogywraz z określoną liczbą służby i koni oraz przebywać tam na własny koszt do momentu wykonania świadczenia

• Łajanie - w razie niespełnienia długu w terminie wierzyciel będzie mógł go łajać

• Zakład - mógł być urzędowy albo umowny tzn. nałożony przez władzę lub urzędnika. Polegał na nałożeniu obowiązku zapłacenia określonej sumy za niewykonanie świadczenia lubdokonaniu czynu, którego chciano uniknąć.

• Cenzura kościelna - groźba kary boskiej na wypadek niedokonania umowy

• Zadatek - danie pewnej sumy pieniędzy jako dowód chęci wykonania umowy

• Zastaw -

• Rękojemstwo - poświadczenie innej osoby, że w razie niewykonania świadczenia ona za to odpowie

Zastęp

Odpowiedzialność za wady prawne

Rodzaje umów

• Zamiana - była to umowa w której obie strony świadczyły sobie wzajemnie przedmioty.

• Darowizna - polegała na daniu przez darczyńcę obdarowywanemu rzeczy ruchomej lub nieruchomej. Początkowo obdarowywany musiał się odwzajemnić darczyńcy dając mu cos w zamian. Dopiero od Stautów Kazimierza wielkiego darowizny nie można było cofnąć

• Kupno - sprzedaż

• Umowa o usługi - odpłatna umowa o pracę

• Umowo zlecenie - polegała na umocowaniu otrzymującego zlecenie do wykonania pewnych czynności za mocodawcę

• Najem rzeczy - odpłatne oddanie rzeczy w używanie

• Pożyczka - W założeniu umowa nieodpłatna. Wobec zakazu odsetek ukrywano je pod forma zastawu użytkowego oraz kupna renty

Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania

Zmiana zobowiązania polegała bądź na zmianie jego treści bądź osób będących stronami. Następowała w drodze umowy bądź po śmierci jednej ze stron

Zobowiązanie gasło przez akt przeciwny a nie przez wykonanie świadczenia.

II. Prawo karne

Mir(ręka pańska)

Ściganie z urzędu i karanie za przestępstwa stanowiące groźbę dla porządku i bezpieczeństwa publicznego umożliwiała konstrukcja miru. W przypadku złamania mir za czyn przestępny oprócz pieniężnej kary prywatnej pobierano również karę państwową oraz czasem osobno karę sądową.

Mir mógł być:

1. miejscowy - obejmujący pewne miejsca

2. osobowy - obejmujący pewne katygorie osób

3. mieszany - przysługujący np. arcybiskupowi jak im miejscu w który przebywał

Związek przyczynowy i wina

Dopiero w XIII w. zaczęto odróżniać czyny z winy umyślnej od zamierzonych. Dopiero Statuty Kazimierza W. odróżniły czyny z winy umyślnej(choć odnoszące się tylko do konkretnych przypadków)

Przypadki wyłączające przestępność

• Początek - Statuty Kazimierza W. stanowiły że zranienie nie stanowiło przestępstwa jeśli zostało dokonane w wypadku (początku) Praktyka rozszerzyła to na zabójstwa. Początek była to zaczepka czynna lub słowna.(podobne do popełnienia czegoś w afekcie tylko nie było dzięki temu karane)

• Wykonanie odwetu - z zachowaniem odpowiedniej formy była wyłączona z odpowiedzialności.

• Wykonanie przez wierzyciela uprawnień - wynikającej z odpowiedzialności umownej

• Zabicie polnego złodzieja - (statut małopolski) schwytanego nocom złodzieja na kradzieży zboża.

Rodzaje przestępstw

Zależnie od wagi spraw oraz od sądu właściwego do ich rozstrzygnięci a sprawy dzielono na Sprawy większe i Sprawy mniejsze.

Ścigane z urzędu:

• Działania wymierzone przeciw panującemu - chęć obalenia zabicia a także zbrodnia obrazy majestatu.

• Zdrada - Sprowadzenie nieprzyjaciół do kraju, poddanie zamku

• Przestępstwa przeciw religii panującej - np. herezja

• Przestępstwa przeciw interesom skarbowym państwa - np. niezależne domaganie się świadczeń od żup królewskich, zabór przez urzędników części dochodów należnych skarbowi używanie w obiegu monety obcej, fałszerstwo monety i puszczanie jej w obieg.

• Przestępstwa przeciw władzom i sądom - np. nieposzanowanie władzy królewskiej Niewykonanie wyroku sądu, opór wobec władzy dokonującej egzekucję.

• Przestępstwa urzędnicze -np. wymuszenie łapówki

• Łotrostwa - zawodowo uprawiany rabunek i kradzieże

Ściganie ze skargi prywatnej

• Mężobójstwo - zabójstwo, za zabicie szlachcica groziło poza główszczyzną kara państwowa, a kiedy szlachcic został zbity przez krewnych lub u siebie w domu odpowiadali też pomocnicy.

• Uszkodzenie ciała - dzieliły się na zranienie(rozróżniano rany krwawe i sine) i okaleczenie(dzieliło się na ochronienie odcięcie części ciała)., pobicie.

• Obraz czci - zniewaga poprzez użycie słów obraźliwych potwarz

• Gwałty

1. Gwałty osobiste - bezprawne uwięzienie porwanie lub zgwałcenie kobiety(szlachcianka 50 grzywien, chłopka 6 jeśli kazano jej gdzieś pójść, lub drobną karą „trzysta” jeśli się wałęsała)

2. Gwałty na majątku - kradzierz

Podpalenie

Kradzieże - dzieliły się na kwalifikowane(na dworze króla lub rycerza) i zwykłe

Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa

W większości były kary indywidualne a odpowiedzialność zbiorowa ograniczała się do:

• Kręgu najcięższych przestępstw stanowiąc formę zaostrzenia represji

• Dom wypadków kiedy alternatywna odpowiedzialność zbiorowa jako środek nacisku mający na celu wykrycie sprawcy przestępstwa.

Wróżda odwet i pokora

Zabicie rycerza powodowało stan wróżdy między rodzinami zbitego i zabójcy uprawniało to do odwetu uznanego przez państwo. Prawo mazowieckie wprowadziło ograniczenia wróżdy do osoby zabójcy i czasu 20 lat.

Odpowiedź obowiązek ogłoszenia stanu wróżdy w czasie pogrzebu lub w ciągu 6 tygodni po nim wobec władzy

Pojednanie musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory(zabójca obnażony do pasa z mieczem wydobytym do połowy przystępował do krewnych i prosił o przebaczenie)

Zasady wymiaru kary

Talion - kary typu oko za oko …

Talion symboliczny= kary odzwierciedlające np. za złamanie postu wybijano zęby za cudzołóstwo obcinano…

Zaostrzenie kar:

1. Recydywiści - osoby trzykrotnie skazane za to samo przestępstwo

2. gorący uczynek -

Pozostawienie na łasce - za niektóre przestępstwa przestępca oddawany był w ręce rodziny pokrzywdzonego -ej.

Przy zbiegu przestępstw następowała kumulacja kar

Rodzaje kar

Kary dzielono na publiczne i prywatne. Ostatnie szły na korzyść poszkodowanego.

Kary zwykle i kwalifikowane(połączone ze szczególnymi udręczeniami)

Indywidualne i zbiorowe

Kary większe i mniejsze

Rodzaje Kar;

• kara śmierci - zróżnicowana ze względu na ciężar zbrodni.

• Kara proskrypcji(wywołanie) - po wyroku wydawanym zaocznie osobę prawo uważało za martwą.

• Kary niewoli i wygnania - początkowo uznawane były jako złagodzenie kary śmierci

• Konfiskata majątku - początkowo istniała wspólnie z karami śmierci i proskrypcji

• Kary mutylizacyjne - odcięcie jakiś członków - dokonanie trwałych uszkodzeń ciała

• Kary pieniężne - nazywany też systemem kompozycyjnym ze wzgl. na to, że wytworzył się stały system kar i możliwość wykupywania się od innych kar

1. kary publiczne - pobierał książę lub sędzia a w dobrach immunitetowych szlachcic

2. Kary prywatne - przypadały powodowi(najczęściej główszczyzna za zabicie, która z czasem zmieniała wysokość ze względu na stan i stanowisko społeczne zabitego i nawiązka okaleczenie też była zróżnicowana)

Najwyższą karą była kara siedemdzieśąt (mazowsze 50) i dalej 15, 12 i kary małe 6 grzywien i kara trzystu płacona w denarach W rzeczywistości w XIII w. kary wynosiły 1/3 ich nominalnej wysokości kara 6 1/6 a nawet 1/12 grzywny.

W XIV na ogół 1/5 nominalnej i z czasem dalsze obniżanie.

• Kary na życiu i ciele w późnym średniowieczu - kary głównie wywodziły się ze zwierciadła saskiego. Zaostrzono kary poprzez zwiększenie liczb przestępstw karanych karami śmierci i karami utylizacyjnymi.

• Kary na czci - stanowiono przeciw szlachcie najbardziej dotkliwą była kara infamii = utrata czci szlacheckiej , odwołanie zniewagi odkupić albo wejść pod stół i powiedzieć to com powiedział zełgałem jak pies i trzykrotnie zawyć.

• Zakład - w razi zagrożenia przestępstwa dokonywano zakładu czyli zabezpieczenia, że się tak mnie stanie

• Kary kościelne - np. ekskomunika, interdykt miejscowy, pokuta

III. Postępowanie sądowe

Samopomoc i ugody

Były to pozasądowe sposoby regulowania konfliktów

Postępowanie arbitralne

Opierało się ono na tym, że panujący nie był związany praktyką postępowania sądowego i mógł wydać decyzję od razu po powzięciu wiadomości. Srodkami ochrony były azyl i przymierze wojewodzińskie.

Zasady procesu skargowego

Przeciwieństwem sądu arbitralnego był proces skargowy polegał na sporze, który toczył się w obecności sądu był ustny i jawny. Był on procesem sformalizowanym co objawiało się w obowiązku przestrzegania pewnych w form w różnych stanach procesu. Np. Przysięga pisana dla każdej sprawy przez sędziego zająknięcie się lub nie odtworzenie idealne tego co sędzia mu przykazał powodowało nieważność przysięgi. Ten rodzaj procesu był dyspozytywny reguły procesowe mogły być zmienione na podstawie porozumienia stron.

Ściganie podejrzanego w sprawach karnych

Instytucja śladu - Opole było zobowiązane ścigać przestępcę do granic kolejnego Opola.

W XII i XIII wieku ściganie przestępców było obowiązkiem kasztelanów a fałszerzy monet mincerzy.

Środki zapobiegawcze

Uwięzienie - areszt

Rękojwmstwo - poręczenie, które od 1430 1433 atało się podstawowym środkiem zapobiegawczym wobec szlachty osiadłej

Zawieszenie Kub uchylenie ścigania i karania

Oskarżonego nie można było osądzić a wydanego wyroku wykonać jeśli oskarżony ukrył się w miejscu dającym azyl: Dwór monarszy, kościół katedralny.

Azyl wojewodziński(przemierz) miało za zadanie zabezpieczenie szlachty przed postępowaniem arbitralnym i samowolą władcy. Jeśli oskarżonemu nie pozwolono wytłumaczyć się i nie zapewniono mu odpowiednich warunków procesu mógł się schronić na 4 - 8 tygodni u wojewody jeśli w tym czasie nadal nie załatwiono mu procesu wojewoda miał go wywieźć za granicę, w ciągu następnego roku jeśli zachowywał się spokojnie obwiniony taki nie podlegał karze a jego bliscy mogli wykorzystać ten okres na interwencje u króla czy starosty by umożliwić oskarżonemu normalną procedurę sądową. Zanikło w XV w.

Listy żelazne

Listy inhibicyjne - zakazujące pozywania danej osoby przez oznaczony sąd lub wstrzymujące rozpatrzenie sprawy na pewien czas

Amnestia

Prawo łaski - konkretny przypadek

Strony i ich zastępcy

W procesie skargowym istniały dwie strony powód(piecra) i pozwany(sępierz).

Zdolność sądowa - prawo bycia strona w procesie (nieletni w asyście opiekuna)

Zdoność procesowa - prawo występowania w sądzie osobiście(chłopi mieli ja tylko w sądzie dominialnym).Z kobiet tylko wdowy ją miały.

Istniało też coś takiego jak zawieszenie procesów przeciw nieletnim do uzyskania pełnoletniości

Zastępstwo procesowe polegało na występowaniu osoby trzeciej w imieniu strony w procesie.

Zastępstwo ustawowe - opiekun - pupil

Zastępstwo procesowe - (XIII.) ustanawiane pisemnie lub przed sądem.

Właściwość sądu

Sądem właściwym dla sprawy jest sąd pozwanego actor sequitur forum rei. Spod sądu miejskiego wyłączone były sprawy podpalenia i zgwałcenia(XIV) w przypadku zranienia bądź zabicia szlachcica właściwym sądem był sąd królewski(według praw tego miasta o przy udziale jego asesorów. XV w.).

Skarga i pozew

Proces rozpoczynał się skargą powoda zwaną żałobą a wniesioną przez sędziego

Pozew było to formalne wezwanie strony na sprawę do sądu przez komornika z laską sędziego

Formy uprzywilejowane:

- pozwy z pieczęcią lub pierścieniem władcy

- pozew pisemny - opatrzony pieczęcią książęcą(w XV stał się obowiązkowy)

W Xiv wieku pozew wręczał woźny w asyście świadków zachowując dla siebie kopię pozwu i dokonując wpisu do ksiąg grodzkich

Terminy i odroczenia

W pozwie był zawarty termin zwany rokiem na który pozwany miał się stawić do sądu delacja odrzoczrenie sprawy musiało być usprawiedliwione(uwięzienie, choroba, „sprawa o większe”, sprawy publiczne). Tylko raz z powodu lekkiej choroby, obłożna choroba dwa razy w sądzie ziemskim jednego w wiecowym(musiał się wyspowiadać księdzu, który później potwierdzał ,że spowiedzi wysłuchał) rok zawity termin, którego nie można było już odwołać.

Rozprawa

Rozpraw odbywa się ustnie i jawnie. Statuty Kazimierza stanowiły, że mają się odbywać w godzinach rannych

1. powód żądał skargi ściśle według pozwu

2. następnie pozwany na wezwanie sędziego przedstawiał swoje stanowisko co stanowiło odpór

3. jeśli pozwny uznał skargę sąd zasądzał wyrok od razu

4. wdanie się w spór

5. Jeśli pozwany nie zasłonił się ekscerpcją sąd przedstawiał datę na następną rozprawę z przedstawianiem dowodów.

6. Przywileje nieszawskie ograniczyly wywody stron do żałoby powoda i odeprzy pozwanego

Istniały rożne rodzaje ekscerpcji wg, statutów Kazimierza wielkiego:

• Ekscerpcje peremptoryjne - czyli takie które oddalały pozew(przedawnienia, fatalia iuris = powód nie popierał sprawy przez rok i 6 tygodni)

• Ekscerpcje dylatoryjne - powodujące odroczenie sprawy(niewłaściwość sądu, występowania bez asystacji pana lub męża

Bliższość do dowodu

1. dokument

2. świadkowie

3. przysięga

Bliższość do dowodu ustalenie, która strona będzie pierwsza dowodzić i której dowody w sprawie będą się bardziej liczyly. Sąd nie szukał prawdy obiektywnej tylko oceniał dowody(formalna ocena dowodów)

Środki dowodowe

• Przysięga - stanowila ona dowód samodzielny przez to że w roci przysięgi zawarte było krótkie oświadczenie dotyczące spornej sprawy. Stąd dla każdej sprawy sądzia układał nową przysięgę. Istniały przysięgi oczyszczające(oskarżony) przysięgi oskarżające. Potyczek- błąd w wypowiadaniu przysięgi powodował upadek tego dowodu

• Współprzysiężnicy - w ważniejszych sprawach nie wystarczał przysięga oskarżonego potrzebował on jeszcze współprzysiężników(2-12), których liczba zależała od wagi sprawy.

• Ordalia - praktykowane XI -XIII zwane inaczej sądami bożymi(próba zimnej wody[jeśli związany tonął był niewinny], gorącej wody pojedynek sądowy, próba żelaza).

• Wstecz - stanowiła środek dowodowy jeśli cały proces był ustny, jeśli spraw toczyła się już albo zakończyła w innym sądzie był do tego sądu wysyłany komornik, który później składał relację przed sędziom.

• Świadkowie - pozycja tego sposobu dowodowego stopniowo rosła, czasami od niego zależała bliższość dowodowa.. Zeznanie woźnych sądowych gdy zaistniała sytuacja która później mogło stać się przedmiotem sporu zainteresowana strona wzywała woźnego aby je stwierdził naocznie a później złożył relację do ksiąg sądowych. Z braku innych świadków na świadka mogła być powołana osoba wyklęta, nie mogła natomiast być świadkiem osoba ni ciesząca się ”dobrą sławą”.

• Dokument

Wyrok

Proces kończyło publiczne ogłoszenie wyroku. Wyrok początkowo ustny w XIII w. na koszt strony i jej żądanie w formie pisemnej potwierdzając go pieczęcią księcia i asesorów. W XIV w. wyrok zaczęto wpisywać do ksiąg a stronom wydawano za odpłatą wyciąg z nich. Formami wyroku prawomocnego były: Klauzula którą sąd zobowiązywał przegrywającego do wieczystego milczenia , lub zakład w określonej sumie ustanowiony przez monarchę za ponowne wszczęcie sprawy. Trzesne(pamiętne) - oplata na rzecz sądy by pamiętał o wyroku(wygrywający).

Środki odwoławcze od wyroku

• Remisja - (XIV XV)w trakcie sprawy przekazanie jej sądowi wyższej instancji. Czynił to też na żądanie strony, która dowiodła, że właściwym dla niej jest sąd wyższy

• Nagana sędziego - Strona w jj mniemaniu pokrzywdzona oskarżała sędziego o to iż sądził niesprawiedliwie. Powinna to zrobić natychmiast po wyroku inaczej traciła to prawo. Taki sędzia musiał się wstrzymać ze wszystkimi prowadzonymi przez niego sprawami. W procesie między naganiającym a sędziom sędzia miał bliższość dowodu . Naganiający miał wnieść zakład zwany koczem w futrach zwierzęcych, których wartość zależała od godności sędziego. Wyrok w tym procesie wpywał na wyrok w normalnym procesie. Jeśli sędzia wygrywał naganiający tracił kocz na rzecz sędziego a wyrok sprawy się uprawomocniał, jeśli przegrał tracił urząd, a wyrok był uchylony.

Postępowanie polubowne

Sprawa z zakresu prawa prywatnego lup przestępstwa prywatnego mogła być umorzona w każdym momencie poprzez zawarcie ugody dochodziło do niego w rezultacie postępowania polubownego zwanego jednaniem.

Egzekucja osobista

Początkowo dokonywano jej zaraz po wydaniu wyroku chyba, że pozwany dal Rękojmie, że wyrok wykona. Według Statutów Kazimierza wielkiego pozwanego, który nie wykonał wyroku ani nie dal rękojmi wiązano i wydawano przez sąd w ręce wygrywającego, przedmiotem tej egzekucji była osoba.

Egzekucja majątkowa

Przedmiotem takiej egzekucji zwanej ciążeniem było najpierw bydło i trzoda potem i inne przedmioty ruchome, gdy nieruchomości nie zaspokajały pretensji dokonywano egzekucji na dobrach nieruchomych i dopiero na końcu jeśli nadal nie była zaspokojona wierzytelność dokonywano egzekucji osobistej. Egzekucji dokonywali delegowani przez sąd komornicy. Później w miejsce przymusu, który stosowano dopiero w ostateczności weszły kary pieniężne.

Proces o zbiegłych poddanych

Do procesów specjalnych oprócz procesu granicznego należał proces o zbiegów chłopów poddanych i niewolnych. Zakazano ich chwytania bez zgody władcy ziemi usuwając w ten sposób samopomoc. Oskarżony powinien udowodnić na procesie wiecowym przysięgając samosiódem. Księciu wystarczyło tylko pismo o zwrot chłopa itp.Pozycja prawna kmiecia osiadłego na prawie niemieckim była dużo mocniejsza Tracił pozostawiony dobytek, ponadto pan mógł dochodzić odszkodowania z tytułu poniesionych start. Zanim obsadził gospodarstwo nowym kmieciem musiał cztery razy wezwać do powrotu „ucuekiniera”.

Rozdział V: Rzeczpospolita szlachecka

I. Forma państwa

Model ustrojowy Rzeczpospolitej szlacheckiej

Rzeczpospolita szlachecka była odmianą monarchii stanowej z tym, że oprócz króla w sprawowaniu władzy uczestniczył tylko jeden stan(szlachta). Od drugiej połowy XVII w. w stanie szlacheckim władzę przejęli magnaci tworząc z demokracji szlacheckiej oligarchię magnacką.

Demokracja szlachecka

W pierwszym etapie(2 poł. XV i 1 XVI) charakteryzowała się wzrostem aktywności średniej szlachty, która dążyła do współudziału we władzy kosztem magnaterii, najpierw w sojuszu z Kazimierzem Jagiellończykiem a później w opozycji do władców i magnaterii. Ten okres charakteryzował się wzrostem znaczenia sejmików, sejmików największym sukcesem szlachty była konstytucja nihil novi. W dalszym sukcesem walki szlachty z magnaterią i królem była „wojna kokosza”.

Drugi etap(od połowy XVI do połowy XVII). Program szlacheckiego stronnictwa egzekucyjnego sformułował Jakub Przyłuski, a na forum sejmowym reprezentował ruch egzekucyjny Mikołaj Sianiecki(pod jego kierunkiem: egzekucja dóbr, inkorporacje Prus i unie z Litwą). W 1578 szlachta uniezależniła się od króla w zakresie sądownictwa poprzez powstanie Trybunału Koronnego. Antagonizmy wewnątrz średniej szlachty pozwoliły magnaterii od końca XVI w. na nowo umacniać swoją pozycję. Swoja pozycję w RP umacniał tez kościół przystępujący do kontrreformacji, a realizują unię brzeską przeciw prawosławiu.

Oligarchia Magnacka

Sam model polityczny zostal ten sam co w demokraci szlacheckiej lecz znaczne umocnienie się pozycji magnaterii w aparacie państwowym i znaczne osłabienie średniej szlachty , wpłynęło znacznie na charakter ustroju społeczno - politycznego Rzeczpospolitej. Klęska rokoszu Sandomierskiego(Zebrzydowskiego), występująca pod sztandarem egzekucji praw, wzmocniła pozycję magnaterii, ale osłabiła króla. Rządy magnackie doprowadziły do daleko idących ograniczeń władzy królewskiej , do decentralizacji władzy a w praktyce nieraz do dezorganizacji aparatu państwowego, często zastępowanego prywatnym. Sytuacją pogarszała jeszcze powstanie liberum veto, i prawa poru.

II. Inkorporacje i unie

Prusy królewskie

Akt inkorporacji Prusach królewskich z 1454. przewidywał, że ziemie państwa krzyżackiego miały być podzielone na 4 województwa. W wyniku wojny trzynastoletniej włączono część ziemi Zakonu. Prusy królewskie obejmujące od 1466 trzy województwa oraz wyodrębnione dominum biskupi w postaci Warmii.

Organem odrębności Prus były Stany Pruskie. Na czele ich stała Rada Pruska. W jej skład wchodzili wojewodowie, kasztelanowie i podkomorzowie trzech miast Torunia, Gdańska, Elbląga., a w sprawach najważniejszych Rada zwoływała Ogólne zgromadzenie stanów., które składało się z dwóch izb: Ziemskiej i oraz miejskiej do podjęcia ostatecznych uchwał zbierały się izby połączone.

Po wprowadzeniu w Prusach 1526 sejmików Stany pruskie przekształciły się w Prowincjonalny sejm pruski, który składał się z rady(senatu) i izby niższej. Na sejmie pruskim w 1569 dokonano ścisłego zespolenia Prus z Polską. W 1581 przyjęły polski system podatkow, w 1585 uznały Trybunał Koronny. Sejmik generalny pruski(generał pruski) inaczej niż w innych sejmikach dwu izbowy. Prusy zachowały odrębny skarb pruski i prawo chełmińskie, oraz wszelkie urzędy z tych ziem miały należeć do mieszkańców.

Mazowsze dzielnicowe i jego inkorporacja

Proces wcielania Mazowsza trwał powoli wraz z wymieraniem kolejnych linii książąt Mazowieckich Mazowieckich zakończył się w 1526 wraz ze śmiercią ostatniego.. W 1529 na Sejmie Mazowsze zostało inkorporowane do Polski. Początkowo nadal istniało Prawo Mazowieckie a od !577 tzw. Ekscepta mazowieckie.

Księstwa oświęcimskie i zatorskie

Początkowo stanowiły część ziemi krakowskiej a od XII stanowiły własność książąt Raciborskich. W XV w. zostały wykupione przez Koronę. Początkowo stanowiło jednak nadal część odrębną inne prawo, służba wojskowa, a zarząd był sprawowany przez starostę Oświęcimsko Zatorskiego. W 1562 -4 wcielono je do województwa krakowskiego zachowano jednak odrębny sejmik.

Unia Polsko Litewska

1447 1492 Litwa była połączona z Polską Unią personalną. Do zerwania, której nastąpiło w 1492 przez wybór Jana Olbrachta na tron polski a jego brata Aleksandra na tron litewski. W 1499 doszło do porozumienia, że w przyszłości będą razem wybierać następcę.

!501 Zawarto unie Mielnicą(jeden wspólnie obierany monarcha , wspólne sejmiki i wzajemna pomoc wojskowa) układ jednak nie wszedł w życie.

Reformy II statutu Litewskiego powołały na Litwie Sejmiki powiatowe wprowadzono też w powiatach sejmy ziemskie, grodzkie i podkomorskie.

