050

50 POCZĄTKI FILOZOFII

Wraz z orfizmem powstaje pierwsza dualistyczna koncepcja duszy (- demon) i ciała (= miejsce, w którym dusza pokutuje). To zaś znaczy, że po raz pierwszy człowiek dostrzega w sobie dwie zwalczające się wzajemnie zasady, właśnie dlatego, ponieważ ciało jest potraktowane jako więzienie i miejsce kary demona. Załamuje się tu owa naturalistyczna wizja człowieka, o której mówiliśmy w poprzednim paragrafie i w ten sposób człowiek zaczyna rozumieć, że nie wszystkie skłonności, które w sobie nosi, są dobre, że owszem, niektóre z nich trzeba powstrzymywać i tłumić, i że konieczne jest oczyszczenie owego boskiego elementu, który tkwi w człowieku, z elementu cielesnego, a więc konieczne jest umartwienie ciała.

Stworzyło to podw-aliny pod rewolucyjną przemianę całej wizji życia opartej na religii publicznej: cnota homeryckich bohaterów^-, tradycyjnie rozumiana aretć, przestaje być prawdziwą cnotą; spojrzenie na życic nabiera zupełnie nowego wymiaru.

Bez o rfi z ni u nie potrafimy wytłumaczyć ani Pitagorasa, ani Ile-rakliia, ani Empedoklesa, ani - oczywiście - Platona i tego wszystkiego, co się od niego wywodzi■ A jeśli Zeller oponuje, że u tych filozofów wierzenia orfickie są po prostu tylko dołączone do ich teorii naukowych, i żc w teoriach tych «nikl nie zauważyłby luki, gdyby zabrakło wiary orfickiej»¹, to twierdząc tak, Zeller występuje po prostu przeciw historii. Właśnie bowńem na Sycylii i w^- Wieliej Grecji. gdzie szczególnie żywo orfizm się rozwijał, szkoły filozoficzne nabrały odmiennych cech w porównaniu do szkół rozwijających się w Azji Mniejszej i roztrząsały po części odmienną problematykę, a także stworzyły odmienny klimat teoretyczny. I chociaż prawdą jest, że filozofowie nurtu italskiego nie potrafili stw^rorzyć pełnej syntezy doktryn naukowych i wiary orfickiej, to prawdą jest także, że gdybyśmy z tych doktryn naukowych usunęli wierzenia orfickie, zatracilibyśmy właśnie owo ąuid. które początkowo ustawiło się o-bok doktryn naturalistycznych, później natomiast doprowadzi właśnie do ich przezwyciężenia. Zeller pisze dalej: «Dopiero u Platona wiara w nieśmiertelność zostaje ugruntowana filozoficznie, jednak w jego wypadku nadzwyczaj trudno będzie można sobie wyobrazić, żc tego rodzaju wierzenie byłoby dlań niemożliwe bez mitów, którymi dla jego ugruntowania się posługuje**². Otóż i w tym przypadku Zeller wypowiada się wbrew prawdzie historycznej, ponieważ faktycznie można się upew-nić, iż Platon zaczyna mówić o nieśmiertelności wtedy, kiedy zaczyna mówić o mitach orfickich. I to właśnie wymagania wizji orfickiej doprowadziły Platona do podjęcia jego «drugiego żeglow^rania», to znaczy do podjęcia tej drogi, która go doprowadzi do odkrycia świata ponadzmysłowego.

4. Warunki polityczne, społeczne i ekonomiczne,

które sprzyjały powstaniu filozofii u Greków

Historycy bardzo mocno podkreślali szczególne miejsce wolności, które wyróżnia Greków' spośród innych ludów Wschodu. Człowiek Wschodu był trzymany w ślepym posłuszeństwie władzy religijnej i władzy politycznej. Widzieliśmy już. jaką wolnością cieszył się Grek w stosunku do religii. Jeśli idzie o warunki polityczne, to sprawa jest bardziej złożona; niemniej jednak słusznie można powiedzieć, że także na tym polu Grek znajdował się w sytuacji uprzywilejowanej. Z chwilą uformowania się polis Grek nie miał poczucia, że między jednostką a państwem zachodzi jakieś przeciwstawienie, albo że państwo jakoś ogranicza jego w^rolność; on sam siebie traktował jako kogoś, kto nie w sposób akcydentalny tylko, ale w sposób istotny jest obywatelem określonego państw^ra, określonej polis. Państw'0 stało się i aż do epoki hellenistycznej pozostało horyzontem życia Greka, a więc cele. jakie stawiało sobie państwo, obywatele uznawali za swoje własne cele, dobro państwa uznawali za sw^roje własne dobro, wielkość swojego państwa, za sw^roją wielkość, wolność swojego państwa, za własną wolność.

Konkretnie jednak dwa wydarzenia polityczne - jak słusznie zauważa Zeller - «górują nad innymi*³ w okresie rozwoju kultury greckiej przed powitaniem filozofii: a) powstanie ustroju republikańskiego i b) ekspansja Greków na Wschód i Zachód poprzez tworzenie kolonii.

1

^? Zcllcr-MonUolfo. 1.1. s. 139.

2

^s Zeller-Mondolfo. 1.1 s. 139.

3

Tamże. 1.1. s. 174.