SPIS TREŚCI

	WSTĘP	5
	ROZDZIAŁ I ALKOHOLIZM JAKO CHOROBA	7
1.1.	Alkohol jako używka	7
1.2.	Objawy uzależnienia od alkoholu	8
1.3.	Fazy alkoholizmu	10
	ROZDZIAŁ II PRZYCZYNY UŻYWANIA ALKOHOLU PRZEZ MŁODZIEŻ	13
2.1.	Przyczyny nadużywania alkoholu przez młodzież	13
2.2.	Zaburzenia psychiczne i somatyczne jako skutki nadużywania alkoholu przez młodzież	17
	ROZDZIAŁ III PROFILAKTYKA ALKOHOLIZMU JAKO ELEMENT PROGRAMÓW WYCHOWAWCZYCH	17
3.1.	Cele i zadania szkoły	17
3.2.	Program profilaktyki szkoły	21
	ROZDZIAŁ IV METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH	21
4.1.	Cel i przedmiot badań	21
4.2.	Problemy badawcze	22
4.3.	Hipotezy badawcze	22
4.4.	Zmienne zależne i niezależne	23
4.5.	Metody, techniki i narzędzia badań	24
4.6.	Teren i organizacja badań	27
	ROZDZIAŁ V WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH	27
5.1.	Płeć, wiek i miejsce zamieszkania badanych	28
5.2.	Sytuacja rodzinna badanych	34
5.3.	Rodzina a problem alkoholowy	36
5.4.	Profilaktyka antyalkoholowa w domu i szkole	39
5.5.	Problem alkoholowy wśród badanej grupy młodzieży	49
	PODSUMOWANIE	51
	BIBLIOGRAFIA	53
	SPIS TABEL	54
	SPIS WYKRESÓW	55
	ANEKS	56
	Kwestionariusz ankiety	57
	Streszczenie

WSTĘP

Od zarania dziejów alkohol towarzyszył społeczeństwom. Był on spożywany w różnych celach - leczniczych, towarzyskich i odżywczych. W ostatnim czasie możemy zaobserwować niepokojące rozmiary wzrostu spożycia alkoholu, a z drugiej strony - wzrost zainteresowania tym problemem.

Uzależnienie od alkoholu nie respektuje ani pochodzenia, ani rasy, stanu majątkowego, zawodu, płci czy wieku. Alkoholizm jest jedną z wielu patologii widocznych w społeczeństwach naszych czasów. Jest również jednym z największych zagrożeń współczesnego świata. Coraz więcej osób sięga po alkohol i popada w alkoholizm, często nie zdając sobie z tego sprawy. Dzieje się tak, ponieważ jest on łatwo dostępny i okazji do jego wypicia też nie brakuje.

Alkoholizm jest przyczyną powstawania wielu chorób somatycznych i psychicznych. Jest chorobą śmiertelną i nie leczony moż3e doprowadzić do śmierci. Dzisiaj wielu z nas uważa, że alkoholizm jest grzechem, który niszczy ducha i wyniszcza ciało ludzkie. W rzeczywistości jest to jednak choroba, na którą możemy mieć wpływ i ją zatrzymać.

Do dziś nikt nie odkrył, dlaczego inni piją mniej, a inni częściej zaglądają do kieliszka.; dlaczego jedni są alkoholikami, a inni nie, pomimo, że piją w sposób do siebie podobny.

Najczęstszą przyczyną sięgania przez ludzi po alkohol jest próba ucieczki człowieka od rzeczywistości, coś, co daje odwagę, pozwala się odprężyć, poczuć się dobrze, daje siłę, pozwala zapomnieć o problemach, przezwyciężyć lęk i niepokój. Alkohol poprawia humor, poczucie własnej wartości, wyzwala poczucie mocy.

Kolejną przyczyną sięgania po alkohol może być chęć dobrej zabawy. Ma to miejsce np. na rodzinnych imieninach czy komuniach. Właściwie to można uznać, że każda okazja jest dobra, żeby się napić.

Człowiek, który nadużywa alkoholu, wyniszcza się fizycznie i psychicznie, a jego zachowanie przynosi szkodę społeczeństwu i rodzinie.

Alkoholicy niszczą siebie, zmieniają życie rodzinne w piekło, , tracą przez swój nałóg przyjaciół, znajomych, ludzie odwracają się od nich, zostają bez pracy i środków do życia.

Alkohol rzutuje także na życie młodzieży. Wpływ alkoholizmu na ich dzieci okazuje się tak silny, że nadano im nazwę dorosłych dzieci alkoholików, czyli dzieci, które wychowały się w rodzinie z problemem alkoholowym, w rodzinie dysfunkcyjnej.

Dorosłe dzieci alkoholików są jednocześnie osobami dorosłymi i dziećmi. Wykształcają one w sobie strukturę „ja”, będącą później źródłem dysfunkcji; nie mają postaw kształtujących poczucie własnej wartości oraz zniekształcony obraz siebie.

W ostatnim czasie stwierdzono, że młodzież coraz częściej nadużywa alkoholu. Powodem mojego zachowania może być niezdolność radzenia sobie w szkole, problemy w domu, podlegają dużemu wpływowi kolegów i grup rówieśniczych. Piją dlatego, że nie chcą być gorsi od kolegów. Picie jest dla nich elementem dorosłości i dobrej zabawy. Piją na wycieczkach, imprezach, wagarach, a czynią to m.in. dlatego, że alkohol piją także rodzice i inne osoby dorosłe. Dzieci te nie wierzą, że coś ulegnie zmianie, nie ufają ludziom, tracą sens życia. Czują się odrzuceni albo zagrożenie przez swoje otoczenie. Przestają dopiero wtedy nadużywać alkoholu, kiedy umieją nawiązać w inny sposób niż przez kieliszek pozytywne i interesujące relacje z innymi bądź zmieniają zupełnie otoczenie.

Powyższe zmotywowało mnie do wybrania takiego tematu pracy. Składa się ona z pięciu rozdziałów.

W pierwszym opisuję alkohol jako używkę, objawy wskazujące na powstanie problemu alkoholowego i kolejne fazy alkoholizmu.

Drugi rozdział poświęciłam przyczynom powstawania choroby alkoholowej oraz zaburzeniom somatycznym i psychicznym powodowanym przez nadużywanie alkoholi.

W rozdziale III omawiam elementy profilaktyki alkoholizmu ze szczególnym uwzględnieniem zadań szkoły.

Rozdział IV zawiera metodologię badań własnych, omówienie narzędzi i metod stosowanych przy ich przeprowadzaniu.

W rozdziale V przedstawiam i analizuję wyniki badań własnych.

ROZDZIAŁ I

ALKOHOLIZM JAKO CHOROBA

1.1. Alkohol jako używka

Alkoholizm jest jednym z największych problemów współczesnego świata. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą ze starożytności. W Starym Testamencie znaleźć można doniesienia o skutkach alkoholizmu.

W Polsce alkoholizm jako choroba opisany został po raz pierwszy w 1882 roku. A. Rothe zwrócił wówczas uwagę, iż alkoholicy powinni być poddawani leczeniu w szpitalach psychiatrycznych.

Obecnie na świecie funkcjonuje kilkadziesiąt definicji alkoholizmu. Kraft-Ebing przewlekły alkoholizm określił jako”...całokształt zaburzeń czynności psychicznych i fizycznych wywołany nałogowym spożywaniem alkoholu...”.

Z kolei według Ochmańskiego alkoholizmem jest „...nadmierne, częste, w znacznych ilościach i od dłuższego czasu spożywanie napojów alkoholowych, prowadzące do uszkodzenia stanu zdrowia danej jednostki, obniżenia jej zdolności do pracy, obowiązkowości i degradacji w społeczeństwie.”

Według Amerykańskiego Towarzystwa medycznego: „Alkoholizm jest chroniczną, postępującą chorobą, która charakteryzuje się tolerancją, uzależnieniem oraz zmianami patologicznymi w narządach wewnętrznych.”

Alkohol był w tradycji ludzkości „od zawsze”. Już w czasach starożytnych był jedną z głównych atrakcji wszelkich przyjęć i uroczystości. W starożytnym Rzymie i Grecji miał nawet swoich bogów - Dionizosa i Bachusa.

W polskiej tradycji alkohol zakorzeniony jest bardzo głęboko. J.I. Kraszewski w „Starej baśni” opisuje, jak na ucztach miody lały się strumieniami. Wśród staropolskiej szlachty modne były uczty suto zakrapiane alkoholem (stąd powiedzenie „zastaw się, a postaw się”).

Ponieważ w naszej strefie klimatycznej trudno wyhodować szlachetne odmiany winorośli, a importowane wina były bardzo drogie i tylko nielicznych było na nie stać, najpopularniejszy stał się trunek najtańszy i najprostszy w produkcji - okowita, czyli dzisiejsza wódka. Z biegiem czasu staliśmy się liderem w produkcji tego napoju na świecie.

Jeszcze nie tak dawno wódka była podstawowym trunkiem spożywanym przez Polaków. Pito ją przy każdej okazji, śluby, chrzciny, imieniny i urodziny, spotkania towarzyskie, wypłata czy po prostu dlatego, że się miało ochotę. W związku ze swoją powszechnością pijaństwo było tolerowane społecznie, a nawet stawało się usprawiedliwieniem dla sprawcy np. awantury. Przed laty Wiesław Gołas śpiewał song „W Polskę idziemy”, w którym nazywał pijaków świętymi krowami.

W chwili obecnej świadomość społeczna jest już większa i tym samym mniejsza tolerancja dla osób nietrzeźwych lub nadużywających alkoholu, ale wciąż można jeszcze się spotkać z opiniami typu: „A, narozrabiał, bo wypił, każdemu może się zdarzyć.

Po okresie PRL-u stopniowo zmienia się struktura pitego w Polsce alkoholu. Spada ilość pitej wódki, natomiast coraz więcej sprzedaje się np. piwa. Wiąże się to m.in. z niższą jego ceną, poprawą jakości i dużym wyborem. Wpływ na zmianę „trunkowych” przyzwyczajeń Polaków ma też niewątpliwie otwarcie granic i import zwyczajów z innych krajów.

1.2. Objawy uzależnienia od alkoholu

Uzależnienie od alkoholu, czyli alkoholizm, jest chorobą, która zaczyna się i rozwija podstępnie, bez świadomości zainteresowanej osoby. Polega na niekontrolowanym piciu napojów alkoholowych i może doprowadzić do przedwczesnej śmierci. Wielu dorosłych ludzi mogłoby uniknąć kłopotów wynikających z nadużywania alkoholu, gdyby nauczyli się dostrzegać odpowiednio wcześnie sygnały wskazujące, że gra z alkoholem staje się zbyt ważną i niebezpieczną sprawą w życiu. Objawy tej choroby to przede wszystkim takie zjawiska jak regularne picie, upijanie się w towarzystwie, „urywanie się filmu itp.

Niebezpieczeństwo uzależnienia od alkoholu pojawia się w chwili, kiedy człowiek zauważa, że działanie alkoholu odpręża i daje ulgę, redukuje napięcie i niepokój, osłabia poczucie winy, ośmiela, ułatwia zaśnięcie czy pobudza do działania.

Stopniowo, osoba zagrożona uzależnieniem zaczyna poszukiwać, inicjować i organizować okazje do wypicia, pije z chciwością, wyprzedza kolejki, powtarzają się przypadki upicia, a także pije alkohol pomimo zaleceń lekarskich, sugerujących konieczność powstrzymywania się od picia.

Wkrótce zaczyna być dumna z tego, że może wypić większą niż uprzednio ilość alkoholu (tzw. mocna głowa świadcząca o wzroście tolerancji na alkohol), ale jednocześnie pojawia się niepokój spowodowany trudnościami w odtworzeniu wydarzeń, które miały miejsce podczas picia

Osoby, które uprzednio piły wyłącznie w sytuacjach towarzyskich zaczynają pić samotnie i do tego w ukryciu. Coraz częściej powtarzają się przypadki prowadzenie samochodu po niewielkiej nawet ilości alkoholu.