W 1569 r. doszło do zawarcia unii lubelskiej(realnej) na sejmie w Lublinie , na którym też inkorporowano ziemie Ukrainy (nadano ustrój a nie prawo polskie)i ziemi podlaskiej. Wspólny: monarcha, sejm, . odrębne urzędy, wojsko skarb.

Wielkie księstwo litewskie po unii Lubelskiej

Uchwalane po 1569 konstytucje na sejmach zbliżały stopniowo ustrój polski i Litwy. Choć nadal istniały ważne różnice np. sądownictwo od 1588 r. na Litwie obowiązywał III statut Litewski, posiadało też osobny Trybunał Litewski, a przed sejmem walnym zwoływano sejmik generalny Wielkiego księstwa(w Wołkowsku, później Słonimiu), gdy istniała pilna potrzeba lub nie doszedł do skutku sejm walny zbierał się zjazd generalny litewski zwany konwokacją wileńsk(utrzymała się do przełomu XVII i XVIII)

Unia rzeczpospolitej z Saksonią

OD 1997 do1793 istnaił między Polską a Saksonią związek o charakterze Uni personalnej(August II i III[1733]). August II wprowadził do RP wojska saskie c, w celu zwiększenia władzy królewskiej, także polityką zagraniczną polski kierowali ministrowie sascy. Dlatego sejm w 1717 r. nakazał usunięcie wojsk saskich z Polski i dozwolił na przebywanie tylko 6 urzędników saskich przy królu.

III. Źródła prawa i Źródła poznania prawa

Konstytucje i Lauda

W stosunkach prywatnoprawnych nadal główną rolą odgrywalo prawo zwyczajowe natomiast w stosunkach publicznoprawnych w XV w. podstawowym źródłem prawa stały się uchwały wydawane przez sejm nazywane konstytucjami (konstytucje wieczyste , czasowe). Podstawowe formy ustrojowe zawarte w artykułach henrykowskich uważano za niezmienne łączonych w jeden akt paktami konwentami(łączone od 1632). Od 1543 konstytucje sejmowe redagowano i wysyłano do każdej ziemi, co stanowiło ich formę publikacji.

Król wydawał edykty, artykuły wojskowe, ordynacje.

Specjalny charakter miały wydawane w formie przywilejów akty inkorporacyjne

Prąd kodyfikacyjny

Statut łaskiego 1505(zwód polskiego prawa ziemskiego)

1523 formula processus jedyny skodyfikowany zwód prawa sądowego w koronie

1532 odrzucona na sejmie 1534 korektura praw(Taszczyckiego)

W pierwszej połowie XVIII w. zapoczątkowano wydawnictwo ustaw i konstytucji sądowych - volumina legum

Prawo miejskie

1556 Artykuły prawa magdeburskiego -Bartłomiej Groicki(która traktowano jako urzędową wykładnie prawa miejskiego)

Prawo wiejskie

Wilkierze/ordynacje - ustawy wiejskie

Korektura pruska

Kodyfikacja pruska Kodyfikacja odmiennego prawa pruskiego(schyłek XVI)

Rewizja toruńska - kodyfikacja praw Prus królewskich

Prawo litewskie

Statuty litewskie: I(1529), II(1566), III(1588). Były zredagowane w języku ruskim W 1614 powstał polski przekład III Statutu później stosowany. Prawo litewskie poza Litwą obowiązywało w województwie wołyńskim, bracławskim i kijowskim.

IV. Ustrój społeczny

Folwark szlachecki

Folwark szlachecki stanowił gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi , stanowiący gospodarkę pana i uprawiany bezpośrednio przez chłopów. Podstawą folwarku była dawna rezerwa pańska którą powiększano przez wycinanie lasów, wylup sołectw, przez nowe pomiary, przymusową zamianę, oraz konfiskatę ziem gromadzkich(pastewnych), oraz przez włączenie pustek(nie zasianych obszarów ziemi) .

Latyfundia magnackie

Latyfundia to szereg folwarków i wsi a także prywatne miasta będące własnością magnaterii. Dzielono je na klucze - kilka folwarków i wsi pozostających pod wspólnym zarządem. Oficjaliści - szlachta tworząca aparat administracyjny i śadowy latyfundiów

Nobilitacja, skarbelat, indygenat

Konstytucja z 1578 ustaliła, że tylko sejm ma prawo nobilitacji, wyjątek stanowiła wojna kiedy król mógł dokonać nobilitacji ale tylko w obecności pospolitego ruszenia. W 1673 nobilitację ograniczono tylko do katolików

Skarbelat czyli instytucja niepełnego szlachectwa, do trzeciego pokolenia zakaz piastowania funkcji publicznych.

Indygenat - udzieleniu zagranicznemu szlachcicowi szlachectwa polskiego, nadawano przez króla na sejmie.

Utrata szlachectwa - następowała w wyniku sądowego orzeczenia infamii oraz w razie zajmowania się przez szlachcica rzeczami miejskimi.

Równość szlachecka

Nie było rozróżnienia tytularnego, które ostatecznie zakazane zostało pod karą wieczystej infamii konstytucją z roku1673. Istniało tyko rozróżnienie tylko majątkowe na: magnaterie, szlachtę średnią, zagrodowa i hołota..

Magnaci i klientela szlachecka

Wokół rosnącej w siłę magnateri zbierała się szlachta pragnąca wejść pod protekcją magnata(doba upadku autorytetu władzy) sługa magnata składał mu przysięgę na wierność przez podanie mu ręki dlatego nazywał się(sługą rękodajem) najczęstszą formą uzależnienia szlachty była dzierżawiona przez nich wieś, szlachta pozostawała też pod ich wpływem politycznym lub ze strachu.

Prawno społeczna pozycja szlachty

Szlachcic osiadły był jedynym pełnoprawnym obywatelem polskim, a jego dom mógł być azylem (choć ponosił konsekwencje za nie wydanie). Zaliczano do niej szlachtę polska i litewską i ruską.

Ograniczanie praw mieszczan i miast

1. Konstytucja z 1496 - zakazywała mieszczanom nabywania dóbr ziemskich.

2. W 1543 - nakazano mieszczanom posiadane dobra sprzedać

3. Nie mogli piastować urzędów państwowych i ograniczono możliwość piastowania przez nich wyższych urzędów kościelnych

4. Konstytucja z 1565 zakazywała kupcom polskim wywozić towarów krajowych za granicę, również towary zagraniczne miał przywozić tylko kupiec obcy

5. W XVI w. ustalono, że szlachcic zajmujący się sprawami miejskimi tracił szlachectwo

6. W XVI w. miasta utraciły reprezentację w sejmie w zamian dano jednak miastom prawo wysyłania abnegatów - przedstawicieli na sejmie, którzymieli prawo zabierać głos w sprawach miast.

7. Ustawy przeciw zbytkowi, zakazywały mieszczanom kosztownych ubrań i obuwia

8. Nadzór nad miastami królewskimi w praktyce przejęli starostowie.

Udział pospólstwa we władzy miasta

W większych miastach uzależniano przyjęcie do prawa miejskiego od wyznawanej religii.

Do kontroli Rad miejskich powoływano vigniti viri(składające się z 20 członków) lub quadraginiti viri(40), które składały się po połowie z kupców rzemieślników i kontrolowały radę w zakresie finansowej, tą samą funkcje w innych miastach pełnili starsi cechów lub ławy miejskie. Później powstał organ zwany pospólstwo - było to zgromadzenie ogółu obywateli miejskich i obradowała nad sprawami miejskimi i wydawało wilkierze. Takie zgromadzenie dzieliło się na ordyki zależnie od przynależności zawodowej, a w miastach zróżnicowanych narodościowo na nacje.

Cechy

Partacze - osoby niezrzeszone w cechu, którzy najczęściej osiadali w jurydykach

Do cechów natomiast utrudniano dostęp poprzez wprowadzenie opłat za zdawanie z czeladnika na mistrza, z tych opłat zwolnione były oczywiście dzieci mistrzów i zięciowie.

Urzędowe cenniki - odgórnie ustalone ceny na towary(przez wojewodów); jednocześnie zwalniając od cła towary zagraniczne.

Organizacja handlu

Kupcy większych miast byli związani w bractwa - konfraternie ich członkowie mieli wyłączne prawo handlowania w danym mieście.

Kontrakty - doroczne zjazdy gospodarcze szlachty.

W 1496 szlachta otrzymała zwolnienie z ceł na towary przywożony i wywożone z własnego gospodarstwa.

Cło na towary luksusowe importowane było niskie natomiast eksportowe wysokie(szlachta chciała mieć tanie towary i ograniczyć ich wywożenie).

Przywileje handlowe Gdańska Gdańsk miał wyłączne prawo skupu zboża także od szlachty.

Miasta prywatne

Zahamowanie rozwoju miast głównie dotyczyło miast królewskich królewskich nie miast stanowiących własność prywatną, miasta będące ośrodkami latyfundiów przeżywały rozkwit. P5rzy czym największy rozkwit przypadł miastom wielkopolski, które najmniej zostały dotknięte piętnem wojen XVII w.

Jurydyki i libertacje

Konkurencją dla cechów były jurydyki, gdzie pod opieką magnaterii gromadzili się wytwórcy stanowiący poważną konkurencje dla cechów. Takie jurydyki często przybierały formę miast prywatnych.

Libertacje (wyłączenie od prawa miejskiego) i inkorporacje (od prawa ziemskiego) nadawane były poszczególnym domom co powodowało osłabienie pozycji prawnej miast.

Sytuacja prawna żydów

Na początku XVI . do polski zaczęły napływać nowe grupy żydów. Na podstawie dawnego prawa żydzi posiadali samorząd wewnętrzny zwany kahałem(gmina żydowska). W 1495 usunięto żydów z Krakowa do Kazimierza, Kraków wymusił też na żydach zrzeczenie się praw do handlowania w ty mieście. Zwierzchnią władzę nad żydami miał król za pośrednictwem wojewodów w 1539 żydzi miast prywatnych przeszli pod zarząd panów miast.

Od XVI w. znane były powszechnie zjazdy żydowskie zwane waadami, które zostały zniesione na sejmie 1764 r.

Pańszczyzna

Rozwój gospodarki folwarcznej doprowadził do wzrostu wyzysku chłopów. Co związane było z ugruntowaniem pańszczyzny i powrotu do Renty odrobkowej. Konstytucja z 1520. uznała Pańszczyzną na 1 dzień w tygodniu. Drugiej polowie XVI za normę uważano 2 dni. Chłopi gospodarze byli związani do Pańszczyzny sprzężonej z własnymi narzędziami, cała reszta miala pańszczyznę pieszą. Panowie ze względu na spadek wydajności zaczęli zastępować panszcyznę dzienną na jutrznię(pańszczyznę wydzieloną) gdzie wydzielano obszar gruntu, który miał być uprawiany lub, z którego miało być zebrane zboże. W okresach szczególnego zapotrzebowania na prace chłopów dodawano dodatkowe dni pańszczyzny zwane Tłokami, gwałtami, daremszczyznami.

Inne świadczenia chłopskie

Obok pańszczyzny chłopi nadal płacili czynsze oraz byli zobowiązani do dodatkowych świadczeń(zbieranie siana, naprawa grobli, stróża i In.). Dodatkowym źródlem zarobków pana były monopole dworskie takie jak propinacja(wyłączne prawo pana do produkcji i sprzedaży gorzałki w obrębie jego dóbr), lub przymus korzystania z młyna w dobrach pana.

Prawa chłopów do gruntu

Stosunek chłopów do ziemi można było określić jako użytkowanie. Chłop nie posiadał już samodzielności gospodarczej i osobistej. Miały one jednak charakter dziedziczny a za zgodą pana chłop mógł nimi rozporządzać(zastaw, sprzedaż, darowizna) i wpisane do ksiąg wiejskich. Podwarzenie własności podległej stały się w XVI w. rugowania chłopów a nie wykup. NA Żuławach chłopi posiadali tzw. Dzierżenie emfiteutyczne zbliżone do własności miejskiej

Przytwierdzenie chłopa do ziemi

W 1496 powtórzono postanowienie Kazimierza W. pozwalające tylko jednemu chłopu przejść z jednej wsi do drugiej w ciągu roku. Dodano również, że tylko jeden chłop mógł wyjechać na nauki do miasta.. Konstytucje 1501 - 1543 w ogóle zabroniły chłopom wychodu bez zgody pana. Miało też wymiar w aktach formalnej sprzedaży chłopów bez ziemi. Powzdanie - oddanie się w poddaństwo.

Sołectwa i ich skupywanie

Od połowy XV następowało zmniejszanie liczby sołectw, na podstawie przepisu statutu wartkiego warckiego 1423 dziedzice wykupywali sołectwa włączając ich ziemię do folwarków. Konstytucja 1563 uznała, że wszystkie sołectwa nie będące w rękach szlachty są na skupie. Przy wykupie sołectwa pan powoływał sołtysa od XVI w. zwanego wójtem.

Zróżnicowanie majątkowe chłopów

W XVI w. przeważały gospodarstwa półłanowe Chłopi bez ziemi stanowili znikomy odsetek. W drugiej połowie XVI w. postępowało jednak zubożenie większości ludności chłopskiej. W warunkach zwiększającej się pańszczyzny chłopi dążyli do zmniejszania swoich gospodarstw, żeby zmniejszyć pańszczyznę. W XVII i XVIII dominowały ćwierćłanowe. Sytuację pogorszyły jeszcze wojny XVII w.

„ludzie luźni”

Osobną grupę stanowili ludzie luźni nie posiadający wlasnej ziemi i nieściągnięci do systemu gospodarki pańszczyźniano - folwarcznej. W 1496 zakazano mieszczanom zatrudniania ludzi luźnych na krócej niż rok, zakazywał też wędrówek sezonowych za granicę. W Wielkopolsce lauda pozwalały szlachcicom łapanie i zmuszanie luźnych ludzi do pracy.

Władza dominialna pana

Do pana należało sądownictwo, w konstytucjach 1496- 1501 wykłucono możliwości sądzenia chłopów przez sądy grodzkie i miejskie. Pelnię sądownictwa dominialnego potwierdziła konfederacja warszawska 1573. W królewszczyznach można było się odwołać do sądu monarchy.

Gromada i urząd wiejski

We wsiach posiadających Gromadę pan przerzucał część swoich uprawnień na gromadą, której członkowie wzajemnie się kontrolowali. Mogła posiadać własny majątek a także zawierać umowy organami gromady były: ogólne zebranie gromadzkie i urząd wiejski(wójt z przysięznymi, nieraz i z pisarzem, który prowadził wiejską księgę sądową). Zebranie ustanawiało też podatek, na nim odbywał się też rug za niezapłacenie podatku.

Olędrzy

Olędrzy byli to osadnicy holenderscy później także niemieccy osiedlający się na prawie holenderskim. Zachowywali oni wolność osobistą i samorząd gromadzkie. Prawa olędrów do ziemi były zbliżone do własności podległej a nazywano je Emfitełzą. Po wyczerpaniu lat wolnizny płacili oni czynszem lub korzystaniem z monopoli dworskich.

Wsie na prawie wołoskim

Prawo wołoskie należało do typu praw regulujących zależności wsi lokowanych na prawie czynszowym. Na czele stał kniaź czynsz płacono w postaci dziesięciny z owiec i sera. Czasami kilka wsi tworzyło tzw. Krainę, na której czele stał kranik(wojewoda wołoski).

Organizacja bartna

Bartnicy płacili czynsz w miodzie. Zwykle łączyli się w grupy zwane bractwem bartniczym, na którego czele stał starosta bartniczy. Wszyscy bartnicy zobowiązani byli do uczestniczenia w rugu bartnym , n aktorym składali przysięgę o uczciwym życiu w borze.

Zbiegostwo chłopów

Wykołowanie - organizowanie przez szlachtę masowe zbiegostwo chłopów na ziemie innego pana. Staut 1503 pozwalał każdemu szlachcicowi łapać chłopa udającego się za granicę na zarobek. W 1538 skrócono proces o zbiegnięcie poddanych, oraz sprawy o zbiegostwo nie ulegały przedawnieniu. Przeniesiono też te sprawy z sądów ziemskich do grodzkich jako bardziej sprawnych.

Powstania chłopskie

Najgłośniejszymi ruchami chłopskimi były powstania chłopskie na Ukrainie. Takie ruchy w ograniczonym stopniu występowały tez na podhalu np. w 1630 przeciw staroście nowotarskim

V. Stosunki wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki w XVI w.

Najważniejsze stanowisko zajmował arcybiskup gnieźnieński, który jednocześnie był prymasem Polski, dalej biskup krakowski(Książe siewierski). Było w sumie 15v biskupów biskupów czego 13 w koronie i 2 na Litwie. Wszyscy biskupi wchodzili do rady królewskiej później senatu. Stanowiska do kanoników kapitularnych i kolegialnych było zarezerwowane dla szlachty. W latach 1563/65, odjęto prawo sądzenia osób świeckich przez duchowieństwo. Kościół zachowal jednak w swych dobrach liczne dobra, szkolnictwo, szpitale i opiekę nad ubogimi. Było też wyłączone spod sądownictwa świeckiego z wyjątkiem spraw o ziemie.

Reformacja w Polsce i wolność religijna

W latach 30 XVI w. zaczęła się w Polsce szerzyć reformacja, głównie w postaci luteranizmu(mieszczaństwo[miasta pruskie i częściowo Wielkopolskie]) i kalwinizmu(średnia szlachta i część magnaterii[Małopolska i Litwa]). Na początku władze stanowczo wystąpiły przeciwko reformacji(zakaz wyznawania luteranizmu, cenzura, zakaz rozpowszechniania książek innowierców, rewizje w domach w poszukiwaniu heretyckich wydawnictw,). Sądownictwo kościelne stało się nieskuteczne wobec braku egzekfowalności przez władzę publiczną, co wprowadziło faktyczną tolerancję religijną. 1564 edykt przeciw barciom polskim w Parczewie. Ostatecznie sytuację prawną zaczeły normować 1570 zgoda sandomierska(luteranie, kalwini, bracia czescy) ta ugoda miała scementować reformację w walce z kontrreformacją, jej głównym skutkiem Konfederacji Warszawskiej 1573 wprowadzającej tolerancję religijną(tylko szlachta). Tekst ten zastrzegał jednak, że zalegalizowane wyznania nie mogą podważać poddaństwa

Kontrreformacja i ograniczanie praw różnowierców

1565 - Zakon jezuitów został sprowadzony do polski.

1578 - synod Piotrkowski przyjął uchwały soboru trydenckiego

Reformacja była w Polsce zjawiskiem krótkotrwałym i nie rozpowszechniła się zbytnio

Stefan Batory zakazał budowy nowych Zborów w miastach królewskich

Tumulty - niszczenie zborów przez podburzonych ludzi(głównie studentów), których zakazywano później odbudować.

1631 - konstytucja nakazała stawianie oskarżonych o tumulty przed Trybunał Koronny, jednak były duże trudności z znalezieniem sprawców.

Kościół Prawosławny unia brzeska

Najwyższą funkcję pełnił metropolita kijowski. Było też 9 biskupstw. 1596 - unia brzeska => powstanie kościoła greckokatolickiego(zachował obrzędy, ale uznawał zwierzchnictwo papieża) Dopiero w 1620 przywrócono chiererchię prawosławną w Polsce. Na przełomie XVII i XVIII nasiliła się propaganda na rzecz unii, która w końcu zwyciężyła na Rusi halickiej i części zachodniej Białorusi.

Nietolerancja religijna w drugiej połowie XVII i XVIII w.

Po najeździe Szwedzkim fala nietolerancji wobec różnowierców wzrosła, oskarżając ich o sprzyjanie Szwedom. 1658 - konstytucja nakazała wygnanie z Polski arian. W 1668 odstępstwo od religii katolickiej uznano za przestępstwo apostazji, za które karano wygnaniem i konfiskatą majątku. W 1715 innowiercy przestali zasiadać w senacie. W 1717 zezwolono innowiercom na dokonywanie tylko prywatnych nabożeństw w domu. Ostatecznie kontrreformacja załamała się w Polsce w połowie XVIII w.

VI. Władza królewska

Pozycja króla jego kompetencje

W drugiej połowie XV w. zakres władzy królewskiej faktycznie wzrastał. Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbrzcht sprawowali rządy osobiście i reprezentowali pogląd, że król jest suwerenem narodu. Mimo wzrastającej pozycji ruchu egzekucyjnego, ostatni Jagiellonowie utrzymali jeszcze mocną wladzą, poprzez rozdawnictwo ziemi i urzędów.

Znaczne osłabienie władzy królewskiej nastąpiło wraz z rozpoczęciem elekcji i powstaniu pakta konwenta.

Po rokoszu Sandomierskim(przeciw III wazie) konstytucje wyznaczyły ramy prawne wypowiedzenia posłuszeństwa, szlachta miała najpierw trzykrotne napomnienie(I: senator, prymas; II: sejmik; III: Sejm). Kolejne próby wzmocnienia władzy królewskiej nie przynosiły powodzenia.

Władza królewska

• Wraz z sejmem sprawował władzę ustawodawczą.

• Prawo sankcji uchwał sejmowych(interpretacji, i nadawania ostatecznego kształtu tzw. „moderowania”)

• Inicjatywa ustawodawcza

• Samodzielnym ustawodawcą pozostał w stosunku do miast królewskich , żydów i chłopów z ziem królewskich

• Zwierzchnictwo nad państwami lennymi

• Wyłączne prawo mianowania urzędników

• Prawo nominacji na urzędy senatorskie

• Wykonywał sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami

• Był naczelnym wodzem

• Kierował polityka zagraniczną

Ograniczenia władzy królewskiej

• Król obierany dożywotnio od 1573

• Był jednym z trzech stanów sejmowych(od połowy XVI)

• Artykuły henrykowskie

• Pakta konwenta

• ¼ senatorów musiał stale przebywać przy królu Miał zasięgać ich rady we wszystkich ważnych sprawach

• Urzędnicy mianowani dożywotnio nie mogli być odwoływani, król mógł ich tylko przesuwać na wyższe stanowiska

• Sejmiki wyznaczały kandydatów na sędziów i podsądków ziemskich, ziemskich od 1578 do TK

• Zakaz zawierania małżeństwa bez zgody sejmu 1573

• zakaz nabywania dóbr dla siebie i rodziny 1631

• Zakaz wyjazdów za granicę 1641

Bezkrólewie i elekcje

Elekcja wyrazem głosu całej szlachty(viritim), później zakazano obioru następcy za życia krola. Konfederacja kapturowa szlachty - tworząca organizację państwową podczas bezkrólewia, Na czele państwa podczas bezkrólewia stał interrex(prymas), który miał obowiązek sprawowania władzy i przygotowanie elekcji.

Elekcja składała się z trzech etapów:

1. konwokacja - na niej posłowie ziem wiązali się w konwokację generalną(kaptur0, i zatwierdzali skład sądów kapturowych.

2. sejm elekcyjny - wysłuchiwał posłów innych państw, przedstawiających kandydatów i układał pakta konwenta.

3. sejm konwokacyjny

VII. sejmiki i sejm

Sejmiki i ukształtowanie się dwuizbowego sejmu

w 1493 wyodrębniło się ogólnopolskie przedstawicielstwo sejmików ziemskich. Rychło utworzyli oni izbę poselską. Natomiast senat powstał z rady królewskiej. W XVI w. Sejm walny stał się dwuizbowy.

Sejmikom przewodniczył marszałek wybierany spośród szlachty Sejmik dzieliły się na:

• przedsejmowe - zwoływał je król wysyłając legata z pismem królewskim, w którym wyłożone były powody zwołania sejmu, po wybrani posłów na sejm, sejmik układał instrukcje poselskie

• sejmiki generalne - na nich zbierali się wszyscy posłowie danej ziemi ustalając wspólne stanowisko na sejm walny. W XVII w. generały wygasły (oprócz pruskieg)

• Sejmiki elekcyjne - wybierały kandydatów na urzędy sądowe ziemskie

• Sejmiki kapturowe - zbierały się tylko w okresach bezkrólewia

• Sejmiki deputacie - na nich wynierano deputatów do Trybunału Koronnego

• Sejmiki relacyjne - na nich posłowie relacjonowali sejmy walne

Powstanie izby poselskiej i jej skład

Początkowo skład izby poselskiej wybierała szlachta wraz z senatorami, od XVI w. sama szlachta. Każdy poseł otrzymywał dietę mającą pokryć koszty podróży i utrzymania posła. Po unii Lubelskiej w skład izby poselskiej wchodziło 170 posłów(48 z Litwy) abnegaci przedstawiciele największych miast Polski(bez prawa głosu).

Organizacja sejmu walnego

Na sejm składały się trzy stany sejmujące: król, izba poselska, senat. Sejm zwoływał król, przeważnie co roku. Artykuły henrykowskie nałożyły na króla obowiązek zwoływania sejmu co dwa lata. Sejmy dzieliły się na zwyczajne(ordynaryjne), które trwały najwyżej sześć tygodni i nadzwyczajne(ekstraordynaryjne), trwał najdłużej dwa tygodnie. Przedłużenie obrad sejmu zwano Prolongacją i wymagało zgody wszystkich posłów. Za Zygmunta I ustalił się skład senatu: arcybiskupi i biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, Marszałek wielki i nadworny, kanclerz, podkanclerzy i podskarbi nadworny, stanowiło to w XVII w. 40 osób.

Obrady i uchwały sejmowe

Do podjęcia uchwały sejmowej potrzebna była jednomyślność, której wyrazem był brak sprzeciwu. Każdy poseł powinien postępować zgodnie z instrukcjami poselskimi. Większośc poselska istniała tylko przy obiorze marszałka i sprawdzenia ważności mandatów. W senacie senatorowie nie głosowali tylko kolejno wypowiadali swoje zdanie(votum. I n atej podstawie król lub jego kanclerz określał opinie generalną(konkluzję). Konstytucje sejmu ogłaszano w imieniu króla zgodnie z jego uprawnieniami odbywała się też ostateczna redakcja i interpretacja. Od czasu do czasu wysuwano postulat sejmów rokoszowych w których udzial mógł brać każdy szlachcic, w Polsce nazywał się on sejmem konnym

Kompetencje sejmu

To co nie było zastrzeżone dla króla było kompetencją sejmu(podatki, zgoda na pospolite ruszenie, od 1578 zgoda na nobilitacje, wysłuchiwał poselstw, nadawał kierunek polityce zagranicznej, sprawował kontrolę nad rządem, pod przewodnictwem króla odbywał się sąd sejmowy, prawo łaski i amnestii, traktaty pokojowe i przymierze).

