046

46 POCZĄTKI FILOZOFII

się, a zatem jest uwarunkowana kwestionowanym przedmiotem. Jeśli to stwierdzenie jest ogólnie ważne, to w sposób wzorcowy sprawdziło się w wypadku Greków.

Jeśli jednak mówi się o religii greckiej, to należy precyzyjnie odróżnić religię publiczną, to znaczy tę. której najpiękniejszy model znajduje się u Homera, od religii misteriów. Jedna od drugiej różni się bardzo wyraźnie. Pod wieloma względami duch ożywiający religię misteriów'jest zaprzeczeniem tego ducha, który przenika religię publiczną. Tak w^rięc historyk filozofii, który zatrzymuje się jedynie na pierwszym aspekcie religii Greków, zamyka sobie dostęp do zrozu-miena całego nadzwyczaj ważnego nurtu, który ciągnie się od preso-kratyków' do Platona i ncoplatoników, a tym samym nieuchronnie zafałszowuje widok całości. To przydarzyło się właśnie Zellerowi i bardzo licznemu zastępowi jego naśladowców, a więc znacznej części autorów' podręczników, które bardzo długo kopiowały interpretację Zellera.

Uczony niemiecki bardzo dobrze umiał ukazać związki zachodzące między religią publiczną i grecką filozofią i w tym względzie powtarzamy jego cenne i nadal aktualne spostrzeżenia. Potem jednak przedstawił obraz zupełnie jednostronny, gdyż nic dostrzegł wpływu misteriów, a w szczególności orfizmu na filozofię, a to doprowadziło do absurdalnych konsekwencji, o których powiemy.

Zobaczmy jednak najpierw, jaka była natura i znaczenie religii publicznej Greków oraz w jakim sensie i w jakiej mierze wywarła ona w^rpływ na filozofię. Słusznie można powiedzieć, źe dla człowieka homcryckicgo i dla Greka wychowanego w' tradycji homeryckiej, wszystko jest boskie w tym sensie, źe wszystko, co się zdarza, jest dziełem bogów. Wszystkie zjawiska natury zostały wywołane przez bóstwa: grzmoty i błyskawice miota Zeus z wysokiego Olimpu, morskie bałwany spiętrza trójnóg Posejdona, słońce unosi złoty powóz Apollina, ild. Ale i przejawy życia wewnętrznego pojedynczego Greka, a także jego życie we wspólnocie, losy jego miasta i wyniki prowadzonych wojen, pojmowano jako wydarzenia istotnie związane z. bogami i od nich zależne.

Kim jednak są ci bogowie? Są to - jak to już dawmo słusznie zauważono - naturalne siły przedstawione w' wyidealizowanych po-siaciach ludzkich; są to wysubllimow^rane, upersonifikowane aspekty człowieka; są to siły ludzkie, które przybrały przepiękny wygląd. Krótko mówiąc, bogowie naturalnej religii greckiej są tylko i wyłącznie potężniejszymi i wyidealizowanymi ludźmi, przewyższają nas zatem w^f aspekcie ilościowym, ale nie różnią się od nas jakościowo. Z tej racji publiczna religia grecka jest z pewnością jedną z form religii naturalistycznej. Jest naw^?et tak bardzo religią naturalistyczną, że - jak słusznie zauważył Walter Otto - «nie ma w niej miejsca na świętość*³, jako że z samej swej istoty bogow^rie nie chcą ani też w żaden sposób nie mogliby wynieść człowieka ponad człowieka. Jeżeli bowiem - jak to powiedzieliśmy- natura bogów' jest taka sama jak natura ludzi, a różni się jedynie stopniem, to człowiek w^r bogach widzi samego siebie, i aby wznieść się ku nim, bynajmniej nie musi wchodzić w kolizję z samym sobą. nie musi tłumić sw^?ojej natury albo pewnych aspektów' swojej natury, w żadnym razie nie musi po części obumrzeć dla samego siebie; on musi po prostu być sobą.

A więc - jak słusznie mówi Zeller - tym, co bóstwo wymaga od człowieka. «nie jest bynajmniej wewnętrzna przemiana jego sposobu myślenia, nic jest walka z jego naturalnymi skłonnościami i z jego popędami, gdyż wszytko, co dla człowieka jest naturalne, to także wobec bóstwa uchodzi za słuszne: człowiekiem bardziej boskim jest ten, kto w' sposób bardziej energiczny rozwija swoje ludzkie siły, zaś spełnienie jego powinności religijnej w istocie polega na tym, aby dla uczczenia tego co boskie człowiek czynił to, co jest zgodne z jego własną naturą*⁴.

I tak jak naturalistyczna była religia Greków, tak samo «f—l naturalistyczna była ich najdawniejsza filozofia; a nawet w^fledy, kiedy przewagę uzyskała etyka [...], jej dewizą pozostała nadal zgodność z naturą*⁵.

Jest to niewątpliwie prawdą i zostało dobrze powiedziane; rozjaśnia jednakże tylko jedno oblicze praw-dy.

^J W. F. Ollo, Die Gottrr Griechenlands, wyd. 4. Frankfurt am Main 1956; wioski przekład. Fircnzc 1941 (wyd. 2, Mi lano 1968), s. 9.

^J Zeller-Mondolfo. 1.1. s. 105 nn.

^s Tamże, I, l,s. 106.