Osoba "wchodząca" w uzależnienie stara się unikać rozmów na temat swojego picia, a później reaguje gniewem bądź agresją na sygnały sugerujące potrzebę ograniczenia picia oraz w sytuacjach utrudniających dostęp do alkoholu.

Na początku alkohol jest źródłem ciekawych i przyjemnych przeżyć, które ubarwiają codzienne życie. Jednak z upływem czasu może tworzyć coraz silniejszą pokusę do częstego i szybkiego poprawiania stanu uczuć.

Jeżeli przy pomocy kilku kieliszków można usunąć poczucie zmartwienia by samemu sobie dostarczać przyjemności, realne źródła naszych smutków i radości zaczynają się wydawać mniej ważne. Maleje więc motywacja do tego, by coś zmieniać na lepsze w realiach swego życia. Chemiczne wzbudzenie uczuć uszkadza naturalne zdolności do reagowania uczuciowego. Sztuczne pobudzanie się lub uspokajanie utrudnia radzenie sobie z prawdziwymi przyczynami naszych trudności osobistych. Gdy ktoś dużo i często pije zaczyna przyzwyczajać się do nałogowego regulowania swoich uczuć.

Ponieważ alkohol jest środkiem uśmierzającym, najmocniej działa gdy łagodzi przykre stany. Chemiczne uśmierzanie przykrych uczuć tworzy uzależnienie i obniża odporność na cierpienie. Człowiek uczy się, że można przy pomocy alkoholu cierpienie przekształcać w specyficzny rodzaj stanu przyjemnej ulgi. Dlatego dolegliwości fizyczne i psychiczne zamiast odstręczać go od alkoholu, skłaniają go do dalszego picia.

Sygnały ostrzegawcze początków choroby alkoholowej to;

1. Gdy ktoś pije pomimo szkód spowodowanych przez picie;

2. Gdy ktoś jednorazowo wypija większe ilości płynów zawierających powyżej 100 gramów czystego alkoholu (5 dużych piw lub jeden litr wina, lub ćwierć litra wódki);

3. Gdy ktoś regularnie codziennie wypija więcej niż 20 gramów czystego alkoholu (2 piwa lub dwie lampki wina lub kieliszek 50 g wódki) lub gdy zaczyna dzień od picia alkoholu (np. poranne piwo);

4. Gdy ktoś "klinuje", czyli używa alkoholu do usuwania przykrych skutków poprzedniego picia, a więc sięga po alkohol z samego rana po intensywnym piciu wieczorem.

5. Gdy ktoś pije alkohol w samotności oraz w sytuacjach, gdy odczuwa zmęczenie, dolegliwości fizyczne, smutek i cierpienie;

6. Gdy ktoś zaniedbuje obowiązki i zadania z powodu picia ;

7. Gdy ktoś ma trudności w przypominaniu sobie co się działo poprzedniego dnia w sytuacjach związanych z piciem;

8. Gdy ktoś uśmierza przy pomocy alkoholu poczucie winy i wyrzuty sumienia z powodu czynów popełnionych pod wpływem alkoholu;

9. Gdy ktoś kieruje samochodem, motocyklem pod wpływem alkoholu;

10. Gdy ktoś reaguje napięciem i rozdrażnieniem w sytuacjach utrudniających kontakt z alkoholem lub wobec postulatów ograniczenia picia zaprzecza, ze ma problemy z alkoholem;

11. Gdy ktoś dostaje od innych ludzi sygnały sugerujące ograniczenie ilości lub powstrzymanie się od picia.

Alkoholik to człowiek chory. Ponosi on straty na skutek picia, wyrządzając tym krzywdę sobie i najbliższym, a mimo to pije nadal. To człowiek, chce przestać pić, a nie potrafi, ma chore myślenie, uczucia, ciało i duszę.

Alkoholik, to ten, kto nie potrafi konsekwentnie przez dłuższy czas pić w sposób kontrolowany. Jak to rozumieć? Otóż to ktoś taki, kto nie jest w stanie przerwać picia w dowolnym czasie, wypić dowolnej i zaplanowanej ilości alkoholu, nie jest w stanie przewidzieć ile wypije i kiedy skończy. Wobec tego niepokój powinien budzić ktoś, kto pije dopóty, dopóki np. nie skończy się alkohol lub też dopóki nie straci przytomności. Ignoruje w ten sposób takie dane jak to, że jest już późna pora, lub jego kondycja wskazuje na to, że dobrze byłoby przerwać picie, żeby uniknąć przykrych konsekwencji.

Dla alkoholika picie stało się najważniejszą sprawą w życiu. Alkoholik w rzeczywistości całą swoją aktywność podporządkowuje planowaniu, realizowaniu, bądź radzeniu sobie z konsekwencjami picia. Działania te zaprzątają w dużym stopniu uwagę uzależnionego. Dzieje się to najczęściej poza jego świadomością. Z pozoru alkoholik może oddawać się np. czynnościom związanym z pracą zawodową, jednak przez cały czas w myślach odliczać czas do chwili, gdy skończy pracę; planować jak i gdzie będzie mógł wreszcie wypić. Sporo uwagi zabiera też choremu radzenie sobie z bezpośrednimi, bądź pośrednimi konsekwencjami picia. Począwszy od leczenia kaca, bądź zmagania się z objawami zespołu odstawienia, następnie nadrabianie różnego rodzaju "zaległości" powstałych na skutek picia (np. w pracy, w domu ,czy w relacjach z bliskimi). Do konsekwencji takich zaliczyć należy również zacieranie śladów, które mogłyby świadczyć o chorobie, oraz angażowanie się w działania mające być dowodem na to, że problem alkoholizmu go nie dotyczy. W ten sposób życie alkoholika zaczyna przypominać monotonne, niewolnicze krążenie wokół butelki.

O sile takiego zniewolenia świadczy fakt, że alkoholik pije pomimo strat ponoszonych w związku z piciem. Straty te początkowo wydają się błahe- stłuczone kolano, jedno, czy dwa spóźnienia na spotkanie, urwane filmy, kąśliwa uwaga rzucona przez znajomego na temat jego picia, itd.- stąd jeszcze łatwo je ignorować. Z czasem jednak stają się coraz poważniejsze i jaskrawsze, np. jazda po pijanemu, awantury w domu, ośmieszanie się na przyjęciach, konflikty i awantury w pracy. Jednak nawet te, które rujnują życie alkoholika, jak rozpad rodziny, strata pracy, czy domu same w sobie, tzn. bez terapii, nie wystarczą, żeby spowodowały zaprzestanie picia.

Alkoholizm to choroba postępująca, nieuleczalna, która prowadzi do śmierci, jednak lecząc można ją zatrzymać w każdej fazie rozwoju. Istotą choroby alkoholowej jest to, że myśli uczucia i zachowania są zależne od alkoholu - on nimi rządzi. Alkoholizm atakuje i niszczy wszystkie obszary życia człowieka: rodzinę, pracę, zdrowie, kontakty z ludźmi. Alkoholizm to choroba o konkretnych objawach, takich jak głód alkoholu, picie ciągami, "urwane filmy", klinowanie, "mocna głowa", koncentracja życia wokół picia. Alkoholizm to choroba ciała, umysłu, uczuć i duszy.

1.3. Fazy alkoholizmu

Rozróżniamy cztery fazy choroby alkoholowej: picie towarzyskie, faza ostrzegawcza, faza krytyczna i faza chroniczna.

Picie towarzyskie nie jest jeszcze elementem choroby alkoholowej i jeżeli nie nastąpi jego rozwój, to nie jest ono niebezpieczne. Zawsze jest jednak ono przyczynkiem do alkoholizmu, wszyscy alkoholicy od tego zaczynali i choć zdecydowana większość pijących towarzysko nigdy z tego stadium nie wykracza, to jednak bez picia towarzyskiego nie byłoby problemu alkoholowego. Następuje odkrycie, że picie jest sposobem na poprawę samopoczucia, na osiągnięcie miłego nastroju lub przyjemnego zawrotu głowy. W tej fazie picie jest przyjemne i nie pozostawia większych negatywnych skutków. Najczęściej ma charakter okazjonalny, towarzyski.

Faza ostrzegawcza zaczyna się wtedy, gdy alkohol zaczyna stanowić np. panaceum na wszelkie dolegliwości i kłopoty. - Zaczyna się świadome dążenie do zmiany nastroju; już wiadomo, ile trzeba wypić, żeby osiągnąć pożądany stan: zapomnienie, luz czy brak napięcia. Zaczyna się poszukiwanie tego nastroju i jednoczesne wchodzenie w nawyk picia.

Jej znaki szczególne to szukanie i tworzenie okazji do picia, początki regularnego picia, upijanie się w sytuacjach towarzyskich, „urywanie się filmu, usuwanie kaca za pomocą alkoholu, wzrost tolerancji na alkohol, okresowe kłopoty z pamięcią po wypiciu czy picie w ukryciu, w samotności.

Faza krytyczna Wyraźny początek choroby, picie staje się kłopotliwe. Pojawia się wstyd z powodu picia i związanego z nim zachowania, żeby uwolnić się od tych nieprzyjemnych emocji, pijący wymyśla wiele powodów upijania się: "wypił na pusty żołądek", "pił za szybko", "mieszał alkohole" itp. Włączają się obrony intelektualne, które odcinają pijącego od jego własnych emocji i pozwalają lepiej o sobie myśleć mimo coraz bardziej nieodpowiedzialnych zachowań. Po kolejnych ekscesach zaczyna pojawiać się autentyczne poczucie winy. Pogarsza się opinia pijącego o sobie, niezadowolenie z siebie staje się chroniczne. Mogą wystąpić myśli samobójcze. Pijący wyraźnie zmienia styl życia, coraz częściej układa plan dnia wokół okazji do wypicia.

Sami pijący nie mogą dostrzec zachodzących w sobie zmian, gdyż tracą zdolność właściwej oceny swojego postępowania i przestają panować nad swymi uczuciami i zachowaniami. charakteryzuje się wyrzutami sumienia i poczuciem winy, poczuciem konieczności wypicia przed południem, zaniedbywaniem rodziny i konfliktami małżeńskimi, oszukiwaniem związanym z piciem, utratą zainteresowań nie związanych z piciem, obojętnością w stosunku do jedzenia, nieregularnym odżywianiem się, produkowaniem usprawiedliwień i alibi dla dalszego picia, nieudanymi próbami kontrolowania picia, zachowaniami agresywnymi i konfliktami z prawem, nasileniem się zaburzeń pamięci, zaniedbywaniem wyglądu zewnętrznego, napięciem, drżeniem i przymusem porannego picia, , piciem ciągami i powstrzymywaniem się od picia dla poprawy zdrowia, próbami udowadniania sobie silnej woli i zdolności do kontrolowania picia, pogarszaniem się zdrowia fizycznego, obniżaniem się tolerancji na alkohol, zaburzeniami popędu seksu.

Faza chroniczna. Pije się, żeby "dojść do siebie". Punktem wyjścia picia jest cierpienie lub depresja. Picie staje się koniecznością, pozostaje już zupełnie poza kontrolą. Coraz częstsze są "przerwy w życiorysie", nasila się, na skutek zniekształceń pamięci, pamięć euforyczna, dzięki której pijacy nie widzą ruiny swojego życia. W zachowaniu stają się często agresywni, przerzucają nienawiść do siebie na innych, zwykle na osoby najsilniej związane z nimi uczuciowo (członków rodzin, itp.). Pijący mają poczucie, że są otoczeni nienawistnymi im osobami: "Gdyby oni się zmienili, ze mną byłoby wszystko dobrze". Porażki w powstrzymywaniu pijącego od picia, powodują popadanie rodziny w coraz głębsze poczucie winy. Cały układ rodzinny wymaga pomocy oraz terapii.

Faza ta to osłabiona zdolność rozumowania, okresy długotrwałego upijania się, stanie się picia jedyną ważną sprawą w życiu, załamanie moralne, degradacja zawodowa i społeczna, rozpad więzi rodzinnej, poczucie skrajnej bezsilności i odizolowanie od świata, stany lękowe i obsesyjne picie, otępienie alkoholowe, psychozy alkoholowe, delirium, padaczka alkoholowa, choroby somatyczne - marskość wątroby, polineuropatia, końcowe załamywanie się funkcji organizmu.