Senatorowie rezydenci

Byli powoływani między sejmami tzn. na dwa lata w liczbie 16.(biskupi, wojewodowie i kasztelanowie), a czterech czterech nich miało stale rezydować przy królu(zmieniali się co pól roku). Mieli dawać rady i kontrolować króla z czego zdawali relację na sejmie. Od 1641 liczbę senatorów zwiększono do 28 a konstytucja z 1717 zobowiązano króla do słuchania senatorów rezydentów. Została wyparta przez rady senatu, które były złożone z będących na dworze senatorów. Rady senatu miały charakter poleceń dla króla, a później zaczęto je nazywać senatus consulta, które spisywano i odczytywano na początku każdego sejmu.

Zrywanie sejmu

Obrady sejmu paraliżowały: obowiązek przestrzegania instrukcji poselskich, oraz zasada jednomyślności. Po raz pierwszy nie doszedł do skutku w 1652, a po raz pierwszy zerwany w 1669. Żeby złagodzić zrywanie sejmu zaczęto czasem stosować złagodzoną formę liberum vet: sisto activitatem, która powodowała limitacje sejmu czyli zawieszenie obrad aż do ustalenia wspólnych stanowisk.

Rządy sejmikowe

Rozwinęły się one w warunkach upadku znaczenia władz centralnych. Odwoływanie się do sejmików w przypadku niedojścia do skutu sejmów stało się normą. Od początku XVII w. sejmiki same zaczęły rekrutować tzw. Żołnierza powiatowego bylino powoływani i opłacani przez sejmiki. Rządy sejmikowe zniosła konstytucja 1717 r. odbierając sejmikom kompetencje w sprawach wojskowych i skarbowych.

VIII. konfederacje

Konfederacje i rokosze

Konfederacje od początku miały wielkie zawiązywane podczas bezkrólewia w celu zachowania ciągłości władzy. Służyła też do spełnienia zamierzeń szlachty, których nie mogła lub nie chciał spełnić władza monarsza. Rozróżniano konfederacje przy królu oraz przeciw królowi. Konfederacje przeciw królowi nie uznane przez króla zaczęto nazywać rokoszami.

Konfederacja zawiązywana była w jednym województwie i kolejne województwa mogly się do niej przyłączyć, a gdy większość województw się do niej przyłączyło tworzyła się konfederacja generalna. Akt konfederacji spisywano i wciągano do ksiąg sądowych. Konfederacja obierała swoią władzę generalność złożonej z marszałka konfederacji i konsyliarzy a także powołania regimentarzy. Organem naczelnym konfederacji była walna rada, która odpowiadała sejmowi i była wybierana przez sejmiki konfederackie uchwały zapadały większością głosów

IX. Urzędy i urzędnicy

Urzędy centralne

• Ministrze - dygnitarze koronni i nadworni, którzy weszli do senatu(marszałek wielki koronny i nadworny, kanclerz i podkanclerzy koronnyoraz podskarbi)

• Marszałek wielki koronny

• Zarządzał dworem króla

• Był mistrzem ceremonii

• Określał ceny żywności w miejscu pobytu dworu

• Wykonywał sądownictwo w miejscu pobytu króla

• Marszałek nadworny

• Zastępca Marszałka Wielkiego koronnego

• Kanclerz i podkanclerzy

• Sprawdzali czy akty wychodzące z kancelarii królewskiej nie są sprzeczne z prawem

• Prowadzili metryki koronne i litewski

• Kanclerz koronny stosunki z zach.

• Kanclerz litewski stosunki z wsch.

• Podskarbi koronny i nadworny

• Zarządzali skarbem królewskim

• Hetmani

• Hetman koronny(Funkcja stała) i Hetman polny(Podczas wojny)

• Wydawał artykuły hetmańskie

• Mógł karać śmiercią podczas wojny

• HWK Mógł przedstawiać żołnierzy do nobilitacji lub nagrody

• HWK miał prawo mieć swoich stałych przedstawicieli w Istambule, Bakczysaraju, Budapeszcie, Jassach i Bukareszcie

• Regimentarze

• Funkcja zastępcza w razie braku hetmana powoływana przez króla

• Referendarze(XVI w.)

• Byli powołani do sądów w sądach królewskich

• Później mieli głos doradczy w senacie

Urzędy lokalne

W stosunku do ludności poddańczej aparat państwowy sprawowali panowie. Posiadanie urzędu ziemskiego miało tylko prestiżowe znaczenie. Większe rolę jako zasiadający w senacie sprawowali kasztelanwie i wojewodowie oraz te urzędy które wiązały je z sądownictwem.

Urząd Starosty upodobnił się do urzędów ziemskich zachowal swoje funkcje administracyjne, sądowe i policyjne. Swoje kompetencje przekazywał głównie niższym urzędnikom: podstarościemu, burgrabiemu, sędziemu grodzkiemu, i innym. Porządek starszeństwa urzędów z 1611: senatorowie, podkomorzy, starosta, chorąży, sędzia ziemski, stolnik, podczaszy, podsadek, podstoli, cześnik, łowczy, Wojski, pisarz, miecznik.

X. Organizacja sił zbrojnych

Upadek pospolitego ruszenia

Niestawienie się na pospolite ruszenie karano konfiskatą majątków. Żeby utrzymać pospolite ruszenie w ryzach tworzono specjalne zjazdy Okazowania zwoływane od czasu do czasu podczas pokoju. W ciągu XVII wieku uległo rozprzężeniu i ostatni raz brało udział w bitwie 1656 pod Warszawą. Mimo to nadal oficjalnie funkcjonowały.

Wojaka zaciężne

Podczas wojny władca mianował dowódców, którzy dopiero werbowali wojska.

Podczas pokoju u schyłku XV w. powstała Obrona potoczna - siła zbrojna na granicy południowo wschodniej w liczbie 1500 -3000 ludzi. Dopiero na sejmie 1562-1563 uchwalono organizacje stałego wojska zwanego kwarcianym(3500 - 4000), opłacanego z dochodu z królewszczyzn zwanego kwartą. Wojsko to składało się głównie z chorągwi jazdy szlacheckiej stacjonującej na Ukrainie. W XVII w. w obliczu powstania ukraińskiego i innych wojen ustalano stałą liczbę wojska zaciężnego zwanego kaputowym w 1649 liczyło 26 tyś żołnierzy, po utworzeniu tej formacji wojsko kwarciane zanikło a wpływy z królewszczyzn przeznaczono na artylerię. W XVII powstało też wojsko powiatowe, które zaciągały sejmiki.

Piechota wybraniecka

Powstała za Stefana Batorego. Była złożona z chłopów, na wzór piechoty węgierskiej z każdych 20 łanów królewszczyzn miał iść jeden rekrut. Jako wynagrodzenie za służbę otrzymywał łan wybraniecki, który był zwolniony z pańszczyzny i przypisany był do niego obowiązek służby wojskowej. Ok. 2300 ludzi.

Kozacy rejestrowi

Kozacy byli zorganizowani na bazie terytorialnej w oddziały wojskowe. Na czele tego wojska stał Ataman. Zwany też hetmanem wojska zaporskiego a wszystkie urzędy pozostawaly z wybotu. Chcąc podporządkować ta armię część tych kozaków brano na żołd i wpisywano do rejestru stąd kozacy rejestrowi. Od 1578 taman wojska zaporskiegi był podporządkowany staroście czerwinskiiemu.

„strażnicy morza” i Komisja morska

Myśl o stworzeniu floty wojennej podjął Zygmunt August. Tworząc flotę kaperską składającą się z kaprów, którzy sami utrzymywali statki pod warunkiem, że ewentualne zdobycze będą ich, dawano im listy przepowiednie , potwierdzające, że nie są piratami i uprawniające do werbunku osób. Sprawy morskie król powierzył Komisji morskiej(1569 -1572), [organizacja żeglugi i ochrony wybrzeża, i sądownictwo kaprów]. Kolejni władcy próbowali stworzyć flotę ale wobec powszechnej niechęci do floty ich próby szybko okazywały się nieskuteczne.

Żołnierz łanowy

Od 1655 w razie potrzeby zaczęto powoływać żołnierza łanowego i dymnego była to piechota lub jazda rekrutowana w dobrach królewskich, szlacheckich i kościelnych w liczbie 1 chłop z (5, 10, 15, 20 łanów oraz 25 50 dymów w miasteczkach).

Autoramenty narodowy i cudzoziemski

Autorament(zaciąg) dzielil się na narodowy(jazda) oraz cudzoziemski(piechota, kawaleria, dragoni).

Wojsko Rzeczypospolitej po reformie 1717

Pod naciskiem Rosji wojsko polskie obniżyło stały etat do 24200, utworzono też stały budżet na wojsko.

Wojska prywatne

Własne dobrze zaopatrzone i wyszkolone wojska posiadali magnaci(zwane były milicjami).

XI. skarbowość

Organizacja skarbu

Odzielenie skarbu prywatnego króla od skarbu państwowego nastąpiło wraz z powstaniem wojska zaciężnego 1563 . Utworzono w tym celu oddzielny skarb 1569 z siedzibą w Rawie Mazowieckiej(skarb rawski). Przychodziły do niego dochody z kwarty(podskarbi i Komisja skarbowa) oraz z sejmu kiedy powoływał podatki na wojsko(poborcy i szafarze współpracujący z podskarbim). W ten sposób dokonał się podział skarbu na nadworny i pospolity szczegółowy podział przychodów rozgraniczyno w 1632 nadworny - niektóre cła i dochody z mennicy, żup, kopalń, z części królewszczyzn wyodrębnionych w 1590 inne dochody wpływaly do skarbu pospolitego.

Królewszczyzny

W 1504 król otrzymał zakaz rozdawnictwa królewszczyzn. A od sejmu 1562-3 rozpoczęła się egzekucja dóbr . Królewszczyzny dzieliły się na starostwa grodowe(na czele z starostą) i starostwa niegrodowe(będące będące pod zastawem lub dzierżawą, takiego zastawnika nazywano tenutariuszem). W 1590 ustalono ekonomie czyli dobra królewskie nie mogące zostać zastawione.

Dochody skarbowe

• Dochód z mennicy

• Czynsze dzierżawne z królewszczyzn

• Kwarta

• Podatki - stanowiły dochód niestały bo były ustalane przez sejm czasowo

• Łanowe (Chłopi) - 2 gr. z łanu[w dobrach szlacheckich], 4 gr.[w dobrach kościelnych]

• Łanowe nadzwyczajne , poborowe(chłopi) - praktycznie dorocznie 30 gr. Z łanu

• Podymne(szlachta zagrodowa i chłopi) - od domu

• Szos - podatek majątkowy miasta formir ryczałtu

W XVII w. doszły

• Akcyza - miejski, procent od wartości sprzedawanych towarów na rynku

• Szelężne - podatek od napojów(co 10 szeląga)

• Czopowe- od wyrobu i szynkowania piwa

• Hiberna - dobra królewskie i kościelne na utrzymanie wojska w zimę

• Donatywa duchowna - dobrowolny podatek duchowieństwa przy ustalaniu poboru

• Pobór - podatek dla szlachty ustanawiany na sejmie jednorazowy

• Dochody z Prus królewskich i lenn

• Cła

Wydatki i kontrola finansowa

Sumy skarbowe były wydawane głównie na potrzeby wojskowe, a także na poselstwa diety posłów i nagrody..

Do kontroli skarbu pospolitego sejm powoływał komisje skarbową(trybunał skarbowy). Od 1677 skład(komisarze) do komisji przekazano sejmikom relacyjnym, sprawdzała równieerz sądownictwo w sprawach skarbowych, rozpatrywał też skargi wojskowe. Od 1717 komisja stała się stała.

XII. Organizacja szkolnictwa

Gimnazja i kolegia

Kultura odrodzenia powołała do życia nowe szkoły o charakterze szkół średnich np. dls szlachty kolegium Lubomirskiego .Od połowy XVI w. zaczeły powstawać nowe szkoły zwane gimnazjami.

Duże znaczenie dla rozwoju Edukacji miało sprowadzenie do Polski zakonu Jezuitów, którzy od 1564 założyli w Polsce 15 koleg9iów dla szlachty.

Szkoły wyższe

W 1544 powstał uniwersytet w Królewcu

1579 Akademia Wileńska

1594 Akademia w Zamościu

XIII. Sądownictwo

Sądy ziemskie i grodzkie

Jako sądy szlacheckie pierwszej instancji działaly sądy: ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Skład sadów ziemskich ustalił się na sędziego podsądka i pisarza. W XVII w. sądy ziemskie przeżywały swój upadek.

Zachował a nawet rozszerzył swoje kompetencje sąd grodzki. Rozszerzył obszar swojego działania a także kompetencje o sprawy cywilne(poza karnymi).

Obok sądów grodzkich rozwinął się urząd grodzki, był oparty dla wpisów codziennie wobec upadków sądów ziemskich oponowano by urzędy grodzkie otrzymały prawo wpisów wieczystych W XVII ten proces się nasiliła w XVIII prawo wieczystości miały wszystkie urzędy grodzkie.

Trybunał koronny

W 1563 w województwach utworzono sądy ostatniej instancji, którym przekazano zaległośi z sądów królewskich. Rozwiązaniem problemu nadmiernej ilości spraw do sądu królewskiego stało się powstanie Trybunału Koronnego 1578 zbierał się wiosną i latem dla małopolski a jesienią i w zimę dla wielkopolski. Od 1585 poddały się trybunałowi Prusy królewskie. W trybunale sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach zwanych deputackimi było 27 deputatów szlacheckich i 6 duchownych. Deputat szlachecki mógł się ponownie ubiegać o stołek dopiero po 4 latach. W sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlacheccy. Na czele Trybunału stał obieralny marszałek , duchowni mieli swojego prezydenta. Wyrok miał być w miarę możliwości jednomyślny dopiero w trzecim głosowaniu miała być większość głosów

• Apelacje ostatniej instancji od sądów ziemskich. Grodzkich i podkomorskich

• W XVII w. rozszerzano kompetencje trybunału

Mimo, że Trybunał miał być sądem ostatecznym to w praktyce odwoływano się do niego do sądu sejmowego i królewskiego.

Sąd sejmowy

Ten królewski sad funkcjonował tylko podczas sejmu, początkowo nie było różnicy między nim a innymi sądami królewskimi. Asesorami byli wszyscy senatorowie i od 1588 8 deputatów izby poselskiej. Bieżące kierownictwo obradami sądu -Marszałek WK Był sądem ! i ostatniej instancji dla:

• Obrazy majestatu

• Zdrada stanu

• Nadużycia skarbowe wyższych urzędników

• Gwałty na sejmach

• Zbrodnie szlachcica zagrożone karą śmierci, banicji i konfiskaty dóbr

• Szczególnie ważne sprawy prawa cywilnego

Sądy nadworne: asesorski, relacyjny marszałkowski

Asesorski przewodniczył mu kanclerz lub podkanclerz a asesorami byli referendarze, regenci kancelarii, jeden z sekretarzy królewskich

• Sprawy dobra i dochody królewski

• Sprawy miast rządzących się prawem Magdeburskim i chełmińskim

Relacyjny - sędzia monarcha i senatorowie rezydenci

• Odwołania od asesori

• Apelacyjny dla lenn korony

• Sprawy sporne o cerkwie między unitami i prawosławnymi

• Odwołania od wyroków biskupów prawosławnych

Marszałkowski

• Sądził sprawy z najbliższej okolicy króla

Sąd referendarski

• Sprawy chłopów z królewszczyzn

• Sądem wyższym była asesoria

Sądy kapturowe i Konfederackie

W czasie bezkrólewia zawiązywano sądy kapturowe, sądem wyższej instancji był dla nich sąd konfederacji generalnej.

Sądy polubowne

Każda ze skłóconych stron powoływała równą liczbę arbitrów, którz to z kolei powoływali superarbitra., ich wyroki i działalność opierała się na dobrowolnym zapisie obu stron

Sądy miejskie

W miastach lo9kowanych na prawie niemieckim to prawo się utrzymało z drobnymi zmianami wprowadzonymi przez sejm ale głównie byłyy to zmiany proceduralne. W miastach królewskich prawo związane było z przywilejami, których król nie zmieniaal., Ograniczenia w wyższym sadownictwie miejskim prawa miejskiego miało wyraz w powstaniu dla miast prywatnych sądy panów dominalnych a dla mniejszych miast królewskich sądy starostów.

Sądy dominialne

Wiejski sąd ławniczy najczęściej na czele z wójtem sądził ma podstawie krzyżówki prawa niemieckiego i prawa zwyczajowego zwyczajowego także jeśli takowe istniały ordynacjami panów dóbr od sądu wójtowego można się było odwołać do sadu pana dóbr. W królewszczyznach znany był natomiast sąd dominialny wyższy prawa niemieckiego zwany sądem zamkowym.

XIV. Lenna

Lenno Prus książęcych

Zwierzchność lenna polski nad Prusami książęcymi rozpoczęła się od pokoju toruńskiego 1466.

Pruby wyjścia Prus spod władzy polskiej spowodowały zaakceptowanie przez Polskę projektu sekularyzacji dóbr zakonu krzyżackiego 1525. Były mistrz krzyżacki, który teraz przeszedł na luteranizm stał się księciem Prus książęcych. Zygmunt III waza po wygaśnięciu lini Hohenzollernów przekazał lenno Prus bocznej linii: Brandenburskiej. W traktacie welawko Bydgoskim Prusy uzyskały zwolnienie z lenna.

Inflanty i lenno Kurlandii

W 1561 Poddano inflanty i Ryge do polski i dopiero w 1569 określono dokładnie zależność tych ziem jako kondominium. Również Kurlandia stała się wspólnym lennem Polski i Litwy. Na czele Inflant stał namiestnik króla. Konstytucja z 1598 Upodobniła ustrój Inflant do polskiego. Dalsza Polonizacja stała się niemożliwa poprzez najazdy Szwedzkie.

XV. Główne kierunki przemian ustroju

Polityczny naród szlachecki

Przywileje nieszawskie stały się podstawa rozwoju demokracji szlacheckiej. Rzeczpospolita szlachecka była odmianą monarchii stanowej z tym, że oprócz króla w sprawowaniu władzy uczestniczył tylko jeden stan(szlachta). Wiek XVI to Złoty wiek polski w, którym kraj żył w dobrobycie, sprawnie działały sejmy poprzez wybieranie rozwiązań kompromisowych, istniała wolność wyznania w jako jedynym walczącej wtedy Europie.

Hamulce rozwoju

• Słabe rozwinięcie ekonomiczne(głównie brak rozwoju manufaktur, oparcie całego eksporu na handlu zbożem)

• Za duże terytorium

• Wzrost pozycji magnatów

• Osłabianie pozycji mieszczaństwa

• Wpływy kontrreformacji

• Sarmatyzm i ksenofobia

Kryzys ustrojowy

Kryzys wynikał głównie z przeświadczenia o doskonałości istniejącego systemu. A także z istnienia liberum veto i zrywania sejmów, oraz postępującej decentralizacji państwa na korzyść sejmików. Wszelkie wysiłki wzmocnienia władzy centralnej kończyły się fiaskiem. Widmio absolutyzmu torpedowało wszelkie ruchy reformatorskie. Decentralizacja państwa miała również wyraz w wielkich latyfundiach magnackich, które dzięki licznym Przywilejom stały się niemal samodzielnymi państwami..

Kolejnym aspektem kryzysu państwowości był zupełnie niesprawny aparat państwowy, brak armii i silnej władzy królewskiej.

Rozdział VI: Prawo sądowe rzeczpospolitej szlacheckiej

I. Charakterystyka prawa sądowego

Systemy prawa

Rak jak w monarchii stanowej utrzymała się odrębność prawa dla poszczególnych stanów. Prawo rzymskie tak rozpowszechniające się na zachodzie wobec strachu przed absolutyzmem przyjęło się tylko w nieznacznym stopniu w niektórych miastach.

Namiastkami niedokonanych kodyfikacji były zbiory prawa, a także spisy prawa zwyczajowego. Dużo bardziej przyjęło się constitutio Criminalis Carolina (Karol V 1532) - system kar prawa miejskiego.

Właściwie każda ziemia a nie tylko miast rządziły się odmiennymi prawami.

II. Prawo prywatne

Osoby fizyczne i prawne

Lata sprawne- prawo ziemskie(XVI.15 chłopcy i 12 - dziewczyny w XVII. 18 chłopcy 14 - dziewczyny) Prawo miejskie(14 chłopiec)

(Lata dojrzałe mężczyzna 24 lata) - ziemskie i( lata roztropne 21 lat chłopcy) - miejskie

Osobowość prawną posiadały biskupstwa, kapituły i klasztory, miasta reprezentowane przez władze miejskie, cechy, gromady posiadające własne pastwiska łąki i lasy

Pełna zdolność prawną i zdolność do czynności prawnej posiadała tylko szlachta , która cieszyła się dobrym imieniem i czcią

Cudzoziemcy mogli przekazywać spadek tylko tym osobom, które aktualnie mieszkały Polsce, zakazano im też posiadania nieruchomości.

Ustawy amortyzacyjne

Ustawy amortyzacyjne, były to ustawy mające zahamować przekazywanie dóbr w spadkach na rzecz kościoła. Najpełniejsza ustawa amortyzacyjna 1635 zakazywała alienacji dóbr ziemskich na rzecz instytucji kościelnych zarówno w aktach między żyjącymi jak i na wypadek śmierci.

Zawarcie małżeństwa i jego ważność

Od 1577 w Polsce zaistniał obowiązek zawierania przez katolików małżeństw kościelnych(w kościele przed proboszczem w obecności 2 świadków) małżeństwa zawarte nie według tej reguły uważano za potajemne i były nieważne do 1741 kiedy to zostały zalegalizowane.

Według prawa kanonicznego małżeństwo uważano za nieważne, jeśli zachodziła przeszkoda zrywająca(brak świadomego oświadczenia woli, nierówność stanowa gdy druga osoba nie była jej świadoma, pominięcie istotnej formy zawarcia, impotencja, pokrewieństwo w linii prostej lub bocznej do czwartego pokolenia, święcenia, brak chrztu). Niektóre przeszkody były tylko wzbraniające to znaczy, że istniejącego już małżeństwa nie unieważniały

Separacja od stołu i łoża przerwanie wspólnego życia małżeńskiego.

Stosunki majątkowe miedzy małżonkami

Zaręczynom zwykle towarzyszyła intercyza, która regulowała szczegółowo co wejdzie na wprawę, jaka będzie wysokość posagu i wiana. Intercyzy wpisywana do ksiąg sądowych.

Ko0nstytucja 1588 zobowiązywała braci do ustanowienia posagu w wysokości równej sióstr wyposażonych za życia ojca, jeśli bracia utracili schedę ten obowiązek przechodził na wierzycieli. Dobra wienne nie odpowiadały za długi męża

W prawie miejskim magdeburskim odrębność majątkowa, w chełmińskim wspólność majątkowa(za życia obojga, wspólnota po śmierci podział na pół).

Dożywocie - zapis męża na rzecz żony na wypadek wdowieństwa(użytkowanie). Od XVI też na rzecz męża(Użytkowanie).

Stosunki majątkowe między rodzicami a dziećmi w Prawie wiejskim

Niedziały wskutek wzrostu rodziny ulegały likwidacji, bądź z woli członków, bądź pod naciskiem administracji dominialnej. Wydział - część inwentarza i niedzialu dla żeniących się. Wymowa przekazanie gospodarstwa dzieciom pod warunkiem ich utrzymania.

Przysposobienie; dzieci nieślubne

Celem adopcji było tylko nabycie praw dziedziczenia w nowej rodzinie(nie tracił prawa dziedziczenie w starej ani nazwiska)[dopiero po przejęciu spadku])

Adopcja braterska - który z braci dłużej będzie żył wygrywa pulę

Adopcja do herbu - nadanie własnego herbu osobie, 1616 zakazano w stosunku do plebejuszy

Bękarty - nieślubne dzieci nie miały praw do majątków ojca

Prawo legitymacji - nieślubnych dzieci miał król do 1578

Opieka i kuratela

Konstytucja 1565 nakazała opiekunom sporządzanie inwentarza w obecności dwóch kuzynów ojca. Opiekuni mieli obowiązek wykształcić dziecko, niewywiązujący się ze swoich obowiązków opiekun mógł być odsunięty od pupila przez sąd lub króla w drodze skargi(kogokolwiek0. Nie miał prawa sprzedawać zamieniać czy zastawiać dóbr pupila. Na alienacje musiał uzyskać zgodę sądu a nawet sejmu.

XVI. Będąca pod opieką szlachcianka w wieku 18lat mogła poprosić krewnych miast opiekuna o zgodę na wyjście za mąż, lub króla o zmianę opiekuna.

W XVI w. zaczęto ustanawiać kuratora dla osób posiadających lata sprawne ale jeszcze nie posiadali lat dojrzałych.

Posiadanie

Sprawy o wybicie z posiadania można było złożyć w ciągu miesiąca do sądu grodzkiego. Urząd grodzki przeprowadzał dochodzenie na miejscu zwane skrutynium i w razie stwierdzenia wybicia wprowadzał w posiadanie powoda bez badania tytułu

Własność

Własność szlachecka była w własnością alodialną, a już w XVI w. uwolniła się od wszelkich regaliów. Własność typu lennego utrzymywała się w pogranicznych królewsczyanach.

