08052817028

wielkie wrażenie. Dzieło to zachowało się względnie nienaruszone, choć nadgryzione zębem czasu, co jest rzeczą zupełnie naturalną.

Nie znaczy to jednak, iżby nie groziły zabytkowi poważne niebezpieczeństwa, nawet po odnowieniu go w XVII w. Około 1760 r., kiedy archiprezbiter ks. Jacek Lopacki zamówił u Włocha Fon tany projekt na nowy ołtarz i zbierał fundusze na jego wykonanie, zdawało się, że dla dzieła Stoszowego wybiła ostatnia godzina. Po rychłej śmierci ks. Łopackiego następca jego, ks. Leonard Kiełczewski, nie poniechał zamiaru godzącego w istnienie wspaniałego dzieła Stosza. Czy jednak nie starczyło zebranych funduszy, czy też przeszkodziły bardziej niepewne polityczne warunki, dość, że do wzniesienia nowego ołtarza nie doszło. W r. 1795 zadowolono się jedynie pobieżną konserwacją nadwątlonych części.

Przyszły czasy, kiedy budzić się zaczął żywiej kult dla przeszłości Krakowa. Gdy nadto słynny duński rzeźbiarz neoklasyczny, Thorwaldsen, oglądając arcydzieło Stoszowe w 1822 r. wyraził się o nim z zachwytem, podniosło się znaczenie zabytku w oczach krakowian. W pierwszej połowic XIX w. kilkakrotnie wypływała sprawa gruntownego odnowienia ołtarza⁸¹, w czym niepoślednią rolę odegrał znakomity malarz Piotr Michałowski, szczególnie jako przewodniczący komitetu odnowy, która niewątpliwie była konieczna i pilna. Nareszcie w 1866 r. przystąpiono do gruntownej naprawy ołtarza, która trwała do 1871 r.

Jednakże dopiero restauraqa w 1932 i 1933 r., podjęta z całym ówczesnym aparatem konserwacyjnym, choć nie dość gruntownie dla tego celu wyzyskanym, przywróciła tę nieocenioną perłę naszych zabytków do stanu możliwie oryginalnego, szczególnie przez odkrycie spod późniejszych przemalowali pierwotnej polichromii. Niestety, pod względem architektonicznego wyglądu, który najwięcej ucierpiał z biegiem czasu, ołtarz Mariacki na zawsze pozostać musi w stanie dość znacznych uszkodzeń. Ostatnia konserwacja, dokonana po odzyskaniu wywiezionego przez hitlerowców ołtarza, usunęła resztę braków, które pozostały po poprzedniej odnowie, szczególnie jeśli chodzi o polichromię. W ten sposób dzisiejszy wygląd ołtarza zbliżył się bardziej do pierwotnego⁸*.

Przypatrzmy się bliżej arcydziełu mistrza Wita/Jest to olbrzymich rozmiarów poliptyk o wielkiej szafie ołtarzowej oraz o dwóch skrzydłach ruchomych i dwóch nieruchomych. Wystarczy zważyć, że wysokość jego od predelli nad mensą ołtarzową aż do zwieńczeń baldachimu w nasadzie wynosi 12,85 m. Wysokość samej szafy i skrzydeł około 7 m, jej szerokość zaś prawic 5,5 m, wysokość małej na pozór predelli około 2 m, gdy stojące postacie apostołów z Zaśnięcia mierzą przeszło 2,25 m (całość otwarta szer. 11 m).

Wszystkie figury szafy są wykonane w rzeźbie pełnej z drzewa lipowego, które jednak wobec reliefowego ujęda grupy przedstawiają się widzowi jako wypukłorzeźba. Sceny na skrzydłach są podane w wypukłym reliefie. Całość była bogato polichromowana i złocona, jak wykazała ostateczna konserwacja, która pozwoli nam dziś odtworzyć sobie barwną wspaniałość figuralnej części ołtarza. V../

^u O dziejach ołtarza Mariackiego i pracach konserwatorskich, przy nim wykonywanych, pouczy wyczerpująco rozprawa T. Szydłowskiego, O Wita Stwosza ołtarzu Mariackim i jego pierwotnym wyglądzie, [w:] Prace Kom. Hist. Szt. PA U. 1920, i. 2, z. 1.

** Renowacja wykonana została pracz Mariana Sioneddego, poprzednia przez Jana Rutkowskiego i Makarewicza. Ołtarz Mariacki został 12 IV 1997 r. ostatecznie poddany opinii komisji konserwatorskiej, która ..przyjęła przedstawiony Je) stan konserwacji ołtarza Wita Stosza bez ładnych zastrzeżeń, uznając ponadto wszystkie dokonane zabiegi konserwatorskie za celowe i wykonane zgodnie z zasadami nauki*¹ (Pismo Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu do autora z 19 kwietnia 1997 r.).