ROZDZIAŁ II

PRZYCZYNY UŻYWANIA ALKOHOLU PRZEZ MŁODZIEŻ

2.1. Przyczyny nadużywania alkoholu przez młodzież

Alkohol jest szkodliwy nie tylko dla osoby, która go spożywa, ale także dla jej potomstwa już od chwili poczęcia. Fetal Alcohol Syndrome (alkoholowy zespół płodowy jest skutkiem działania alkoholu na płód w okresie prenatalnym. Jest to zespół zaburzeń psychicznych i fizycznych, które mogą wyrażać się jako opóźnienie umysłowe, dysfunkcja mózgu, anomalie rozwojowe i zaburzenia psychologiczne.

Wiele dzieci doświadcza poważnych zaburzeń zachowania i funkcjonowania społecznego, które trwają całe życie. Dziecko pijącej matki już może urodzić się z uzależnieniem od alkoholu.

Nastolatki nie lubią sugestii, że piją alkohol z powodu presji rówieśników i natychmiast zaprzeczają istnieniu takich wpływów. Jednak bliższa obserwacja ujawnia, że istnieje presja pośrednia i że jej wpływ jest ogromny.

Większość młodzieży pije alkohol, uważając, że to normalne. Jednym z powodów picia jest fakt, że dorośli często nie traktują tego poważnie. Ten niepoważny stosunek może przybierać różne formy: czasem zaprzecza się istnieniu problemu alkoholowego lub uważa go za stadium, przez które muszą przejść wszystkie nastolatki. Innym razem jest to uczucie skrępowania wobec dziecka, o którym wiadomo, że pije. Najgorsze jest jednak lekceważenie problemu i minimalizowanie niebezpieczeństwa.

Oczywiście, gdy dorośli poważnie traktują problem uzależnienia od alkoholu, tak samo widzą go ich dzieci. Niestety, ponieważ alkohol jest częścią tradycji, wielu rodziców nie widzi zagrożenia w tym, że ich dzieci piją piwo.

A tymczasem owo lekkie piwo po pewnym czasie już nie wystarcza - pijąca je młodzież przerzuca się na napoje o większej zawartości alkoholu, a mianowicie wina, które u nas (w przeciwieństwie do krajów uprawiających winorośle, gdzie wina stołowe używane do posiłków zawierają z reguły 8-12 % alkoholu) są wzmacniane spirytusem i ich moc sięga 16-18 %.

Wkrótce jednak także i wino nie wystarcza. Wówczas sięga się już zazwyczaj po wódkę, pitą zazwyczaj na początku w niewielkich ilościach, a jeżeli dzieje się to częściej, młodzież przyjmuje typowy model picia dorosłych.

Tymczasem podstawowy składnik każdego konsumpcyjnego alkoholu konsumpcyjnego - alkohol etylowy - jest trucizną protoplazmatyczną, szczególnie niebezpieczną dla ustroju młodego człowieka.

Oprócz przyczyn społecznych, powodujących picie alkoholu przez nieletnich, ważną rolę odgrywa samo działanie alkoholu. Powoduje on pozorne odprężenie, zniesienie zahamowań, rozweselenie w krótkim czasie po spożyciu. Tzw. efekt euforyzujący (poprawa nastroju) - występujący u ponad 90% ludzi - jest bezpośrednio odpowiedzialny za atrakcyjność alkoholu.

2.2. Zaburzenia psychiczne i somatyczne jako skutki nadużywania alkoholu przez młodzież

Jeżeli człowiek pije często i dużo, wówczas po pewnym czasie zdolności reparacyjne ustroju wyczerpują się i dochodzi do trwałych uszkodzeń najpierw funkcji, a później struktury narządów wewnętrznych.. Ze społecznego punktu widzenia najistotniejsze są uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, najbardziej wrażliwego na działanie alkoholu - stanowią bowiem podłoże zaburzeń zachowań człowieka pijącego.

Według wielu badań naukowych nie istnieje taka ilość alkoholu, która po spożyciu nie zakłócałaby w mniejszym lub większym stopniu sprawności fizycznej każdego człowieka, niezależnie od tego, czy jest przyzwyczajony do picia, czy też nie. Co więcej - jak wykazano za pomocą testów - pijący jest przekonany, że po wypiciu jego sprawność jest o wiele większa, gdy obiektywnie jest ona właśnie mniejsza.

Spożywanie alkoholu w coraz młodszym wieku oraz dużych ilości wysokoprocentowego alkoholu jednorazowo, prowadzi u dzieci i młodzieży do uzależnienia alkoholowego w czasie 3 do 4 razy krótszym, niż u dorosłych. Im wcześniej dochodzi do pierwszych kontaktów z alkoholem oraz im większe ilości alkoholu są spożywane przed osiągnięciem pełnej dojrzałości fizycznej i psychicznej, tym większe szkody zostaną spowodowane w organizmie i tym szybciej dojdzie do uzależnienia od alkoholu.

Alkoholizujące się dziecko sprawia wrażenie ociężałego umysłowo, występuje u niego obniżenie aktywności psychicznej, sprawności intelektualnej, upośledzenie zdolności koncentracji, zaburzenia pamięci i nadpobudliwość. Objawy te spowodowane są bezpośrednio działaniem etanolu na komórki OUN, który hamuje w nich syntezę białek i RNA.

Niezwykle groźne są także psychospołeczne konsekwencje alkoholizowania się dzieci i młodzieży. Alkohol pustoszy ich psychikę, hamuje rozwój uczuciowości wyższej, niezbędnej w procesie socjalizacji człowieka, , wyzwala agresję, przemoc, egoizm i egocentryzm. U osób tych stwierdza się większe nasilenie złości, skorelowanej z depresją. Uniemożliwia to często utrzymywanie normalnych kontaktów z rówieśnikami. Zanikają dotychczasowe zainteresowania. Pojawia się obojętność wobec siebie i najbliższych. Ponieważ system wartościowania został ukształtowany nieprawidłowo lub nie został wykształcony w ogóle - nie istnieją żadne szanse jego rekonstrukcji. Młodzi alkoholicy charakteryzują się znacznie niższym poziomem sensu życia niż niealkoholicy.

Biologiczne następstwa picia alkoholu są dla młodego organizmu bardzo poważne. Toksyczne działanie alkoholu etylowego powoduje występowanie różnego rodzaju powikłań somatycznych. U osób, które piją intensywnie spotykamy jednocześnie większą podatność na infekcje i choroby zakaźne, częstsze urazy czaszki, większą wypadkowość oraz większą częstość samobójstw. Wszystkie te czynniki wpływają na obniżenie średniej długości życia zarówno u osób uzależnionych od alkoholu, jak i nadużywających go.

Szczególnie podatny na uszkodzenia spowodowane przez alkohol jest układ nerwowy. W obwodowym układzie nerwowym na pierwszy plan wysuwa się zapalenie wielonerwowe (polineuropatia). Powstaje ono w wyniku zmian czynności i struktury nerwów obwodowych wywołanych czynnikami niezakaźnymi, a w tym konkretnym przypadku szeroko rozumianym działaniem alkoholu i jego metabolitów. Przeważają w tym przypadku dolegliwości ze strony kończyn dolnych, w skrajnych przypadkach mogące powodować niedowłady, a nawet porażenia. Zmianom w obwodowym układzie nerwowym towarzyszą prawie zawsze zmiany mięśniowe manifestujące się osłabieniem siły i zanikami mięśni. Przewlekłe spożywanie alkoholu może też spowodować poważne problemy ze wzrokiem będące wynikiem toksycznego uszkodzenia nerwu wzrokowego.

Dojrzału mózg ma do dyspozycji około 100 bilionów neuronów. Mniej więcej od 35 roku życia człowiek traci około 100 000 neuronów każdego dnia. Pomimo tych strat sięć pozostałych neuronów wypełnia bez zakłóceń swoje zadania. Sytuacja ulega jednak istotnej zmianie na skutek wpływu czynników zewnętrznych takich jak np. urazy, zaburzenia krążenia mózgowego, zmiany zwyrodnieniowe czy zatrucia (np. alkoholem). U osób spożywających duże ilości alkoholu tomografia komputerowa wykazuje w ośrodkowym układzie nerwowym poszerzenie układu komorowego oraz zaniki korowe głównie w okolicach czołowych i skroniowych. Stwierdzone zmiany są wynikiem nie tylko uszkadzającego działania alkoholu i jego metabolitów na mózg, ale także wielu różnych czynników towarzyszących zespołowi uzależnienia od alkoholu (m.in. urazy, wahania ciśnienia krwi, zaburzenia przepływu krwi przez mózg w stanach upicia, okresy bezdechu w stanach głębokiego zatrucia, różnego rodzaju schorzenia, niedobory żywieniowe itp.). Ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym związane jest także występowanie drgawkowych napadów abstynencyjnych, zwanych padaczką alkoholową. Efektem organicznego poalkoholowego uszkodzenia mózgu są również otępienie oraz nieamnestyczne upośledzenie funkcji poznawczych i pamięci.

Najczęstszymi zmianami w układzie pokarmowym spowodowanymi nadużywaniem alkoholu są przewlekłe stany zapalne błon śluzowych jamy ustnej, przełyku, żołądka i dwunastnicy, zaburzenia perystalyki przełyku i jelit oraz upośledzone wchłanianie prowadzące do powstania niedoborów pokarmowych. U około 20-30 % osób pijących dziennie powyżej trzech standartowych porcji alkoholu stwierdza się podwyższenie wartości GGT. Wątroba, w której metabolizowana jest większość alkoholu, reaguje na jego nadmierną podaż kolejno: stłuszczeniem, zapaleniem, zwłóknieniem a w końcu marskością. Także nadmierne spożywanie alkoholu jest przyczyną większości przypadków ostrych i przewlekłych zapaleń trzustki.

Wprawdzie istnieją badania mówiące o tym, że umiarkowane spożywanie alkoholu zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej, to jednak znacznie więcej badań wykazuje, że przewlekłe intensywne picie alkoholu powoduje schorzenia układu sercowo-naczyniowego, takie jak nadciśnienie, kardiomiopatie, arytmie i udary mózgowe. Nadciśnienie jest głównym czynnikiemryzyka wystąpienia krwotoku mózgowego lub udaru oraz zawału serca. Stwierdzono, że różnorodne powikłania nadciśnienia tętniczego, w tym również zgony, zwiększają się wraz ze wzrostem spożycia alkoholu. U osób długotrwale pijących rozwija się spowodowana osłabieniem kurczliwości mięśnia sercowego, kardiomiopatia alkoholowa., prowadząca do zaburzeń w pracy serca oraz do niewydolności krążenia. Ostre zatrucie alkoholem i jego przewlekłe nadużywanie mogą prowadzić również do niemiarowości lub zaburzenia rytmu pracy serca.

Alkohol może również spowodować powikłania w układzie oddechowym, moczowym, endokrynnym, odpornościowym oraz w sposób istotny zaburza funkcje seksualne.

Najczęściej spotykanymi powikłaniami psychiatrycznymi spowodowanymi nadużywaniem alkoholu są ostre psychozy alkoholowe (majaczenie alkoholowe, ostra halucynoza). Występuje też paranoja alkoholowa, występująca u mężczyzn, zwykle po 40 roku życia. Pojawienie się jej wyraźnych objawów poprzedzone jest zazwyczaj nadmierną podejrzliwością w stosunku do partnerki. Spotykane u prawie wszystkich alkoholików wątpliwości co do wierności partnerki nabierają stopniowo cech urojeń. U znacznego odsetka uzależnionych od alkoholu występują też stany depresyjne. Niejednokrotnie towarzyszą im myśli i zamachy samobójcze. Powstałe w wyniku toksycznego działania alkoholu organiczne zmiany w mózgu mogą powodować zaburzenia w zakresie niektórych cech osobowościowych (m. in. obniżenie życia uczuciowego, zubożenie zainteresowań, osłabienie społecznej motywacji działania., osłabienie zdolności planowania itp.)