Mani - osiadła w dobrach magnackich szlachta nie posiadająca praw politycznych, uzależniona od magnata stosunkiem lennym.

Niemal znikła własność podległa, pozostając tylko tam gdzie utrzymało się prawo zakupne, lub ziemia była dzierżona na zasadzie dzierżawy wieczystej, te pozostałości nazywano dobrym prawem

O przeniesieniu własności przy jej nabyciu decydowało wpisanie transakcji do ksiąg sądowych

Ordynacje

W XVI w. powstały na wzór zachodni fideikomisy w postaci ordynacji Pierwszymi ordynacjami były ołycka, nieświeska, Radziwiłłów , Zamojskich

Istotą ordynacji jest wyjęcie określonego kompleksu dóbr spod ogólnych norm prawa i oparcie ich bytu na specjalnym statucie. Dziedziczenie wykluczało podział majątku(kobiety tez dziedziczyły). Wszystko brał najstarszy syn . Reszta otrzymywała dobra nie należące do ordynacji lub była spłacana.

Schyłek prawa bliższości

Nastąpiło osłabienie mocy prawa bliższości poprzez skrócenie przez sądy przyjmowania skarg z tytułu tego prawa. Do 6 tygodni. W prawie miejskim uważano natomiast, że prawidłowao dokonana alienacja nie podlega skargom z tytułu prawa bliższości. Wśród ograniczeń alienacji pojawiły się w XVII w. przepisy zakazujące sprzedaży nieruchomości szlachcie i duchownym. A w miastach prywatnych alienacja wymagała zgody pana miasta

Ograniczone prawarzeczowe na rzeczy cudzej

Ciężary realne - polegające na dokonywaniu periodycznych świadczeń przez aktualnego posiadacza obciążonego gruntu na rzecz osoby uprawnionej (czynsze, pańszczyzna , Renat wieczysta )

Renta wieczysta powstawała kiedy kupujący nabywał za pewną sumę od właściciela nieruchomości określony i periodyczny dochód z nieruchomości. Stosunek taki był nierozerwalny, czynsz należało płacić wiecznie najpierw wierzycielowi wierzycielowi później jego spadkobiercom

Renta wykupna(wyderkauf) -różniła się tym, że właściciel ziemi miał prawo spłacenia sumy ciążącej na dobrach.

Hipoteka

W dobie zmian RP największe znaczenie miał rozwój zastawu bez Dzierżenia, czyli hipoteki.

Ustawa o ważności zapisu 1588 - normowała szczegółowo zasadnicze sprawy związane z hipoteką. Pierwszeństwo w zaspokojeniu swojej wierzytelności zapewniala osobie, która pierwsza dokonała wpisu do właściwych ksiąg sądowych(księgi grodzkie i ziemskie miejsca położenia nieruchomości). Zasada jawności - mówiła o tym, że każdy mógł za opłatą zajrzeć do ksiąg sądowych, a zasada szczegółowości mówiła o tym, że wpis miał dokładnie opisywać sumę, ustalono też, że faktyczny stan obciążenia jest zgodny z wpisami do ksiąg grodzkich - zasada Dobrej wiary.

Szlachcica posiadającego dożywotni zastaw z dzierżeniem uważano jako posesjonata.

Ograniczenie testowania i dziedziczenie beztestamentowe w prawie ziemskim

Konstytucje 1505 1510 wprowadziły zakaz rozporządzania dobrami nieruchomymi w drodze testamentu. Córki dziedziczyły ¼ dóbr ojczystych bez względu na ich liczbę. - czwarcizna. Dobra ojczyste dziedziczył najstarszy syn, a sam brał ostatnią część.

Miejskie prawo spadkowe

Dzieci dziedziczyły na równi bez względu na płeć. Gerarda - dobra wniesione przez żonę i uzupełnione w trakcie małżeństwa przedmiotami osobistego użytku = dziedziczyły je córki i synowie duchowni, a w ich braku najbliższa krewna.

Hergewet - obejmował odzież męska, konie z uprzężą, broń i zbroje o mógł być odziedziczony tylko przez krewnych męskich. Mieszczanie mogli sporządzać testamenty.

Powstanie i umocowanie zobowiązań

Czasy nowożytne charakteryzują się przesunięciem odpowiedzialności z dłużnika na majątek.

W prawie miejskim nadal funkcjonowały symbole i stre sposoby zabezpieczania kontraktu.

Rodzaje zobowiązań

Szczególne znaczenie miała umowa kupna - sprzedaży. Duże znaczenie miała też pożyczka. W dobie nowożytnej wobec rozpowszechnienia kredytu, kościół zezwolił na pobieranie odsetek w umiarkowanej wysokości. Pojawiły się też weksle - skrypty dłużniczych na okaziciela. Charakterystyczne dla miast stały się spółki, które zawierano w celach handlowych Znacznie rozwinęły się umowy o dzieło - zobowiązania o staranne wykonanie zlecenia. Umowa o prace wilkierze starały się zapobiec porzucaniu pracy przed terminem, nakładając w tym przypadku karę w wysokości podwójnej w porównaniu do dotąd pobranej płacy.

III. Prawo karne

Przestępstwa publiczne i prywatne

Przestępstwa publiczne były to przestępstwa skierowane przeciw władcy lub władzy publicznej i religii, a przestępstwa prywatne przeciw osobom prywatnym.

W prawie miejskim podział na przestępstwa publiczne i prywatne związany był z karą jaka za nie groziła i tak przestępstwa publiczne to te za które groziła kara publiczna , a prywatne to te za które groziła kara prywatna plus grzywna sądowa zwana mulkta.

Uznano też, że niektóre przestępstwa prywatne powinny pociągać obowiązkową represje karną. Stąd obok zakazu jednania przy mężobójstwie 1588 przyjęto, że jeśli krewni nie wnieśli skargi ponosili karę w wysokości główszczyzny. W takich przypadkach a także jeśli zabity nie miał krewnych obowiązek wniesienia skargi posiłkowej spadał na urząd starościński

Związek przyczynowy i wina

Od schyłku XV w, prawo dążyło do rozróżnienia winy umyślnej i nieumyślnej. Przy przestępstwie zabójstwa nie odróżniając jeszcze winy nieumyślnej od przypadku dokonano tego dopiero z orzeczeniem Trybunału w XVII zasądzając od zabójcy z przypadku tylko główszczyznę, uwalniając od kary wieży dolnej.

Okoliczności wyłączające przestępność

• Zabójstwo dokonane na infamiście lub banicie nie posiadającym glejtu.

• Zabójstwo złodzieja dokonanego podczas złapania go na gorącym uczynku.

• Zabicie plebejusza podającego się za szlachcica

• Zabójstwo lub zranienie osoby gwałcących pokuj publiczny, a dokonanych przez osoby pełniące obowiązki służbowe

• Instytucja początku została ograniczona do ram obrony koniecznej

Zrezygnowanie z kary(prawo miejskie)

• Stan wyższej konieczności

Rodzaje przestępstw

Przestępstwa publiczne

• Criminem laesae maiestatis - Obraza majestatu

• Zdrada ojczyzny - bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, przekazywanie tajemnic państwowych, poddanie zamku oraz zawiązanie rokoszu

• Przestępstwa przeciw religii - odstępstwo od religii, (od XVI na inne chrześcijańskie nie było karane). Później jednak przywrócono. Czary

• Przestępstwa przeciw moralności i dobrym obyczajom - Homoseksualizm i sodomi, cudzołóstwo

• Kradzież na szkodę skarbu państwa

• Bunty i spiski - przeciw władzom miejskim

• Przestępstwa przeciw obowiązującym przepisom pracy - celem ich było umocnienie władzy rady miejskiej nad plebsem i szlachty nad chłopami.

• Przestępstwa przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu - gwałty , w szczególności napad na dom szlachcica. Gdy w związku z napadem ktoś zginął sprawca był karany po przeprowadzeniu skrutynium. Podobnie było w miejskim. Do tej katygori zliczano tez szczególnie groźne napady na drogach.

Przestępstwa prywatne:

• Przestępstwa przeciw życiu i dobru - Szlachta zabójstwa umyślne i nieumyślne kwalifikowane kary śmierci dla Rodzinobójców(kogokolwiek z bliskiej rodziny).Pojedynek - nie był karany kiedy zgodził się na niego król. Karane też były zapowiedzi zemsty.

Chłopi za zabójstwo chłopa praktycznie płacili tylko karę pieniężną, oraz dodatkowmi karami pieniężnymi i chłostą, można było jednać.

• Przestępstwa przeciw wolności i czci - porwanie. A porwanie kobiety nazywano raptu. Porywający był karany infamią w praktyce także śmiercią. Potwarz - kalumnia zniewaga.

• Przestępstwa przeciw mieniu - Kradzieże, fałszowanie pieniędzy, miar i wag

Udział w przestępstwie

Konstytucja 1588 wprowadziła równe kary dla wszystkich współsprawców. W praktyce nadal karano wspólników w zależności do roli jaką odegrali. Za samowolne ukaranie szlachcica kara śmierci za gwałty w mieście karano burmistrza i jednego z rajców karą śmierci.

Zasady wymiaru kary

W prawie ziemskim przynależność stanowa miała wpływ na złagodzenie lub zaostrzenie kary. Zranienie lub uśmiercenie przy pomocy broni palnej powodowało wyższy wymiar kary. Na złagodzenie kary miała tez wpływ skrucha oraz przebaczenie poszkodowanego. Okolicznościami obciążającymi były:

1. Należenie ofiary do stanu wyższego niż sprawca

2. na goracym uczynku

3. recydywa - trzykrotne ukaranie za ten sam czyn

Od końca XV w. zaczęto zaostrzać kary w miastach. Poprzez widowiskowe kary i zwiększenie ilości kar śmierci i kwalifikowanych. Mające mieć charakter odstraszający.

Na wsiach kary były z reguły pieniężne a kary mutylizacyjne i śmierci były rzadkością.

Podział kar

• Kary śmierci - rozróżniano kary śmierci zwykłe i kwalifikowane(z szczególnym umęczeniem)

• Kary mutylizacyjne - okaleczające(z reguły odcięcie czegoś), Kary odzwierciedlające, budzące skojarzenia z popełnionym przestępstwem

• Infamia i banicja

• Kary na czci - Połączone z umęczeniem fizycznym w prawach miejskim i wiejskim. Np. pręgierz - w miejskim, a w wiejskim: kuna (obręcz metalowa na której przywiązywano skazańca do ściany kościoła), Gąsiora, dyby= kłody, korbacz(plaga)

• Kara pozbawienia wolności - kara wieży (nie była hańbiąca)skazany sam się stawiał a jej surowość była uzależniona czy skazańca skazywano na wieżę górną(lżejsza)czy dolną(cięższa). Wszelki koszty utrzymania ponosił skazaniec. Kara więzienia(hańbiąca) skazanego odprowadzano do więzienia straże i był zakuwany w kajdany i zmuszano do ciężkich robut.

• Konfiskata majątku

• Pieniężne kary pieniężne - 240 za szlachcica vs. szlachcica - zabójstwo a gdy broń palna 480.

IV. postępowanie sadowe

Uwagi ogólne

Dawny proces polski był bardzo zróżnicowany ze wzgl. na przynależność stanową, zawód(wojskowe bartne) wykonywany, wspólnotę religijną.

Proces ziemski ujednolicony został przez formula processus 1523. Jednocześnie w pprawie miejskim zaczynało przejmowanie procesu inkwizycyjnego. Przyspieszyła te tendencje recepcja Constitutionis criminalis Carolinae 1532. W XVII i XVIIIrozprzężenie organizacji sądowej miało tez wpływ na procedurę. Odwoływano się nawet od ostatecznych wyroków TK.

Palestra

Od XV w. znano w Polsce funkcje zastępcy z urzędu a jego rozpowszechnienie doprowadziło do powstania płatnego zawodowego zastępstwa procesowego, których zaczęto nazywać prokuratorami Na określenie samodzielnego zastępcy procesowego utarła się nazwa patrona a jego pomocnika dependentem. Ogół osób zajmujących się zawodowo zastępstwem zaczęto nazywać Palestrą. W TK mogli zastępować tylko szlachcice osiadli.

Pozew

W stosunku do szlachty osiadłej obowiązywał pozew pisemny, natomiast szlachtę hołotę pozywano pozwem ustnym. W pozwach miejskich i wiejskich pozywano głównie ustnie. Od 1543 Po uprawnieniu łaciny i języka polskiego zaczęto sporządzać pozwy po polsku. Ponadto woźny musiał zeznać w sądzie, że pozew doręczył. Koniecznym warunkiem rozprawy było wciągnięcie pozwu do odpowiedniej księgi zwanej wokandą lub regestrem.

Terminy i delacje

Formula processus wprowadziła, że terminem zawitym był termin drugi, jednak w niektórych sprawach był nim pierwszy(zabójstwo szlachcica).

Delacje = odkłady - odroczenia terminów rozróżniano delacje zwyczajne(na prośbę strony) i nadzwyczajne(na prośbę strony i zgodę drugiej)

Środki dowodowe

• Skrutynium - śledztwo dokonane przez sąd z inicjatywy powoda bądź instygatora.

• Tortury - nawet w ograniczonym stopniu przeciw szlachcie

• Rug - przepytywanie pod przysięgą wszystkich co wiedzą o danej sprawie (głównie na wsi)

• I pozostałe bez zmian oprócz przysięgi która stała się już tylko symboliczna

Rozprawa

Od XVI w. rozprawa w dobrach szlacheckich dzieliła się na trzy etapy. Początkowo rozstrzygano delacje i akcesoria tj. Sprawy uboczne, które csąd załatwiał wyrokami przedstanowczymi. Późnij następowała indukta czyli przedstawienie sprawy przez powoda. Po której następowała odpowiedź pozwanego zwana repliką. Z chwilą merytorycznej odpowiedzi powoda następowało zagruntowanie sporu.

Gwar - po zatwierdzeniu tej instytucji przez sędziego powód nie mógł, wytyczać kolejnych oskarżeń ani podawać nowych dowodów(tylko sądy miejskie).

Pierwszeństwo dowodowe miał ten kto dysponował lepszym dowodem w przypadku kiedy dowody były takiej samej klasy to liczył się stan, a jeśli byli tego samego stanu pozwany.

Wyrok

Po rozstrzygnięciu rozprawy zapadał wyrok, który był wpisywany do księgi zwanej sentencjonarzem, po czym był podpisywany przez sędziów i dopiero ogłaszany stronom. Na podstawie sentencjonarza akt sprawy i wskazówek sędziów pisarz sądowy sporządzał pełen wyrok zwany dekretem, który wpisywano do księgi dekretów.

Środki prawne przeciw wyrokom

• Wprowadzenie Apelacji - W XVI w. ostatecznie w polskim procesie ziemskim ukształtowała się instytucja apelacji.

• Mocja - po wprowadzeniu apelacji zlikwidowano naganę sędziego, lecz szybko ję przywrócono w postaci mocji. Mocja nie była skierowana przeciwko czci sędziego i wstrzymywała jedyni tą sprawę w której został naganiony. Jego przegrana nie powodowała też utraty urzędu tylko powodowała zwrot kocza i karę pieniężną dla pokrzywdzonego.(sędzia grocki- sąd sejmowy; ziemscy i podkomorscy TK)

• Gravamen - skarga do sądu wyższej instancji na sędziego niechcącego dopuścić apelacji lub mocji. Nie wstrzymywał realizacji wyroku.

• Wznowienie procesu - dopuszczano do niego w przypadku znalezienia nowych dokumentów, o których nie wiedziała strona przed wydaniem wyroku, oraz w razie skasowania wyroku przez dekret nowego Trybunału.

• Male obtentum - przeciwko wyrokowi zaocznemu, chodziło o wyrok niewłaściwie uzyskany, sąd badał okoliczności wydania wyroku, w razie potrzeby uchylał wyrok.

Proces w sprawach karnych

Sądownictwo w sprawach karnych miejskich(było quasi inkwizycyjne) opierało się na połączeniu funkcji śledczego i sędziego, . Dominowała w nim zasada pisemności postępowania. Proces był jawy a broniącemu zalecano mieć obrońcę. Decyzję o powzięciu sprawy podejmował sąd na podstawie doniesienia bądź z własnej inicjatywy, Pierwszy etap polegał na ustaleniu faktu popełnienia przestępstwa., jego okoliczności, oraz domniemanego sprawcy. W wyniku postępowania oskarżony był osadzany w więzieniu. Drugi etap polegał na uzyskaniu przyznania się oskarżonego . Głównym dowodem było przyznanie się oskarżonego, do jego osiągnięcia stosowano tortury.

W sprawach szlacheckich tortury były rzadkością a najważniejszym dowodem było skrutynium. Torturowano osobę trzykrotnie chyba że wcześniej się przyznał. W przypadku kiedy tortury nie pomogły a dowody były malo przekonujące puszczano oskarżonego wolno.

Ułaskawienie i łagodzenie kary

W zasadzie ograniczano prawo łaski królowi przekazując je sejmowi.

W prawie miejskim i wiejskim istniała funkcja wypraszania od kary śmierci „mój ci on”.

Praktyka też wprowadziła ułaskawienie jeśli z powodu niezdarności kata egzekucja nieudała się za pierwszym razem. W stosunku do mieszkańców miast królewskich zachowywał też prawo łaski król.

Egzekucja wyroków sądowych szlacheckich

Warunkiem wszczęcia postępowania egzekucyjnego był: prawomocny wyrok sądu, niewykonaie wyroku przez trzy lata i trzy miesiące, odmowa jego dobrowolnego wykonania. Do czasu formula procesus dokonywano egzekucji z ruchomości od formula procesus z nieruchomości. Odtąd znano w prawie ziemskim dwie formy egzekucji z nieruchomości(posesjonaci) i osobistą(gołota). Egzekucję w stosunku do posesjonatów próbowano ograniczyć poprzez wprowadzenie kar za niewykonanie wyroków sądów. Rolę organów egzekucyjnych pełnili woźni sądowi wraz z szlachtą -świadkowie , a także urzędnicy groccy i pachołkowie starościńscy.

1. wwiązanie - udanie się woźnego i dwóch świadków w celu wwiązania strony zwycięskiej w procesie. Jeżeli właściciel uniemożliwił wwiązanie (odbicie wwiązania), woźny składał relację w sądzie. Sąd wzywał powoda i ustanawiał zakład potrójny(sześciokrotnie wyższe niż zasądzony)

2. Ponowna próba wwiązania jeśli znowu została odbita, sąd skazywał pozwanego na zapłatę zakładu w połowie dla siebie w połowie dla zwycięzcy. I zarządzał rumację czyli usunięcie siłą strony opornej.

3. Pruba dokonania rumacji - bez użycia siły, w razie odmowy rumacji sąd skazywał właściciela ziemi na banicję

4. dokonanie rumacji - jeśli siła okazywała się niewystarczająca sąd zwoływał szlachtę powiatową w celu dokonania zajazdu.

Proces graniczny

Proces graniczny odbywał się przed sądem podkomorskim. Pozwany wnosił do sądu ziemskiego, który po pozytywnym jej rozpatrzeniu przyznawał powodowi aktora tj. prawo pierwszeństwa. Sąd podkomorski dokonywał rozgraniczenia na miejscu.

Proces o zbiegłych poddanych

Dokonywał się między poprzednim panem chłopa, a panem do, którego chłop uciekł. Był to proces o wydanie chłopa windykacyjny. Szczegółowe ustanowienia tej kwesti regulowały sejmiki poszczególnych ziem.

Procesy o czary

Oskarżenie mogło wypłynąć od osoby prywatnej lub powołane od osoby już oskarżonej

Pławienie - sposób dowodowy przypominający próbę zimnej wody. Osoby oskarżone o czary torturowano tak długo aż się przyznały

Rozdział VII: Początki monarchii Konstytucyjnej

I. Źródła prawa Źródła poznania prawa

Prawo ziemskie i ogólnopaństwowe

1. Prawa kardynalne - 1768 i 73

2. Ustawa rządowa 3 V 1791

3. Wolumina legum (tom VII i VIII oraz Ix będący uzupełnieniem akademi umiejętności w krakowie)

4. diariusz, mowy poselskie dzienniki i relacje obrad

5. Uniwersały rezolucje Rady nieustającej

6. W okresie insurekcji Akt powstania i uniwersały, uchwały Rady Zastępczej Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej.

Prawo miejskie

1. Prawa miast polskich od władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej

2. Zbiór praw dowodów i uwag dotyczących płożenia miast i mieszczaństwa

3. Ordynacje komisji dobrego porządku

4. Księgi ławnicze, rad miejskich

5. akty magistratów

Prawo wiejskie

1. Ustawy wiejskie

2. Ustawy Pawła Brzozowskiego i Stanisława Poniatowskiego

3. Ordynacje referendarskie

II, pierwsze reformy

Typ i forma państwa

Ścierały się dwi koncepcje ustrojowe reformatorska sejmu czteroletniego i konserwatywna państw ościennych wywierających presje na polskie władzę.

Zmiany w ustroju społeczno ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie

Mieszczanie zaczęli otrzymywać nobilitację, Stan szlachecki do tej pory hermetyczny otworzył się dla zamożnego mieszczaństwa. Konstytucja 1775, żądała, żeby nobilitowani mieszczanie zakupili w ciągu roku ziemie o wartości co najmniej 50 tyś. złp. Ponadto szlachcic zajmujący się kupiectwem nie utraci tytułu.

W 1764 - zniesiono jurydyków(jeśli nie miały podstawy prawnej), oraz serwitoriatów.

W 1765 - powołano komisje dobrego porządku - zajmujce się poprawą miast. Miały uprawnienia uchwałodawcze i nadzorcze.(pod przewodnictwem senatora i 100% miejsc szlaachta)

Reforma Asesorii - sąd najwyższy dla miast, stała siedziba Pałac Krasińskich, wyroki miały egzekwować urzędy grodzkie.

Chłopi

Chłopi posiadali w tym okresie ziemię głównie na zasadzie emfitełzy. Proces rozwarstwiania się gospodarstw na mniejsze trwał nadal. Natomiast powstały akty uwalninia chłopów z poddaństwa w zamian za wykupienie się.

W 1768 wydano zakaz karania chłopa śmiercią przez sąd dominialny.

Stosunki chłopów regulowały w drugiej połowie XVIII w. liczne ustawy wiejskie W królewszczyznach ograniczono świadczenia chłopa na rzecz pana i ukarano urzędników znęcających się nad chłopami.

Ludzie luźni

Odsetek ludzi luźnych(wyrobnicy, czeladź) nadal rósł. Rosnąca ich liczbę starano nadal regulować poprzez akty prawne i praktykę. Starano się przede wszystkim ograniczyć ich przemieszczanie się po kraju poprzez wprowadzenie paszportów., oraz zmusić ich do pracy przymusowej.

Stosunki wyznaniowe

W stosunkach wyznaniowych Polska przeżyła do równouprawnienia różnowierców w stosunkach publicznych i osobistych. W 1768 pod naciskiem mocarstw ościennych nastąpiło ponowne ograniczenie uprawnień różnowierców. W 1768 zakazano Kościołom nabywania dóbr kościelnych w drodze testamentów testamentów także legatów.

Program reform

Andrzej zamojski w mowie konwokacyjnej Poniatowskiego mówił o Zawoju ekonomiki, rozwój edukacji, rozbudowę administracji, usprawnienie działań państwowych.

Zmiany w sejmowaniu

1764 - 66

• Wprowadzono Regulamin obrad

• Materie ekonomiczne(mniej ważne sprawy) będą przyjmowane większością głosów.

• Materie status(ważniejsze) jednomyślność

• Z sejmików wyłączono gołotę(wprowadzono dopiero na sejmie wielkim)

• Zakazano przysięgania instrukcji poselskich

1767 - 75

• Powstanie delegacji sejmowych sejm przekazywał grupie senatorów i posłów, prawo decydowania w swoim imieniu.

• Deputacje komisje sejmowe przygotowywujące projekty uchwał dla obrad plenarnych.

• W 1768 wprowadzono do senatu hetmanów, w 1775 podskarbi nadworny

Komisja skarbowa

Stworzono komisje skarbowe i wojskowe dla polski i Litwy.

Komisja skarbowa miała się zająć porządkowaniem skarbu koronnego. I pomnożeniem dochodów (zadania finansowe, rozwój infrastruktury, komunikają i transportem, popieranie przemysłu i handlu, sądownictwo w sprawach skarbowych)

Cła, miary i wagi, moneta

Komisja Skarbowa wpłynęła na wprowadzenie ustawy sejmowej o zniesieniu ceł i myt wewnętrznych, oraz ujednolicenie miar i wag, ujednolicenie i polepszenie monety.

Budżet

W 1768 Komisja Skarbowa wykonała budżet. Odtąd ustawa budżetowa określała całość gospodarki finansowej państwa. Zapoczątkowano w tym czasie prace nad wprowadzeniem nowoczesnych zasad gospodarki budżetowej ( zatem jedności budżetu jego jawności oraz kontroli wykonywania budżetu przez sejm). Z ogólnego budżetu wyłączono fundusz edukacyjny oraz dochody królewskie(oprócz utrzymania dworu).

Komisja edukacji narodowej

Komisja (1773)była zorganizowana kolegialnie, wspólna dla Polski i Litwy. Podlegała bezpośredni królowi, do sejmu należała kontrola sprawozdań finansowych. Szybko pod jej władzę weszły wszystkie szkoły państwowe w Polsce poza szkołą Rycerską(1765) i innymi szkołami wojskowymi. Komisja zabiegała o kształcenie nauczycieli w seminariach świeckich, dbała o szkoły miejskie i wiejskie, rozwijała nadzór nad pensjami. Założono też towarzystwo dla ksiąg elementarnych zajmujące się wydawnictwem podręczników nowego typu. W 1783 komisja wydała kodyfikacje dotycząca organizacji szkół ich hierarchii oraz zasad tworzenia stanu nauczycielskiego.

Inne organy centralne

W miarę upływu czasu powstawał coraz więcej komisji jak np. komisja mennicza, komisja szpitalna itp.