Ołtarz Suszowy został obecnie zestawiony i oddany do ponownego użytku liturgicznego w kościele Marudom.

----    .    lUy

Rzeźbę reliefów skrzydeł uzupełniają odkryte znów w przeważnej części malowane da nie tylko z przedstawieniami figuralnymi, ale również z krajobrazowymi i wnętrz. Tła te dopiero łącznic z rzeźbą tłumaczą nam niejedno zjawisko kompozycyjne i formalne rzeźby Stoszowej, dotychczas źle pojmowane wskutek oderwania go od ścisłego związku ze zjawiskami kolorystycznymi!/

Niestety, dzisiejszy stan zachowania ołtarza Mariackiego nic daje zbyt dokładnego wyobrażenia o pierwotnym wyglądzie jego architektonicznego ujęcia, jeżeli chodzi o szczegóły zdobnicze i o ustosunkowanie tektoniczne poszczególnych części do siebie. Z biegiem czasu stan oryginalny uległ znacznym zmianom przez zniszczenia, a także przez niedbałe, „fantazyjne" restauracje. Nasz ołtarz był pierwotnie niewątpliwie daleko bogatszy w szczegóły architektoniczne, zgodnie z podobnymi dziełami późnego gotyku. Wskazuje na to np. baldachim nad Wmebowziftiem wewnątrz szafy, który dziś, po usunięciu fałszywych dodatków poprzednich odnowień, daje może najlepsze jeszcze wyobrażenie o zamierzeniach w tym względzie mistrza Wita.

Jednakże i przy dzisiejszym stanie podniszczonej architektury ołtarza uderza dziwne zjawiskom nie jest on w swym całokształcie wcale — jak to się dzieje zazwyczaj w tym okresie

---—dośtosowany do bezwzględnie strzelistego kształtu prezbiterium kościoła. Natomiast

ołtarz tworzy olbrzymią płaszczyznę o wyraźnie i podstawowo akcentowanych tendencjach poziomych we właściwej szafie z półokrągłym łukiem, zakończonym gotycką architekturą, spełniającą wyłącznic funkcję dekoracyjną, nie zaś strukturalną^"'-

I Literatura stoszowska począwszy od Lossnitzeia mów Lu "tym zjawisku jako o derywacie l jczy impulsie sztuki włoskiej, czy też burgundzko-nidcrlandzkicj. Jest w tym powiedzenłtr / coś z prawdy, jak zobaczymy później,. Lecz jest to raczej impuls pochodny, który doszedł i do świadomości Wita Stosza inną drogą, niż przypuszczają d autorzy, bo pośrednią. Poza tym odzywa się w całokształcie koncepcji niewątpliwie przede wszystkim indywidualizm Stosza-architckta obok podniet, jakie dawała architektura ołtarzy niemieckich, nie tylko niderlandzkich. Jest to jawna oznaka odrodzeniowych tendencji, Witą Stosza, która z taką samą wyrazistością odzywa się w czworokątnych kwadratach skrzydeł mimo czysto dekoracyjnego zakończenia ich fryzów.

i Na program teologiczny ołtarza Mariackiego, najbardziej wyczerpujący spośród znanych _/nam ówczesnych prac ołtarzowych, składa się kilkanaście reliefowych scen z żyda Matki Boskiej i Chrystusa, do których dochodzą liczne pełnoplastyczne pojedyncze figury, tematycz-nic,z nimi złączone⁶*.

Grupa główna (tabL 4) w szafie ołtarzowej wyobraża ZaSnigćie Matki Bożej, ponad którym unosi się pośród aniołów postać Wniebowziętej z Chrystusem (tabL 5). Wyżej, poza szafą, już w nasadzie, dokonuje się jej koronacja w otoczeniu dwóch aniołów oraz św. Woj-decha i św. Stanisława po bokach, pod osobnymi baldachimami (tabl. 6). Wszystko to razem pojął artysta jako trzy odsłony głównego aktu końcowego, stanowiącego ośrodek całego założenia programowego. Uzupełniony jest on na skrzydłach otwartych, ściśle związanych z grupami głównymi, myślą tzw. siedmiu radośd Matki Boskiej, a którego dopowiedzeniem i niejako aktem przygotowawczym są płaskorzeźby, w liczbie 12, na zewnątrz skrzydeł rucho-

“ Twierdzenie, Jakoby cały program teologiczny ołtarza Mariackiego opierał alf na Średniowiecznych misteriach, Jest mylne, ponieważ w tym czule misteria nie były już wystawiane. Natomiast natchnienia stanowiły Vitumct i. Brigittae, powstałe w 2 połowie XIV w., a bardzo popularne, jak wykazuje ich tłumaczenie z pocz. XVI w. przez Kobcrgcn w Norymberdze.

29