ROZDZIAŁ III

PROFILAKTYKA ALKOHOLIZMU JAKO ELEMENT PROGRAMÓW WYCHOWAWCZYCH

3.1. Cele i zadania szkoły

Szkoła ma bardzo ważne zadania w profilaktyce przeciwdziałania alkoholizmowi. Z jednej strony jest ona instytucja mającą społeczny mandat w dziedzinie szeroko pojętej edukacji, z drugiej zaś dysponuje wysoko wykwalifikowaną kadrą, mogącą służyć fachową pomocą i realizować profesjonalny program profilaktyczny.

Szkoła nie powinna zawężać swoich działań tylko do obowiązkowych działań narzuconych w programie, gdyż z góry skazane one będą na porażkę, a czas na nie przeznaczony - po prostu zmarnowany. Suche słowa czy „drętwe” prelekcje nie dotrą do uczniów, nie przekonają ich i mogą wywołać wręcz odwrotny skutek od zamierzonego.

Zajęcia z profilaktyki antyalkoholowej powinny być zorganizowane w ten sposób, aby uczniowie chętnie - z własnej woli, a nie z przymusu - w nich uczestniczyli. Konieczne jest zastosowanie niekonwencjonalnych form, np. pokazów audio, gier komputerowych, spotkań z ludźmi będącymi idolami młodzieży. Należy też używać argumentów, które do młodych ludzi trafią. Obraz wątroby w stanie marskości na pewno nie przekona żadnego młodego człowieka do abstynencji, gdyż jest to organ dla młodego człowieka abstrakcyjny, którego on nie widzi. Taka prezentacja może najwyżej wywołać odruch wymiotny.

Wydaje mi się, że bardziej w takim przypadku przekonywujące byłoby spotkanie z człowiekiem, który cieszy się szacunkiem i zaufaniem młodzież, jest anonimowym alkoholikiem i umie barwnie opowiedzieć o gehennie życia w alkoholowym amoku, o swoich przeżyciach i dramatycznej walce o trzeźwość i normalne funkcjonowanie, o skutkach, jakie spowodował alkohol w jego życiu osobistym i zawodowym. Myślę, że w klubach AA znaleźliby się ludzie, którzy gotowi byliby podzielić się swoimi przeżyciami. Potrzebna jest tylko inicjatywa ze strony szkoły i chęć do pracy.

Szkoła powinna realizować swoje zadania w zakresie profilaktyki antyalkoholowej nie tylko okazjonalnie, na lekcjach wychowawczych czy narzuconych z góry spotkaniach z policjantami czy psychologami. Powinien to być program kompleksowy, realizowany na wszystkich bez wyjątków zajęciach. Przecież treści antyalkoholowe można przekazywać nie tylko na godzinie wychowawczej. Na lekcjach z języka polskiego nauczyciel może opowiedzieć o skutkach alkoholizmu polskiej szlachty, a przykład imć Zagłoby byłby tutaj najbardziej obrazowy. Na matematyce nauczyciel może przedstawić wzór pokazujący, jakie stężenie alkoholu powoduje stan nietrzeźwości i jakie są jego skutki. Duże pole do popisu dają lekcje biologii. Przykłady można zresztą mnożyć w nieskończoność. Potrzebne są tylko dobre chęci i zaangażowanie kadry nauczycielskiej, a skuteczny program profilaktyki można byłoby realizować praktycznie beznakładowo i z dobrymi skutkami.

3.2. Program profilaktyki szkoły

Szkoła powinna prowadzić profilaktykę antyalkoholową dwukierunkowo.

Kierunek pierwszy to oczywiście systematyczna i konsekwentna praca z uczniami, zarówno zbiorowa jak i indywidualna. Zdaję sobie sprawę, że w szkołach są duże klasy, a nauczyciele zapracowani, ale jeżeli wychowawcy zauważą oznaki wskazujące u ucznia na niebezpieczeństwo uzależnienia od alkoholu, to interwencja powinna być natychmiastowa. Wychowawca powinien zarówno sam pracować z uczniem, jak i poprosić o pomoc pedagoga, a w razie konieczności wyspecjalizowanego psychologa i to bez względu na zgodę rodziców.

Kolejnym kierunkiem działań szkoły w tym zakresie powinna być praca z rodzicami zarówno dzieci zagrożonych, jak i tych, które nie wykazuję niepokojących zachowań.

Jest to kierunek równie ważny, jak praca z dziećmi. Rodzić, gdy dowie się od nauczyciela, że jego dziecko pije, zazwyczaj reaguje dość nerwowo i jako jedyny skuteczny środek zapobiegawczy widzi dotkliwą karę, często fizyczną. Tylko że takie postępowanie może spowodować skutek wręcz odwrotny od zamierzonego. Szkoła powinna rodzicom uświadomić przyczyny skłaniające młodego człowieka do picia, dać im do ręki narzędzia do pracy z dzieckiem.

Narzędzi takich jest kilka i rodzice powinni je dobrze poznać, aby móc je zastosować w praktyce.

1. Nauczenie się wysłuchiwania swojego dziecka. Rodzice muszą umieć słuchać swoje dzieci i wiedzieć, kiedy one mają im coś naprawdę ważnego do powiedzenia. Nie wolno bagatelizować czy wyśmiewać ich „błahych - jak to się czasami wydaje - problemów, lecz podchodzić do nich z powagą i rozmawiać z dzieckiem jak równy z równym.

2. Rozmowa z dzieckiem o alkoholu i narkotykach. Rodzice powinni sprawdzić, czy dziecko naprawdę rozumie zagrożenia i problemy związane z zażywaniem tych środków. Rodzic nie powinien straszyć i „truć”, lecz przekazywać dziecku obiektywne informacje.

3. Rodzice powinni pomóc dziecku dobrze czuć się ze sobą. Nastolatki są często niepewne siebie, mają kompleksy. Bardzo ważna dla nich jest świadomość, że rodzice im ufają, wierzą w ich wartość, doceniają ich umiejętności, liczą się z ich zdaniem. Rodzice powinni w odpowiednich momentach umieć pochwalić dziecko za drobne nawet osiągnięcia, wyrazić swój podziw dla ich postępów czy zachowań, brać pod uwagę ich opinie i decyzje.

4. Rodzice powinni pomóc dziecku zbudować własny system wartości. Silny system wartości, jasne poczucie, co jest dobre a co złe, da dziecku odwagę podejmowania samodzielnych decyzji na podstawie własnego zdania, a nie pod presją rówieśników.

5. Rodzice powinni być pozytywnym wzorem dla dziecka. Są oni najważniejszymi osobami dla młodego człowieka i dzieci przejmują od nich w dużej mierze swój system wartości. Jeżeli ojciec wraca po wypłacie z pracy „pod humorkiem” i twierdzi że „musiał” wypić z kolegami, bo taka jest tradycja, a matka w obecności dziecka umila sobie rozmowę z koleżanką butelką wina, to dziecko uzna, że alkohol jest elementem niezbędnym do funkcjonowanie w społeczeństwie. Jeżeli wszystkie imprezy rodzinne czy towarzyskie, w których dziecko uczestniczy, są zakrapiane alkoholem, to ono też na imprezach będzie piło alkohol, bo uzna, że tak wypada. Jeżeli ojciec „skombinuje” w pracy część do swojego samochodu, to dziecko „skombinuje” sobie odtwarzacz MP-3, który należy do kolegi.

6. Rodzice powinni nauczyć dziecko radzić sobie w przypadku nacisku rówieśników. Paradoksalnie zwłaszcza dzieci, które uczono, jak być miłym, serdecznym i sympatycznym mogą mieć trudności w opieraniu się naciskom otoczenia. Trudności w podejmowaniu takich decyzji mogą mieć także dzieci, dla których rówieśnicy są podstawowym punktem oparcia i odniesienia.

7. Umiejętność reagowania w przypadku podejrzeń, że dziecko pije. Rodzice muszą się nauczyć dostrzegać sygnały ostrzegawcze świadczące o tym, że dziecko rozpoczęło „eksperymenty” z alkoholem oraz wiedza, do kogo zwrócić się o pomoc w takich przypadkach.

Są to być może pobożne życzenia, ale wydaje mi się, że odpowiednie „wychowanie” rodziców jest nie mniej ważnym wyzwaniem dla szkoły, nioż wychowanie dzieci. Systematyczne poruszanie tych tematów choćby z okazji wywiadówek oraz indywidualne spotkania z rodzicami, szczególnie dzieci zagrożonych, mogą przynieść wiele pozytywnych skutków i zapobiec tragediom. Efektywna współpraca szkoły i rodziny jest w tym przypadku koniecznym warunkiem powodzenia.

ROZDZIAŁ IV

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

4.1. Cel i przedmiot badań

Badania naukowe i przedmiot badań określane są różnie w literaturze przedmiotu. T. Pilch uważa, że „badanie naukowe jest celowym, dokładnym i wyczerpującym poznaniem wycinka rzeczywistości. Chcąc dokładnie poznać określony problem, badacz powinien pogłębić swoją wiedzę odnośnie zagadnień problemowych, po czym określa przedmiot badań i cel swojej pracy badawczej.” Przez cel badań H. Komorowska rozumie „rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać.”

Przedmiotem badań pedagogicznych jest przede wszystkim „świadomość pedagogiczna, a więc proces wychowania i nauczania oraz samowychowania i uczenia się, ich cele, treść, przebieg, metody, środki i organizacja”.

Przedmiotem badań niniejszej pracy jest Problem nadużywania alkoholu w opinii gimnazjalistów.

Celem badań jest „wyjaśnienie skomplikowanych wpływów i mechanizmów planowych działań, skierowanych na osiągnięcie zamierzeń wychowawczych”.

Celem głównym mojej pracy jest zbadanie, czy gimnazjaliści dostrzegają w swoim środowisku problemy związane z nadużywaniem alkoholu.

Cele szczegółowe mojej pracy to:

1. Zbadanie powszechności spożywania alkoholu przez uczniów gimnazjum.

2. Częstotliwość spożywania alkoholu przez młodzież gimnazjalną.

3. Wpływ rodziny i środowiska na częstotliwość spożywania alkoholu przez gimnazjalistów.

4. Skuteczność i powszechność profilaktyki antyalkoholowej wśród uczniów gimnazjum.

Przedmiotem badań mojej pracy jest opinia gimnazjalistów na temat spożywania alkoholu przez młodzież.

4.2. Problemy badawcze

Po ustaleniu przedmiotu i celu badań możemy określić zagadnienia, na jakich mają skoncentrować się zbadania. M. Łobocki uważa, że”...problemami badawczymi są pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań”.

„Problem to logiczne ujęcie przeżywanej niewiedzy oraz potrzeba wiedzy. Jest to sytuacja, w której człowiek znajduje się w konieczności wyboru między co najmniej dwiema możliwościami.” Zagadnienie problemu podejmowali również inni badacze.

T. Pilch uważa, że „problem badawczy, czy raczej zespół problemów badawczych wyznacza dalszy proces myślowy w stanie koncepcji. Stanowią też podstawę tworzenia hipotez, bo często zabieg budowania hipotez podlega zmianie gramatycznej formuły problemu, ze zdania pytającego na twierdzące.

Rozstrzygnięcie problemu badawczego może mieć dwojakie konsekwencje. Po pierwsze - może przynieść określone korzyści praktyczne, po wtóre może doprowadzić do ważnych ustaleń naukowo-poznawczych. Oczywiście skutki te nie wykluczają się wzajemnie.”

W mojej pracy problem badawczy zawiera się w pytaniu: Czy w opinii młodzieży gimnazjalnej istnieje problem nadużywania alkoholu przez młodzież i jak powszechnie jest on zauważany?

Problemy szczegółowe to.

1. Czy młodzież gimnazjalna nadużywa alkoholu?

2. Jaki jest stosunek młodzieży do alkoholu i osób go spożywających?

3. Czy skuteczna jest profilaktyka antyalkoholowa zarówno w domu jak i w szkole?

4. Czy istnieje związek pomiędzy pochodzeniem społecznym gimnazjalistów a spożywaniem przez nich alkoholu?

Hipoteza „to (tymczasowe) przypuszczenie mające ułatwić (naukowe) wyjaśnienie zjawiska; domysł; założenie oparte na prawdopodobieństwie, a wymagające sprawdzenia.”