Gabinet królewski

Gabinet królewski zajmował się sekretariatu osobistego , administracją dóbr kamery, korespondencją dyplomatyczną, stosunkami z kościołem kurią rzymską, sprawami W K Litewskiego.

Przy królu powstała też kancelaria wojska

III. Prawa kardynalne

Prawa kardynalne z 1768

Narzędziem mającym zahamować podjęte przez Polskę reformy miały być przeforsowane przez państwa ościenne i koła magnacjie. Jako niezmienny charakter miały charakter ustawy zasadniczej. Skuteczność i nienaruszalność tej praw kardynalnych miała zapewnić gwarancja Rosji 1768, rozszerzona na gwarancję trzech mocarstw 1775.

Umacnianie przywilejów szlacheckich

Prawa kardynalne potwierdziły przywileje szlacheckie.

Próby ożywienia złotej wolności

1. Próbowano uwiecznić wolną elekcję

2. W 1775 dodano,, że królem może być tylko piast, szlachcic posesjonat, i nikt z rodziny do 3 pokolenia nie mógł ponownie zostać królem

3. Prawo wypowiedzenia posłuszeństwa monarsze

4. Władza naczelna sejm

5. Sejm nie powinien obradować dłużej niż sześć tygodni

6. Limitacja obrad tylko jednomyślnie

7. Zasada jednomyślności we wszystkich ważnych sprawach

8. 1775 utworzenie rady nieustającej

IV. Rada nieustająca

Dążenia centralistyczne

Dzięki giętkiej i mądrej polityce króla, z narzędzia represji Rada Nieustająca przemieniła się w sprawny aparat reformatorski w rękach króla.

Organizacja rady nieustającej

Król po powstaniu Rady Nieustającej utracił na jej rzecz swoje uprawnienia. Królowie pozostało tylko prawo dwóch głosów w radzie w razie równości głosów.

Rada składała się z 36 członków, których powoływał sejm co 2 lata. W połowie mieki to być reprezentanci senatu a w połowie ogółu szlachty. Każdy sejm miał zmieniać 1/3 dawnego składu . Spośród szlachty był wybierany Marszałek rady. Oprócz zebrań plenarnych, praca rady odbywała się w 5 departamentach ukształtowanych jako kolegia po 5 - 8 członków:

1. interesów cudzoziemskich

2. Policji

3. dobrego porządku

4. wojskowym

5. sprawiedliwości i skarbowym.

Decyzje miały zapadać absolutną większością głosów.

Departament wojskowy wpłynął na zwiększenie liczby wojska, oraz jej modernizacji. Departament Sprawiedliwości uczynił wiele dla uporządkowania sądownictwa

V. Zmiany w prawie sądowym

Idee przewodnie

Zaczęło od nowa rosnąć znaczenie naukowości i kultury prawnej. Prawo powoli stawało się zupełnie świeckie. Prawo miało służyć dobru publicznemu.

Nowe w prawie prywatnym

Nowe prądy w prawie prywatnym wyraziły się przezde wszystkim w dążeniu do racjonalizacj gospodarki, a t5akże innych stosunków społecznych.

Mieszczanie powoli zaczęli otrzymywać prawo nabywania dóbr ziemskich, co uogólniono w 1791. Szerokie uprawnienia przyznano cudzoziemcom.

W stanie szlacheckim podniesiono wiek lat sprawnych do 20 i zastrzeżono, że przed osiągnięciem zupełnej pełnoletności 24 nie można obciążać dóbr bez zgody ojca lub kuratora.

Próbowano ograniczyć nabywanie przez kościół nabywanie dóbr ziemskich.

Regulowano opiekę. Zwiększono kontrolę sądową, w celu ograniczenia nieuczciwości opiekunów.

Reforma emfiteutyczna starostw niegrodowych - które miałyby od tej pory oddawane w dzierżawę temu kto da więcej.

Spółki

Nową instytucją, służącą obrotowi gospodarczemu. Były tworzone po uzyskaniu przywileju królewskiego spółki akcyjne.

Prawo wekslowe

W 1775 stworzono ogólnopolskie prawo wekslowe. Weksle służyły zabezpieczaniu udzielonego kredytu, stanowiły zobowiązania dodatkowe do umów o charakterze głównym.

Z powodu bankrutacji szlachty zastawiającej swe dobra wekslami w 1780 zakazano szlachcie wystawiania weksli(oprócz świeżo nobilitowanych)

Prawo karne

W prawie karnym rozszerzono zakres przestępstw publicznych. Nowe prawo dążyło do ograniczenia łamania przez szlachtę łamania prawa

W systemie kar zaznaczył się nurt humanistyczny. W 1776 zniesiono karę śmierci za czary, zniesiono tortury w procesie postępowania sądowego

Prawo graniczne

W celu ograniczenia zwad pomiędzy szlachtą wprowadzono nowe postanowienia dotyczące ziemi

W Koronie sejmiki miały wybierać co 4 lata wojewódzkie komisje graniczne złożone z 10 członków. Właściwe czynności mieli przeprowadzać wyłonieni z komisji sędziowie zjeżdżając na ziemię wraz z fachowymi geometrami i arbitrami wyznaczonymi przez zainteresowane strony.

Palestra

Różne tendencje ścierały się w palestrze. Starano się o podniesienie poziomu wiedzy prawniczej. Rezolucje Rady Nieustącej zakazały adwokatom przyjmować wynagrodzenia w postaci ziemi

A w sądach ziemskich i grodzkich mogła występować tylko szlachta. Do całego sądownictwa dopuszczono mieszczan w 1791, aż do konfederacji targowickiej.

Projekt „zbioru praw sądowych”

W 1776 Król powołał komisje kodyfikacyjną, miała się przywiązywać do istniejących legislatur, a swoje działania oprzeć na 3 statucie litewskim. Komisji przewodniczył A. Zamojski. Przeciw przedstawionemu w 1778 r. projektowi wystąpiła silna opozycja w rezultacie został manifestacyjnie odrzucony na sejmie 1780.

Projekt kodeksu Stanisława Augusta

Sejm Czteroletni w ustawie rządowej 3 V przesądził sprawę opracowania kodyfikacji pod nazwa kodeksu Stanisława Augusta miał objąć całość prawa sądowego. Pracom przewodniczył Hugo Kołłątaj. Krótki czas nie pozwolił na opracowanie całości. W życie weszły tylko Projekty ustaw i o sądach ziemskich i Trybunałach. (Przy pracach kierowano się zasadami: domniemanie niewinności, kara i jej wykonanie ma służyć poprawie przestępcy, uzależnienie kar pieniężnych od stanu posiadania).

VI. Konstytucja 3 maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Wielkiego

Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej

Początkowo przeważały nadzieje na poparcie części zmian przez Katarzynę II i rząd petersburski, za cenę pogłębienia sojuszu. Znacznie powiększona Armia polska miała stanąć u boku Rosji w wojnie z turcją. Później zwyciężyła przeciwna tendencja na pomocy Prus, liczono też na poparcie koalicji antyrosyjskiej. Zawarte w 1790 przymierze z Prusami nie przyniosło Polsce korzyści.

Pierwsze dwa lata sejmu czteroletniego zawiązanego pod węzłem konfederacji, obeszły się bez większych zmian w 1790 do poprzedniego składu doszedł nowy. W 1791 uchwalono Ustawę o sejmikach, Ustawę o miastach królewskich i Ustawę rządową. Ustawa rządowa regulowała prawa i obowiązki ogółu mieszkańców oraz zasady organizacji państwowej. Na ustawę składał się zespółpoczynań przeciw oligarchii, ale mających zabezpieczyć sojusz szlachecko - mieszczański. Uchwalenie konstytucji w przyspieszonym trybie zostało dokonane przez Stronnictwo patriotyczne i zwolenników króla. Część tych osób przekształciła się później w zgromadzenie przyjaciół konstytucji 3 maja, które obrało za główny cel dalsze prace ustawodawcze.

Szlachta

Ustawa rządowa gwarantowała szlachcie:

• wolności

• prerogatywy

• pierwszeństwo w życiu prywatnym

• nietykalność osobistą i własność

• Zwolnienie od kwaterunkuwojskowego

• Zwierzchność dominialna szlachty nad chłopstwem

• Miała być utrzymana równość szlachty(tylko posesjonaci)

• Kontynuacja skarbeatu

Mieszczanie

Ustawa o miastach królewskich(część 3 V):

• Nietykalność bez wyroku sądowego

• Prawo nabywania ziemi

• Piastowania niższych urzędów administracyjnych i rządowych, dostępu do palestry, dostępu do niższych urzędów wojskowych

• Ułatwienie nobilitacji

Chłopi

Art. IV Konstytucji

1. opieka państwa i rządu krajowego

2. Zachęcała szlachtę do zawierania umów indywidualnych i zbiorowych z chłopami, o charakter i czas świadczeń

3. Zapewniała wolność osobistą przybyszom z zagranicy i zbiegom

I poza konstytucją

4. Ustawy komisji Policji i komisji porządkowych polecały rozwinięcie działalności państwowej na polu rolnictwa i opieki nad chłopami

5. 1792 - Ustawa o sprzedaży królewszczyzn, zapewniała chłopom z królewszczyzn własność dziedziczną(użytkową). Uwolniono z poddaństwa ludzi nie posiadających ziemi

Stosunki wyznaniowe

Konstytucja gwarantowała wolność wyznań, przyznawała jednak pierwszeństwo katolicyzmowi. Nadal uważała odstępstwo od katolicyzmu za przestępstwo apostazji Tron i stanowiska ministralne tylko katolicy.

1791 kongregacja kościoła prawosławnego ustaliła autokrfakie uniezależnienie się od czynników zewnętrznych. Zatwierdzone przez sejm

Naród i obywatele

Humanistyczne tendencje uwzględnienie w konstytucji uznały istnienie narodu polskiego wliczając w to poza szlachtą również mieszczan i chłopów

Państwo jednolite czy zacieśnienie unii?

Konstytucja 3 maja pominęła sprawę stosunków Polski i Litwy. Postanowiono nie unifikować Litwy bezpośrednio tylko zrobić to w poszczególnych aktach.

Posłowie Litewscy natomiast za zgodę na Konstytucję otrzymali zapewnienie utrzymania podmiotowości Litwy. Powołano dwie odrębne komisje kodyfikacyjne. Sapiehę (marszałka konfederacji litewskiej) powołano do straży praw z tymi samymi uprawnieniami, co Marszałek sejmu. Ustanowiono również Zaręczenia Wzajemne Obojga Narodów mające wejść do paktów konwentów stanowiły one, że wspólne komisje skarbowe i wojskowe będą miały równą il9ość członków Litwy i Korony, a przewodnictwo będzie się między nimi zmieniać. Miały istnieć osobna kasa skarbowa i osobny trybunał skarbowy litewski.

Zwierzchnictwo narodu i podział władzy

Wszelka władza wywodziła się od narodu. Wprowadzała trójpodział władzy z przewagą w ustawodawczej w sejmie

Sejm

Miał pozostać dwuizbowy.

Izba poselska -204 (wybieranych na sejmikach) i 24 plenipotentów miast(zgromadzenia miejskie wydziałowe, nie mieli prawa głosu, wchodzili w skład komisji sejmowych, mieli prawo głosu II w sprawach miejskich i handlu i przemysłu), mieli być gotowi do sesji nadzwyczajnych przez całą kadencję przez 2 lata (70 dni z możliwością przedłużenia do 100)

1. inicjatywa ustawodawcza

2. Zniesiono wiążące instrukcje poselskie

3. sejmy prawodawcze (sesje zwyczajne)

4. Większość głosów lub kwalifikowana w sprawach ważnych

5. istniały komisje - deputacje mające za zadanie pracować nad projektami

Izba wyższa senat 132 członków - 102 członków - wojewodowie, kasztelanowie oraz w liczbie 30 biskupi diecezjalni i ministrowie w 1790 wszedł do senatu unicki metropolita kijowski.

1. Prawo veta zawieszającego(zakres spraw - politycznych, cywilnych i karnych)

2. Na sejmie konstytucyjnym(,co 25) miał stanowić radę starszych

3. W przypadku uchwał sejmowych mniejszej wagi głosy sejmu i senatu miały być brane łącznie(minus prawa polityczne, cywilne, karne oraz podatki wieczyste)

4. Celem kontroli rządu obradowały i głosowały razem

Król:

1. utracił prawo sankcji

2. Przewodniczył straży praw

3. Zwoływał sejm(sejm mógł się zwołać też sam, lub przez marszałka)

4. inicjatywa ustawodawcza, wraz z strażą praw

5. W jego imieniu miały być ogłaszane ustawy

Senatorowie mieli być wybierani przez króla z dwukrotnej liczby kandydatów przedstawionych mu przez sejmiki.

Sejmiki

Prawo głosu miał szlachcic posesjonat 18 lat, a także zastawnicy i posesorzy dożywotni, jeśli płacili podatki odpowiedniej wysokości. Uprawnionych do głosowania miano wpisywać do ksiąg ziemskich.

Stanowisko króla

Wprowadzono dziedziczność tronu w dynastii Wettynów. Król był nieodpowiedzialny tylko ministrowie zasiadający w straży praw. Każdy akt podjęty w straży praw miał być podpisany przez odpowiedniego ministra(kontrasygnata) .

Straż praw

Straż praw - Najwyższa władza wykonawcza:

• Król - przewodniczący

• Prymas - przewodniczący komisji edukacji narodowej

• Jeden z marszałków - minister policji, sprawujący władzę nad miastami

• Dwóch kanclerzy:

• Jeden minister pieczęci - spraw wewnętrznych

• Drugi minister zagranicznych

• Jeden z hetmanów - minister wojny

• Jeden z podskarbich - minister skarbu

• Pełnoletni następca tronu(bez prawa głosu)

• Marszałek sejmu

Król powoływał ministrów do straży praw spośród wszystkich ministrów(14) dokonywano podczas obrad sejmu, który miał prawo natychmiast odwołać ministra. Ministrowie mogli być powołani do odpowiedzialności:

1. Odpowiedzialność konstytucyjna - naruszenie ustawy sejmowej., przed przedstawicielami sejmu(izby wyż. I niż. )

2. Odpowiedzialność parlamentarna - z tytułu postawienia im zarzutów politycznych wotum 2/3 połączonych izb

Komisje rządowe

Komisje wielkie(podległe straży praw) - kolegialnie zorganizowane ministerstw, złożone z członków wybieranych przez sejm(policji, wojska, skarbu, edukacji narodowej.) Przewodniczącymi byli ministrowie nie należący do straży praw, w skład komisji wchodziło 14-16 komisarzy, wybieranych na sejmie na okres 2 lat, oraz po 6 plenipotentów miast(policja i skarbu) * plenipotentów miast miano wybierać do asesorii koronnej a 4 do litewskiej.

Komisja skarbowa miała się zająć porządkowaniem skarbu koronnego. I pomnożeniem dochodów (zadania finansowe, rozwój infrastruktury, komunikają i transportem, popieranie przemysłu i handlu, sądownictwo w sprawach skarbowych)

Komisja wojskowa - zarząd nad miastami(podzieliła na 26 okręgów)

Komisje porządkowe

Sprawy terytorialne ziem i województw należały od 1789 do komisji porządkowo cywilno - wojskowych składały się z 15 komisarzy wybieranych na sejmikach na dwa lata. W 1792 powiększonoo 3 przedstawicieli miast

• Rekrutacja wojska, kwaterunek

• Urządzanie magazynów i dostarczanie podwód dla wojska

• Wydawanie paszportów, kontrola ruchu ludności

• Prowadzenie wykazów statystycznych

• Udzielanie porad rolnictwu

• Podniesieniem rzemiosł i handlu

• Szkołami

• Opieką społeczną

(Sejm czteroletni zniósł funkcje starostw na rzecz komisji)

Ustrój miast

Miasta królewskie zostały uznane za wolne. Ustawy urządziły wszystkie te miasta według jenej kategorii, miasta prywatne mogły być poddawane nowym kategorią za zgoda panów.

Czynne i bierne prawo wyborcze przyznawano t6ylko posesjonatą. Zgromadzenia uchwalające i urzędy wykonawcze(magistraty) . W mniejszych miastach ustanowiono jedno zgromadzenie ogólne obejmujące wszystkich posesjonatów, większe zostały podzielone na cyrkuły. Cały kraj podzielono na wydziały a do każdego zaliczono pewną liczbę miast. Miasta dostały prawo urządzania zgromadzeń wydziałowych. Zniesiono Autonomie miast poprzez odebranie im prawa wydawania wilkierzy i statutów. Poddano je kontroli ministerstwa policji.

Organizacja sądów

• Sąd komisji rządowych i porządkowych

• Sprawy sporne

• Sąd komisji skarbowych i komisji porządkowych(poddano im ogół ludności także szlachtę)

• Sprawy skarbowe, wekslowe i handlowe

• Związane z czynnościami aparatu władzy

• Sądy ziemskie - połączone sądy grodzkie, ziemskie i podkomorskie. Zlożone z 10 sędziów wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich

• Trybunały - korona -2

• Sąd sejmowy - złożony ministrów 12 senatorów i 24 posłów

• Wina ministrów i innych wysokich urzędników

• Ważniejsze przestępstwa polityczne

• Sądy magistratów miejskich (miejskie)-

• Sądy apelacyjne wydziałowe(miejskie)

• Sąd asesorski - oddzielny dla korony (8)i Litwy(4), jako najwyższy sąd dla miast skladający się z senatorów, posłów i deputaci miejscy.

Skarbowość

W 1788 wezwano do dobrowolnej ofiary na naglące potrzeby ojczyzny. Następnie ustanowiono podymne, nie jako podatek , ale przymusowa pożyczka. Podwyższono opłatę stęplową. W 1789 podwyższono opłatę od dóbr królewskich dzierżonych przez szlachtę. Ustanowiono 20% podatek dla duchowieństwa oprócz duchownych wiejskich. 1789 ofiara wieczysta na powiększenie sił krajowych 10 % stałego dochodu. Przejęte na skarb państwa dobra biskupa krakowskiego, podwyższono podymne miejskie; podatek od posesji w miastach o wartości wyższej niż 10 tyś złp.

Wojsko

1788 uchwalono aukcję wojska do 100 tyś żołnierzy(praktyka 65 tyś). W 1792 w obronie konstytucji stanęło zaledwie 37 tyś

Zastosowano rekrutację przymusową. Ze wszystkich dóbr królewskich i duchownych miał iśc do wojska 1 clop na 50 dymów z prywatnych dóbr 1 na 100. służba miała trwać 6-8 lat wiek żołnierz 18 - 35 lat. 10 mieś w roku urlop 24 % składu. Wyekwipowaniem miała się zająć komisja wojskwa i komisje porządkowo cywilno - wojskowe.

VII. Upadek dzieła Sejmu Czteroletniego. Targowica i konstytucje grodzieńskie

Najazd rosyjski. targowica

Pretekstem do agresji rosyjskiej było zawiązanie się 27 IV 1792 r. w Petersburgu konfederacji targowickiej przez 13 przeciwników konstytucji 3 maja z inspiracji Katarzyny II.

Konfederaci ustanowili swoje władze tymczasowe - usuwając w miarę posuwania się wojsk rosyjskich władze konstytucyjne. Po przystąpieniu króla do konfederacji w lipcu 1792 i owstrzymaniu na jego rozkaz kampani obronnej, konfederaci przeprowadzili nowe wybory, zwołali sejm do Grodna 1793, gdzie powstała jeszcze bardziej wsteczna konfederacja grodzieńska

Konstytucje grodzieńskie

Ustanowiono w nich przede wszystkim nowe prawa kardynalne. Potwierdzono wszystkie przywileje szlacheckie. Zastrzeżono pełnie władzy dominialnej szlachty nad chłopami jako jedno z praw kardynalnych.

Dokonania dotyczące miast nie zostały zmienione (oprócz plenipotentów). Na czele rządu ustanowiono radę nieustającą. Zagwarantowano cesarzowi rosyjskiemupełnię władzy nad polską w dziedzinie jej polityki zagranicznej, zatwierdzono też trzeci rozbiór Polski.

VIII. Insurekcja Narodowa

Przygotowanie

Przygotowaniami do powstania zajmowała się grupa patriotów, która musiała opuścić Polskę. Na wodza o funkcjach i władzy dyktatora powołano Tadeusza Kościuszkę Plany powstania powstały przede wszystkim w konspiracyjnym ruchu Warszawy. Powstanie miało się rozpocząć w Krakowie dlatego bo liczono na neutralność Austrii.

Akt powstania

Ogłoszony 24 marca 1794 r. Akt powstania nie nawiązywał do konstytucji 3 maja ani do reform sejmu czteroletniego co było przejawem krytycznego podejścia autorów do kompromisowego ustawodawstwa. Uchwalenie ustroju powstańcy odraczali do zwycięskiego powstania. Na czele władz powstańczych stanął Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej i powołana przez naczelnika Rada Najwyższa Narodowa.(miała słuchać rozkazów naczelnika a w razie jego pojmania, śmierci itp. Powołać nowego naczelnika, cywilne kierownictwo kraju i ustawodawstwo).

Siły zbrojne

Jako hasło przyjęto „wolność, całość, niepodległość ”. Kościuszko i działacze lewego skrzydła powstania wysunęli koncepcję armii narodowej. W organizacji armii chciano połączyć zasady armii regularnej, milicji ludowej, oraz masowego pospolitego ruszenia. Do armii regularnej powoływano 1 piechura z 5 gospodarstw chłopskich, 1 jeźdźca z 50. Drugi człon miała stanowić milicja miejska i wiejska do której powoływano wszystkich zdolnych do niesienia broni. Pospolite ruszenie miało objąć wszystkich mężczyzn 18 - 46.

Pod koniec powstania zrezygnowano z pospolitego ruszenia liczącego wtedy ok. 200 tyś. ludzi.

Reformy chłopskie

Uniwersał połaniecki 7.V.1794

1. Ustanowiono instytucje dozorców, którzy mieli działać m. In. w sprawach spornych pomiędzy dworem a wsią. Jeden dozorca miał sprawować pieczę nad obszarem ok. 1000 -1200 gospodarstw

2. Poddaństwo chłopów zostało ograniczone poprzez zapewnienie im wolności osobistej.

3. Zapewniono chłopom nieusuwalność nieusuwalność z ziemi, jertzeli wypełniali świadczenia na rzecz dworu(własność chłopska - własność podległa)

4. Na czas powstania miały ulec zmniejszeniu świadczenia chło0pów w robociźnie w skali od 33 do 50%. A stałe powinności chłopów wobec władzy miały nastąpić w „akcie prawodawczej”

5. Zalecono zawiązywanie umów o przymusowy najem pracy

1794 rada najwyższa wydała ustawę w, której obiecywała chłopom, lub ich dzieciom nadania ziemskie na pełną własność i częściowe uwłaszczenia z ziemi zdrajców.

Dozory

W lipcu 1794 Rada Najwyższa wydała ustawę o organizowaniu dozorów. Chodziło o wprowadzenie uniwersału połanieckiego w życie, jak i ekonomiczne potrzeby kraju.

Po powstaniu Dozorcy mieli być wybierani przez właścicieli ziemskich, mieszczan, gromady wiejskie i urzędy miejskie. W praktyce podczas powstania rekrutowali się oni z pztryjotycznej szlachty.

• Opieka rządowa nad chłopami, odwołania miała rozpatrywać wojewódzka komisja porządkowa.

• Spis ludności

• Sprawować nadzór nad utrzymaniem dróg i mostów

• Dbać o należny rozwój rolnictwa

• Zajmowali się ochroną lasów

Ustrój organów powstańczych

Nie zniesiono pozycji króla, lecz zostawiono go pod nadzorem Rady Najwyższej Centralną władzę sprawowała Rada Zastępcza Tymczasowa A od końca maja Rada Najwyższa Narodowa. Składała się z 8 radców 32 zastępców i Naczelnika.

Na lewym skrzydle polskim byli tzw. Polscy Jakobini radykalni działacze wzorujący się na Francuzach. Rada Najwyższa dzieliła się na osiem wydziałów(Porządku bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, potrzeb wojskowych, interesów zagranicznych, instrukcji narodowej).

Rada działała kolegialnie na zebraniach plenarnych, których przewodniczący zmieniał się co tydzień, oraz przez wydziały. Podobnie do rady działały Komisje w województwach.

Do komisji porządkowych w województwach miało wchodzić 8 właścicieli ziemskich 8 właścicieli miejskich i 5 duchownych.

Sądy karne

Sąd kryminalny księstwa Mazowieckiego(później Sąd kryminalny wojskowy) te sądy miały służyć insurekcji i tępieniu zdrady, a także pogłębianiu świadomości rewolucyjnej. Zachowano domniemanie niewinności i inne gwarancje praw oskarżonego.

Część II: Polska w dobie rozbiorów

Rozdział I: Ziemie polskie pod zaborami

I. podział ziem rzeczpospolitej

Terytoria

1. Cesarstwo rosyjskie - Litwa Białoruś, Ukraina

2. Austria - Małopolska południowa z Krakowem i północna z Lublinem, dawne województwo ruskie

3. Prusy - Wielkopolska i Prusy królewkie część Mazowsza

Skutki rozbiorów

1. Ziemie polskie zostały podzielone między państwa, których formą rządów były monarchie absolutne oświecone.

2. W XIX i XX w. kształtował się system monarchii konstytucyjnej, niosło to za sobą rozwój gospodarstwa i bogacenie się bogatego mieszczaństwa

3. W zaborach Pruskim i Austryjackim już w XVIII w. pojawiły się pierwsze symptomy germanizacji.

4. Powstawanie organizacji skierowanych ku niepodległości.

II. Źródła prawa i źródła poznania prawa

Wzrost prawodawstwa

Wraz z z rosnącą w władzą państwową rosła ilość wydawanych przepisów. Na pierwszym miejscu w hierarchi stały istawy konstytucyjne, ale w rzeczywistości istotniejsze często były normy niższego rzędu, bezpośrednio dotyczące życia publicznego. Wiek XIX przyniósł dalszy rozwój prawa wraz z rosnącym w siłę oświeceniem i wyodrębnieniem się nowych dziedzin prawa. W początkach XIX w dziennikach wydawane były tylko niektóre przepisy(np. nie było prawa administracyjnego)

1. wydawnictwa urzędowe

2. zbiory prywatne

3. orzeczenia sądów najwyższych.

