082 (7)

niowo-syntaktyczną funkcją. O ile formy osobowe spełniają zawsze funkcję członu konstytutywnego zdania, o tyle imiesłowy przymiotnikowe występują w wypowiedzeniu w funkcji członu zależnego grupy imiennej (w funkcji przymiotnika), imiesłowy przysłówkowe zaś - w funkcji niekonstytutywnego członu wyrażania zdaniowego, bliskiej czasem funkcji niektórych typów przysłówków. Ostatni fakt pozwalałby na traktowanie ich jako odrębnych leksemów: przymiotników i przysłówków derywowanych od czasownika. Przeciw temu rozstrzygnięciu przemawia jednak kategorialny charakter ich związku z formami osobowymi czasownika: obligatoryjność poszczególnych form imiesłowowych dla określonych klas leksemów czasownikowych, regularny (przewidywalny na podstawie znajomości odpowiedniego leksemu czasownikowego) charakter reguł ich tworzenia, regularność relacji funkcjonalnej do form osobowych. Czynniki gramatyczne wyznaczające zakres tworzenia poszczególnych form imiesłowowych mogą być różne: składniowe (przechodniość czasownika jako warunek występowania imiesłowu biernego) lub znaczeniowe (aspekt czasownika w odniesieniu do imiesłowów typu piszący, pisząc - napisawszy)- Za fleksyjnym charakterem imiesłowów przemawia również to, że zachowują one kategorię aspektu właściwą czasownikom oraz utrzymują właściwości rekcyjne form osobowych czasownika (zachowanie rządu przypadkiem zależnym w imiesłowach czynnych pisze książkę-piszący książkę, zawładnąć krajem -zawładnąwszy krajem, mówić o koledze-mówiąc o koledze), lub też - w wypadku imiesłowu biernego - właściwości rekcyjne imiesłowu są regularnie (transformacyjnie) wyprowadzalne z właściwości rekcyjnych form osobowych (Jan zbił Pawła - zbity przez Jana Paweł, Jan dał Pawłowi książkę - książka dana Pawłowi przez Jana). Formy imiesłowowe wszystkich wymienionych typów uznajemy tu za formy fleksyjne czasownika. Jest to jednak decyzja w pewnym stopniu arbitralna, zwłaszcza w odniesieniu do imiesłowów biernych.

5.2.2. Aspekt

Status kategorii aspektu budzi szczególne wątpliwości. Opozycja: klasa czasowników dokonanych - klasa czasowników niedokonanych dla znacznej części czasowników (mianowicie dla czasowników telicznych; zob. „Kategorie morfologiczne języka polskiego...”, 2.1.) spełnia sformułowany w 2.5.3. warunek (1) nałożony na relacje o charakterze bezpośrednich opozycji morfologicznych: klasy te wzajemnie się warunkują w systemie języka polskiego. W wypadku relacji między takimi zbiorami form gramatycznych czasownika, jak np. [kupić, kupi, ..., kupili, ..., kupiwszy)-{kupować, kupuje, .... kupowali, ..., kupując)', czy [przepisać, przepisze, ...}- [przepisywać, przepisuje, ...}, [rozerwać, rozerwie, ...[-{rozrywać, rozrywa, ...}, [wychować, wychowa, ...}-{wy-chowywać, wychowuje, ...}, [zatkać, zatka,...)- [zatykać, zatyka,...), [osiwieć, osiwieje, ...[-{siwieć, siwieje, ...}, [zrobić, zrobi, ...)- [robić, robi, ...} itp., mamy do czynienia z typem relacji funkcjonalnej, właściwej formom gramatycznym jednego leksemu (zob. 2.5.4.); funkcjonalna różnica między tego typu zbiorami form gramatycznych czasownika sprowadza się bez reszty do różnicy aspektu dokonanego - niedokonanego, przy zachowaniu tożsamości leksykalnego

82