4.3. Hipotezy badawcze

W celu rozwiązania postawionych problemów należy ustalić hipotezy. Zdaniem W. Okonia „hipoteza to przypuszczenie, niesprawdzone twierdzenie, które ustala bądź wyjaśnia cechy badanych zjawisk lub związki między nimi. Sprawdzenie hipotezy odbywa się przez wyprowadzenie z niej wniosków empirycznych, przy czym im więcej prawdziwych zdań z hipotezy wynika, tym większy jest stopień jej uzasadnienia.”

W. Dutkiewicz pod pojęciem hipotezy zakłada „przypuszczenie naukowe przyjęte w celu objaśnienia jakiegoś zjawiska”.

J. Brzeziński natomiast uważa, że hipoteza to stwierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić będzie ona prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu”.

Z dobrze postawionego problemu powinna jasno wynikać hipoteza badawcza, którą jest odpowiedź na pytanie zawarte w problemie.

Główną hipotezą badawczą mojej pracy jest założenie, że młodzież gimnazjalna nie zdaje sobie sprawy ze skutków nadużywania alkoholu.

Wykaz hipotez roboczych odpowiadających problemom szczegółowym:

1. Istnieje „moda” na spożywanie alkoholu z okazji imprez młodzieżowych itp.

2. Spożywanie alkoholu wśród młodzieży gimnazjalnej jest zjawiskiem powszechnym.

3. Rówieśnicy mają duży wpływ na zachowania młodych ludzi, jeżeli chodzi o kontakt z alkoholem.

4. Zakładam, że istnieje związek pomiędzy sytuacją rodzinną a spożywaniem alkoholu.

5. Zakładam, że istnieje związek pomiędzy świadomością gimnazjalisty a jego stosunkiem do alkoholu.

4.4. Zmienne zależne i niezależne

Po sformułowaniu hipotez należy wyłonić zmienne. T. Plich uważa, że „to, co daje się zaobserwować w każdym zdarzeniu lub zjawisku - to kilka podstawowych cech konstrukcyjnych dla danego zdarzenia, które przyjęło się w metodologii nazywać zmiennymi”.

Według. W. Dutkiewicza zmienną nazywa się właściwość - cechę, która przybiera różne wartości, a przynajmniej dwie (jest to warunek, by cecha nazwana została zmienną).

Zmiennymi nazywamy takie zjawiska, które ulegają przeobrażeniom pod wpływem działania różnych czynników, przyjmując tym samym różne wartości.

Wśród zmiennych wyróżnia się zmienne zależne i niezależne, biorąc pod uwagę kierunek oddziaływania.

Zmiennymi zależnymi są czynniki, które ulegają widocznym zmianom w wyniku oddziaływania zmiennych niezależnych.

Zmiennymi niezależnymi nazywamy takie czynniki, które powodują określone zmiany w innych czynnikach.

J. Brzeziński zmienną zależną nazywa też zmienną, która jest przedmiotem naszego badania i której związki z innymi zmiennymi chcemy określić. Natomiast zmienne, od których ona zależy, które na nią oddziaływują, nazywa zmiennymi niezależnymi.

W pracy przyjęłam następujące zmienne i ich wskaźniki:

Tabela 1. Zmienne i ich wskaźniki podziału

Zmienne niezależne	Wskaźnik	Zmienne zależne	Wskaźnik
Wiek	12-13 lat 14-15 lat 16 lat i więcej	Częstotliwość spożywania alkoholu	nie pije jeden do kilku razy w roku jeden do kilku razy w miesiącu jeden do kilku razy w tygodniu
Sytuacja materialna rodziny	bardzo dobra dobra przeciętna trudna
Miejsce zamieszkania	miasto powiatowe Inne miasto wieś

Źródło: Badania własne

4.5. Metody, techniki i narzędzia badań

Metody badawcze są interpretowane w różny sposób przez wielu metodologów.

W. Dutkiewicz definiuje metodę jako zespół uzasadnionych teoretycznie zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego.

O metodach J. Sztumski pisze, że są to powtarzalne i systematyczne uporządkowane sposoby postępowania, które umożliwiają nam realizację postawionego celu.

T. Pilch wyróżnia cztery rodzaje metod:

1. sondaż diagnostyczny;

2. monografia pedagogiczna;

3. metoda indywidualnych przypadków

4. eksperyment pedagogiczny.

Metoda sondażu diagnostycznego to metoda pozwalająca na poznanie określonego zjawiska społecznego, ustalenie jego zasięgu i intensywności, następnie ocenę i w wyniku tego zaprojektowanie modyfikacji.

Zastosowanie metody sondażu diagnostycznego daje określone wyjaśnienie zjawisk masowych, czyli ważniejszych procesów występujących w zbiorowości.

W metodzie sondażu diagnostycznego rozróżnia się podstawowo: wywiad, ankietowanie i kwestionariusz.

Ankietowanie jest metodą, która może pyć prowadzona bezpośrednio przez ankietera, który nanosi osobiście odpowiedzi osoby badanej na kwestionariusz, może też być prowadzona bez jego udziału, tj. każda z badanych osób sama wypełnia dostarczony jej kwestionariusz ankiety.

Kwestionariusz ankiety składa się z:

1. części formalno-ewidencyjnej, która zawiera nazwę instytucji prowadzącej badanie, tekst adresowany do osoby badanej, tytuł kwestionariusza oraz miejsce na numer porządkowy, miejscowość i datę przeprowadzenia wywiadu;

2. metryczki, czyli pytań dotyczących np. płci, wykształcenia, zawodu osoby badanej. Metryczka pozwala grupować wypowiedzi na temat interesujących nas zagadnień według wyżej wymienionych cech respondentów;

3. zestawu pytań dotyczących zagadnień będących przedmiotem badania.

Przedmioty, za pomocą których zbiera się informacje, to narzędzia badawcze. Należą do nich:

1. kwestionariusze;

2. ankiety;

3. arkusze obserwacji;

4. testy socjometryczne;

5. testy dydaktyczne.

W swojej pracy posłużyłam się metodą sondażu diagnostycznego.

Techniką była ankieta, a narzędziem badań sporządzony samodzielnie kwestionariusz ankety. W części formalno-ewidencyjnej poinformowałam respondentki, że zebrany materiał będzie wykorzystany do celów naukowych oraz wyjaśniłam sposób odpowiedzi na poszczególne pytania.

Ogółem były 22 pytania. Kwestionariusz składał się z trzech części. Pierwsza dotyczyła danych osobowych respondentów i ich sytuacji rodzinnej. W części drugiej pytałam o elementy profilaktyki antyalkoholowej, z jakimi mieli do czynienia. Część trzecia dotyczyła częstotliwości spożywania alkoholu i okolicznościom, jakie temu towarzyszyły.

4.6. Teren i organizacja badań

Wybór terenu badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie u odpowiednich grup społecznych i zjawisk społecznych, a następnie wytypowanie rejonu, grup, zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania.

W celu zgromadzenia materiału do opracowania niniejszej problematyki, przeprowadziłam badania w Gimnazjum w Ciechanowie wśród uczniów klas I-III w miesiącu lutym 2008 r. Ponieważ nie otrzymałam zgody Dyrektora placówki na przeprowadzenie ankiety w czasie zajęć lekcyjnych, rozdałam kwestionariusze ankiety chętnym uczniom z prośbą o ich zwrot po wypełnieniu w dniu następnym Dzieci były zainteresowane tematyką i w większości chętnie brali i wypełnili ankiety. Z 80 rozdanych kwestionariuszy wróciło do mnie 57 wypełnionych.

ROZDZIAŁ V

WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH

5.1. Płeć, wiek i miejsce zamieszkania badanych badanych

Wśród badanych uczniów było 31 dziewcząt i 26 chłopców w wieku 12 - 17 lat. Respondentów podzieliłam na trzy grupy wiekowe. Strukturę wiekową i podział na płcie przedstawiłam w tabeli 1 i na wykresie 1

Tabela 2. Podział badanych na grupy wieko

Grupa wiekowa	Ilość badanych	%
12 - 13 lat	12	21,05
14 - 15 lat	29	50,87
16 lat i więcej	16	28,08

Żródło: Badania własne

Wśród badanych największą grupę wiekową stanowiła młodzież w wieku 14-15 lat - ponad 50 %. Drugą co do wielkości była najstarsza grupa wiekowa - 16-latkowie i starsi.

Dziewczęta stanowiły ponad połowę (54,38%) badanych, a chłopcy 45,62 %.

Podział badanych w poszczególnych grupach wiekowych ze względu na płeć przedstawiłam na wykresie 2. We wszystkich grupach wiekowych dziewczęta stanowią większość.

Wykres 1. Podział badanych ze względu na płeć w poszczególnych grupach wiekowych

Żródło: Badania własne

Zdecydowana większość badanych, bo aż 52 osoby (91,23 %), zamieszkuje w mieście powiatowym, 1 osoba (1,75 %) w innym mieście i 4 osoby (7,02 %) - na wsi. Podział ze względu na miejsce zamieszkania i płeć przedstawiam na wykresie 3.

Wykres 2. Podział badanych ze względu na miejsce zamieszkania z uwzględnieniem płci.

Żródło: Badania własne

5.2. Sytuacja rodzinna badanych

Wśród respondentów 50 osób (87,73 %) wychowują oboje rodzice. W grupie tej było 27 dziewcząt i 23 chłopców. 5 osób (8,77 %) w tym 1 chłopca i 4 dziewczęta, wychowywała tylko mama, 1 chłopca (1,75 %) - tylko tata i też jednego chłopca - inna osoba.

Strukturę podziału respondentów ze względu na osoby wychowujące badanych przedstawia wykres 4, a z podziałem na płcie - wykres 5.

Wykres 3. Podział badanych ze względu na osoby sprawujące nad nimi opiekę.

Żródło: Badania własne

Wykres 4. Podział badanych ze względu na płeć oraz osoby zajmujące się ich wychowaniem.

Żródło: Badania własne

Na pytanie „Czy Twoim wychowaniem oprócz rodziców zajmują się także inne osoby? Jeżeli tak, to jakie?” 53 (92,98 %) badanych stwierdziło, że wychowują ich tylko rodzice, troje (5,26 %), że oprócz rodziców ich wychowaniem zajmuje się także dziadek lub babcia, oraz jeden badany (1,75%), że zajmuje się nim inna osoba.

Wykres 5. Podział badanych ze względu na inne osoby oprócz rodziców sprawujące nad nimi opiekę.

Żródło: Badania własne

Wykres 6. Osoby zajmujące się wychowaniem badanych

Żródło: Badania własne

Na pytanie o sytuację materialną rodziny 6 (10,53 %) badanych odpowiedziało, że jest ona bardzo dobra, 18 osób (31,58 %), że jest dobra, 22 osoby (38,60 %), że przeciętna oraz 11 osób (19,30 %), że trudna.

Wykres 7. Sytuacja materialna

Żródło: Badania własne

Na pytanie o wykształcenie rodziców uzyskałam odpowiedzi, że 6 matek (12,73 %) i 7 ojców (13,73 %) ma wykształcenie wyższe, 23 matki (41,82 %) i 19 ojców (37,25 %) - wykształcenie średnie, 21 matek (38,18 %) i 22 ojców (43,14 %) wykształcenie zasadnicze zawodowe oraz 5 matek (9,06 %) i 3 ojców ( 5,88 %) wykształcenie zawodowe

Wyniki z odpowiedzi na powyższe pytanie przedstawiam w tabeli 2

Tabela 3. Wykształcenie rodziców

	Ojciec		Matka
	Ilość	%	Ilość	%
Wyższe	7	13,73	6	12,73
Średnie	19	37,25	23	41,82
Zasadnicze Zawodowe	22	43,14	21	38,18
Podstawowe	3	5,88	5	9,06

Żródło: Badania własne

Na pytanie o sytuację zawodową rodziców padły następujące odpowiedzi: w 38 rodzinach (67,86 %) oboje rodzice pracowali, w 15 rodzinach (26,79%) pracuje jedno z rodziców, w dwóch rodzinach (3,57 %) żadne z rodziców nie pracuje oraz jedna rodzina prowadzi gospodarstwo rolne.

Wyniki badań przedstawiam na wykresie 9.