1. czasopisma prawnicze np. „themis polska”, „Gazeta sądowa Warszaska; „przegląd sądowy i administracyjny”

2. Fachowa prasa gospodarcza

3. Pamiętniki i dzienniki

Księstwo Warszawskie

1. Dziennik praw - 1808(4 - tomy)

2. Dariusze sejmów księstwa 1809, 1811 i 1812

3. „Dzienniki departamentowe”

Królestwo Polskie i Rosja

1. „Dziennik praw królestwa Polskiego”(1816 - 1871) później nieoficjalny zbiór praw

2. „Zbiór przepisów administracyjnych królestwa polskiego”(1866 1868)[64 tomy]

3. Swod Zakonow Rossijkoj Iperii

Zabór pruski, Prusy i Niemcy

1. 1794 Lamndrech pruski

2. Gesetzsammlung fur die koniglich preussichen Staaten(1810 1906)

3. „Bundes Gesetzblatt“ - zbiór praw => „Reichsgesetzblatt“

4. Sprawozdania z czynności sejmu prowincjonalnego w Wielkim księstwie Poznańskim i posiedzeń koła polskiego w Berlinie

5. BGB

Galicja, księstwo cieszyńskie i Austria

1. Constitutio statuum Regni Gsliciae et lodomeriae cum Bukivina - ustawodawstwo dotyczące ludności polskiej

2. Prowincjonalny zbiór praw

3. „Dziennik Praw i Rozporządzeń Krajowych Królestwa Galicji (186 - 1918)”

4. „Dziennik Praw i Rządowy Cesarstwa Austryjackiego”

Wolne miasto Kraków

1. „Dziennik Praw Wolengo miasta Krakowa”

2. „Dziennik Rządowy Rzeczpospolitej Polskiej”

III. Księstwo Warszawskie (1807 - 1815)

Po stronie Napoleona

Po stronie Napoleona opowiadali się w szczególności: koła republikańskie, patriotyczne odłamy szlachty i mieszczaństwa, przywódcy sejmu czteroletniego.

Na zi9emiach II i IIII zaboru w 18-6 objęła rządy komisja rządząca zajmująca się głównie sprawami wojska polskiego i zaopatrzenia dla wojska Francukoego.

Księstwo Warszawskie powstało na mocy traktatu w Tylży w 1807(obejmowało II i III zabór pruski bez dostępu do morza i okręgu białostockiego w 1809 przyłączono Galicję; Gdańsk Wolne miasto)

Charakter księstwa i jego instytucji

Napoleon nadał Polsce konstytucję w Dreźnie. Usiłowania polskie(w szczególności Komisji Rządzącej) szły ku przywrócenia konstytucji 3 maja.

W działalności Napoleona Polacy widzieli zarodek odrodzenia państwowego, nawet mimo wyraźnych tendencji podporządkowania księstwa Napoleonowi i traktowania go jako obóz wojskowy. Poprzez politykę Napoleona w Polsce władzę trzymała szlachta a w szczególności przedstawiciele sejmu czteroletniego.

Równość wobec prawa a pozycja szlachty

Konstytucja księstwa Warszawskiego nie znosiła podziału na stany, ale znacznie go ograniczała(zniesienie poddaństwa, równość wobec prawa). Według konstytucji prawa obywatelskie:

• Wolność osobista(jako swoboda przemieszczania się)

• Równość wobec prawa i sądu

• Religia katolicka rządząca i wolność wyznania

Prawa polityczne

• Piastowania urzędów

• Czynne i bierne prawo wyborcze do urzędów

• Prawo wyboru na obieralne urzędy

Szlachta i mieszczaństwo

W sejmie większość mandatów zastrzeżono dla szlachty. Szlachtę oraz urzędników pochodzenia mieszczańskiego symbolicznie uprzywilejowywał król saski i Książe Warszawski

Nastąpił wzrost znaczenia mieszczaństwa i jego roli w rtzyciu publicznym.

Żydzi

Ludność żydowska została wyłączona spod praw obywatelskich na 10 lat i wprowadzono licne represje wobec nich jak np. ograniczenie zarobkowania i zezwolenia na zawarcie małżeństwa.

Chłopi

Konstytucja zniosła poddaństwo i zapewniała chłopom wolność osobistą i równość wobec prawa. Stosunek chłopów do ziemi określił dekret z 1807:

1. każdy może opóścicć grunt pop powiadomieniu dziedzica i zwróceniu mu załogi i zasiewów

2. Pełnia własność do gruntu należy do pana(chłopi dzierżawa czasowa lub dziedziczna)

3. Świadczenia chłopów na rzecz panów pozostawiono umowom między chłopem a panem, przed notariuszem.

Później

4. W razie udzielenia przez pana chłopu pożyczki chłop musiał zanim opuści wieś oddać długa panu

5. Chłopi mogli opuszczać wieś tylko za zgodą pana

Władza monarsza

Ustrój miał na celu umocnienie silnej władzy monarszej i oparcie jej na szlachcie i burżuazji miejskiej(monarcha stanowienie dekretów sprawach ustroju i administracji oraz silny wpływ na sejm w innych sprawach, był też kierownikiem rządu, wprowadzono centralizację władzy).

Sejm

Sejm był dwuizbowy. W skład senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie (po przyłączeniu Galicji po 10), wszyscy byli mianowani przez króla.

Izba poselska składał się ze stu posłów szlacheckich, wybierani na sejmikach(tylko szlachta osiadła) i deputowani - 66 wybierani na zgromadzeniach Gminnych(właściciele gruntów i zakładów pracy[cenzus majątkowy, inteligencji, zawodowej i stopień i zasługi wojskowe]), i członkowie rady stanu. Kompetencje sejmu:

1. podatki

2. Prawo cywilne i karne

3. sprawy monetarne

Inicjatywa należała do rady stanu, zmiany w konstytucji i budżet do monarchy. Komisje sejmowe mogły proponować poprawki lecz Rada stanu musiała je przyjąć

Do senatu należały:

1. kontrola czy izba poselska przestrzega konstytucji. I kontrola ważności wyborów.

Mimo sprzeciwu senatu lub sejmu król mógł przyjąć projekt a nawet rozwiązać sejm lub mianować nowych ministrów.

Rada stanu

W jej skład wchodzili: król, ministrowie sekretarz rady i czterej referendarze. W 1808 powiększono jej skład o 6 radców stanu, w 1810 zwiększono ich liczbę do 10 a referendarzy do 6. Do jej kompetencji należało:

1. Projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich

2. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami sądowymi i administracyjnymi., spory między obywatelami a organami państwa o naruszenie prawa podatkowego, o niewykonanie kontraktów,

3. Orzeczenie o poddanie pod sąd ministrów i urzędników. Stanowiła też orzecznictwo kasacyjne.

4. Sprawy budżetowe i dobra narodowe, rozkład podatków na departamenty, ocena sprawozdań ministerialnych.

Organizacja rządu

Rząd składał się z 6 ministrów: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, wyznań, wojny, skarbu, policji oraz sekretarza stanu, przebywającego w Dreźnie.

Ogólne czynności rządowe miała koordynować Rada ministrów złożona z kierowników resortów i nieco później ustanowionego prezesa Rady. Kontrolę nad radą ministrów sprawowała Rada Stanu. Rada mogła po rozpatrzeniu czyjejkolwiek skargi na akt władzy mogła wystąpić do króla o zezwolenie lub pociągnięcie go do odpowiedzialności sądowej.

1808 dekret o organizacji ministrów- podporządkowanie urzędów ministrowi, dobór i nadzór nad nimi, prawo napominania i coroczna ocena sprawowania; zapewniono niezawisłość sądową, zakazano ministrowi spraw. Mieszać się do orzecznictwa; i kompetencje pozostałych ministrów.

Dyrekcje, izby i rady

Ustanowiono dyrekcje specjalne dyrekcję edukacyjnę; dyrekcję generalną dóbr i lasów Narodowych i inne.

Istniały rady reprezentujące grupy zawodowe: rada lekarska i rada handlowa.

Dla kontroli finansów ustanowiono w 1808 kolegialną izbę obrachunkową.

Administracja terytorialna

Kraj podzielono na departamenty(prefekt - administracja, policja porządkowa i polityczna; wyłączone sprawy wojska i sądownictwa), a te zaś na powiaty(podprefekci), Prefekci i podprefekci podlegali ministrowi spraw wewnętrznych, obowiązani byli jednak spełniać polecenia wszystkich ministrów. Głównymi miastami zarządzali prezydenci municypalni(mianowani przez króla) innymi burmistrzowie(mianowani przez ministra) wójtowie na wsziach(mianowani przez prefekta).

W celu kształcenia kadry urzędniczej powstała w Warszawie Szkoła Prawa(1808 przekształcona w 1811 w Szkołę Prawa i nauk administracyjnych.

Samorząd terytorialny

1. Rady municypalne, miejskie i wiejskie - w największych miastach pochodziły z wyborów, w innych z nominacji prefekta spośród kandydatów przedstawionych przez właścicieli nieruchomości. (debaty nad potrzeby lokalne, sprawy budżetu i podatków zatwierdzał je prefekt, nad rozkładem podatków państwowych nad zażaleniami na administrację lokalną)

2. Rady departamentalne i powiatowe - złożone były z radców mianowanych przez króla spośród kandydatów przedstawionych w podwójnej liczbie przez sejmiki. Przedmiotem obrad mialo być wszystko co miało zapewnić „dobro” departamentu czy powiatu.

Stosunki wyznaniowe

Ostre spory7 z kościołem powstały w związku z wprowadzeniem laickiego prawa małżeńskiego, nową organizacją szkolnictwa oraz opodatkowaniem duchowieństwa. (W praktyce urzędnikami stanu cywilnego byli duchownymi uznanych wyznań).

Skarbowość

Kasy wymiany - zajmowały się teoretycznie wymienialnymi na kruszec biletów bankowych.

Mimo wzrostu dochodów budżet księstwa Warszawskiego rokrocznie notował coraz większy deficyt, co było przyczyną ogromnych wydatków na utrzymanie wojska. Ciężka sytuację skarbu potęgowały często sztucznie wytworzone pretensje skarbu Francuskiego.

Wojsko

Do 6 letniej służby wojskowej powoływano w zasadzie wszystkich obywateli księstwa w wieku 21 - 26 lat, wybierając z nich drogą losową wybierany na dany rok kontyngent. Poza regularną armia powołano w 1809 i 1811 Gwardię narodową (właściciele nieruchomości i inni) a w 18709 również tzw. powstania departamentalne.

Sądownictwo

Zniesiono sądownictwo dominialne, i zrównano wobec prawa i sądu obywateli. Istotną zasadą niezawisłości sędziowskiej stała się ich dożywotność.

Sędziów pokoju od, których nie wymagano kwalifikacji powoływano spośród kandydatów wyznaczonych przez sejmiki.

W sprawach karnych sądziły

• Sądy policji prostej(podsadek, bądź burmistrz lub wójt)

• Sądy policji poprawczej po 2 - 3 w każdym departamencie (kara do 2 lat więzienia)

• Sądy sprawiedliwości kryminalnej po 1 na 2 departamenty(zbrodnie i apelacje od powyższych sądów)

W sprawach cywilnych orzekały:

• Sądy pokoju - utworzone w miastach(niepoważne majątkowe podsądkowie)

• Trybunały cywilne I instancji - utworzone w każdym departamencie(niemajątkowe i poważne majątkowe)

W sprawach cywilnych i karnych

• Sąd apelacyjny - jeden. Apelacje w sprawach cywilnych i karnych. W 1810 wyodrębniono z niego 5 osobowy sąd kasacyjny.

Próba odnowy unii polsko litewskiej

W 1812 tuż przed wyprawą rosyjską Napoleon w Warszawie proklamował odbudowę królestwa polskiego, przegrana wojna uniemożliwiła wykonanie tych planów.

Znaczenie księstwa Warszawskiego. Problem oceny.

1. Duży wyzysk ze strony Napoleona

2. Powstanie księstwa Warszawskiego miało przede wszystkim duże znaczenie w rozwoju instytucji państwowych

3. Obecnie jego znaczenie łączy się z jego kontynuacją królestwem poleskim

4. Chaos spowodowany brakiem wykwalifikowanych urzędników spowodował duże obciążenie skarbu ze względu na potrzebne rozbudowania aparatu urzędniczego.

5. Należy pozytywnie określić powstanie Szkoły prawa i nauk administracyjnych

6. Znacznym obciążeniem księstwa było nieproporcjonalnie wielkie w stosunku do rozmiarów księstwa wojsko.

7. Niemałe tez było jego znaczenie dla sprawy polskiej na kongresie Wiedeńskim.

IV. Królestwo polskie w okresie konstytucyjnym

Postanowienia kongresu wiedeńskiego

Kongres 1814 dokonał nowego czwartego rozbioru polski. Na mocy postanowień kongresu Kraków ogłoszono wolnym miastem pod protektoratem trzech mocarstw z oktrojowano przez nie konstytucją. Prusy odzyskały część zachodnią Księstwa Warszawskiego, Austria odzyskała Galicję wschodnią, z pozostałych ziem księstwa powstało Królestwo Polskie, które miało być związane z Rosją unią personalną.

Zasady konstytucji królestwa

Zasady podp[isał Aleksander jeszcze w Wiedniu, a ostatecznie podpisł ją W Warszawie 27 listopada 1815.

W zakresie swobód społeczeństwa była bardziej liberalna od konstytucji księstwa Warszawskiego, a ordynacja wyborcza była najbardziej j liberalna w ówczesnej Europie; równocześnie będąc mniej demokratyczna. Była równość wobec prawa, ale tylko chrześcijan, tak więc żydzi na stałe utracili prawa. Przenoszenie się z miejsca do miejsca z całą rodzina i majątkiem było bardzo utrudnione poprzez przepisy administracyjne.

Uprzywilejowano szlachtę, utrzymując szlachectwo rodowe i nadawane przez króla. Całą szlachtę mano wpisywać do specjalnych ksiąg specjalnie powołanego urzędu heroldii. Szlachtę zagrodową zepchnięto do pozycji chłopów pozbawiając ją przywilejów. Utrzymano podział w izbie poselskich na depoutowanych i posłów. Wyższe urzędy były zastrzeżone wyłącznie dla właścicieli ziemskich. Zdecydowanie ujemną cechą była niejasność przepisów, skrzętnie wykorzystywanych później przez cara.

Unia Polsko - rosyjska. Król i namiestnik

Unia polsko rosyjska polegała w sumie na wspólności monarchy i polityki zagranicznej. Kwestia tego czy wystarczy koronacja w Moskwie czy ma być oddzielna koronacja na króla polski została rozstrzygnięta podczas koronacji Mikołaja I w Warszawie. Władza królewska obejmowała;

1. Wyłączną inicjatywę ustawodawczą w sprawach konstytucji.

2. Prawo sankcji

3. Całość funkcji rządowo administracyjnych

Zastępcą króla był namiestnik spełniający swe czynności pod nieobecność króla, jego postanowienia miały być wydawane w Radzie administracyjnej i kontrasygnowane przez jednego z członków rady ministrów, miał działać w obrębie udzielonych mu przez króla uprawnień. (pierwszym namiestnikiem był Józef Zajączek).

Dużą rolę zaczął odgrywać wódz naczelny czyli wielki książę konstanty i poza konstytucyjną durzą komisarza carskiego(Nowosicow).

Łamanie konstytucji

1. Nie dopuszczanie do wykonywania niektóryh uprawnień przez sejm

2. Faktyczne przejęcie władzy przez naczelnego wodza, komisarza carskiego i namiestnika.

3. Ograniczenie wolności druku cenzura prewencyjna

4. Zapowiedziano ograniczanie wolności obywatelskich jeśli będzie to potrzebne.

5. Artykuł 1825 zniósł jawność konstytucji.

Odrębności narodowe:

1. wojsko Polskie

2. język narodowy polski

3. obsadzanie urzędów z reguły przez Polaków

4. Herb królestwa.

Sejm

W skład sejmu wchodzili: król senat i izba poselska.

Do senatu należeli biskupi, wojewodowie i kasztelani w liczbie odpowiadającej najwyżej połowie izby poselskiej.Na puste miejsce senatora świeckiego król powoływał z podwojonej liczby kandydatów(senat i namiestnik, tylko posesjonaci).

Izba poselska składała się ze 128 członków w tym 77 posłów i 51 deputowanych gmin(cenzus posiadania, służby publicznej przynależności do wolnych zawodów). Na czas obrad gwarantowano posłom i deputowanym nietykalność.

Sejm miał się zbierać co dwa lata lub w razie potrzeby; zebrał się tylko 4 razy: 1818, 1820, 1823, 1830; a obrady miały trwać 30 dni jeśli ich król wcześniej nie rozwiązał.

Kompetencje sejmu obejmowały;

1. ustawodawstwo w zakresie prawa sądoweg0o i administracyjnego

2. stanowienie o systemie menniczym, o podatkach i budżecie

3. decydowanie o zaciągu wojska

4. ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych statutach organicznych, określających takie instytucje jak sejm a wydanych przez króla.

5. kontrola rządu

W praktyce zmiany w prawie cywilnym i karnym. Sprawy administracyjne i gospodarcze regulował najczęściej namiestnik, później rada administracyjna. Pod koniec obrad każda izba mogła wnosić proźby do króla o poddanie pod głosowanie swoich projektów. Istniał tryb Impeachment w stosunku do ministrów radców stanu o referendarzy.

Rząd i administracja

Rada stanu dzieliła się na:

1. Zgromadzenie ogólne - posiadało w zasadzie te same kompetencje co rada stanu w księstwie Warszawskim

2. Radę administracyjną - wchodzili do niej ministrowie oraz inni członkowie powoływani przez monarchę, był to organ doradczy króla w sprawach, które przekraczały zakres uprawnień poszczególnych ministrów. Wprowadzała też w życie postanowienia króla i namiestnika po likwidacji urzędu namiestnika 1826 przejęła jego kompetencje

Zarząd kraju należał do komisji rządowych, podporząśdkoanych radzie administracyjnej. Utworzono 5 komisji(Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw wewnętrznych i Policji, Wojny, Przychodów i Skarbu). W Petersburgu obok króla przebywał jeszcze jeden minister pośredniczący w relacjach kraju z królem. Komisjom rządowym podległe były różnego rodzaju dyrekcje generalne(poczt, górnictwa itd.). Doradcze i samorządowe funkcje pełniły rady (budownictwa, lekarska, szpitali) o zasięgu ogólnym lub miejscowym oraz izby handlowe i rękodzielnicze w liczbie 4 oraz Rada Ogólna Handlu i Rękodzielnictwa, rad7y doradcze. Z księstwa Warszawskiego przejęto izbę obrachunkową.

W województwach zarząd spoczywał w rękach kolegialnych komisji wojewódzkich. Organiami komisji w obwodach byli komisarze obwodowi. W miastach organami zarządu byli burmistrzowie z ławnikami w największych miastach prezydenci z członkami rady.

Istniały też rady wojewódzkie, złożone z przedstawicieli sejmików i zgromadzeń gminnych(2 do 1), które miały przedstawiania rządowi ogólnych uwag odnoszących się do dobra województwa i nieuczciwych urzędników.

Oświata

W pierwszych latach królestwa nastąpił szybki rozwój oświaty, pod przewodnictwem ministra oświaty Kostki Potockiego, dokonywał się daleko idący rozwój szkół wszystkich szczebli. W 1816 powstał Uniwersytet Warszawski złożony z 5 wydziałów Prawa i Administracji, Teologii, Medycyny, Filozofii, Nauk i Sztuk pięknych.

Staraniem rządu powstały w Królestwie dalsze średnie i wyższe szkoły. Jednakże sam Potocki znalazł się pod ostrzałem szlachty (niechętnej do podniesienia wydatków na szkolnictwo wiejskie) i przede wszystkim episkopatu, który wymógł Na królu odwołanie kostki Potockiego. Jego miejsce zajął Grafowski, który szybko przyczynił się do załamania linii rozwoju oświaty i likwidacji wielu szkół.

Państwo i Rozwój gospodarczy. Skarbowość

Minister skarbu Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Podjął zadanie wydobycia Królestwa Polskiego z kryzysu. Dążył do pozyskania dla Polski wielkiego rynku Rosyjskiego. Zwiększał i bezlitośnie ściągał podatki i inne opłaty. Ustanowiono też podatki pośrednie i rozwinięto monopole państwowe.

Polityka Lubeckiego była sprzeczna z popularna postawą niepodległościową, jak też z interesami szerokich rzesz ludzi, jednak umacniała podstawy gospodarcze królestwa i sprzyjała rozwojowi ekonomiki państwowej.

Przy poparciu Petersburga otrzymano ulgi podatkowe na towary wywożone z królestwa do Rosji oraz korzystną umowę z Prusami. Protekcjonizm i interwencjonizm przejawiały się tez w zwolnieniach i ulgach podatkowych osób przenoszących się na ziemie uprzemysłowione. Szczególnie ważnym elementem pomocy stał się Towarzystwo kredytowe ziemskie a także powstały w 1828 bank polski.

Dla ochrony interesów skarbowych powołano w 1816 Prokuratorię Genralną.

Organizacja sądów

Konstytucja regulowała powstanie wielu nowych sądów, ale z reguły te postanowienia nie weszły w życie, w zasadzie utrzymały się dawne sady, a rada stanu p[przestała być sądem kasacyjnym. Odwołania w sprawach cywilnych rozpatrywał Sąd Najwyższej Instancji złożony z 7 sędziów- senatorów i sędziów zawodowych. Sądem apelacyjnym w sprawach karnych Sąd Apelacyjny. Ustanowiono sąd sejmowy w skład, którego wchodziła cały senat(zbrodnie stanu)

Wojsko

Armię polską przy zachowaniu polskich mundurów przeorganizowano na sposób Rosyjski. Tworząc dywizje piechoty i jazdy, brygady artylerii konnej i pieszej, baterie artylerii rakietowej i fortecznej itd.. .Służba trwała 10 lat możliwością wykupienia się od służby, dzięki instytucji zastępstwa. Wojsko otrzymywało wielostronne dobre wyszkolenie, rozwinięto szkolnictwo wojskowe, wydano tez wartościowe regulaminy.

V. Powstanie listopadowe

Wybuch powstania

Przyczyny:

1. Podminowanie starych rządów w Europie przez rządy wolnościowe

2. Pogłoska, że armia polska ma służyć do tłumienia powstania w Francji i Belgii

3. Legenda Napoleona i bonapartyzmu

4. Łamanie konstytucji

Powstanie rozpoczęło się 29/30 XI 1830 w Warszawie od grupy podchorążych.

Władze powstania

Władzę naczelną nadal pełniła Rada Administracyjna, zmieniała ona tylko swój skład dodając raz 6 członków sejmu, a później wymieniając 4 na członków towarzystwa patriotycznego.

1. 6 XII przemieniła się w Rząd tymczasowy,

2. 7 XII przekazał on całą władzę dyktatorowi powstania(w sprawach cywilnych miał współdziałać z rządem).

3. 21 XII uznano powstanie narodowym

4. 18 I po rezygnacji Chłopickiego władze nad powstaniem przejął rząd wraz z nowym naczelnikiem Skrzyneckim.

5. 25 I detronizowano cara i zniesiono te artykuły konstytucji, które odnosiły się do unii z Rosją

6. Rozszerzono skład sejmu o przedstawicieli Litwy i Ukrainy

7. Państwo nadal uznano za monarchie konstytucyjną

8. 15/16 VIII faktyczną władzę dyktatorską objął Krukowiecki

9. Jeszcze jednej próby reorganizacji dokonano we wrześniu

10. 23 IX ostatnie posiedzenie rządu na ziemiach polskich

Charakter i znaczenie powstania

Powstanie było swoistą formą porozumienia szlachecko mieszczańskiego. Powstanie popudziło do walki także ludność polską w pozostałych zaborach. Zdławiło plany stłumienia rewolucji Francuskiej i Belgijskiej. Stało się symbolem europejskiej walki o wolność.

VI. Litwa i Ukraina (do 1831)

W czasach Aleksandra I

Ziemie I i II zaboru traktowane były jak integralna część imperium inaczej były traktowane ziemie III zaboru, z których początkowo Aleksander chciał zrobic ponownie Wielkie Księstwo Litewskie.

System rządów w 9 guberniach oraz Kijowskiej i Wołyńskiej, łączył w zręczny sposób dwie cechy tzn. gwarancje dla ustroju szlacheckiego z drugiej strony wprowadzało autokratyczny system rządów. Rozbudowana administracja i policja tępiła wszelkie wystąpienia przeciw carowi.

Tradycje i odrębności

W zachodnich guberniach ciągle obowiązywał w prawie cywilnym, materialnym i procesowym obowiązywał III statut Litewski. Tylko w sprawach karnych i niektórych administracyjnych należało się odwoływać do sądów rosyjskich. W 1812 na miejsce trybunału Litewskiego wszedł III departament Senatu cesarstwa. Urzędników miały osądzać sądy nadworne składające się w połowie z Rosjan i Polaków.

Utrzymały się tradycje Komisji Edukacji Narodowej poprzez utworzenie okręgów szkolnych wileński i charkowski. Na czele obu stanęli Polacy. W 1829 zorganizowano trzeci okręg białoruski.

\Kolejnym czynnikiem odrębności były formacje wojskowe,. Korpus litewski otrzymywał barwy narodowe polskie ale językiem urzędowym w nim był rosyjski.