Wykres 8. Sytuacja zawodowa rodziców

Żródło: Badania własne

Na pytanie o stosunek rodziców do badanych dzieci 38 osób (66,67 %) odpowiedziało, że rodzice bardzo je kochają, 15 osób 26,32 %), że stosunek rodziców do nich jest obojętny oraz 4 osoby (7,02 %), że rodzice ich nie kochają.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia wykres 10, a odpowiedzi z uwzględnieniem płci badanych - tabela 3.

Wykres 9. Stosunek rodziców do dzieci

Żródło: Badania własne

Tabela 4. Stosunek rodziców do dzieci z podziałem na płeć

	Chłopcy		Dziewczęta
	Ilość	%	Ilość	%
Rodzice bardzo mnie kochają	18	31,58	20	64,52
Jestem im obojętny	5	8,77	10	32,26
Rodzice nie kochają mnie	3	5,26	1	3,23

Żródło: Badania własne

Odpowiedzi na poprzednie pytanie trochę kłócą się z odpowiedziami na pytanie: „Czy zawsze możesz liczyć na wsparcie rodziców?” 41 dzieci (71,93 %) odpowiedziało na nie zdecydowanie „tak”, 10 dzieci (17,54 %) „raczej tak”, 2 badanych (3,51 %) stwierdziło, że na wsparcie rodziców może liczyć tylko czasami i czworo (7,02 %), że nie moża liczyć na wsparcie rodziców. Graficznie odpowiedzi badanych przedstawiam na wykresie 11, a odpowiedzi w rozbiciu na płeć badanych w tabeli 4.

Wykres 10. Czy w każdej sytuacji możesz liczyć na rodziców

Żródło: Badania własne

Tabela 5. Czy w każdej sytuacji możesz liczyć na rodziców

	Chłopcy		Dziewczęta
		Ilość	%	Ilość	%
Tak	19	73,08	22	70,97
Zazwyczaj tak	2	7,70	8	25,81
Czasami	2	7,70	0	0
Nie	3	11,52	1	3,22

Żródło: Badania własne

5.3. Rodzina a problem alkoholowy.

Aby stwierdzić, czy w rodzinach badanej młodzieży istnieje problem alkoholowy i czy badani zdają sobie sprawę z jego istnienia, zadałam respondentom dwa pytania nawiązujące do tego tematu.

Pierwsze z nich brzmiało: Czy w Twojej rodzinie nadużywa się alkoholu? Samą ocenę pojęcia nadużywa zostawiłam ocenie badanych, gdyż uznałam, że ich odczucia w tej kwestii są najważniejsze.

Z odpowiedzi wynika, że według oceny dzieci w ponad połowie rodzin istnieje problem alkoholowy, gdyż 28 badanych (49,12%) odpowiedziało, że w rodzinie nadużywa się alkoholu, tyle samo stwierdziło, że taki problem nie istnieje, a jedno dziecko (1,75 %) stwierdziło, że nie wie, co można chyba interpretować jako odpowiedź twierdzącą, gdyż brak zdecydowania świadczy o tym, iż badany nie wie, czy jest to już nadużywanie.

Odpowiedzi na to pytanie wskazują na wagę problemu alkoholowego wśród polskich rodzin i na powszechność jego występowania. Świadczą one również o tym, że dzieci - choć dorośli nie zawsze zdają sobie z tego sprawę - problem ten widzą i zachowania rodziców niewątpliwie wpływają na ich psychikę i proces wychowawczy.

W formie graficznej odpowiedzi na powyższe pytanie przedstawiam na wykresie 12.

Wykres 11. Czy w Twojej rodzinie nadużywa się alkoholu?

Żródło: Badania własne

Kolejne pytanie dotyczyło okoliczności, gdzie i w jakich okolicznościach jest spożywany alkohol.

Odpowiedzi, że alkohol spożywany jest w domu podczas obecności dziecka odpowiedziało 11 badanych (37,93 %), w domu podczas nieobecności dziecka - 2 badanych (6,90 %) i poza domem (osoba spożywająca alkohol wraca do domu pijana) - 16 badanych (55,17 %). Niepokój budzi dość powszechne spożywanie spożywanie alkoholu w obecności dzieci, gdyż aż blisko 38 % rodzin nie zwraca uwagi na ich obecność. W wyliczeniach procentowych odpowiedzi na to pytanie uwzględniłam tylko rodziny, z których dzieci na poprzednie pytanie odpowiedziały „Tak” i „nie wiem”.

Wykres 12. W jakich okolicznościach spożywany jest alkohol przez Twoich domowników (można było udzielić więcej niż jedną odpowiedź?

Żródło: Badania własne

5.4. Profilaktyka antyalkoholowa w domu i w szkole

Na temat profilaktyki zagrożeń uzależnieniami zadałam respondentom trzy pytania. Dotyczyły one zarówno działań podejmowanych w szkole, jak i w domach dzieci.

Pierwsze z nich brzmiało: Czy rodzice lub opiekunowie rozmawiają z Tobą na temat patologii (alkoholizm, narkomania)?

Spośród badanych 31 osób odpowiedziało twierdząco (54,39 %), a 26 przecząco (45,61 %). Oznacza to, iż w blisko połowie rodzin tematu tego się w ogóle nie porusza.

Wyprzedzę trochę tok omawiania badań, ale biorąc pod uwagę ilość twierdzących odpowiedzi dzieci na pytanie, czy spożywały już alkohol takie zachowania rodziców wskazują, że albo nie uświadamiają sobie oni powagi sytuacji i nie widzą problemu, albo tak mało czasu i zainteresowania poświęcają własnym dzieciom, że nie zauważają zagrożenia.

Wyniki przedstawiam na wykresie 14.

Wykres 13. Czy rodzice rozmawiają z Tobą na temat patologii

Żródło: Badania własne

Na pytanie: Czy w Twojej szkole są prowadzone zajęcia na temat alkoholizmu i narkomani 55 dzieci odpowiedziało twierdząco (96,50 %), a dwoje przecząco (3,50 %). Może to świadczyć, że w szkole problem jest zauważany i traktowany poważnie. Ponieważ wszystkie dzieci chodziły do tej samej szkoły, można z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że dwoje z nich, które odpowiedziało przecząco, po prostu w zajęciach tych nie brało udziału.

Odpowiedzi pokazałam na wykresie 15

Wykres 14. Czy w Twojej szkole prowadzone są lekcje na temat alkoholizmu i narkomanii?

Żródło: Badania własne

Kolejne pytanie brzmiało: Na jakich lekcjach są omawiane problemy związane z alkoholem?

Odpowiedzi: „na godzinie wychowawczej” udzieliło 55 badanych (96,50 %), „na lekcjach z innych przedmiotów” - 3 badanych (5,26 %) i „na specjalnie zorganizowanych zajęciach” - 8 badanych (14,04 %).

Fakt, że tylko troje respondentów stwierdziło, iż problemy związane z alkoholem poruszane są na lekcjach innych niż godzina wychowawcza może świadczyć, iż dzieje się to tak sporadycznie, że zdecydowana większość dzieci tego nie zauważa lub w sposób bardzo zaowulowany i nie jest to kojarzone przez badanych z alkoholizmem.

Natomiast fakt, że zaledwie 14 % respondentów wie o dodatkowych zajęciach na temat patologii może dowodzić, iż albo szkoła nie potrafi ich dostatecznie spopularyzować, albo wzbudzić w młodzieży zainteresowania, które skłoniłoby ich do udziału w tego typu zajęciach.

Wykres 15. Na jakich lekcjach omawiane są problemy związane z alkoholem i narkotykami?

Żródło: Badania własne

5.5. Problem alkoholowy wśród badanej grupy młodzieży

O tym, że problem alkoholowy wśród młodzieży istnieje i przybiera coraz większe rozmiary - powszechnie wiadomo. Ja postanowiłam sobie za zadanie udzielenie odpowiedzi na pytanie, jaki zasięg ma on wśród badanej przeze mnie grupy, której przedział wiekowy wskazuje na to, że nie powinna ona mieć jeszcze do czynienia nawet sporadycznego kontaktu z alkoholem.

Na pytanie: „Czy spożywałeś już alkohol?” aż 54 osoby spośród badanych (94,74 %) odpowiedziało twierdząco. Graficznie ilustruje to wykres 17. Jak sytuacja wygląda w rozbiciu na płeć respondentów, pokazałam w tabeli 5.

Wykres 16. Czy spożywałeś już alkohol?

Żródło: Badania własne

Tabela 6. Czy spożywałeś już alkohol?

	Chłopcy		Dziewczęta
		Ilość	%	Ilość	%
Tak	24	92,31	30	96,78
Nie	2	7,69	1	3,22

Żródło: Badania własne

Wykres 17. Badani spożywający alkohol w rozbiciu na wiek i płeć

Żródło: Badania własne

Jako podstawę do obliczeń procentowych w odpowiedziach na kolejne pytania jako sto procent przyjęłam 54 badanych, którzy zadeklarowali, iż pili już alkohol.

Kolejne pytanie brzmiało: „Co spowodowało, że zdecydowałeś się na spożycie alkoholu. W większości przypadków respondenci podawali więcej niż jedną odpowiedź. Że powodem była ciekawość - stwierdziło 43 badanych (79,63 %), chęć zaimponowania kolegom - 25 badanych (46,30%), odpowiedzi, że chcieli poczuć się dorośli udzieliło 48 respondentów (88,89 %), zdecydowała presja otoczenia - 44 badanych (81,48 %), i „bo tak wypadało” - 22 badanych (40,74 %). Szczegółowe dane, wraz z rozbiciem na płeć, przedstawiam w tabeli 6.

Tabela 7. Co spowodowało, że zdecydowałeś się na spożycie alkoholu

	Chłopcy		Dziewczęta		Razem
		Ilość	%	Ilość	%	Ilość	%
Ciekawość	20	83,33	23	76,67	43	79,63
Chęć zaimponowania kolegom	8	33,33	17	56,67	25	46,30
Chęć poczucia się dorosłym	21	87,50	27	90,00	48	88,89
Presja otoczenia	23	95,83	21	70,00	44	81,48
Bo tak wypadało	14	58,33	8	26,67	22	40,74

Żródło: Badania własne

Kolejne pytanie ankiety brzmiało: „Jaki alkohol spożywałeś do tej pory?” Prawie wszyscy badani, którzy stwierdzili, że pili już alkohol (53 na 54 osoby, czyli 98,15 %) próbowali już piwa i jest to niewątpliwie najpopularniejszy trunek wśród młodzieży. Wino piło 49 osób (90,74 %), wódkę 21 osób (38,89 %) i inne trunki 6 osób (11,11 %).

Trudno się dziwić popularności piwa, gdyż z jednej strony jest to trunek najtańszy i najbardziej dostępny (można go kupić bez mała w każdym sklepie), z drugiej zaś - zarówno część handlowców przymyka oko na zakup piwa przez nieletnich czy to w dążeniu do jak największego zysku, czy też w błędnym przekonaniu, że tak słaby alkohol nikomu nie zaszkodzi. Podobnego zdania jest część społeczeństwa, oddając młodym ludziom „przysługę” i kupując im piwo. Warto więc zwrócić uwagę na fakt, że obecnie panuje moda na produkcję coraz mocniejszego piwa (w niektórych z nich zawartość alkoholu sięga 10 %) i swoją „mocą” przekraczają nawet niektóre markowe wina.

Prawie równie dużą popularnością wśród młodzieży cieszy się wino, szczególnie wśród dziewcząt (piło je 100 % respondentek, które spożywały już alkohol). Z jednej strony ma tutaj znaczenie na pewno dobry smak i niska stosunkowo zawartość alkoholu, z drugiej zaś przystępna cena i świadomość, że jest to tzw. trunek elegancki, spożywany przez „damy”, co dziewczęta nobilituje w oczach koleżanek i ich samych, a jednocześnie utrzymuje w przekonaniu, że jeżeli jest to napój tak słaby i spożywany przez „wielkich tego świata”, do w niewielkiej ilości nie może być szkodliwy.