VII. Wielki Księstwo Poznańskie

Odrębności ustroju

1. Miało otrzymać odrębne instytucje zbliżone do istniejących w królestwie polskim

2. Odrębna nazwa, własny herb oraz flaga

3. instytucja namiestnika królewskiego

4. prowincjonalny sejm postulatowy

5. Wyłączone było z związku niemieckiego

Usuwanie odrębności i germanizacja

1. W 1815 ustalono granicę celną między księstwem a królestwem polskim

2. OD 1824 zaczęto usuwać odrębności ustroju i narodowych

3. Faktyczną władzę zaczęło spełniać dwóch nadprezydent pruski.

4. od 1831 nie obsadzano więcej urzędu namiestnika

5. od 1832 język rosyjski stał się wyłącznym językiem administracji

6. 1835 zniesiono odrębności sądownictwa

VIII. Wolne Miasto Kraków i powstanie 1846

Obszar, ludność, charakter

Łącznie obejmowało 1164 km² z ludnościa liczącą 94 tyś..

Przywożenie towarów do karkowa było uzależnione od władz natomiast wywoziło się bez ceł. Odnowiony został też uniwersytet krakowski.

Instytucje

Coraz silniejszy stawał się nadzór rezydentów trzech mocarstw. W ustroju społecznym wolne miasto Kraków było spadkobiercą Księstwa Warszawskiego. Komisja Włościańska, przeprowadziła oczynszowanie chłopów ugruntowała ich stan posiadania, zapewniła im własność budynków, inwentarza i zasiewów.

Władzę ustawodawczą i kontrolującą stanowiło zgromadzenie reprezentantów złożone z 26 deputowanych gmin oraz przedstawicieli senatu, kapituły(3), uniwersytetu(3) i 6 sędziów pokoju. Czynne prawo oparto na cenzusie wielu i sprawowanej funkcji.W kilku nowelizacjach zmieniono skład na 20 członków z przewodniczącym(mian. senat).

Organ rządzący, to jest senat, pochodził częściowo z wyborów, a po części z przedstawicieli kapituły krakowskiej i uniwersytetu.

Powstanie krakowskie 1846

W II 1846 doszło do powstania narodowego. 22 II ogłoszono powstanie rządu narodowego rzeczpospolitej polskiej, który ogłosił Manifest do narodu polskiego, zapeniwjący chłopm ziemię na własność bez odszkodowania na rzecz pana, likwidacje przywilejów stanowych przyznanie każdemu prawa do ziemi, oraz udziom ubogim i niezdolnym do pracy opiekę społeczną.

Losy powstania

1. 14 II do Krakowa przybywa na czele górników i rzemieślników Edward Dembowski, który został naczelnikiem.

2. Klub Rewolucyjny - redagował i inspirował prawa i odezwy mające zachęcić ludność do powstania

3. zapowiedziano utworzenie warsztatów narodowych

4. Powstanie trwało 9 dni i upadło z braku sił po czym włączono je do Galicji

IX. Królestwo polskie w latach 1831 - 1864

Statut organiczny z 1832

1. inkorporował królestwo do cesarstwa

2. miano wrowadzić instytucję zgromadzenia stanów prowincjonalnych

3. zniesiono sejmiki i zgromadzenie gminne

4. wprowadzono karę konfiskaty majątku

5. wolność wyznań i swoboda przenoszenia się.

Stan wyjątkowy i stan wojenny

Po 1831 obok nowych organów cywilnych działał aparat władz wojskowo policyjnych.

Stan wojenny miano ustanawiać w czasie wojny i w czasie szczególnych zaburzeń lub poczynań rewolucyjnych również w czasie pokoju. Stan oblężenia przypadku oblężenia miasta.

W przypadku stanu wojennego przestępstwa stanu należały do kompetencji sądów wojskowych w przypadku stanu wojennego do sądów wojskowo polowych.

Likwidacja autonomii królestwa a życie społeczeństwa polskiego

W 1841 zlikwidowano Radę Stanu i Sąd Najwyższej Instancji Królestwa Polskiego, zamiast nich wprowadzono IX departament Senatu Rządzącego(ostatnia instancja cywilna) i X(ostatnia karna) Uprawnienia sądowe Rady Stanu przeszły na Ogólne Zebranie Departamentów Warszawskich Rządzącego Senatu.

Uniwersytet Warszawski i Towarzystwo Przyjaciół Nauk zostały zamknięte.

Po chwilowym załamaniu gospodarka kapitalistyczna dalej zaczęła się rozwijać. W społeczeństwie Królestwa zaczęły się spierać dwie zasadnicze taktyki prac organicznych i przygotowań insurekcyjnych

Reformy Aleksandra Wilopolskiego

Rząd Aleksandra II wprowadził w Rosji szereg reform:Likwidacja poddaństwa osobistego wraz z uwłaszczeniem chłopów 1861 nie rozciągnięto ich na ziemie królestwa polskiego. Aleksander II zmierzał jednak do pozyskania sobie ziemiaństwa i burżuazji w królestwie. Zezwolioł na kika reform wprowadzonych przez Aleksandra wilopolskiego.

Reformy społeczne

W 1861 Wiloplski zarządził ogólne oczynszowanie. Umowy wieczyste i czasowe miały być zawiązywane pod nadzorem komisji obywatelskich. R

Dokonał też Równouprawnienia żydów w zakresie prawa cywilnego.

XI. Autonomia Galicji

Przedłużenie feudalizmu

W krótkiej erze panowania cesarza Leopolda II wydawało się, ze Galicja otrzyma autonomie i konstytucję, jednak te plany pozostały w sferze projektów.

Zależność chłopów od pana utrzymała się tam w sposób najbardziej absolutystyczny, co było bezpośrednią przyczyna rabacji w 1846. Przepisy Józefińskie i późniejsze reformy obejmowały również Galicję, ale władza nie przymuszała do faktycznego wprowadzenia ich w życie.

Ustrój Galicji do wiosny Ludów opierał się na systemie stanowym z rzadko zbierającą się reprezentacją stanową w postaci sejmu postulatowego.

Pierwsza fala reform

Wiosna Ludów w Galicji przyniosła dość duże acz krótkotrwałe ożywienie polityczne, przyniosły tez definitywną likwidację poddaństwa i uwłaszczenie.

Po upadku ruchów rewolucyjnych nastąpiła reakcja absolutna[era Bacha 1830 1860]. Natomiast liberalizacja stosunków politycznych w większości krajów należących do Austrii, przyczyniła się do powstawania chłopskiego ruchu ludowego.

Zabiegi o Autonomie i lojalizm

Lata sześćdziesiąte przyniosły w Austrii walką między koncepcjami federalistyczna i centralistyczna państwa. Z kuł polskich wyłonił się projekt monarchii trialistycznej. W 1866 sejm Galicyjski wystosował lojalistyczna notę do cesarza „Przy tobie Panie stoimy i stać chcemy”.

Instytucje autonomiczne. Sejm krajowy.

Galicja otrzymała sejm krajowy, nadany dyplomem carskim 1860 i patentem 1861(statut krajowy i ordynacja). Składał się z 161 członków 12 z racji stanowisk = wiryliści(3 arcybiskupi, 5 biskupów katolickich, prezes akademii umiejętności w Krakowie, rektorzy uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, rektor politechniki Lwowskiej) i 149 z wyborów. Wyboru były kurialne(wielkiej własności ziemskiej(44 posłów), izb przemysłowo handlowych(3 posłów), miast większych(28; wybory cenzus majątku, zarobków i intyligencji), mniejszych miast i gmin wiejskich(74 posłów w wyborach pośrednich)). Sejm krajowy zajmował się szeroko posętą kulturą krajową(rolnictwo, leśnictwo, organizacja produkcji, wznoszenie publicznych budowli i budowa dróg, utrzymywanie zakładów dobroczynnych i uchwalanie budżetu krajowego, całość stosunków gminy i dworu, szkolnictwo, [w ograniczonym zakresie poprzez zarządzenia: administracja, sądownictwo, sprawy kościelne, pomoc wojsku, dobrobyt lub potrzeby kraju]). Ustawy krajowe wymagały sankcji cesarskiej. Namiestnik składał przed sejmem coroczne sprawozdanie.

Wydział krajowy

Wydział był wybierany przez sejm na 6 lat, był organem przygotowawczym sejmu i wykonawczym, sprawował tez kontrolę nad samorządem. Nalezała do niego reprezentacja kraju wobec rządu.

Rada szkolna krajowa

Na jej czele stał namiestnik zastępowany przez wiceprezydenta rady, w jej skład wchodzili członkowie mianowani przez cesarz, wśród nich 2 przedstawicieli nauki, 5 duchownych różnych wyznań, reprezentanci Wydziału Krajowego i rad miejskich Krakowa i Lwowa.. Kierowała całością szkolnictwa poza uniwersytetami. Była kontrolowana przez sejm krajowy.

Minister do spraw Galicji

Przez niego miały przechodzić wszystkie akty dotyczące tego kraju .

Autonomia i prawa wolnościowe Galicji

Rola sejmu i wydzialu była w Galicji znaczna, praktycznie oba były opanowane przez wielkich właścicieli i przedstawicieli zmożnego mieszczaństwa duchowieństwa.

Istotne były prawa wolnościowe, umożliwiały one jawne polskie życie polityczne, zapewniały także rozwój życia narodowego (w szkołach był język polski, był on także językiem urzędowym, administracji i sądów).

XII. Likwidacja poddaństwa i uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich

Po I rozbiorze

Chłopi, którzy po I rozbiorze trafili do Rosji poddani byli jeszcze większej eksplantacji(większa pańszczyzna, wieloletnia służba wojskowa, nowe podatki).

W prusach zaznaczył się chwilowy spadek produkcji rolnej, wkrótce jednak sytuacja chłopów uległa częściowemu polepszeniu(zakaz rógów ogółu chłopów bez orzeczenia sądowego, kontrola nad sądownictwem dominialnym, można było się wykupić z poddaństwa, po zapewnieniu następcy)

W Austrii Reformy Józefa II z lat 80 XVIII (ograniczono poddaństwo= dziedziczne używanie ziemi pod warunkiem spełniania zobowiązań, nie wolno było usuwać chłopów z ziemi, ograniczono pańszczyznę do 3 dni/7, dzieci chłopskie mogły się udawać na naukę rzemiosła, chłopi mogli przedstawiać skargi władzy, sądy dominialne były kontrolowane, tak samo oczynszowanie).

U początku XIX w.

Stopniowo gospodarka wielkiej własności przechodziła do wielostopniowego połączenia rolnictwa przemysłu i hodowli. Wprowadzanie nowych metod, maszyn rolniczych i nowych upraw o charakterze przemysłowym. Najszybciej rozwój zaznaczył się w Prusach później w królestwie a najsłabiej w Galicji.

Taka sytuacja z jednej strony wpływała na polepszenie sytuacji chłopów, z drugiej jednak przymusowe zamiany gruntów wpływały negatywnie.

W Królestwie Polskim

W królestwie polskim chłopi zostali poddani nadzorowi ze strony administracji, znajdującej się w rękach właścicieli ziemskich i interwencji wojskowej dal wymuszenie świadczeń. Sejm zwiększał kary dla nieposłusznych chłopów.

Po 1831

Lata 1830- 50w dzielnicy pruskiej i austryjackiej i 1830 - 61 w królestwie przyniosły wzrost sprzeczności i konfliktów między dworem i wsią oraz między rzecznikami postępu i konserwatystami. Kryzys gospodarki feudalnej wpłynął na wystąpienia chłopskie szczególnie częste w zaborze pruskim.

Reformy agrarne wspierane przez liberalną i postępową szlachtę i pośrednio poprzez wystąpienia chłopskie.

Reformy agrarne w zaborze pruskim

1. 1807 zniesienie poddaństwa

2. 1811 Edykt regulacyjny - umożliwił nabycie własności większych gospodarstw, za odszkodowaniem w postaci części gruntów, spłat kapitałowych lub utrzymywanej rzecz pewien czas pańszczyzny. Wszystko to było określane poprzez umowę między panem a chłopem. Uwłaszczenie wiązało się ze zniesieniem serwitutów1816 - ograniczono stosowanie reformy. 1823 przepisy te rozciągnięto na wielkie Księstwo Poznańskie.

3. 1848,49 50 - zniesiono pozostałe prawa zwierzcnie, rozciągając przepisy uwłaszczeniowe na pozostałe kategorie chłoów do 1858 zawierane były umowy o uwłaszczeniu

4. 1872 zlikwidowano prawo dominialne

5. zakazano dzielić gruntów

Dzięki reformom na ziemiach zaboru pruskiego przeważała wielka własność chłopska do 75 ha.

Uwłaszczenie w zaborze Austriackim

Powiew reformy i rewolucji przyniosło powstanie narodowe w Krakowie a ponowiły go wydarzenia wiosny ludów.

1. 1848 zniesiono poddaństwo i uwłaszczono chłopów, proces trwał do 1857, państwo wzieło na siebie odszkodowania.

W przeludnionej Galicji przeważała wyjątkowo mała powierzchnia gospodarstw w dużej części nie przekraczająca 1 ha.

Utrzymano serwituty.

Reforma uwłaszczeniowa 1864 w królestwie

1. 1841-46 - oczynszowaniu uległy gospodarstwa rządowe

2. 1846 - po masowych rugach chłopów zakazano rugów chłopów posiadających ponad 1,7 ha, zlikwidowano wiele uciążliwych świadczeń w robociźnie(pańszczyzna, darmochy), kontrola administracji nad umowami wieś dwór, umocniono prawo chłopów do dziedzicznego używania gruntów i prawo własności budynków

3. !861 wprowadzono oczynszowanie chłopów

4. 1864 uwłaszczenie chłopów, pełnia własności ziemi z indemnizacją, przez rząd, utrzymano serwituty. Nadano również bezgruntowców i osoby chcące przenieść się na wieś, z dóbr rządowych, kościelnych i skonfiskowanych.

Po reformach wzrosła liczba małych gospodarstw ale też wzrosła liczba dużych, których liczba zaczęła spadać z powodu podziałów gruntów.

Rozdział II: Ziemie polskie u schyłku XIX w. i na początku XX w.

I. Podziały i ustrój administracyjny na ziemiach polskich

Królestwo polskie

W 1815 podzielono królestwo na 8 województw, te na39 obwodów, a te na 77 powiatów.

Po upadku odrębności Królestwa przemianowanego w 1837 na gubernię, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi. W 1866 zreformowano podział administracyjny tworząc 10 guberni i 85 powiatów. W 1912 z części guberni siedleckiej(skasowano ja) i lubelskiej, utworzono nową Chełmską a następnie wcielono ja do Rosji.

Zabór pruski

Zimie Polskie pod panowaniem Pruskim dzieliły się na prowincje: Prusy wschodni i Prusy zachodnie Wielkie Księstwo Poznańskie, Pomorze, Brabdemvurgia i Śląsk w wyniku reform 1815- 1829 i kolejnych prowincje podzielono na rejencje, te zaś powiaty.

Prusy wschodnie(2 rejencje i 22 powiaty od 1905 trzecia rejencja 9 powiatów). Prusy zachodnie(2 rejencje 21 powiatów w 1887 zwiększono liczbę powiatów do 58). Wielkie księstwo poznańskie(2 rejkencje 26 powiatów). P0morzez zachodnie(3 rejencje 34 powiaty). Śląsk(3 rejencje 57 powiatów).

Galicja

W 18946 przyłączono Kraków jako kraj koronny podzielony na cyrkuły(19). Szuybko jednak zmieniono podział na powiaty(74 od 1908 79). Po 1815 zacząto potoczbie dziś Galicja na wschodnią i zachodnia z granica na Sanie.

Ustrój administracji rządowej Prusy

Ustrój administracji pruskiej jak i jej organizacja jest i była uważana za najsprawniejsza organizacje ówczesnej europy. Gwałtowne przemiany w udoskonalaniu tego systemu zostały zapoczątkowane przez reformy Steina i Hardenberga.

Jednostki podziału terytorialnego

Prusy: prowincje(nadprezydent), rejencje(prezydenci), powiaty (starości) gminy wiejskie i miejskie(wyłączone zimie należące do pana)

Austria: Kraj koronny(namiestnicy), powiaty (naczelnicy powiatów), gminy wiejskie i miejskie(wyłączone zimie należące do pana)

Królestwo: Generalne Gubernatorstwo(namiestnik później generał gubernator), województwa natronie gubernie, powiaty (starości), gminy.

Administracja zespolona i niezespolona

Administracja zespolona - szef urzędu był jednocześnie kierownikiem wielu jego wydziałów, przy równoczesnym ich podporządkowaniu różnym ministrom

Administracja niezespolona - przydzielona osobnym urzędom (wojskowa, skarbowa, celna, pocztowa, koleje, górnicza, urząd miar i wag).

Samorząd i jego rodzaje

Samorząd terytorialny miale charakter powszechny, obejmował on wszystkich obywateli, zamieszkałych na terenie danej jednostki podziału.

Samorząd gospodarczy obejmował tylko osoby czynne w danej gałęzi gospodarczej.

Samorząd zawodowy - zrzeszał tylko osoby wykonujące określony zwódy, które wymagały specjalnej kwalifikacji.

Samorząd terytorialny

Miał największe znaczenie. W drugiej połowie XIX dokonywał się podział kompetencji między scentralizowaną aparatura urzędniczą a organami samorządu.

Istotnym czynnikiem było to, że zwierzchność należała do administracji rządowej, przysługiwało im najczęściej prawo kontroli w stosunku do osób i aktów samorządu. Ta przewaga mogła tez się przejawiać tym, że na czele z urzędu stał kierownik lokalnej administracji rządowej. Administracja mogła też zlecać samorządom wykonanie zaleceń(sprawy poruczne).

W zaborze pruskim i Austriackim istniały związki samorządowe posiadające organy uchwalające, kontrolujące i wykonawcze.

Organami samorządu prowincjonalnego w Prusach były: sejmik prowincjonalny(budżet prowincjonalny, liczba etatów urzędniczych itd.) i opiniodawczy w sprawach porucznych ; wydział prowincjonalny(z udziałem dyrektora krajowego jako reprezentanta społeczeństwa prowincji i kierownika spraw bieżących). W powiatach sejmik powiatowy, którego organem wykonawczym był wydział powiatowy( przewodniczący starosta, sąd administracyjny I instancji). W miastach istniały rady miejskie(organy uchwałodawcze) i magistraty (wykonawcze). Na wsiach odpowiadały im zarządy gminne i przedstawicielstwa gminne.

W Galicji samorząd powiatowy skupiony był w radzie powiatowej i wydziale powiatowym różnica miedzy Prusami polegała na tym, ze większa była tui kontrola ze strony Sejmu i wydziału krajowego i starosta nie wchodził w skład wydziału. W gminach miejskich istniały rady i magistraty w Krakowie i Lwowie z prezydentami. Na wsi działały rady gminne.

W Królestwie jedyna formą samorządu jako się utrzymała po reformach Wieopolskiego było zgromadzenie gminne w skład gminy wchodziły gromady posiadające zgromadzenia gromadzkie i organy wykonawcze z starszym gromadzkim na czele.

Rozdział III: Prawo i Sąd pod zaborami

I. Prawo cywilne

Problem recepcji Farcuskiego kodeksu w Polsce

Na życzenie cesarza kodeks został wprowadzony w księstwie Warszawskim. Kodeks początkowo napotkał duży opór w postaci szlachty, niechętnej min. sprawnemu działaniu egzekucji długów, i duchowieństwa przeciwne laickiemu prawu małżeńskiemu. Z powodu oporu szlachty stosunek chłopów ujmowano jako dzierżawę w zamian za pracę na rzecz pana lub jako najem pracy w zamian za użytkowanie gruntu.

W miejsce francuskich przepisów o przywilejach i hipotekach weszło prawo hipoteczne uchwalone przez sejm królestwa w 1818 a zmienione w 1825. W miejsce księgi pierwszej(osobiste i rodzinne) i wstępu do III wszedł Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego.

Po upadku powstania listopadowego ukazami Mikołaja I uchylono moc obowiązujących artykułów o cechach laickich. W 1836 oddano sprawy małżeńskie wyłącznej kompetencji sądów duchownych czterech uznanych wyznań(Rzym, grek, praw, protest). Po 1836 w prawie cywilnym nie wprowadzono większych zmian.

Prawo cywilne w zaborze pruskim

Zawarte było w wydanym w 1794 landrechcie pruski, formalnie obowiązywał do 1900 szczegułowe ustawodawstwo wprowadzało coraz więcej przepisów dogodnych dla rozwoju kapitalistycznych środków produkcji, zniesiono przeszkody stanowe w małżeństwie, wprowadzono jako powszechnie obowiązującą świecką formę zawierania małżeństw(1874). Tolerowano jeszcze dość liczne odrębności prowincjonalne.

W 1896 powstał BGB bardzo nowoczesny kodeks, który wszedł w życie w 1900.

Prawo cywilne w zaborze Austriackim

Pierwszym kodeksem cywilnym austriackim był ABGB 1811. Jego zasadą ogólną była Formalna równość wobec prawa z postanowieniem możliwości wyjatków(upośledzenie kobiet, uwzględnienie czynników wyznaniowych). W prawie rzeczowym uregulowano pojęcie własności kapitalistycznej, ale zachowano niektóre formy feudalnej własności ziemi. W prawie o zobowiązaniach zapewniono wolność umów. Poza kodeksem pozostawiono przepisy o czeladzi, łączące dawne przepisy typu feudalnego z nowymi o charakterze administracyjnym. Prawo rodzinne uwydatniało pozycję męża, utrwalenie obowiązku religijnej formy zawarcia małżeństwa przy jednoczesnej i wyłącznej jurysdykcji sądów państwowych upośledzono dzieci pozamałżeńskie Pewne zmiany nastąpiły dopiero w 1914 -1916.

Wpływy dawnego prawa polskiego

Polska instytucja dożywocia weszła do kodeksu ABGB 1811(użytkowania dóbr darowanych, aż do śmierci).

Zasady ogólne prawa cywilnego

1. nienaruszalność własności prywatnej - Swobodne używanie, korzystanie i nieograniczone rozporządzanie, wywłaszczeniu przyznawano charakter wyjątkowy.

2. Zasada równości podmiotów prawa cywilnego - wszyscy obywatele są równi wobec prawa(jednak były wyjątki: brak równouprawnienia płci, dyskryminacji dzieci nieślubnych, wyznanie lub zawód)

3. Zasada swobody umów - swoboda w wyborze kontrahenta, treści umowy i określenie jej formy. Strony mogły regulować wszelkie stosunki nie zakazane przez prawo

4. Zasada bezpieczeństwa obrotu - Widziano w niej konkretyzację zasady bezpieczeństwa prawnego(ważności umów, unieważnianie umów tylko w szczególnych przypadkach)

5. zasada harmonijnego współżycia - przejawiała się we wprowadzeniu do prawa pojęć wartościujących(słuszność, dobra wiara, uczciwy obrót, dobre obyczaje pokrzywdzenie, krzywda moralna, niesłuszne wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodność dziedziczenia, niewdzięczność)

Hipoteka i prawo hipoteczne

Występowało w dwojakim znaczeniu:

• obejmowało przepisy dotyczące ustalenia i ograniczeń prawa własności do nieruchomości i Instytucja w, której każda nieruchomość ma swoją księgę wieczystą

• Prawo dotyczące rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności

Uchylenie tej części kodeksu Napoleona, która mówiła o prawie hipotecznym nastąpiło w królestwie w 1818 poprzez wprowadzenie ustawy hipotecznej:

• Każda nieruchomość miała posiadać księgę wieczystą, która składał się z trzech części:

• Księgi umów

• Zbioru dokumentów

• Wykazu hipotecznego

• Zasada jawności materialnej - wszelkie prawa do nieruchomości(wszelkie zmiany jej dotyczące) zmieniano lub umarzano poprzez wpis do księgi hipotecznej

• Zasada publicznej wiary - treść księgi była wiążąca dla wszystkich osób działających w dobrej wierze. Wszelkie zmiany powinny być powinny być zatwierdzone przez zwierzchność hipoteczną. Zwierzchność badała prawidłowość czynności prowadzących do wpisu, to jest legalność hipoteczną.

• Zasada szczegółowości - obciążenie konkretnej ściśle oznaczonej wierzytelności

• Zasada pierwszeństwa hipotecznego - ten kto wcześniej wpisał swój dług do księgi ten wcześniej zaspokajał swoją wierzytelność.

• Zasada niepodzielności wierzytelności - ewentualny podział majątku dłużnika nie wpłynie na uprawnienia wierzyciela

• Hipoteczne prawo zastawu

• Umowne wypływające z zawartych umów

• Sądowe oparte na odpowiednich wyrokach

• Ustawowe oparte na zasadach prawa

• Sprawy hipoteczne prowadziły odpowiednie wydziały sądowe

W zaborze Austriackim jeszcze w XVIII w. polecono zakładanie ksiąg gruntowych, do wydania austriackiej ustawy hipotecznej 1871 nie przyniosło to większych skutków, w Galicji jednak wobec uporu chłopów nadal był ważny obrót nieruchomości pozaksięgowy.

II. Prawo handlowe i gospodarcze

Kodeksy handlowe

Systemy prawa handlowego i związanego z nim wekslowego i czekowego. Itd.Ogoplnie odróżnia się dwa ujęcia przedmiotową(odróżnia tę gałąź od reszty prawa prywatnego) i podmiotową(ze względu na kupca).

W 1809 wprowadzono w księstwie Warszawskim kodeks handlowy francuski z 1807 obowiązywał on w zasadzie do wprowadzenie w II rzeczpospolitej nowoczesnego kodeksu handlowego. Zmiany i uzupełnienie wynikały z organizacji kupców, przepisów o giełdzie(powstała 1817), przepisów dotyczących prowadzenia ksiąg handlowych(1825). Dalsze zmiany wprowadzane były w drodze orzecznictwa praktyki i dzięki literaturze prawniczej. W zaborze pruski obowiązywał najlepszy ówczesny (1897 obowiązujący od 1900). Normy prawa handlowego obejmują sferę handlu od strony prywatnoprawnej. Współdziałają z nimi odpowiednie przepisy prawa publicznego. Do ogólnych zasad prawa handlowego należały:

• Zapewnienie bezpieczeństwa obrotu w skali międzynarodowej i krajowej

• Zdolność przystosowania norm do potrzeb bieżących transakcji.