Stosunkowo niewielu z badanych piło wódkę. Jest to alkohol z jednej strony najtrudniejszy do kupienia i dość drogi, z drugiej jego spożycie w np. „polowych” warunkach (ławka w parku, klatka schodowa) stwarza pewne problemy, gdyż trudno jest go pić z butelki, a poza tym potrzebne są pewne dodatki (co najmniej tzw. „popitka”), a poza tym może łatwo wywołać negatywne skutki nawet natychmiast po wypiciu (szczególnie dla nieprzyzwyczajonego organizmu).

Inne trunki (Koniaki, brandy itp.) spożywało tylko 6 osób i można przypuszczać, że były to sporadyczne próby, polegające na „smakowaniu”.

Graficznie przedstawiam rodzaje alkoholu spożywane przez młodzież na wykresie 19, a wyliczenia procentowe w podziale na płeć na wykresie 20.

Wykres 18. Jaki alkohol spożywałeś do tej pory?

Żródło: Badania własne

Wykres 19. Badani spożywający alkohol w podziale na płeć

Żródło: Badania własne

W powyższym kontekście dokonałam także analizy w rozróżnieniu na wiek i rodzaj spożywanych alkoholi. Wyniki przedstawiam na wykresie 21.

Wykres 20. Badani spożywający alkohol w podziale na wiek

Żródło: Badania własne

Na pytanie „z jakich okazji spożywasz alkohol” dwoje badanych (3,70 %) odpowiedziało że w trakcie uroczystości rodzinnych, wszystkie 54 osoby, czyli 100 %, że z okazji imprez towarzyskich, tyle samo, że w czasie spotkań z rówieśnikami i 9 osób (16,67 %), że bez okazji. Wyniki procentowe przedstawiam na wykresie 22.

Wykres 21. Przy jakich okazjach spożywasz alkohol

Żródło: Badania własne

Na pytanie :”Z kim spożywasz alkohol?”, dwie osoby (3,70 % odpowiedziały, że z osobami starszymi, 54 osoby (100 %), że z rówieśnikami i jedna osoba (1,85 %), że pije sam. Ostatnia pozycja jest szczególnie niepokojąca, gdyż fakt, że tak młody człowiek pije alkohol samotnie wskazuje na zaawansowane stadium choroby alkoholowej. To nie wygląda już na przypadkowe, sporadyczne raczenie się trunkiem, lecz na picie pod wewnętrznym przymusem.

Na wykresie 23 przedstawiam wyniki w formie graficznej.

Wykres 22. Z kim spożywasz alkohol

Żródło: Badania własne

Ponieważ alkohol to oczywiście określone wydatki, zadałam badanym pytanie: „Skąd bierzesz pieniądze na alkohol?” 53 osoby (98,15 %) stwierdziły, że z kieszonkowego, siedem osób (12,96 %), że z zarobionych przez siebie osobiście pieniędzy, 26 (48,15 %) osób, że oszukuje rodziców, że potrzebują pieniądze np. na składki w szkole oraz 18 osób (33,33 %), że podkrada pieniądze rodzicom.

Nasuwają się tutaj pewne refleksje. Po pierwsze wydatki na alkohol przekraczają w większości wypadków wydatki badanych na alkohol i skłaniają do poszukiwania innych źródeł dochodu. Po drugie zaś picie alkoholu prowadzi do kolejnych zachowań patologicznych (oszukiwanie rodziców lub podkradanie im pieniędzy), wypacza więc psychikę młodego człowieka, zaciera różnicę między dobrem a złem. W chwili obecnej młodzi ludzie podkradają pieniądze rodzicom, gdy jednak to źródło okaże się niewystarczające lub rodzice się zorientują i uniemożliwią kradzieże - młody człowiek może już nie potrafić zrezygnować z dotychczasowego stylu życia i szukać źródła dochodu w „prawdziwych” przestępstwach - rozbojach, włamaniach i innych. Zbyt późne zorientowanie się więc rodziców w sytuacji lub brak odpowiedniej reakcji może doprowadzić do nieświadomego wychowania groźnego przestępcy.

Wykres 23. Skąd bierzesz pieniądze na alkohol

Żródło: Badania własne

Ostatnie pytanie brzmiało: „Jak często pijesz alkohol?”. 27 Badanych, czyli 50 % z tych, którzy pili już alkohol, odpowiedziało, że od jednego do kilku razy do roku. Można więc przyjąć, że są to jakieś sporadyczne sytuacje (Sylwester, święta imieniny u kolegi). Jednak aż 19 osób (35,19 %) stwierdziło, że pije alkohol od jednego do kilku razy w miesiącu, 7 osób (12,96 %), że co tydzień, i jedna osoba (1,85 %), że kilka razy w tygodniu. Dla połowy z badanych spożywanie alkoholu jest więc czymś wręcz codziennym, a nie uczczeniem jakiejś specjalnej okazji. Graficzne wyniki przedstawia wykres25.

Wykres 24. Jak często pijesz alkohol?

Żródło: Badania własne

PODSUMOWANIE

Z przedstawionych wyników badań widać w sposób oczywisty, że alkohol jest bardzo popularnym napojem wśród młodzieży nawet tak młodej, jak uczniowie gimnazjum. Ja sama - choć spodziewałam się sporej popularności alkoholu wśród młodzieży - ostatecznymi wynikami badań byłam zszokowana. Fakt, że tylko dwoje spośród badanych, i to z najmłodszej grupy wiekowej 12-13 lat, nigdy jeszcze nie miało alkoholu w ustach, przyprawia o gęsią skórkę.

Może to świadczyć o kilku faktach. Po pierwsze - w społeczeństwie jest duże przyzwolenie na spożywanie alkoholu i tolerancja na picie młodzieży. Swoiste znaczenie ma tutaj zapewne i znieczulica społeczna, zawierająca się w stwierdzeniu: „Przecież to nie moje dziecko, to niech sobie pije, co to mnie obchodzi.” Istotne też znaczenie ma postawa rodziców. Odzwierciedla się ona w różnej formie, od przymykania oczy na fakt, że młody człowiek wrócił do domu pod wpływem alkoholu do stwierdzenia, że lepiej, żeby wypił piwo niż miałby brać narkotyki.

Często można spotkać się też z przypadkami, że w sklepach jest jednak sprzedawany alkohol nieletnim lub pomagają im w zakupach osoby dorosłe i to nie koniecznie ludzie z marginesu, lecz poważani obywatele. Trudno się czasem oprzeć wrażeniu, że wstydzą się oni młodemu człowiekowi powiedzieć „nie”. A może czasami i boją.

Na powszechność alkoholu wśród dzieci i młodzieży niewątpliwy wpływ ma też sytuacja domowa. Z jednej strony brak czasu do dzieci spowodowany dużą ilością pracy i obowiązkami domowymi, uspokajanie sumienia dawaniem dziecku kieszonkowego i nie interesowanie się, co ono robi z pieniędzmi. Z drugiej zaś powszechny wręcz problem alkoholowy w rodzinach. W połowie badanych rodzin nadużywa się alkoholu, w tym w części z nich pije się przy dzieciach. Ma to niewątpliwie wpływ na kształtowanie postaw podopiecznych i utrwalanie się w przekonaniu, że alkohol nie jest czymś złym. Dlaczego - jeżeli pije tata, mama lub oboje rodzice, to ja nie mogę?

Inną niepokojącą kwestią jest spożywanie przez dzieci alkoholu z okazji uroczystości rodzinnych w obecności rodziców. Jeżeli dziecko zostanie poczęstowane nawet niewielką ilością alkoholu, np. symboliczną lampką szampana z okazji Sylwestra, to utwierdza się w przekonaniu, że alkohol na imprezach towarzyskich jest wręcz koniecznym środkiem do dobrej zabawy i będąc np. na dyskotece szkolnej też będzie go piło.

Problemu picia alkoholu przez młodzież nie załatwią zajęcia na godzinach wychowawczych czy innych organizowanych przez szkołę. Mogą one być co najwyżej jednym z elementów kształtowania „antyalkoholowego” charakteru młodego człowieka. Myślę, że edukację antyalkoholową należałoby zacząć od rodziców i w ogóle całości dorosłego społeczeństwa. Powoli, ale konsekwentnie wdrażać modę na trzeźwość, uświadamiać rodzicom, jak szkodliwa może być dla dziecka nawet najmniejsza dawka alkoholu i jak tragiczne skutki może ona spowodować. Trzeba uczyć rodziców, jak mają się zachować, gdy tylko spostrzegą, że dziecko miało kontakt z alkoholem. Tradycyjne lanie niczego tutaj nie załatwi. Już przy pierwszym takim przypadku konieczne są konsekwentne i skuteczne działania, aby zapobiec tragedii. Bo choroba alkoholowa jest tragedią. Trzeba pamiętać, że jest to choroba nieuleczalna, a więc groźniejsza nawet od raka. Alkoholik pozostaje do końca życia alkoholikiem, nawet gdyby przez dziesięciolecia nie miał alkoholu w ustach.

Skuteczna i konsekwentna profilaktyka, a w bardziej zaawansowanych przypadkach specjalistyczna terapia - to jedyne metody, aby zmniejszyć ilość alkoholu spożywanego przez młodzież i wprowadzić modę na niepicie.

Na niewiele pomogą zakazy i nakazy, bo zawsze znajdzie się zachłanny sprzedawca, który sprzeda dziecku alkohol, albo „dobra dusza”, która mu go kupi.

Najważniejsza jest więc społeczna świadomość na temat szkodliwości alkoholu. Jednocześnie trzeba ten temat poruszać w różnej formie i przy różnych okazjach, nie może to być temat wstydliwy lub tabu. Alkoholizm - jak już pisałam - jest chorobą, a chorób nie powinno się wstydzić. Chorobom należy zapobiegać, a jeżeli już wystąpią - to je leczyć.

BIBLIOGRAFIA

1.	Akoliński S., Falewicz J.K.: Źródła patologii społecznej i problemy socjalizacji młodzieży, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1992
2.	Bałandynowicz A.: Środowisko rodzinne z zachowania dewiacyjne dzieci i młodzieży. [w:] M. Bińczycka-Anholcer (red): Przemoc i agresja jako zjawiska społeczne, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2003
3.	Bielewicz A.: Problemy alkoholowe w stosunkach międzyludzkich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1986
4.	Brown S.: Bezpieczne przejście, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1999
5.	Bryan F. R. Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1999
6.	Brzeziński J.: Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002
7.	Cierpiałowska Z.: Alkoholizm, przyczyny, leczenie, profilaktyka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2000
8.	Drążek A., Drążek E.: Patologie naszych czasów. Rozważania i opinie pokolenia młodych o istocie zjawisk, relacjach i zapobieganiu zachowaniom dewiacyjnym, Wydawnictwo Prymat, Białystok 2007
9.	Dutkiewicz W.: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001
10.	Dymek-Balcerek K.: Dziecko w obliczu patologii społecznej dnia codziennego - rzeczywistość lat dziewięćdziesiątych, Tom II, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom 1998
11.	Dziewiecki M.: Natura choroby alkoholowej, [w:] M. Dziewiecki, Nowe posłanie nadziei, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000
12.	Falewicz J.K.: ABC problemów alkoholowych, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993
13.	Fatyara B: Alkohol a młode pokolenie Polaków lat dziewięćdziesiątych, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1999
14.	Godlewski M>: (red). Pedagogika, Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 1977
15.	Hebrat B.: Organizm w niebezpieczeństwie, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1995
16.	Hebrat B.: Szkody zdrowotne spowodowane alkoholem, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996
17.	Kinney J., Leaton G.: Zrozumieć alkohol, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1996
18.	Kopaliński W.: Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo „Świat Książki”, Warszawa 2000
19.	Łobocki M:, Metody badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1978
20.	Markiewicz J.: Czym się trujemy, Ossolineum, Kraków 189
21.	Maxwell: Dzieci, alkohol, narkotyki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999
22.	Mellibruda J.: Tajemnice ETOH, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1997
23.	Mikuła J. Gdy picie staje się problemem, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2006
24.	Moskalewicz J.: Polityka społeczna wobec alkoholu w Polsce 1944-1982, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1998
25.	Ochmański M.: Losy młodzieży z rodzin alkoholowych, ich charakterystyka psychospołeczna, Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe, Ciechanów 1987
26.	Ochmański M.: Wpływ alkoholizmu rodziców na poziom inteligencji i przystosowanie ich dzieci do nauki szkolnej,PZWL, Warszawa 1981
27.	Okoń W: Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa, 1984
28.	Osiatyński W.: Grzech czy choroba, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1992
29.	Pacewicz A.: Jak pomóc dziecku nie pić, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993
30.	Peter-Efrom T., R.P. Efron: Złość, alkoholizm I inne uzależnienia, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1994
31.	Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1978
32.	Praca zbiorowa, Bądźmy trzeźwi, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1982
33.	Ryś M.: Rodzinne uwarunkowania psychospołeczne DDA, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
34.	Satander W.: Poza kontrolą, IPZiT, Warszawa 1992
35.	Sojmanowski T, Młodzież wobec alkoholu na podstawie danych empirycznych, IWZZ, Warszawa 1990
36.	Sztumski J.: Wstęp do metodologii i techniki badań społecznych, „Śląsk” Sp. z o.o., Wydawnictwo Naukowe, Katowice 1999
37.	Ślusarski M., Święcicki P [Red.]: Pacjenci z problemami alkoholowymi w podstawowej opiece zdrowotnej, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1997
38.	Świat problemów. Miesięcznik wydawany przez Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Nr 1 Warszawa 2004
39.	Woronowicz B.T.: Alkoholizm jest chorobą, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów alkoholowych, Warszawa 1998
40.	Woronowicz B.: Alkoholowe vademecum dla każdego, Ośrodek Apostolstwa trzeźwości, Zakroczym 1993
41.	Zaczyński W: Praca badawcza nauczyciela. WSiP, Warszawa 1977

SPIS TABEL

Tabela 1. Zmienne i ich wskaźniki podziału
Tabela 2. Podział badanych na grupy wieko
Tabela 3. Wykształcenie rodziców
Tabela 4. Stosunek rodziców do dzieci z podziałem na płeć
Tabela 5. Czy w każdej sytuacji możesz liczyć na rodziców
Tabela 6. Czy spożywałeś już alkohol?
Tabela 7. Co spowodowało, że zdecydowałeś się na spożycie alkoholu

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Podział badanych ze względu na płeć w poszczególnych grupach wiekowych
Wykres 2. Podział badanych ze względu na miejsce zamieszkania z uwzględnieniem płci.
Wykres 3. Podział badanych ze względu na osoby sprawujące nad nimi opiekę.
Wykres 4. Podział badanych ze względu na płeć oraz osoby zajmujące się ich wychowaniem.
Wykres 5. Podział badanych ze względu na inne osoby oprócz rodziców sprawujące nad nimi opiekę.
Wykres 6. Osoby zajmujące się wychowaniem badanych
Wykres 7. Sytuacja materialna
Wykres 8. Sytuacja zawodowa rodziców
Wykres 9. Stosunek rodziców do dzieci
Wykres 10. Czy w każdej sytuacji możesz liczyć na rodziców
Wykres 11. Czy w Twojej rodzinie nadużywa się alkoholu?
Wykres 12. W jakich okolicznościach spożywany jest alkohol przez Twoich domowników (można było udzielić więcej niż jedną odpowiedź?
Wykres 13. Czy rodzice rozmawiają z Tobą na temat patologii
Wykres 14. Czy w Twojej szkole prowadzone są lekcje na temat alkoholizmu i narkomanii?
Wykres 15. Na jakich lekcjach omawiane są problemy związane z alkoholem i narkotykami?
Wykres 16. Czy spożywałeś już alkohol?
Wykres 17. Badani spożywający alkohol w rozbiciu na wiek i płeć
Wykres 18. Jaki alkohol spożywałeś do tej pory?
Wykres 19. Badani spożywający alkohol w podziale na płeć
Wykres 20. Badani spożywający alkohol w podziale na wiek
Wykres 21. Przy jakich okazjach spożywasz alkohol
Wykres 22. Z kim spożywasz alkohol
Wykres 23. Skąd bierzesz pieniądze na alkohol
Wykres 24. Jak często pijesz alkohol?

ANEKS

ANKIETA

Moi drodzy! Jestem studentką Akademii Humanistycznej w Pułtusku. W związku z prowadzonymi przeze mnie badaniami na potrzeby pracy dyplomowej, zwracam się do Was z prośbą o wypełnienie poniższej ankiety. Zapewniam, że wszystkie odpowiedzi, których udzielicie, są całkowicie anonimowe i będą służyły wyłącznie do celów badawczych, a ich wyniki opublikuję wyłącznie w zestawieniach zbiorczych. Bardzo proszę o udzielenie szczerych odpowiedzi. Z góry serdecznie dziękuję za udzieloną mi pomoc.

Odpowiedzi należy udzielać poprzez postawienie znaku x w odpowiedniej krat

1. Wiek
a) 12-13 lat
b) 14-15 lat
c) 16 lat i więcej
2. Płeć
a) kobieta
b) mężczyzna
3. Miejsce zamieszkania
a) miasto powiatowe
b) inne miasto
c) wieś
4. Jaka jest Twoja sytuacja rodzinna?
a) wychowują mnie oboje rodzice
b) wychowuje mnie mama
c)wychowuje mnie tata
d) wychowuje mnie inna osoba
5. Czy oprócz rodziców Twoim wychowaniem zajmują się inne osoby? Jeżeli tak, to jakie?
a) wychowują mnie tylko rodzice.
b) zajmuje się mną także dziadek/ babcia
c) starszy brat/ siostra
d) inni członkowie rodziny
6. Jaka jest sytuacja materialna Twojej rodziny?
a) bardzo dobra
b) dobra
c) przeciętna
d) trudna
7.Jakie jest wykształcenie Twojej mamy?
a) wyższe
b) średnie
c) zasadnicze zawodowe
d) podstawowe
8. Jakie jest wykształcenie Twojego taty?
a) wyższe
b) średnie
c) zasadnicze zawodowe
d) podstawowe
9. Jaka jest sytuacja zawodowa Twoich rodziców?
a) oboje rodzice pracują
b) jedno z rodziców pracuje
c) żadne z rodziców nie pracuje
d) rodzice prowadzą gospodarstwo rolne
10. Jaki jest stosunek Twoich rodziców do Ciebie?
a) rodzice bardzo mnie kochają
b) jestem im obojętny
c) rodzice nie kochają mnie
11. Czy w każdej sytuacji możesz liczyć na wsparcie rodziców?
a) tak
b) zazwyczaj tak
c) czasami
d) nie
12.Czy w twojej rodzinie nadużywa się alkoholu?
a) tak
b) nie
c) nie wiem
13. Jeżeli na poprzednie pytanie brzmiało twierdzące, to czy alkohol spożywany jest:
a) w domu w Twojej obecności
b) w domu podczas Twojej nieobecności
c) poza domem (osoba ta wraca do domu pijana
14. Czy rodzice lub opiekunowie rozmawiają z Tobą na temat patologii (alkoholizm, narkomania)?
a) tak
b) nie
15. Czy w Twojej szkole są prowadzone zajęcia na temat alkoholizmu i narkomanii?
a) tak
b) nie
16. Na jakich lekcjach omawiane są problemy związane z alkoholem?
a) na godzinie wychowawczej
b) na lekcjach z innych przedmiotów
c) na specjalnie zorganizowanych zajęciach
17. Czy spożywałeś już alkohol?
a) tak
b) nie
18. Jeżeli tak, to co było powodem, że zdecydowałeś się na spróbowanie alkoholu?
a) ciekawość
b) chęć zaimponowania kolegom
c) chęć poczucia się dorosłym
d) presja otoczenia
e) bo tak wypadało
19. Jaki alkohol spożywałeś do tej pory (możesz zaznaczyć kilka odpowiedzi)?
a) piwo
b) wino
c) wódka
d) inne alkohole
20. Z jakich okazji spożywasz alkohol?
a) uroczystości rodzinne
b) imprezy towarzyskie
c) spotkania z rówieśnikami
d) bez okazji
21. Z kim spożywasz alkohol?
a) z osobami starszymi
b) z rówieśnikami
c) sam
22. Skąd bierzesz pieniądze na alkohol
a) z kieszonkowego
b) z zarobionych przez siebie pieniędzy
c) mówię rodzicom, że są mi potrzebne np. na składki w szkole
d) podkradam rodzicom
23. Jak często pijesz alkohol?
a) jeden raz - do kilku razy w roku
b) Jeden raz - do kilku razy w miesiącu
c) co tydzień
d) kilka razy w tygodniu

STRESZCZENIE

Moja praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów zasadniczych, podsumowania, bibliografii, spisu tabel, spisu wykresów i aneksy, w którym umieściłam formularz ankiety i niniejsze streszczenie.

W rozdziale I zatytułowanym „Alkoholizm jako choroba” przedstawiam krótką historię alkoholu w dziejach ludzkości oraz jego funkcję jako używki, omawiam objawy uzależnienia od alkoholu oraz fazy alkoholizmu.

Rozdział II to „Przyczyny używania alkoholu przez młodzież”. Analizuję w nim powody skłaniające młodych ludzi do sięgania po alkohol oraz przedstawiam somatyczne i psychiczne skutki nadużywaniu alkoholu.

W rozdziale III „Profilaktyka alkoholizmu jako element programów wychowawczych” przedstawiam cele i zadania szkoły w tym zakresie oraz metody, jakie moim zdaniem byłyby najskuteczniejsze w przekonaniu młodzieży do abstynencji.

Rozdział IV to „Metodologia badań własnych. Przedstawiam w nim problemy i hipotezy badawcze, omawiam zastosowane metody oraz prezentuję organizację i teren badań.

W rozdziale V przedstawiam wyniki badań własnych a ic efekty i wnioski prezentuję w podsumowaniu.

S. Akoliński, J.K. Falewicz, Źródła patologii społecznej i problemy socjalizacji młodzieży, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1992, s. 17.

M. Ochmański, Wpływ alkoholizmu rodziców na poziom inteligencji i przystosowanie ich dzieci do nauki szkolnej,PZWL, Warszawa 1981, s. 9

A. Bałandynowicz, Środowisko rodzinne z zachowania dewiacyjne dzieci i młodzieży. [w:] M. Bińczycka-Anholcer (red): Przemoc i agresja jako zjawiska społeczne, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2003, s 112.

www.mcps.mazowia.pl

Skoczylas P., Binczycka-Anholcer M., Alkoholizm wśród dzieci i młodzieży, w: Problemy alkoholizmu, Nr 1(524) 2006 r. s. II

Praca zbiorowa, Bądźmy trzeźwi, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1982, s. 46.

Skoczylas P., Binczycka-Anholcer M., Alkoholizm wśród dzieci i młodzieży, w: Problemy alkoholizmu, Nr 1(524) 2006 r. s. II

B.T. Woronowicz: Alkoholizm jest chorobą, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów alkoholowych, Warszawa 1998, s.37.

Tamże, s.39

Tamże, s. 41

Tamże, s. 43

Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1978, s. 92

Op. Cit., s. 31

W. Zaczyński , Praca badawcza nauczyciela. WSiP, Warszawa 1977 s. 9.

M. Godlewski , (red). Pedagogika, Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 1977, s. 49.

M. Łobocki ., Metody badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1978, s. 59.

Dutkiewicz M.: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 51

Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1978, s. 25

Kopaliński W.: Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo „Świat Książki”, Warszawa 2000, s. 213

W. Okoń , Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa, 1984, s. 97.

W. Dutkiewicz.,Podstawy metodologii badań, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 55.

J. Brzeziński , Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1980, s. 57.

Dutkiewicz W.: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 55

T. Plich, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1978, s. 21-29.

Dutkiewicz W.: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 62

Sztumski J.: Wstęp do metodologii i techniki badań społecznych, „Śląsk” Sp. z o.o., Wydawnictwo Naukowe, Katowice 1999, s. 60

Brzeziński J.: Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 190

Dutkiewicz W.: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 69

Sztumski J.: Wstęp do metodologii i techniki badań społecznych, „Śląsk” Sp. z o.o., Wydawnictwo Naukowe, Katowice 1999, s. 74

Dutkiewicz W.: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 85

Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1978, s. 84

3

---