• Swoboda umów

• Powiązanie koniecznych i ściśle określonych formalności możliwościami umiejętnego korzystania z czasu o okoliczności

• Zasada jawności

• Samodzielność zawodu handlowego(oddzieleniu majątku prywatnego od majątku przedsiębiorstwa)

Prawo gospodarcze zasady wolności i reglamentacji

Do lat 80-tych XIX w. przeważały ujęcia liberalne i indywidualne, mające za cel realizowanie wolności gospodarczej. Interesy państwa wymagały jednak od niego chrone produkcji krajowej i ograniczenie importu.

W królestwie w 1816 proklamowano wolność przemysłową (do uprawiania przemysłu nie potrzeba już przywileju, nie jest się też związanym przepisami cechowymi) i zasadę wolnej konkurencji. W 1817 rząd upoważnił komisje Spraw Wewnętrznych i Policji do udzielania „patentów swobody” zwalniających założone Fabryki z podatków na 3-9 lat. Wpis na listę wynalazków zapewniał ich ochronę od 5 do 15 lat, zapewniając wynalazcom wszelkie korzyści z dokonanego wynalazku, lub udoskonalenia techniki produkcji.

Przedsiębiorców uzależniono od władzy państwowej przez udzielanie zezwoleń(koncesji) na prowadzenie przedsiębiorstw i poprzez politykę protekcjonistyczna w stosunku do wytwórczości, co było sprzeczne z zasadą wolności przemysłowej.

Wolność przemysłowa proklamowano w ustawie pruskiej z 1845 i niemieckiej 1869 w ustawie Austriackiej 1869 a także rosyjskiej ustawie podatkowej 1863. Zasadę tzw. własności górniczej(wszystko pod gruntem należy do właściciela gruntu) wprowadzono w ślad za napoleońską w Prusach w1865 w Austrii rok wcześniej. Wyłomu w ustawie Austriackiej dokonano w Ustawie naftowej z 1884(liczył się szyb).

Samorząd gospodarczy

Wukazywal podobne cechy co terytorialny. Służył reprezentacji i ochronie określonych grup interesów.

Izby przemysłowo-handlowe otrzymały regulacje prawna w Prusach w ustawach z 1849 i 1897; w Austrii w ustawie z 1898.

Izby rolnicze, a także przymusowe zrzeszenia płacących odpowiedni podatek gruntowy w Prusach. Ustawa o towarzystwach i syndykatach rolniczych znalazła szerokie zastosowanie w królestwie.

W przeciwieństwie do Prus i Austrii w Rosji i królestwie nie doszło do powstania izb przemysłowo-handlowych O interesy handlu dbały tu komitety handlu i rzemiosła, zgromadzenia kupców, komitety giełdowe..

III. początki prawa pracy

Zasady ogólne

Początki tej gałęzi prawa odnajdujemy w prawie Polskim już w drugiej połowie XVIII w. Nowoczesne prawo pracy wiąże się z rozwojem kapitalistycznych stosunków i powstawaniem klasy robotniczej.

W XIX w. przepisy prawa pracy były częścią prawa zobowiązań pod hasłem „najmu pracy” . przyjmowano zasadę równości stron, nie zagłębiając się w realną nierówność najemników w stosunku do pracodawców. Zapłatę uiszczano zwykle tygodniowo lub miesięcznie Zapłata mogła być odmierzana w stosunku do pracy lub ilości wykonanej pracy. W razie natychmiastowego zwolnienia, pracodawca winien był wypłacić mu całkowitą pensję za czas jaki powinien oddzielać wymówienie od ustawowego terminu ustania najmu pracy. Przy najmie na czas określony umowa gasła po upływie czasu pracy bezterminowym należało wymówić robotników i według zasad wymaganych w danym regionie, zakładzie lub porcie najczęściej na dwa tygodnie z góry. Pracodawca nie powinien wymagać od pracownika wykonywania innych czynności niż te, do których się on zobowiązywał. Pracownik był zobowiązany dokładnie i sumiennie wykonywać swoje obowiązki i nie mógł samowolnie opuścić miejsca pracy. W razie złej woli, oczywistej nieumiejętności lub niestosownego zachowania pracodawca miał prawo zwolnić pracownika bez wymówienia. W przypadku nie spełniania przewidzianych umową zobowiązań pracodawcy, pracobiorca mógł bez wymówienia opuścić praca.

Pierwsze normy w królestwie polskim

W okresie konstytucyjnym utrzymała się jeszcze organizacja cechowa, ale dokonano w niej istotnego wyłomu, umożliwiając produkcje przedsiębiorcom nie zrzeszonym w cechach. Dopuszczano odwoływanie się czeladników do starszych (zgromadzeń cechowych), przewidziano też tworzenie się „skrzynek” czeladniczych(z których miano im wypłacać zapomogi). Wydawane robotnikom książki robotnicze uzależniały och od pracodawcy i policji, praktyka państwa dążyła do tępienia wszelkich oporów(w szczególności strajków).

Tylko w górnictwie rządowym istniały pewne formy ubezpieczeń (kasy barckie - bezpłatne leczenie i lekarstwa, zasiłki chorobowe, zapomogi pośmiertne). Czas pracy w górnictwie wynosił 12 h. Brak było ograniczeń w zatrudnianiu młodocianych i dzieci. Zmianę wprowadziło wprowadzenie w 1817 korpusu górniczego(zrzeszonym weń i zorganizowanych w sposób wojskowy górnikom zapewniano w zakładach państwowych szczególne warunki pracy i płacy, wyżywienia i umundurowania, mieszkania, nauki zawodu i normy awansowania[lecz nie mogli sami zmienić miejsca zatrudnienia])

Prawo pracy w zaborze pruskim

Jako odrębna gałąź prawa najwcześniej się prawo pracy rozwinęło w zaborze pruskim, wiązało się to z najdynamiczniejszym, rozwojem gospodarki przemysłowej i rolnej. Powstanie związku północno niemieckiego przeniosło kompetencje ustawodawcze w sprawach gospodarczych na związek, a od 1871 na Rzeszę.

Długo istniał przymus pracy określony w ustawach z połowy XIX w. i zapewniony postanowieniami kodeksu karnego 1870.

Zasadę wolności umów o pracę uwydatniły ordynacje przemysłowe i kodeks cywilny 1900. Od 1891 zakazana była praca w niedzielę i święta. Ograniczeniem dla swobody umów były regulaminy pracy, które zawierały wzór umowy i układy taryfowe zawierały tabele płac i przepisy o karach pieniężnych; od 1897 takie działania pracodawców były kontrolowane przez państwo.

Stopniowo kształtowały się ochrona pracy młodocianych i kobiet. W 1839 zakazano zatrudniać dzieci poniżej 9 roku, . Zakazana była tez praca nocna młodocianych. Od 1869 kobiety nie miały być zatrudniane do pracy szkodliwej dla zdrowia i niezgodnej z moralnością i przez czas dłuższy niż 11 godzin dziennie..

Od połowy wieku ustanowiono inspektorów pracy, mających pierwotnie nadzorować bezpieczeństwo pracy, później i inne sprawy

Zasady publicznej służby regulował już landrecht i utrzymały się one w zasadzie do końca monarchii. Stosunek pracy urzędnika powstawał nie z tytułu umowy lecz nominacji. Ciążył na nim obowiązek szczególnej wierności i posłuszeństwa. Postanowienia dotyczące zatrudnienia urzędników zawierane były w pragmatykach służbowych.

Rozwój ubezpieczeń:

1. 1883 ubezpieczenia chorobowe

2. 1884 ubezpieczenia od wypadków przy pracy

3. 1889 ubezpieczenie na wypadek inwalidztwa i na starość

Sytuacja w innych zaborach

W królestwie ograniczono minimalny wiek 12 ograniczono też maksymalny czas pracy na 11,5 h a w Austrii na 11 h, w Prusach od 8 do 12. Wszędzie wprowadzono obowiązkowy odpoczynek w niedziele i święta. W Austrii i Prusach robotnicy uzyskali prawo zrzeszania się, a także prawo do strajków(w Rosji dopiero w 1906). Pod koniec XIX w. w Austrii i Rosji wprowadzono inspekcje fabryczne.

IV. Prawo administracyjne

Etapy rozwoju

Dopiero XIX w, przyniósł rozwój administracji działającej w ramach prawa a przynajmiejna podstawach prawnych.

Prawo administracyjne wyróżnia się swoją wielostronnością, szerokością zakresu i różnolitością obejmowanych materii. Ogólna teoria administracji głosi, że jest ona praktycznym zastosowaniem konstytucji. Rozumiano, że spośród dwóch sfer działalności: policyjno-ochronnej i nakazujaco-zakazującej, wyróżniają się działania mające na ceku wzrost roli państwa.

Granice działalności administracji określały w XIX w. zasady:

1. legalności - która doprowadziła między innymi do rozwoju sądownictwa administracyjnego

2. Odpowiedzialności nie tylko urzędnika ale i państwa za szkody wyrządzone obywatelom przy wykonywaniu funkcji państwowych

Problemy organizacji administracji

1. Ścieranie się tendencji centralizacji i decentralizacji

2. Ścieranie się koncentracji(skupienie władzy w rękach jednego urzędnika) i dekoncentracji(rozdzielenie uprawnień pośród wielu osób)

3. Kolegialność kontra kierownictwo jednosobowe

4. organy mogły być związane przez ustawy i akty organu wyższego rzędu bądź swobodne w działaniu

5. Administracja kontra biurokracja(początkowo znaczyła tyle co zatrudnianie fachowców którzy urzędują w biurach i miała pozytywny wydźwięk)

Zakres prawa administracyjnego

Dzieli się na:

1. Prawo ustroju organów administracji

2. Prawo materialne - r5eglamentujące różne dziedziny życia.

Państwo prawa czyli praworządne było urzeczywistnieniem dążenia liberałów, opierało się na uznaniu podziału władz i zapewnieniu praw i wolności obywatelskich. Ich gwarancja była odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna rządu i ministrów, sądownictwo administracyjne, rozbudowany samorząd.

Państwo0 prawa było zbudowane w hierarchii norm: najwyższą była ustawa zasadniczą. Zgodnie z konstytucja wydawano ustawy zwykłe, te zaś służyły za podstawę prawną rozporządzeń, zarządzeń okólników i innych aktów normatywnych administracji. Zapewnieniu realizacji państwa prawa było sądownictwo administracyjne.

W XIX w. z prawa administracyjnego zaczęły wyłaniać się dalsze gałęzie prawa jak prawo pracy i ubezpieczeń określanej mianem skarbowości.

Sądownictwo administracyjne

Jego zadaniem jest rozpatrywanie skarg obywateli na sprzeczne z normami wyższego rzędu decyzje administracyjne(niezawisłe od administracji).

W Prusach sąd administracyjny powstał w latach 1872 1883, i powierzono go w znacznej części samorządom. Wnoszono skargę do wydziału powiatowego, ewentualne odwołanie szło do wydziału obwodowego w rejencji(ważniejsze sprawy także I instancjia), sądem III instancji był Najwyższy trybunał administracyjny w Berlinie.

W Austrii sąd administracyjny był IU instancyjny i był nim od 1875 Trybunał administracyjny w Wiedniu(miał charakter kasacyjny).

W Rosji funkcję najwyższego trybunału administracyjnego sprawował senat rządzący.

Nauki administracyjne w Polsce

W początkach XIX w. największy rozwój prawa administracyjnego odbywał się w Królestwie co miał o związek z działalnością Wydziału Prawa i Administracji na Uniwersytecie Warszawskim. Później rozwój prawa administracyjnego przeniósł się do Galicji co było związane z działalnością uniwersytetów we Lwowie i w Krakowie. Na szczególne uznanie zasługuje Andrzej Okolski profesor Szkoły Głównej(nietykalność własności indywidualnej, usuwać przeszkody w wolnym obrocie nieruchomościami i ruchomościami, wytwórczością towarową).

Prawo karne

Na przełomie XVIII i XIX w.

Prawo karne zawarte w Landrechcie było przejawem tendencji feudalno-absolutnych i niskiego stopnia techniki legislacyjnej; do jego zasad należały: stanowość, kazuistyka, surowość stosowania kar. Do norm ogólnych doszły postanowienia osobnych rozporządzeń wymierzonych przeciw rewoltom chłopskim i tajnym związkom. Charakterystyczną cechą inkwizycyjnego procesu było zastąpienie tortur, specjalnymi karami mającymi wymusić zeznania.

W zaborze Austriackim Jóżefiński kodeks Karny 1787 wprowadzał pewien postęp jak ograniczenie stosowania kary śmierci . W 1796 wprowadzono zachodniogalicyjski kodeks karny stanowił podstawą późniejszego ogólnopaństwowego kodeksu karnego 1803, o stosunkowo wysokiej technice prawniczej, a także odejściu od kazuistyki. Pomimo formalnej równości wobec prawa nadal stosowane były różnice; Austriacka ordynacja wyborcza 1788 utrzymała większość starych zasad w procesie.

W księstwie Warszawskim i w królestwie polskim

W księstwie proklamowano przywrócenie dawnego prawa polskiego z utrzymaniem pruskiego prawa karnego jako pomocniczego. Prawo sejmowe z 1809 dostosowało te normy do ustroju księstwa, przez zniesieni kwalifikowanych kar śmierci. Na terenach przyłączonych ustanowiono prawo Austriackie.

Dekret królewski z 1810 wprowadzał podział przestępstw na zbrodnie występki i wykroczenia.

Utrzymano Pruskie i Austriackie procedury inkwizycyjne z dodaniem rozprawy jawnej w końcowym stadium procesu, z powołaniem oskarżycieli publicznych i prawa do obrony.

W Królestwie Polskim sejm uchwalił w 1818 kodeks karzący dla królestwa polskiego. Jego zasadami były: forma;lna równość wobec prawa, nie ma przestępstwa bez ustawy i wina jako podstawa odpowiedzialności.

W wymiarze kary ograniczono karę śmierci do 7 najcięższych przestępstw i uporczywej recydywy. Zlikwidowano kwalifikowaną karę śmierci, rozbudowano kary pozbawienia wolności(dożywocie więzienie warowne[w kajdanach, twarde łoże co trzeci dzień oc chlebie i wodzie], więzienie ciężkie). Kara śmierci i dożywocia w warownym była początkowo związana z śmiercią cywilną zastąpioną w 1825 ograniczeniem praw.

Kodeks kar głównych i poprawczych

W 1847 kodeks karzący został zastąpiony kodeksem kar głównych i poprawczych w większości przepisów powtarzał on przepisy kodeksu karnego rosyjskiego z 1845 różniły się jednak po części w formie i treści.

Kodeks 1847 był kazuistyczny, przewidując 11 rodzajów kar, z których prawie każda dzieliła się na stopnie. Posługiwał się karami cielesnymi, jednoczesnie zakazując ich stosowania w stosunku do szlachty, duchownych wyznań chrześcijańskich, urzędników oraz ogółu właścicieli nieruchomości, fabrykantów i niektórych kupców. Do nielicznych dodatkowych nowości należał obowiązek alimentacji niezamożnej matki i nieślubnego dziecka.

Prawo karne i nauka o nim na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX i początku XX w.

Kodeks 1847 stanowił krok wstecz w stosunku do kodeksu z 1818 . Ale nawet te odrębności zniesiono w 1876, wprowadzając kodeks karny rosyjski z 1866 znowelizowny częściowo w 1885, który obowiązywał do końca rządów rosyjskich. Rozróżniał on kary kryminalne(śmierć, ciężkie roboty, katorga, dożywotnie zesłanie - połączone z utratą praw stanu) i kary poprawcze (zesłanie).

W 1863 zniesiono kary cielesne, jednak seria ustaw szczególnych znowu zaostrzyla represje.

Nowe prawo karne wydano w Prusach w 1851 i wkrótce dodano w nim jeszcze parę nowelizacji. W 1871 ogłoszono kodeks karny ogónoniemicki, w którym szczególne zaznaczyła się szkoła socjologiczna. Niemiecki kodeks karny wysunął na pierwsze miejsce nie tyle represję za czyn przestępny ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawce czynu.

W Rzeszy i w Austrii w ostatnich latach XIX w. zwiększyła się rola prawa karnego przy zwalczaniu ruchów narodowo wyzwoleńczych oraz robotniczych.

Przepisy Austriackiego kodeksu karnego z 1852 stanowiącego niewielką przeróbkę kodeksu 1803 zostały złagodzone przez przepisy szczególne(zniesiono karę chłosty, zakaz koalicji itd.).

W Rosji pewne postępowe cechy zwierała ustawa o postępowaniu karnym z 1864, ograniczona jednak w stosowaniu w królestwie. Nowoczesny kodeks karny wprowadzono w Rosji dopiero w 1903 tzw. kodeks Tagnacewa. Nie stosowano jednak jego części szczegółowej uznając ją za zbyt łagodnej w królestwie(w pełni wszedł w 1915 na mocy niemieckiej władzy okupacyjnej).

Represje karne w zaborze rosyjskim

Do wydania statutu organicznego skazani odbywali karę w zakładach penitencjarnych Królestwa. Dopiero po powstaniu Listopadowym nastąpiło pierwsze zesłanie na Syberię członków powstania, których nie dotyczyła amnestia, masowy napływ więźniów nastąpił dopiero po powstaniu styczniowym. W XIX w. surowość represji karnej łagodziły częste amnestie dla więźniów i zesłańców politycznych.

W dobie rewolucji 1905-1906 natomiast represje wobec więźniów politycznych uległy zaostrzeniu.

Sąd i proces

Czynnik społeczny w procesie

Idea współistnienia w przewodzie sądowym czynnika zawodowego i społecznego uwidoczniła się w sądzie ławniczym

Z Anglii w dobie rewolucji Francuskiej przejęto instytucję przysięgłych jednak ograniczoną ją tylko do orzekania o winie.

Nie wprowadzono instytucji sądów przysięgłych, pomimo istniejących projektów w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Od połowy wieku rozbudowano te sądu w Prusach i Austrii. Są przysięgłych wprowadzono też w cesarstwie rosyjskim w 1864 lecz wkrótce ograniczono jego kompetencję do spraw pospolitych.

W Królestwie pewną namiastkę czynnika społecznego stanowiły sądy gminne(po 1864) z obieralnych sędziów i ławników.

Procedury

Wiek XIX przyniósł stopniowe zagwarantowanie praw oskarżonemu w procesie karnym i obu stronom w procesie cywilnym

Zasady wspólne dla cywilnego i karnego: niezawisłość sądu, równouprawnienie stron procesowych(w karnym naruszone poprzez instytucję oskarżyciela), instytucja apelacji,

Nowe procedury niemieckie - zostały wydane w 1877 wspólne ich zasady dotyczyły: jawności procesu, kontradyktyjności, prawdy materialnej.

Nowe procedury rosyjskie - pochodziły z 1864 w królestwie wprowadzono je w 1876, ogólna organizacja sądów na wzór rosyjski, język rosyjski jako obowiązujący w sądach. Zerwano z postępowaniem inkwizycyjnym proces stał się po części skargowy i śledczy(po śledztwie policyjnym, śledztwo prokuratury), po rewolucji prawo uległo znów zaostrzeniu.

Procedury Austriackie - uległy modernizacji w latach 1873(karna) i 1895(cywilna). Proces karny charakteryzowało połączenie procedury skargowej i śledczej, proces był ustny jawny przy swobodnej ocenie dowodów. W postępowaniu cywilnym ograniczono zasadę kontradyktoryjności na rzecz zasady instrukcyjnej.

Adwokatura

W królestwie dzielono adwokatów na adwokatów przysięgłych - musieli być prawnikami z wyższym wykształceniem i przejść pięcioletnia praktykę prawniczą, bądź urzędniczą; i obrońców sądowych - od, których wymagano tylko zdania egzaminu z praktycznej znajomości prawa. W XIX w. we wszystkich krajach europejskich adwokaci otrzymali swoją organizację korporacyjną.

Rozdział IV: Ziemie polskie w latach I wojny światowej

Sprawa polska i różne orientacje

Wyrazem różnych orientacji kół Polskich było utworzenie przedstawicielstw narodowych boku mocarstw:

1. 1914 - naczelny komitet narodowy - związany z państwami centralnymi

2. Polski komitet narodowy - u boku Rosji, po rewolucji w Rosji stanął po stronie państw zachodnich

3. Niektórzy konserwatyści popierali Niemcy wobec oczywistej słabości Austrii

Udział Polaków w wojnie

Legiony - Austria(kadrę stanowił związek strzelecki utworzony przez Piłsudskiego) nie przekroczyły 20 tyś żołnierzy. Piłsudski utworzył także tajną Polską Organizację Wojskową jej głównym zadaniem było utworzenie siły polityczno militarnej w królestwie. W 1917 legiony rozwiązano w wyniku nie złożenia przysięgi. Tych który złożyli przysięgę nazwano polską siłą zbrojną.

Legion puławski - po stronie Rosji, później armia polska zorganizowana po rewolucji w Rosji miała 33 tyś.

Armia Ochotnicza - we Francji liczyła 15 tyś.

Królestwo polskie w latach okupacji

Po ustąpieniu wojsk rosyjskich z królestwa na ziemie królestwa weszły wojska pruskie. Utworzono dwa generalne gubernatorstwa obszarów okupowanych(Niemieckie w Warszawie i Austriackie w Lublinie). Zniesiono podział na gubernie w niemieckiej powstały 32 powiaty w austriackiej 27. Nie weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego4 powiaty wschodnio-południowej gubernia suwalska, pozostały one pod zarządem Ober-Ost.

Powołana została Rada Ogólna Opiekuńcza, która zajęła się opieką społeczną.

Akt 5 Listopada i jego konsekwencje

Aktem 5 listopada cesarze Pruscy i Austro-Węgierski proklamowali utworzenie Królestwa Polskiego(państwa ściśle uzależnionego od państw centralnych), nie precyzował on ani granic ani ustroju, zmierzał on do poboru rekruta Polskiego.

Pierwszym organem proklamowanego królestwa stała się Tymczasowa Rada Narodowego, powołana w 1916 składała się z 25 członków(15 okupacji niemieckiej i 10 Austriackiej).

Aktywiści popierali czynnie zwycięstwo Austrii i Niemiec, pasywiści - wierzyli w zwycięstwo Francji. Wobec przegranej już wojny w 1917 TRS poszła do dymisji.

W 1915 Otwarto Uniwersytet Warszawski.

W Administracji i życiu politycznym dominowali okupanci. Okupanci wyzyskiwali okupowane ziemie wykorzystując je jako zaplecze żywności i maszyn i produkcji.

Wobec działalności okupantów życie polityczne w Polsce jawne i konspiracyjne [przybrało na sile, zjednoczył się nawet rozbity do tej pory ruch ludowy w PSL.

Początki Administracji Polskiej

W pierwszych latach władze okupacyjne skupiły w swoich rękach wszystkie gałęzie administracji a kierowały ją Zarządy Cywilne Generalnego Gubernatorstwa w Warszawie i Lublinie. Najwcześniej w ręce Polskie przeszła oświata 1915, nastąpiła polonizacja szkół Przy ZCGG w Warszawie powołano Radę Szkolną. Oficjalne przekazanie oświaty Polakom nastąpiło w 1917.

Drugim działem było sądownictwo powszechne, w 1917 powołano sądy królewsko-polskie. Sądami I instancji były sądy pokoju w sprawach mniejszej wagi a w ważniejszych sądy okręgowe. Instytucja odwoławczą były sądy apelacyjne w Warszawie i Lublinie. Organem kasacyjnym był wspólny dla obu guberni Sąd najwyższy

W wyniku klęski państw centralnych władzę przekazano Polakom 1918.

Samorząd terytorialny w okresie okupacji

W 1916 odbyły się wybory do rad miejskich(czynne 25 lat mężczyźni bierne 30). W Warszawie utworzono 6 kurii z których każda wybierała 15 radnych, W Lublinie 5 w mniejszychmiastach po trzy kurie.

W Warszawie i Lublinie byli prezydent miasta a w innych burmistrz.

Organem samorządu powiatowego był sejmik powiatowy, deputowanych prezentowali w potrójnej ilości wyborcy trzech kurii(wielkiej własności, miast gmin wiejskich), wyboru dokonywała władza okupacyjna.

Rosja rewolucyjna i mocarstwa zaborcze wobec sprawy polskiej

1917 uznanie dla sprawy polskiej wysnuła odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Rząd radziecki dopiero w 1018 ogłosił deklarację o unieważnieniu traktatów rozbiorowych

1918 orędzie prezydenta ameryki Willsona skierowane do kongresu. Trzynasty punkt mówił o niepodległej Polsce

1918 wypowiedział się za odbudową państwa polskiego Loyd George

Rada regencyjna

W 1917 Austriacy i Niemcy powołali w Polsce Radę Regencyjną, miała ona pełnić sowie funkcję do objęcia tronu przez przyszłego króla. Sprawowała zwierzchnictwo nad Polską Siłą zbrojną, w 1917 powołała polski rząd.

Namiastką władzy ustawodawczej miała być rada stanu powołana do życia dekretem rady w 1918(110 członków w tym 12 z urzędu 43 mianowanych przez radę regencyjną i 55 pochodzących z wyborów dokonanych przez rady miejskie i sejmiki powiatowe), została rozwiązana w X 1918.

Rada Regencyjna przekazała władzę 11 XI 1918 J. Piłsudskiego, który obejmując władzę ogłosił się Tymczasowym naczelnikiem Państwa(nie powołał się w tym na przekazującą mu władze Radę).






2

---